podium jaargang 5, december 2015 by PO-Raad

PL ATFORM VOOR HE T PR IMA IR ONDERWIJS

jaargang 5 _ december 2015

Missie vluchtelingenschool: ‘Wij stralen uit: jij doet ertoe’ Micha de Winter over burgerschap Kindcentra 2020: één dak, één visie, meer kansen Rinda den Besten en Simone Walvisch: ‘We hebben goede kaarten in handen’ Speciaal onderwijs ontwikkelt kwaliteitsnorm

Inhoud

De Verrekijker: een school voor vluchtelingenkinderen Steeds meer basisscholen ontvangen kinderen van vluchtelingen. Zij moeten zoeken naar de juiste aanpak, want deze leerlingen komen met een bepaalde bagage binnen en spreken geen Nederlands. podium bezocht De Verrekijker in Katwijk, een basisschool die uitsluitend vluchtelingenkinderen heeft.

Pagina 4

Kindcentra 2020: één dak, één visie, meer kansen Eigentijds onderwijs, flexibele kinderopvang, op hetzelfde adres sport, cultuur en muziek, en dat alles met dezelfde pedagogische benadering: het kindcentrum rukt op. De Regiegroep Kindcentra 2020 werkt toe naar hechte, eigentijdse centra waar kinderen hun talenten maximaal kunnen ontwikkelen.

Pagina 14

podium 1 _ jaargang 5 _ december 2015

Mijn PO-Raad: extra service voor leden Mijn PO-Raad is een plek waar schoolbestuurders informatie uitwisselen en waar zij dienstverleners met korting en extra aanbod van de PO-Raad vinden. Dit afgeschermde onderdeel van de website is afgelopen zomer gelanceerd en is alleen toegankelijk voor leden. Bijna 2.000 schoolbestuurders en medewerkers van aangesloten schoolbesturen hebben de portal al bezocht.

Pagina 8

Rinda den Besten en Simone Walvisch: ‘We hebben goede kaarten in handen’ 2015 was een jaar van doorpakken. In 2014 is het bestuursakkoord getekend en is er een nieuwe cao gekomen. 2015 was het jaar van de uitvoering. Scholen en schoolbesturen zijn hard bezig om het primair onderwijs verder te ontwikkelen. De PO-Raad doet haar uiterste best om hen te stimuleren en te ondersteunen.

Pagina 18

Micha de Winter: ‘Burgerschap laat zich niet in een lesje vertalen’ Burgerschap moet de bodem zijn onder iedere school. Niet alleen omdat het een verplicht programmaonderdeel is, maar vooral omdat de school onze publieke opvoedingsinstantie is, vindt hoogleraar pedagogiek Micha de Winter.

Pagina 10

Speciaal onderwijs ontwikkelt kwaliteitsnorm Bij veel so-scholen staat een kwaliteitsmanagementsysteem nog in de kinderschoenen. De eerste gecertificeerde scholen volgens de Kwaliteitsnorm Speciaal Onderwijs (KSO) zijn enthousiast over dit door de branche zelf ontwikkelde normkader. ‘We steken nu vaker de thermometer in de organisatie. Kwaliteit wordt iets van het hele team.’

Pagina 25

Verder in dit nummer 13 Column van Stephan Sanders, 17 Mijn plein: het schoolplein van De Meander in Assendelft, 21 Huisvestingsnieuws, 22 Drie vragen aan… Leraar van het Jaar 2015 Wouter Siebers en Nanne, 23 Vensters PO verovert langzamerhand terrein

podium _ december 2015

VO O RWO O R D

Het podium voor het primair onderwijs Welkom in een nieuwe uitgave van podium. De PO-Raad

Op deze plaats meld ik nog graag een goede ontwikkeling

brengt dit blad met meningen, voorbeelden en ideeën uit

van de vereniging. Dankzij een gezamenlijke inspanning

de onderwijspraktijk sinds 2011 digitaal uit. Toch is het

van medewerkers van ons bureau en diverse leden is de

ondanks dit digitale tijdperk ook fijn om zo’n blad vast

achterban van de PO-Raad de afgelopen maanden flink

te kunnen pakken en letterlijk door te bladeren. Daarom

gegroeid. Als we kijken naar het aantal leerlingen uit het

verschijnt podium voortaan zowel digitaal als in druk.

primair onderwijs dat door onze leden wordt vertegenwoordigd, dan naderen we de 95 procent. Daarmee is onze

In podium geeft de PO-Raad een platform aan de ont-

stem steeds krachtiger. En dat heeft resultaat.

wikkelingen in het primair onderwijs. U leest nieuws en achtergronden over onderwerpen waar scholen en

Dat zagen we bijvoorbeeld laatst bij het debat over de

schoolbesturen mee bezig zijn en over actualiteiten

begroting van OCW in de Tweede Kamer. Na een inten

en aandachtspunten voor een brede sectorraad als de

sieve lobby bij zowel politici als in de media, werd in dit

PO-Raad. De leerling staat zoals altijd centraal: hoe kun-

debat duidelijk dat onze sector jarenlang heeft moeten

nen we met elkaar zorgen dat de leerlingen steeds beter

werken met een tekort aan middelen. Het zogenaamde

onderwijs krijgen? Hoe kunnen schoolbesturen en scholen

‘extra geld’ van de afgelopen jaren was hard nodig om de

continu hun kwaliteit blijven verbeteren? En hoe kan de

financiële gaten te dichten. Ik kon merken dat het primair

PO-Raad dat faciliteren?

onderwijs nu echt op de kaart staat. En daar mogen we trots op zijn.

In dit nummer van podium leest u bijvoorbeeld wat er bij komt kijken om goed onderwijs aan vluchtelingen

Ik hoop dat die trots ook spreekt uit dit nummer van

kinderen te kunnen geven. En wat de mogelijkheden zijn

podium. Wij vinden het zelf een mooi ‘podium’ geworden,

van integrale voorzieningen voor alle kinderen van nul

divers qua onderwerpen – net zo divers als ons primair

tot en met twaalf jaar. We praten u bij over ontwikkelin-

onderwijs. We hebben er met veel plezier aan gewerkt en

gen in onderwijshuisvesting. Wat is Mijn PO-Raad, het

horen graag uw feedback. Reacties, aanvullingen, vragen

portal voor leden van onze vereniging, en hoe gaat het

of opmerkingen zijn zeer welkom!

ermee? Welke prioriteiten zien wij de komende tijd in het primair onderwijs? En maken uw scholen al gebruik van

Maar misschien heeft u ook een goed voorbeeld of een

Scholenopdekaart.nl?

goed idee voor een volgend nummer van podium. Mail het naar podium@poraad.nl, zodat we twee keer per jaar

We raken in ons werk vaak opgeslokt door de vragen

een podium kunnen bieden aan de vele en goede ont

en problemen van vandaag en morgen. Vicevoorzitter

wikkelingen in onze sector.

Simone Walvisch en ik proberen vanuit onze eigen strategische beleidsagenda (ver) vooruit te kijken: welke

Ik wens u veel leesplezier. Daarnaast wens ik u mooie

ontwikkelingen zien wij, hoe kunnen we als sector vorm-

kerstdagen en een gezond en leerzaam 2016.

geven aan die veranderingen, hoe kunnen we nog meer het verschil maken voor de leerlingen? En hoe kunnen wij

Rinda den Besten, voorzitter

dat vanuit de PO-Raad ondersteunen? We vertellen er over in dit blad. Verder hebben we een gesprek met de Leraar van het Jaar Wouter Siebers en zijn leerling Nanne. En we hebben een columnist van buiten het onderwijs: schrijver, journalist, radio- en televisiemaker Stephan Sanders.

podium _ december 2015

D E V E R R E K I J K E R: E E N S C H O O L VO O R V L U C H T E L IN G E N K IN D E R E N

‘Wij stralen uit: jij doet ertoe’ Steeds meer basisscholen ontvangen kinderen van vluchtelingen. Zij moeten vaak zoeken naar de juiste aanpak, want deze leerlingen komen met een bepaalde bagage binnen en spreken geen Nederlands. Podium bezocht De Verrekijker in Katwijk, een basisschool die uitsluitend vluchtelingenkinderen heeft. T EK S T M A R I JK E NI JB OER

podium _ december 2015

In de lerarenkamer zit een klein meisje aan tafel. Onderwijsassistent Sandra heeft net ontdekt dat ze hoofdluis heeft. Hoe leggen we dit uit aan de ouders? Sandra

PO-Raad ondersteunt scholen met vluchtelingenkinderen

besluit bij hen langs te gaan. Eenmaal buiten begint het kind te huilen. Sandra drukt haar troostend tegen zich

We willen kinderen die net in Nederland zijn graag

aan: ‘Ze snapt niet wat er aan de hand is.’

goed onderwijs bieden, maar daarvoor moeten

Dergelijke kleine crisisjes doen zich dagelijks voor op

scholen wel de mogelijkheden krijgen. De PO-Raad

De Verrekijker. De kinderen hebben veel meegemaakt en

zet zich in om schoolbesturen beter te faciliteren bij

staan soms op scherp. Als er in zo’n situatie een bom-

het onderwijs aan vluchtelingenkinderen. De PO-Raad

metje barst en je elkaars taal niet spreekt, moet je snel

voert lobby om de bekostiging voor nieuwkomers

improviseren. Maar het team heeft wel voor hetere vuren

te verruimen en heeft gevraagd om langere

gestaan.

bekostiging en betere aansluiting bij de fluctuerende

Obs De Verrekijker is in 2008 opgericht om onderwijs aan

leerlingenaantallen. De PO-Raad ondersteunt

kinderen van asielzoekers te verzorgen. De school staat

schoolbesturen bij het opzetten van een regionale

naast het asielzoekerscentrum, buiten de bebouwde kom.

nieuwkomersvoorziening. We hebben met

Dit AZC heeft twee afdelingen: de ‘gezinslocatie’, waar

Lowan een helpdesk ingericht waar schoolbesturen

families wachten op uitzetting, en een afdeling waar men-

met vragen over vluchtelingenkinderen terecht

sen in afwachting zijn van hun status. Die beide groepen,

kunnen. We willen regelen dat een school

kinderen zonder en met een toekomst in Nederland, gaan

die het nieuwkomersonderwijs al goed heeft

samen naar De Verrekijker. De kleuters zitten bij elkaar,

geregeld, met extra capaciteit een startende

maar vanaf groep 3 krijgen deze groepen gescheiden les.

nieuwkomersvoorziening kan ‘adopteren’. We zijn

De kinderen die zullen worden uitgezet, zijn hier geboren

gestart met een netwerk voor bestuurders, waar

of wonen hier al jaren. Zij spreken Nederlands en krijgen

tips worden gedeeld en vragen worden verzameld. De

regulier onderwijs. De

PO-Raad gaat in Den Haag op zoek naar oplossingen

anderen, nieuwkomers,

voor die vragen. Dat doen we onder andere in een

gaan naar een taalklas.

door ons opgericht regie-overleg, met alle betrokken ministeries, VNG en COA. Voor vragen en suggesties

Voortdurend veranderingen

kunt u contact opnemen met beleidsadviseur en projectleider Mark Ruitenbeek.

Wie hier werkt moet tegen verandering kunnen. Tijdens ons bezoek heeft De Verrekijker

Tot voor kort had de school een einddatum: 1 januari

204 leerlingen, maar

2016. Maar afgelopen oktober besloot de gemeenteraad

wanneer het Nederlandse

van Katwijk dat het AZC zou blijven bestaan. Dus blijft ook

asielbeleid wijzigt of de

de school. Ogenblikkelijk stroomde De Verrekijker weer

vluchtelingenstroom aan-

vol: er moesten lokalen bij worden geplaatst en extra leer-

zwelt of opdroogt, heeft dat

krachten worden aangenomen om 80 nieuwe leerlingen te

gevolgen voor het leerlin-

kunnen plaatsen uit Syrië, Eritrea en Afghanistan.

genaantal, de herkomst van kinderen en de lengte van

Bijten en schoppen

hun verblijf. ‘Na de zomer-

In één van de kleutergroepen zitten de kleintjes in een

vakantie van 2012 waren

kring. De juf zet een liedje op: ‘Spin, spin, spinnen maar’.

er letterlijk geen leerlingen

Ze laat een grote nepspin aan een draadje over de hoof-

over’, vertelt directeur Toon

den van de kinderen zweven. Sommigen lachen, anderen

Peters. Op de eerste dag

gillen, een jongetje probeert de spin te grijpen. Verderop

van dit schooljaar stonden

trekken de kleuters van juf Annet hun jasjes aan voor het

er 119 nieuwe leerlingen

speelkwartier. Onder hen de Eritrese Jonathan, die soms

op de stoep. De intakege-

de juf en andere kinderen bijt. Peters houdt de vinger

sprekken moesten vaak

aan de pols: ‘Je weet niet wat voor ziektes de kinderen

met handen en voeten wor-

meedragen. Ik heb onder andere voorgesteld om hem te

den gevoerd. Deze week

schorsen als de veiligheid in het geding is. Dat hoort bij

kwamen er twee gloed-

mijn rol; als directeur moet je staan voor je team. Je ziet

nieuwe collega’s binnen, die

dan dat de leerkrachten meteen om zo’n mannetje heen

meteen samen een groep

gaan staan en eerst andere oplossingen zoeken.’ Een

gingen draaien. ‘Dat zou je

onderwijsassistent besteedt nu extra aandacht aan het

op een reguliere school niet

ventje. Vandaag gaat het goed, zegt juf Annet : ‘Jonathan

doen, maar ‘t is hier nood-

heeft niet gebeten, maar hij is wel heel druk tijdens

zaak’, zegt Peters.

groepsactiviteiten.’

podium _ december 2015

Jonathan en de anderen hebben in hun thuisland en

Uitzetting Sara (11) uit Koerdistan, een klein meisje

tijdens hun vlucht vaak nare dingen meegemaakt. In het

met lang donker haar, zit in de reguliere groep 7/8. Ze

AZC woont elk gezin in één kleine kamer. ‘Daar heerst

gaat sinds anderhalf jaar naar deze school. ‘Het is hier

vaak spanning, en de kinderen maken alle ruzies mee’,

heel leuk. We werken met Wiswijs, een nieuwe rekenme-

zegt Peters. Als reactie hierop zijn kinderen op school

thode. Ik kan best wel goed rekenen.’ Ze wil juf of kapper

vaak stil en teruggetrokken, of juist hyperactief of agres-

worden. Haar klasgenoot Roman uit Armenië (12), een

sief. ‘Sommigen slaan en trappen. De frustratie moet

serieuze jongen, zit hier al vier jaar. ‘Nederlands leren

eruit.’ Peters is ook directeur op een reguliere basisschool.

was makkelijk omdat ik met vijf jaar begon.’ Hij heeft het

‘Als daar zoiets gebeurt, gaan er meteen alarmbellen af.

minder naar z’n zin, vanwege een ‘irritante’ klasgenote.

Hier bespreken we: is het bijzonder, als we het afzetten

Hij wil architect of advocaat worden. Beiden hebben geen

tegen onze populatie?’

idee hoe hun toekomst eruit ziet. Roman: ‘Dat is best wel

Als het enigszins kan, lost de leerkracht zo’n situatie zelf

moeilijk.’ Sara: ‘Ik denk er niet vaak aan.’

op, zonder expert van buiten. Een nieuw gezicht verbreekt de rust en vertrouwdheid. Dankzij de aanwezigheid van onderwijsassistenten (2,5 fte) hebben de leerkrachten enige extra armslag. De school heeft een goed contact met de GGD, die een post op het AZC heeft. Die stuurt indien nodig getraumatiseerde kinderen en ouders door naar Stichting Centrum ’45.

Onderwijsassistent Sandra Zijerveld: ‘Afscheid nemen blijft vervelend, maar je kan echt wat meegeven’

Uitblinken De populatie mag onalledaags zijn, De Verrekijker streeft naar de hoogst haalbare leerresultaten. Afgelopen schooljaar waren de eindopbrengsten van

Regelmatig wordt er een gezin uitgezet. Dat gebeurt

de reguliere afdeling (de niet-taalklassen) op het landelijk

zonder aankondiging vooraf. Mensen worden vroeg in de

gemiddelde. Het ging weliswaar om een klein groepje

ochtend gearresteerd. Verzetten ze zich, dan gaan ze in

leerlingen, maar het resultaat is mooi, zeker wanneer je

de boeien. Soms gaat dat er heftig aan toe en zijn andere

bedenkt dat De Verrekijker een paar jaar geleden nog

kinderen getuige. In de klas vertellen ze daar dan over.

‘zeer zwak’ scoorde bij de inspectie. ‘De school functio-

Peters: ‘De kinderen wonen hier vaak al lang en heb-

neerde feitelijk als oppascentrale’, zegt Peters, die na dat

ben geen idee wat hen te wachten staat. Leonardo, een

oordeel aantrad. Hij maakte in opdracht van het bestuur

Armeense jongen, vroeg kort voor zijn uitzetting of de

een verbeterplan. ‘We hebben een goede leerlijn neerge-

Armeense televisie Nederlandse ondertiteling heeft.’

zet. We willen uitblinken, ook met onze taalklassen. Het

Aangezien uitzettingen onverwacht plaatsvinden, nemen

personeel had succeservaringen nodig, en die hebben we

klassen alleen afscheid van vertrokken kinderen. Maar de

nu. Ik zie nu meer blije gezichten, er wordt gelachen. En

kinderen die zijn weggegaan hebben dat ritueel mee-

we komen tegemoet aan de basisbehoefte van kinderen:

gemaakt en weten dus hoe het zal gaan als zijzelf zijn

die willen echt leren.’

vertrokken. De kleutergroepen zingen een afscheids-

De groepen 1 en 2 zitten apart, omdat kinderen met veel

liedje. Elke klas hangt een foto van het vertrokken kind

achterstand binnenkomen en er grote niveauverschil-

op de ‘vergeetmijnietjeswand’ in de hal. Peters staat even

len zijn. Vanaf groep 3 zitten ze al in rijtjes. Daarvoor

stil voor die muur. ‘Kijk, daar heb je Leonardo. En dit is

is gekozen vanwege de structuur en omdat de kinderen

Bilguun uit Mongolië, een jongen met een IQ van 140.’

grote behoefte hebben aan een afgebakende eigen plek. De Verrekijker geeft frontaal onderwijs vanuit diezelfde

Afscheid nemen ‘Afscheid nemen blijft vervelend’,

behoefte aan rust en orde.

zegt onderwijsassistent Sandra Zijerveld. ‘Maar je kan echt wat meegeven. Een glimlach is al belangrijk.’ De directeur: ‘Wij hebben als beleid dat we gebeurtenissen positief benaderen. Ik zeg op zo’n moment: ‘‘Het is rot dat het kind weg is, maar jij bent belangrijk voor hem geweest. Richt je daar op’’.’ De Verrekijker wil kinderen vooral eigenwaarde meegeven. Peters: ‘Als ze hier binnenkomen, voelen ze zich kansloos. We hopen dat ze bij hun vertrek kansen zien en die willen pakken. We willen dat ze weten dat ze belangrijk zijn. We stralen voortdurend uit: je bent iemand, je doet ertoe.’ Dat maakt de school ook zichtbaar: bij elke deur naar een klaslokaal hangen een groepsfoto en foto’s met de naam van elk afzonderlijk kind. Bij vacatures zoekt De Verrekijker een speciaal type leerkracht. Peters: ‘Nuchtere, warme types, flexibel en met een groot hart voor kinderen. Geen mensen die

podium _ december 2015

asielzoekers haten, maar ook geen mensen die meegaan

overstappen naar één van onze andere scholen, maar

in de zieligheid. Onze mensen moeten rationaliseren

iedereen bleef. Dat is tekenend voor deze collega’s: ze

dat kinderen kunnen vertrekken; beseffen dat ouders

gaan gewoon door.’ Het is hier ook normaal om een extra

die weten dat de uitzetting eraan komt, ervoor hebben

stap te zetten. Toen twaalf gezinnen eerder dit schooljaar

gekozen om het land niet vrijwillig te verlaten.’ Tot zijn

moesten verhuizen naar een vakantiepark vier kilometer

genoegen heeft de directeur nog geen advertentie hoeven

verderop, om plaats te maken in het AZC, haalden onder-

zetten. Mensen die hier al werken weten wat daarvoor

wijsassistenten de kinderen elke dag met auto’s op.

nodig is, en dragen vaak geschikte kandidaten aan.

Tips Went: ‘Er zitten nu zo’n 5.500 kinderen met een Flexibel bestuur Een school als deze vraagt ook

status in Nederlandse AZC’s. Die komen allemaal naar

om flexibele bestuurders. ‘Je moet constant inspelen

reguliere scholen. Dat gaat een enorme druk geven.’

op nieuwe situaties’, zegt directeur-bestuurder Patrick

Hij zou dan ook graag de expertise die op deze school

Went van de Stichting Openbaar Basisonderwijs Duin- en

is opgebouwd, beschikbaar stellen aan andere scholen

Bollenstreek in Noordwijk. ‘Hier weegt zwaar dat je de

(zie ook het kader ‘PO-Raad ondersteunt scholen met

juiste mensen aantrekt. En de financiën zijn vaak onzeker.’

vluchtelingenkinderen’). Went werkt daar op regionaal

Er is lang onduidelijkheid geweest over het voortbestaan

niveau al aan, samen met onderwijsambtenaren en regu-

van de school na 1 januari 2016. Nu De Verrekijker toch

liere scholen.

doorgaat, moet er van alles worden geregeld; dat vraagt

Daarop vooruitlopend heeft directeur Peters alvast twee

om nieuwe investeringen. Momenteel wacht het bestuur

tips. Allereerst: ‘Zorg dat je de weg weet naar hulp bij

nog op de precieze inhoud van de bestuursovereenkomst

traumaverwerking’. En: ‘Laat kinderen niet in kleine

tussen het COA en de gemeente Katwijk. Daar hangt van

groepjes naar afzonderlijke reguliere scholen gaan. Ze

af welk type vluchteling naar het AZC komt, en dus ook

snappen de taal niet, komen niet mee met de leerstof en

hoe de populatie van de school er de komende tijd uit

zijn een kop groter dan de rest van de klas. Dan verdwijnt

gaan zien.

de opgebouwde eigenwaarde weer. Het is veel beter als

Went neemt z’n pet af voor het team van De Verrekijker.

gemeenten deze kinderen voorlopig bij elkaar in een taal-

‘Een deel van het personeel is hier tijdelijk benoemd,

klas zetten.’ n

omdat de school mogelijk zou sluiten. Mensen mochten

podium _ december 2015

P O R TA L VO O R UI T W I S S E L IN G VA N E RVA R IN G, K E N NI S, O P INIE S

Mijn PO-Raad: extra service voor leden Een plek waar schoolbestuurders elkaar treffen en informatie uitwisselen, waar zij dienstverleners met korting en extra aanbod van de PO-Raad vinden: dat is Mijn PO-Raad. Dit afgeschermde onderdeel van de website van de PO-Raad is sinds afgelopen zomer toegankelijk voor leden. Bijna 2.000 schoolbestuurders en medewerkers van aangesloten schoolbesturen hebben de portal al bezocht.

De PO-Raad heeft de behoeften van leden gepolst en op basis daarvan een aparte ledensite vormgegeven. Op Mijn PO-Raad vinden leden een interactief sociëteitsgedeelte, commerciële dienstverleners en het ondersteuningsaanbod van de PO-Raad. Zij kunnen hun eigen profiel- en adresgegevens wijzigen, berichten van de PO-Raad ontvangen, hun inschrijvingen voor evenementen inzien en hun stem laten horen over actuele vraagstukken. ‘We hebben het wensenlijstje nog niet helemaal afgewerkt, dus we gaan de portal zeker nog verder uitbreiden’ zegt Harm van Gerven van de PO-Raad.

Eerste ervaring Van Gerven: ‘Sommige leden hadden wat moeite met het aanmaken van een account en nog niet alles werkt optimaal. Dus dat gaan we verbeteren.’ De portal wordt al veel bezocht en de eerste leden zijn begonnen met het posten van een bericht.

toekomst kunnen leden hier ook terugzien voor welke eve-

‘Schoolbestuurders beginnen kennis en informatie uit te

nementen ze zich hebben ingeschreven en vinden ze hier

wisselen. In het PO-Café zien we de eerste interessante

de agenda en stukken voor vergaderingen.

berichten verschijnen. Schoolbestuurders attenderen elkaar ook op ontwikkelingen. Je ziet aan het gebruik

In een ander deel van Mijn PO-Raad krijgen leden korting

van het PO-Café dat we nog niet gewend zijn om op deze

bij aanbieders van opleidingen, juridische dienstverlening,

manier informatie met elkaar uit te wisselen.’

hulp bij inkoop en Europese aanbesteding of crisiscommunicatie. Van Gerven: ‘Er wordt steeds vaker gebruik

Dienstverlening In Mijn PO-Raad kunnen men-

gemaakt van deze mogelijkheden, maar het loopt nog

sen hun eigen profiel- en contactgegevens bijwerken.

geen storm. Als schoolbesturen al lopende contracten

Zij kunnen zich inschrijven voor nieuwsbrieven en het

hebben, is onze dienstverlening met korting nog niet

berichtenverkeer van de PO-Raad naar de leden wordt

interessant. Maar dat geeft niet. Ons doel is om de markt

gestroomlijnd. Leden kunnen aangeven of ze alle berich-

transparanter te maken, maar we blijven zelf onafhanke-

ten direct willen ontvangen, of dagelijks of wekelijks een

lijk. Wij hebben zelf geen oordeel over de dienstverlener.

signalering van nieuwe berichten willen krijgen. In de

En de korting komt geheel ten goede aan onze leden.’

podium _ december 2015

Toegevoegde waarde De PO-Raad wil met deze

Schoolbesturen die geen lid zijn van de PO-Raad heb-

portal ook zichtbaar maken aan leden wat zij krijgen voor

ben dan pech’, zegt hij. ‘Zij kunnen straks ook niet meer

hun lidmaatschapsgeld. ‘De toegevoegde waarde van

bij de helpdesk terecht en mogen niet meer aansluiten

de PO-Raad ligt vooral in het leggen van verbindingen.

bij bijeenkomsten. Ik kan ze alleen maar aanraden om

Onderlinge verbindingen, maar vooral ook verbindingen

lid te worden. Dat is ook goed voor de slagkracht van de

met de politiek, het ministerie, de vakbonden en andere

vereniging. Bijna alle schoolbesturen zijn inmiddels lid.

sectoren. Ook willen we dat leden met elkaar in discussie

Hoe meer leden, hoe meer invloed het primair onderwijs

gaan of vragen om hulp of informatie stellen. Dat werkt

heeft op bijvoorbeeld de politiek.’

soms beter achter de schermen dan in de openbaarheid.’

Van Gerven: ‘Via Mijn PO-Raad kunnen wij signalen van

De extra informatie en dienstverlening vormen het

onze leden nog sneller oppakken en daar tijdig op inhaken.

belangrijkste onderdeel van Mijn PO-Raad. ‘Veel van wat

We kunnen zien wat onze leden bezighoudt en welke

wij doen is voor de hele sector en dat zal altijd zichtbaar

vragen en informatiebehoefte zij hebben. Zo kunnen

blijven op het open deel van de site. Maar ‘achter de sleu-

wij onze dienstverlening verder verbeteren en de leden

tel’ kunnen we leden wat extra’s bieden als dank voor hun

beter ondersteunen bij hun werk: het verzorgen van goed

steun. Dat gaan we de komende jaren verder uitbouwen.

onderwijs voor de leerlingen.’ n

KO R T NIE U WS KO R T NIE U WS KO R T NIE U WS KO R T NIE U WS KO R T NIE U WS NEDERLANDSE EN DUITSE SCHOOL ORGANISEREN SAMEN UITWISSELING

MINISTER KAMP: ONDERWIJS SCHIET TEKORT ROND ICT

‘NEDERLANDSE ECONOMIE STERK DANKZIJ GOED ONDERWIJSSYSTEEM’

Daltonschool Het Kompas in

Het po en vo lopen ‘stevig achter’ bij

Nederland is gestegen op de lijst

Overdinkel en de Martin Luther Schule

het overbrengen van internetvaardig-

van concurrerendste economieën

uit het Duitse Gronau zijn aan een

heden aan leerlingen. Dat tekende

ter wereld, en dat is mede te danken

uitwisseling begonnen, zo meldt dag-

het Eindhovens Dagblad op 16 novem-

aan het goede onderwijssysteem.

blad Tubantia. De scholen, die maar

ber op uit de mond van minister

Dat werd dit najaar bekend. De

een paar kilometer uit elkaar liggen,

Henk Kamp (Economische Zaken) in

Nederlandse economie staat vijfde in

hopen dat kinderen zo leren dat zij

Eindhoven. Kamp sprak daar honder-

The Global Competitiveness Report

ondanks hun verschillen veel gemeen

den zzp’ers en mkb’ers toe tijdens een

van het World Economic Forum. Vorig

hebben. De Nederlandse Jessica:

bijspijkercursus van Google.

jaar was dat plaats acht. De top-3 is

‘Rond het schoolplein in Gronau staan

Kamp memoreerde dat Nederland

ongewijzigd. De lijst wordt wederom

geluidsboxen. Tijdens de pauze hoor

625.000 werklozen telt en ongeveer

aangevoerd door Zwitserland, gevolgd

je muziek.’ Daar lopen de kinderen

10.000 gekwalificeerde mensen tekort

door Singapore en de VS. Duitsland is

bij het naar binnen gaan keurig in

komt in de ICT. ‘We moeten over meer

gestegen naar plaats vier. Nederland

de rij. Niemand spreekt elkaar aan

mensen gaan beschikken die internet-

scoort vooral goed door het goede

met de voornaam. Leerkracht Kitty

vaardigheden beheersen en kunnen

onderwijssysteem, de efficiënte infra-

Masselink: ‘De kinderen ervaren

toepassen.’ De bewindsman: ‘Veel

structuur, een betrouwbare overheid

nog een grens tussen Nederland

leerkrachten beschikken niet over

en innovatie. Over dít feit is minister

en Duitsland. Maar als ze elkaar nu

de juiste skills om leerlingen kennis

Kamp van Economische Zaken ronduit

tegenkomen proberen ze contact te

over programmeren en omgaan met

blij. Volgens hem zijn in Nederland het

maken met elkaar. Dat is precies de

software bij te brengen en die kennis

onderwijs en de infrastructuur, het

bedoeling van de uitwisseling.’ n

vervolgens om te zetten in producten.

ondernemersklimaat en het innovatie-

Dat moeten we veranderen.’ n

beleid ‘goed en vruchtbaar’. n

podium _ december 2015

S C H O O L B E S T U U R D E R M O E T G E S P R E K OV E R B U RG E R S C H A P A A N J AG E N

‘Burgerschap laat zich niet in een lesje vertalen’ Burgerschap moet de bodem zijn onder iedere

Een schrikbeeld voor elke school. Een klas bouwt tijdens

school. Niet alleen omdat het een verplicht

de les mooie Facebookpagina’s, maar voordat de leer-

programmaonderdeel is, maar vooral omdat de school onze publieke opvoedingsinstantie is, vindt hoogleraar pedagogiek Micha de Winter.

kracht er erg in heeft zijn een paar kinderen gruwelijke onthoofdingsfilmpjes van IS aan het liken. Ander schrikbeeld. Twee hoogopgeleide, mondige ouders komen op hoge poten naar school en schelden daar de net-afgestudeerde leerkracht verrot, omdat ze haar werkwijze niet

T EK S T L ISE T T E B L A NK E S T I JN

waarderen. Twee incidenten, een selectie van de vele voorbeelden die prof. dr. De Winter noemt wanneer we hem vragen naar het belang van actief burgerschap in de school. Welke rol heeft de basisschool bij de ontwikkeling van haar leerlingen tot democratische burgers?

podium _ december 2015

‘Bestuurders kunnen de discussie aanjagen over hoe je met elkaar wilt samenleven en wat voor leergemeenschap je wilt zijn’

Micha de Winter over Onderwijs2032 Het Platform Onderwijs2032 adviseert om burgerschap te bevorderen door meer aandacht voor sociale vaardigheden en respect voor anderen. Scholen moeten leerlingen ook meer kennis bijbrengen over de rechtsstaat, democratische waarden en mensenrechten. Micha de Winter kan zich ‘in grote lijnen’ vinden in dit advies. ‘Maar ik vind er eerlijk gezegd weinig nieuws in terug. Het advies is weinig oorspronkelijk en ik mis de echte toekomstvisie. Ik denk zelf dat we ervan moeten uitgaan dat de samenleving van de toekomst gekenmerkt zal worden door een toename van conflicten. De samenleving wordt minder hiërarchisch georganiseerd, mensen worden meer elkaars ‘gelijken’, er groeit een sterke sociaal-culturele en sociaal-economische kloof tussen mensen met een hoog en een laag opleidingsniveau, en migratie is een vast gegeven. In zo’n samenleving komen geregeld spanningen voor. Met respect prediken komen we er dan niet. We moeten kinderen leren hoe je in zo’n moderne samenleving spanningen en conflicten op een vreedzame manier kan proberen op te lossen. De filosoof Hans Achterhuis noemt dat ‘de kunst van het vreedzaam vechten’. Deze kunst behoeft een pedagogische vertaling. Dat lijkt mij een wezenlijke opgave voor Onderwijs2032, en trouwens ook al van morgen.’

is met kerndoelen als rekenen en taal. Dit gaat over persoonlijke en maatschappelijke ontwikkeling; die kun je niet in een lessencyclus gieten. Schoolleiders, leraren, ouders en – als het kan – ook kinderen moeten met elkaar in gesprek over wat burgerschap betekent.’

Enthousiasmerend leiderschap Om dit proces in de school goed op gang te brengen en te houden, zijn visionaire bestuurders nodig, vindt De Winter. ‘De schoolbestuurders moeten de aanjager zijn. Uit het onderzoek van Leo Pauw naar het programma De Vreedzame School

Persoonlijke ontwikkeling ‘Formeel gezien

blijkt dat enthousiasmerend leiderschap een belangrijke

heeft het bevorderen van burgerschap natuurlijk gewoon

succesfactor is bij het slagen van dit programma. Dit

een plaats in de kerndoelen, naast zaken als rekenen en

vraagt van een bestuurder om een rol die haaks staat op

taal’, zegt Micha de Winter. ‘De kerndoelen schrijven voor

de klassieke rol van onderwijsmanager die alleen maar

dat de school leerlingen voorbereidt op hun rol als burger

processen stuurt.’ Het gaat hierbij voor De Winter om

in een democratische rechtsstaat. Daar komen belangrijke

democratisch leiderschap, waarbij een bestuurder goed

waarden en normen bij kijken, zoals respect en tolerantie.

luistert naar wat er leeft op de werkvloer en in de rest

Maar hoe je die kerndoelen precies invult, daarin is het

van de school. ‘Hoe wil je met elkaar samenleven, wat

onderwijsveld redelijk vrij. Het is dus belangrijk dat je als

voor leergemeenschap wil je zijn? Het gaat hier om de

school nadenkt over vragen als: wat is burgerschap voor

basiswaarden van de school. Ik zie voor bestuurders een

ons? Wat hebben kinderen en onze maatschappij nodig?

belangrijke aanjagersrol weggelegd bij de discussie daar-

Hoe relateren we de individuele verlangens van kinderen

over. Uit het onderzoek van Pauw kwam naar voren dat

aan de behoeften van de samenleving? En als je daar dan

ook het enthousiasme van de schooldirecteur een grote

samen over nadenkt, zul je zien dat er een groot verschil

rol speelt, maar die heeft vaak zoveel praktische zaken

podium _ december 2015

aan het hoofd, dat de rol van de bestuurder hierin onont-

informeren, maar als school heb je ook de taak om een

beerlijk is. Bij burgerschap gaat het om de bodem die je

tegenwicht te bieden aan de media en een angstpsychose

als schoolorganisatie onder je organisatie legt. Je mag in

te voorkomen.’ Andere kwesties komen wel dichterbij.

Nederland namelijk zeggen en geloven wat je wilt, maar

‘Bijvoorbeeld dat zo’n tien procent van de Nederlandse

daar zitten beperkingen aan. Dat laatste wordt vaak ver-

kinderen onder de armoedegrens leeft. De school is geen

geten, zowel door autochtonen als allochtonen. Over de

eiland. Hoe komt het eigenlijk dat we in zo’n rijk land

precieze invulling van die bodem moet het gesprek gaan.’

leven en er toch mensen honger hebben? Daar kun je over praten. Het kinderleven onttrekt zich nu eenmaal niet aan

Muur Vroeger was de school een ommuurde vesting,

politieke kwesties.’

vertelt pedagoog De Winter. Hij brengt de achttiende eeuwse opvattingen van Rousseau in herinnering: het kind

Grondwet De Winter pleit ervoor om mensenrech-

is van nature goed, maar slechte invloeden van buiten

ten tot de pedagogische bottom-line van de school te

kunnen hem verpesten. De Winter: ‘In onze tijd van social

maken. ‘Ik vind dat scholen een grondwet moeten opstel-

media is er helemaal geen

len, piketpaaltjes slaan.

muur meer. We zijn een

Daarin moet je heel expli-

zeer diverse samenleving

ciet zijn. Bijvoorbeeld: ‘‘De

aan het worden, waarin

Universele Verklaring van

sommige groepen heel

de Rechten van de Mens

slecht mixen. Wat doe je

is de basis van hoe we op

als je een genuanceerde les

school met elkaar omgaan.

geeft over het Israëlisch-

Dat betekent dat we dus

Palestijnse conflict, en een

niet toestaan dat er kinde-

aantal kinderen draait zijn

ren verrot worden geschopt,

stoel met de rug naar je

of dat er gediscrimineerd

toe en weigert te luisteren?

wordt op grond van geloof,

We zullen kinderen respect

ras of geaardheid.’’ Zo’n

voor elkaars leefgewoonten

grondwet deel je ook met

moeten bijbrengen. School

de ouders, die zich eraan

is onze publieke opvoedings-

moeten committeren als

instantie, dus dáár moeten

ze hun kind bij je op school

we reflecteren op verschil-

doen.’

len.’ Gemakkelijk zal dit niet

Het liefst ziet De Winter

altijd zijn. ‘De school waar

een doorgaande lijn,

leerlingen die onthoofdings-

waarbij scholen vanaf de

filmpjes liketen, zat met

kleuters (‘of liever nog: al

de handen in het haar. De

vanaf de kinderopvang en

ouders wisten het ook niet,

vve’) tot aan het vo met

die verscholen zich achter

de kinderen werken aan

het feit dat het incident zich

burgerschap. De Winter en

op school had voorgedaan.

zijn promovendi hebben

Uiteindelijk heeft men het

veel onderzoek gedaan naar

laten gaan. Een gemiste

De Vreedzame School. ‘Dat

kans. Kinderen worden geconfronteerd met grove mensenrechtenschendingen, en daar moeten wij, als opvoeders, hen op wijzen en wij moeten zonodig tegen-

‘Een school moet niet alleen vertellen over democratie en diversiteit, maar ook een leeromgeving zijn waar je daarmee kunt oefenen’

programma is een voorbeeld van hoe een breed thema als burgerschap een plek kan krijgen binnen de school. Burgerschap laat zich namelijk niet in een

wicht bieden. Natuurlijk ben

lesje vertalen. Een school

ik groot voorstander van

moet niet alleen vertel-

leerlingenparticipatie en vind ik dat kinderen een stem

len over democratie en diversiteit, maar moet ook een

moeten hebben. Maar ik vind dat het doel van onderwijs

leeromgeving zijn waar je daarmee kunt oefenen. Creëer

ook is om die stem te ‘‘verheffen’’. Je moet niet zomaar

gelegenheid voor de leerlingen om bijvoorbeeld samen het

snelle meningen of kuddegedrag accepteren. Wijs kinde-

pestprobleem op te lossen. In plaats van terug te grijpen

ren op universalia, zoals ‘‘wat gij niet wilt dat u geschiedt,

op een evidence-based anti-pestpakket is het beter om

doe dat ook een ander niet’’.’

zelf met de kinderen te kijken hoe je zo’n probleem aan-

Kinderen horen veel over wat er gebeurt in de wereld. Ook

pakt. Praat erover, maak afspraken. Dat lijkt zo’n simpel

over zaken die hen waarschijnlijk niet persoonlijk raken,

principe dat het we het soms vergeten.’ n

zoals het ebolavirus. De Winter: ‘We moeten kinderen

podium _ december 2015

COLUMN STEPHAN SANDERS

Vliegende asbakken Het leukste van in de

hameren op het belang van parate,

Dit is dus hét moment (en misschien

toekomst kijken is, dat er

algemene kennis, die zo nodig in

wel het enige moment) waarop we

steevast iets wordt voor-

het hoofd ‘gestampt’ moet worden.

het maatschappelijke weefsel dat de

speld dat in die latere tijd wel mogelijk

Computers versus stampers: je weet

Nederlandse samenleving hoort te

is, maar allang niet meer gewenst.

nu al dat die Hoekse en Kabeljauwse

zijn, kunnen versterken. Dat is een

Hoeveel SF films zijn er in de jaren ’50

twist niet zal voortduren tot 2032,

grote, ontzagwekkende klus waarvan

niet gemaakt met vliegende, radarge-

omdat tegen die tijd de relevantie

het belang bijna niet overschat kan

stuurde asbakken, die op bevel van de

hoogstwaarschijnlijk allang is ver-

worden.

roker naar hem toevlogen?

dampt. Wie weet wordt er dan wel een

De Amerikaanse socioloog Robert

Men zag eventjes over het hoofd dat

sensor in ons hoofd geplaatst die ter

Putnam schreef onlangs het boek

roken in nog geen halve eeuw vol-

plekke voor ons ‘stampt’, een soort

‘Our Kids: The American Dream

komen in diskrediet zou raken, en

ingebouwd kennissysteem dat het

in Crisis’. Ooit, tijdens zijn eigen

dat geen fabrikant of techneut nog

Kofschip tot een nostalgische herinne-

Amerikaanse jeugd in de jaren ’50

brood ziet in drone asbakken, die je

ring maakt. ‘Uit het hoofd’ zit dan al in

van de vorige eeuw, gold volgens

iets aanbieden wat je vandaag de dag

het hoofd. Dag tegenstelling.

Putnam nog de belofte dat ‘iedereen

helemaal niet meer hoort te willen of

ongeacht zijn of haar achtergrond

te doen.

een eerlijke start krijgt in het leven.’

Het Platform Onderwijs2032 dat onder leiding van Paul Schabel nadenkt over de toekomst van het onderwijs, doet, het is nu al zeker, aanbevelingen waarover mensen geamuseerd hun schouders zullen ophalen in 2032, of

Het primair onderwijs is de laatste opleiding die alle Nederlanders samen volgen

Dat gelijkheidsideaal is in de praktijk losgelaten, stelt hij vast, door toenemende segregatie, inkomensongelijkheid en sportclubs, scholen en buurten die zijn veranderd in ‘homogene klasse-enclaves’. Putnam ziet als grootste probleem: ‘het

misschien al eerder. En toch moeten

verdwijnen van een bezorgdheid om

er nu visies ontwikkeld worden, zodat we later niet volkomen overvallen

Maar een ding is zeker: het primair

andermans kinderen’.

raken door voldongen feiten.

onderwijs is de laatste opleiding die

Dit gaat allang niet meer over wel of

Het valt niet te verwachten dat alle

alle Nederlanders samen volgen.

niet stampen, wel of geen iPads, maar

aanbevelingen van het Platform

Daarna begint de Grote Scheiding:

over de samenhang in een maat-

meteen omarmd zullen worden – en

tussen doeners en denkers, tussen

schappij, die rap kan verdwijnen als

eerlijk gezegd is dat ook nergens voor

hogere en lagere IQ’s, tussen snelle en

al de verschillende klassen en groe-

nodig. Het idee was juist: discussie,

trage leerlingen, en meer handvaar-

pen zich terugtrekken in hun eigen

tegenspraak, verschillende ideeën

dige en meer cerebrale types. Tot en

‘thuislanden’. De laatste halte voordat

die niet allemaal tegelijk even waar

met het primair onderwijs kunnen ze

iedereen ‘overstapt’ is het primair

kunnen zijn.

elkaar in principe nog allemaal tegen-

onderwijs – daar moet de basis wor-

In ons Hier en – altijd begrensde –

komen – zoals vroeger alle jongens

den gelegd voor een open, betrokken

Nu lijkt de controverse zich toe te

van hoog tot laag en van stoer tot

levenshouding die al die latere ver-

spitsen op twee hoofdlijnen. Het

‘soft’ allemaal werden opgeroepen om

schillen kan dragen.

Platform voorziet dat feitenken-

te dienen in het Nederlandse leger.

nis steeds meer een zaak wordt die extern kan worden uitbesteed, via

Stephan Sanders (1961) studeerde politicologie en filosofie. Hij is programma

computers en iPads en alles wat er

maker, columnist, essayist en auteur. Hij doceerde aan de University of

nog meer verzonnen wordt, terwijl

Minnesota in Iowa (USA), de Universiteit van Groningen en Universiteit van

de tegenstanders van die visie juist

Amsterdam.

podium _ december 2015

K IN D C E N T R A 2020: A L L E K IN D E R E N VA N 0 -12 J A A R R E C H T O P O P VA N G

Eén dak, één visie, me Eigentijds onderwijs, flexibele kinderopvang,

Toegangsrecht tot bso Gijs van Rozendaal,

op hetzelfde adres sport, cultuur en muziek,

voorzitter van de Regiegroep Kindcentra 2020: ‘Op dit

en dat alles met dezelfde pedagogische benadering: het kindcentrum rukt op. De

moment gaat maar een kwart van de kinderen naar de bso, en van de kinderen tot vier jaar gaat ruim de helft zonder enige vorm van voorschoolse voorziening naar het

Regiegroep Kindcentra 2020 werkt toe naar

basisonderwijs. Terwijl schoolbesturen allemaal merken

hechte, eigentijdse centra waar kinderen hun

dat vierjarigen al met zo’n achterstand op school komen in

talenten maximaal kunnen ontwikkelen.

taal en sociale vaardigheden, dat ze dat niet meer kunnen bijspijkeren. De basis voor de ontwikkeling van kinderen wordt gelegd in de eerste twee, drie jaar. Als elk kind een

T EK S T M A R I JK E NI JB OER

basistoegangsrecht heeft, kunnen school en kinderopvang samen veel meer doen.’ Ouders kunnen zelf kiezen tussen een kinderopvang-

Steeds meer ouders brengen hun kinderen van nul tot

organisatie en een kindcentrum, als het aanbod maar

dertien jaar ‘s morgens vroeg op één adres naar school en

eenduidig en pedagogisch goed is. De voorzitter: ‘De

kinderopvang. En als ze hen aan het eind van de werkdag

consensus onder pedagogen is dat inclusieve, generieke

weer oppikken, hebben de kinderen hun voetbaltraining en

voorzieningen waar alle kinderen samen leren en spelen,

balletles al achter de rug. Ze zijn na school niet met een

het beste zijn. Onderzoek heeft aangetoond dat in zo’n

busje naar de naschoolse opvang gebracht: het kindcen-

situatie het niveau van alle kinderen stijgt, ongeacht de

trum is het adres waar alle ontwikkeling en ontspanning

sociale klasse. Het is ook aangetoond dat als kinderen

plaatsvinden en die twee functies lopen door elkaar.

vanaf anderhalf jaar naar een pedagogische voorziening

De Regiegroep Kindcentra2020 pleit voor twee maatrege-

van goede kwaliteit gaan, zij succesvol hun schoolcar-

len die kindcentra krachtiger moeten maken. Ten eerste

rière kunnen afronden. Wij weten al in groep 3 welke

wil zij dat wettelijk wordt vastgelegd dat één organisatie

kinderen straks geen startkwalificatie zullen halen. Die

primair onderwijs en kinderopvang mag aanbieden. Ten

achterstand is niet nodig. Er is een paradigmashift nodig.

tweede pleit de regiegroep voor een basistoegangsrecht

Kinderopvang is onderdeel van ons funderend stelsel voor

voor alle kinderen tot kinderopvang.

ontwikkeling en onderwijs.’

podium _ december 2015

aan organiseert. Doe je dat niet, dan kun je daar niet op sturen en is de bso vanuit pedagogisch oogpunt verlo-

er kansen

ren tijd.’ Daar komt bij dat kinderen nu uitwaaieren naar allerlei verschillende opvangorganisaties, waardoor er nog minder mogelijkheden zijn om te komen tot goede, samenhangende dagprogramma’s.

Talige omgeving Bij het opzetten van een kindcentrum is de gemeente de makelaar die alle bij de

Eén pedagogische benadering In het kind-

ontwikkeling van kinderen betrokken partijen bijeen

centrum delen de basisschool, kinderopvang, VVE en

brengt. Het kindcentrum krijgt één leidinggevende die het

peuterspeelzaal meer dan hetzelfde dak: zij werken

geheel aanstuurt. Deze bewaakt ook dat de organisatie

samen en benaderen de kinderen allemaal vanuit dezelfde

blijft inspelen op veranderende behoeften. Van Vliet: ‘Kan

pedagogische opvatting. Ze willen kinderen breed ontwik-

het aanbod nog aantrekkelijker, rijker, interessanter? En

kelen en richten zich daarbij op individuele talenten én

past het nog bij de veranderende tijden?’

samenwerken in de groep. De school biedt veel variatie in

Als onderwijsbestuurder is hij blij met dit concept. ‘Zeker

aanbod en werkvormen en legt dwarsverbanden met de

in een stad als Den Haag hebben kinderen een talige

medebewoners van het kindcentrum en andere partijen:

omgeving nodig. Het is heel stimulerend als je daar al

sport, cultuur, welzijn, techniek en bedrijfsleven.

vroeg mee begint.’ Zijn bestuur heeft al diverse kindcen-

‘Onderwijs wordt ontwikkeling’, schetst Ewald van Vliet,

tra. ‘Tegenover ons kantoor is er zelfs een in wording voor

voorzitter CvB van het Haagse onderwijsbestuur Lucas

nul tot 18 jaar. De inclusie van het voortgezet onderwijs

Onderwijs en lid van de Regiegroep Kindcentra 2020. ‘Het

vind ik een logische stap; dan kan je werken aan één

kindcentrum stemt het aanbod af op de behoeften van

vloeiende ontwikkelingslijn.’

kinderen en dat is een echte ommezwaai.’

Maar ook in een krimpregio kan een kindcentrum, waarin meerdere basisscholen en opvangaanbieders samengaan,

Nul samenhang Dat geldt ook voor de integratie

uitkomst bieden. ‘Als het beter is voor kinderen om van

van spelen en leren. Van Vliet: ‘Vanuit het perspectief van het kind is het aanbod nu nog heel gesegmenteerd. Terwijl er juist als ze nog jong zijn geen versnippering moet zijn, maar een rijk aanbod.’ Van Rozendaal beaamt: ‘Er zit ‘nul samenhang’ in ons systeem. Nederland voert een doelgroepenbeleid: de peuterspeelzaal voor de zwakkere kinderen, VVE voor specifieke doelgroepkinderen, kinderdagverblijven voor kinderen van wie beide ouders

Ewald van Vliet: ‘Het kindcentrum stemt het aanbod af op de behoeften van kinderen en dat is een echte ommezwaai’

werken. Er zijn honderden potjes voor verlengde schooldag, talentenklasjes, bijspijkerklassen en noem maar op. Wetenschappers zijn vernietigend over de effectiviteit van

drie scholen naar twee kindcentra te gaan, zal ik daar als

dat soort losse programma’s.’

schoolbestuurder zeker aan meewerken’, zegt Van Vliet.

Van Rozendaal: ‘De kinderopvang weet dit al langer, maar

‘Concurrentie is een heilloze weg. Juist in een krimpgebied

ook in het onderwijs groeit nu het besef dat je veel meer

moet je de samenwerking zoeken en de bedreiging omzet-

kunt bereiken in de ontwikkeling van kinderen als je de

ten in een kans.’

buitenschoolse opvang (bso) dichter tegen de basisschool

Laterna Magica Bij dit kindcentrum op IJburg in Amsterdam zijn opvang en onderwijs geïntegreerd. Er zijn individuele doorgaande ontwikkelingslijnen van 0-12 jaar en in de toekomst van 0-18 jaar. Binnen een rijke leeromgeving ontdekken kinderen wie ze zijn en waar ze goed in zijn. Elk kind heeft een eigen coach, ontwikkelingsplan en portfolio. Kinderen worden gevolgd en gestimuleerd in hun sociale en persoonlijke ontwikkeling en krijgen kennis en vaardigheden mee. Ze experimenteren en onderzoeken met nieuwsgierigheid als bron. Laterna Magica is 52 weken per jaar open van 7.30 tot 18.30 uur.

podium _ december 2015

Kosten Alle kinderen vanaf anderhalf jaar naar het kindcentrum: dat kost extra geld. De regiegroep komt uit op €900 miljoen per jaar voor de 1 tot 4-jarigen. Van

PO-Raad nauw betrokken bij Kindcentra 2020

Rozendaal: ‘Pedagogen zijn het erover eens dat je kinderen, voor een blijvend effect, minimaal twee dagen

De PO-Raad was vanaf het begin zeer nauw betrok-

per week toegang moet bieden tot de opvang. Als je alle

ken bij de plannen voor Kindcentra 2020. De PO-Raad

kinderen vanaf anderhalf jaar 40 weken per jaar opvang

vindt dat één organisatie voor onderwijs en opvang

biedt, komen wij tot dit bedrag.’ Bied je daarnaast alle

wettelijk mogelijk moet worden gemaakt, naast een

4 tot en met 9-jarigen bso, dan kost dat nog eens 600

gewone school en een gewone kinderopvang. Lokaal

miljoen per jaar. Samen is dat €1,5 miljard. Van Vliet:

maatwerk moet volgens de PO-Raad het uitgangspunt

‘Maar als je de middelen samenbrengt van school, kin-

zijn; het kindcentrum is één van de mogelijke model-

deropvang en VVE, kan je daar efficiënter mee omgaan

len voor intensieve samenwerking. De PO-Raad pleit al

en veel meer bereiken. Je hebt dan meer tijd beschik-

enige tijd voor een ontwikkelrecht/toegangsrecht voor

baar en ruimte voor meer uitdagende werkvormen en

alle kinderen tot een vorm van een voorschoolse voor-

excursies. Bovendien: als je kinderen al heel vroeg extra

ziening voor een aantal dagdelen. De PO-Raad denkt

ontwikkeling biedt, is er op de lange termijn een groot

dat dit financieel haalbaar is en wijst op de goede start

maatschappelijk rendement. We willen naar een kennisin-

die dit kinderen geeft in het onderwijs.

tensieve samenleving. De wereld globaliseert, de kinderen van nu moeten straks omgaan met vraagstukken rond energie, werkgelegenheid, milieu, vluchtelingen. Dit is een investering in de toekomst.’ De huidige kindcentra opereren binnen een experimenteerruimte. Sommige politieke partijen vinden dat het

Gijs van Rozendaal: ‘Er zijn honderden potjes voor verlengde schooldag, talentenklasjes, noem maar op. Wetenschappers zijn vernietigend over de effectiviteit van dat soort losse programma’s’

bestaansrecht wettelijk moet worden geregeld. Over bekostiging lopen de opvattingen uiteen: er zijn partijen die vinden dat het basistoegangsrecht op kinderopvang gratis moet zijn voor ouders; andere willen ouders vragen om een inkomensafhankelijke bijdrage. De huidige kindcentra hebben last van de verschillende regels voor onderwijs en kinderopvang, zoals verschillende cao’s, een anders geregelde medezeggenschap en andere BTW-regels. De regiegroep heeft een concept wettekst uitgewerkt voor de wijzigingswet die deze problemen oplost. De regiegroep vestigt z’n hoop op de komende

Politieke steun Kindcentra 2020 lijkt te kunnen

Tweede Kamerverkiezingen.

rekenen op een vrij brede politieke steun. Verschillende

Laten we vaart zetten achter de ontwikkeling van kindcen-

partijen willen niet wachten tot 2020, maar nu al stappen

tra, zegt Van Rozendaal: ‘Nederland loopt internationaal

zetten. De Regiegroep Kindcentra 2020 hoopt dat bij de

gezien achter bij uitgaven aan het jonge kind. Als je de

begrotingsbesprekingen van het ministerie van Sociale

voordelen van kindcentra op een rij zet, wordt duidelijk

Zaken en Werkgelegenheid, in december 2015, een motie

dat die de investering dubbel en dwars waard zijn.’ n

wordt aangenomen die dat mogelijk maakt.

podium _ december 2015

Mijn plein

Obs De Meander in Assendelft is

ondergrond geschilderde verkeers-

een gecertificeerde Gezonde school

borden en zebrapaden. Het ontwerp

en School in beweging. Daar is het

komt van een gespecialiseerd

plein helemaal op ingericht. Er is

architectenbureau. De gemeente

een groene long met boompjes,

betaalde de inrichting omdat het

een heuvel en een klauterapparaat

plein na schooltijd fungeert als

op kunstgras. Er zijn pannabakken,

buurtspeelplein. De Meander heeft

zandbakken, baskets, duikelrek-

een buitenspeelplan en themakisten

ken, een hinkelbaan, knikkerpotten,

vol materialen voor touwtje sprin-

bankjes en een t afeltennistafel.

gen, balanceren, gooien en vangen.

Kriskras over het plein loopt

Directeur Ron Velzeboer: ‘Zo dagen

een ‘verkeersroute’, met op de

we kinderen uit om te bewegen.’

podium _ december 2015

R IN DA D E N B E S T E N E N SIM O N E WA LV I S C H: 2015 was voor de PO-Raad een jaar van doorpakken. Het bestuursakkoord is getekend in 2014 en er is toen Scholen en schoolbesturen zijn hard bezig om het primair onderwijs verder te ontwikkelen en de ‘winkel’ Voorzitter Rinda den Besten en vicevoorzitter Simone Walvisch kijken terug, maar vooral ook vooruit.

T EK S T

‘We hebben goede Simone Walvisch: ‘We hebben op het gebied van ICT het afgelopen jaar als sector echt een doorbraak mogelijk gemaakt. Het primair onderwijs stond op een enorme achterstand, maar vrijwel iedereen vindt het nu vanzelfsprekend dat een school een snelle internetverbinding heeft. De Tweede Kamer sprak er over, maar ook veel gemeentes hebben zich dat probleem aangetrokken. En terecht. Scholen kunnen pas dan echt gebruik maken van nieuwe mogelijkheden. Het is wel belangrijk dat scholen zelf beslissen waar ze met het onderwijs naar toe willen en hoe ze ICT daarbij gebruiken’, benadrukt Walvisch. ‘De PO-Raad denkt mee over wat daarvoor nodig is, materieel en op het punt van professionalisering van het onderwijs, maar de scholen moeten hun eigen ontwikkeling uitstippelen en doormaken.’

Stelselwijzigingen ‘Het komend jaar wordt een jaar van wijzigingen op het gebied van het stelsel’, meent Walvisch. ‘Dat geeft ons de ruimte voor hedendaagse invullingen. De discussie rond de richtingvrije scholen is daarbij interessant. Een uitgangspunt is dat we de keuzevrijheid van ouders niet inperken. Dat is eigen aan onze sector. Maar we moeten een goede balans vinden tussen ruimte voor nieuwe initiatieven en de continuïteit van bestaande scholen. Dat betekent dat de schoolbesturen open het gesprek aan zullen moeten gaan over goed onderwijs voor hun kinderen.’

Vereenvoudiging bekostiging Een fundamentele verandering in het stelsel is ook de vereenvoudiging van

Simone Walvisch: ‘We zijn nu als sector bezig om het onderwijs beter te maken, vanuit vertrouwen in eigen kunnen’

de bekostiging. Walvisch: ‘Die is nodig om tot een daadwerkelijke lumpsum te komen. Er zijn nog steeds allerlei

Over de voorstellen voor vereenvoudiging van de bekostiging

verschillende geldstromen. In feite is de bekostiging nog

zal uitvoerig met de leden worden gesproken. ‘Het is belang-

helemaal geënt op het vroegere declaratiestelsel. Politici

rijk dat er hiervoor een breed draagvlak komt. Het gaat om

vinden het verleidelijk om geld te labelen: als er geld bij

de vraag of de schoolbesturen in de toekomst hun organisa-

komt, is dat vaak voor een specifiek doel, bijvoorbeeld

tie op een professionele manier kunnen aansturen. En dus

jonge leraren.’

ook of de overheid de schoolbesturen daartoe in staat stelt.’

De vereenvoudiging van de bekostiging zal nog een moeilijke operatie worden. ‘Door de manier waarop de bekostiging

Meer beleidsruimte Door vereenvoudiging van de

nu is ingericht, leidt elke verandering tot herverdeling

bekostiging kunnen schoolbesturen meer ruimte krijgen

van de middelen. Sommige schoolbesturen zullen daar-

om het financiële beleid van de organisatie te koppelen aan

door meer, en andere minder geld krijgen dan nu. In dat

andere beleidsterreinen. ‘Je kunt dan veel meer samenhang

geval zullen we het leed zeker verzachten door langdurige

brengen binnen de schoolorganisatie’, zegt Walvisch. ‘Alles

overgangstrajecten.’ Lees verder op pagina 20 18

podium _ december 2015

ook een nieuwe cao gekomen, maar dat betekende niet dat de PO-Raad achterover kon leunen. was ondertussen gewoon open. De PO-Raad speelt daarbij een stimulerende rol. M A R I JK E NI JB OER EN H A R M VA N G ERV EN

kaarten in handen’ Rinda den Besten: Ook Rinda den Besten ziet dat de sector primair onderwijs verder is gekomen in het afgelopen jaar. ‘Dat werd bijvoorbeeld heel zichtbaar bij het debat in de Tweede Kamer over de onderwijsbegroting voor 2016. Verschillende punten die we al enige tijd aan het pluggen zijn, kwamen aan bod: onderwijs voor vluchtelingenkinderen, glasvezelverbinding voor scholen, basisvoorziening voor jonge kinderen, afschaffen fusietoets, krimp, vereenvoudiging bekostiging, teruglopen achterstandsmiddelen, etcetera. We hebben goede kaarten in handen, waarmee we de sector de komende jaren verder kunnen helpen.’

De leerling centraal Den Besten: ‘De PO-Raad ziet twee belangrijke sporen. Ten eerste moeten we natuurlijk zorgen dat de scholen en schoolbesturen hun dagelijkse werk zo goed mogelijk kunnen doen. De winkel blijft altijd open. De PO-Raad houdt zich daarom bezig met passend onderwijs, de veranderingen rond de eindtoets, krimp, huisvesting, enzovoort. Bij het andere spoor kijken we wat we kunnen doen om scholen en schoolbesturen te ondersteunen bij het verder verbeteren van het onderwijs. Ook daarbij staat de leerling centraal. De vraag is constant: wat kunnen we doen om de leerlingen nog beter voor te bereiden op hun toekomst?’

Herijking kerndoelen Om het onderwijs beter te laten aansluiten op wat leerlingen nodig hebben voor hun toekomst, is het belangrijk om de kerndoelen te herijken. Den Besten: ‘Het afgelopen jaar is mede op ons initiatief de commissie Onderwijs2032 aan de slag gegaan om die kerndoelen te bekijken. De centrale vraag daarbij was:

Rinda den Besten: ‘We volgen onze eigen agenda en maken scherpe afwegingen over onze inzet in de politieke debatten’

wat moet een leerling leren om zich voor te bereiden op de toekomst? De commissie heeft onder leiding van Paul

Eigen invulling Den Besten: ‘Veel punten uit het

Schnabel goed werk gedaan, maar het echte werk gaat

bestuursakkoord en de agenda van de PO-Raad zijn

nu beginnen. Hoe moeten we de uitgangspunten verder

bedoeld om schoolbesturen meer ruimte te geven voor

invullen? Hoe kunnen scholen zich hierop aanpassen? Wat

een eigen invulling, op basis van eigen beleid. Dat willen

betekent dit voor toetsen? Wat betekent het voor toezicht

we vanuit Utrecht absoluut niet invullen of overnemen.

en verantwoording? We hebben, kortom, veel vragen die

Ik hoor nog wel eens dat de PO-Raad een verlengstuk

we het komend jaar met elkaar moeten gaan invullen.

van het ministerie lijkt, maar dat zeggen vooral mensen

De PO-Raad neemt daarbij graag het voortouw, maar de

die op grotere afstand van ons staan. De staatssecretaris

invulling moet vanuit het veld komen.’

noch het ministerie zijn altijd blij met ons als we kritisch zijn in de pers, bijvoorbeeld over de bekostiging of over

podium _ december 2015

Vervolg Simone Walvisch:

komen er meer vwo’ers en universitair geschoolden in de basisschool én zullen universiteiten zich meer betrokken

kan dan in het teken staan van de pedagogische doelen

gaan voelen bij het po.’ De PO-Raad ziet de hoger opgelei-

met de leerlingen.’ Zij haalt daarbij ook de mogelijkheden

den graag voor de klas en verwacht dat zij daarnaast in de

van de cao aan. ‘We hebben veel gemopper gehoord over

teams zullen bijdragen aan het gesprek over systematische

de nieuwe cao, maar ik ben ervan overtuigd dat deze cao

kwaliteitsverbetering. ‘Dat houdt in dat je goed kijkt waar je

meer ruimte geeft. De cao draait om de inzet van mensen,

staat, daarna je doelen formuleert en vervolgens bestaande

om tijd en geld, dus kijk hoe je deze kan gebruiken om de

kennis analyseert over wat werkt en wat niet. Kennis van

mensen te faciliteren om goed onderwijs te geven.’

wetenschappelijk onderzoek helpt daarbij. Om die kennis goed de school in te brengen heb je mensen nodig die onder-

Professionalisering Walvisch: ‘Alle schoolbesturen

zoeksresultaten kunnen vinden en lezen en hierover kunnen

beseffen dat de professionalisering van de leraar de bepa-

communiceren. Onze leden zijn unaniem positief. Zij heb-

lende factor is voor het onderwijs aan leerlingen. Daarom

ben hoge verwachtingen van de bijdrage die deze mensen

zet de PO-Raad de vakbekwaamheid van de leraar centraal.

kunnen leveren.’ De PO-Raad en de VSNU hebben onlangs

We hebben de instrumenten voor het observeren van lera-

de Verkenning naar een universitaire lerarenopleiding voor

ren in de klas op een rij gezet, zodat schoolbesturen een

het basisonderwijs aangeboden aan minister Bussemaker en

keuze kunnen maken. Ook hebben we een onderzoek laten

staatssecretaris Dekker. Walvisch: ‘De bewindslieden waren

doen naar de behoefte van leraren, schoolleiders en school-

enthousiast en hebben toegezegd dat ze deze extra route

besturen aan nascholing van leraren. We gaan in gesprek

naar het leraarschap willen ondersteunen.’

met de hogescholen en universiteiten, zodat ze hun nascholingsaanbod daarop kunnen afstemmen.’

Zelfvertrouwen Het zelfvertrouwen binnen de sector neemt toe, zegt Walvisch. ‘Een bestuurder die er een paar

Universitaire lerarenopleiding Een nieuw punt

jaar uit is geweest kwam naar een bijeenkomst en consta-

is het plan voor een universitaire lerarenopleiding voor

teerde dat de sfeer enorm is veranderd. Voorheen werd er

het basisonderwijs. De PO-Raad heeft deze mogelijkheid

veel gemopperd op anderen, zoals OCW, de inspectie, de

verkend samen met VSNU, de vereniging van universitei-

politiek. Nu zijn we samen bezig om het onderwijs beter te

ten. Walvisch: ‘We denken aan een bachelor van drie jaar,

maken, vanuit vertrouwen in eigen kunnen. Dat vind ik een

waarbij mensen deels in de school worden opgeleid. Zo

mooie ontwikkeling.’ n

Vervolg Rinda den Besten:

ook de samenwerking met andere partijen belangrijk. Een cruciale partner is in dit verband de jeugdzorg.

vluchtelingenkinderen. Dat is dan jammer; wij staan voor

Den Besten: ‘We moeten zorgen dat we samen om de

het belang van de sector. Ruziemaken is niet zo moeilijk

kinderen blijven staan. Het gaat niet om de instituties.

en we doen het onderwijs er geen goed mee als we altijd

We moeten naar samenwerkingsrelaties die het kind

‘nee’ zeggen; daarom volgen we onze eigen agenda en

helpen om een ontwikkeling door te maken. De relatie

maken we scherpe afwegingen over onze inzet in de

tussen school en gemeente is hierbij belangrijk. Een

politieke debatten.’

gemeente kan het voortouw nemen om onderwijs en zorg goed aan elkaar te verbinden. Het zou helpen als

Kindcentrum Zij ziet dat scholen en schoolbesturen

de preventieve jeugdzorg plaatsneemt in wijkteams op

steeds vaker de ruimte opzoeken en de regels oprekken.

scholen. Dat kan prima in het primair onderwijs, waar

‘Een goed voorbeeld is het Integraal Kindcentrum (IKC).

kinderen dicht bij huis naar school gaan.’ De PO-Raad

Soms wordt de vorming van een IKC ingegeven door

praat hierover met de VNG, de ministeries van OCW, SZW

krimp, maar de uitkomst draait altijd om de leerlingen.

en VWS, de VO-raad en MBO Raad.

Het aantal kindcentra waar de opvang van 0-4 jarigen, tussen- en naschoolse opvang en onderwijs samenwerken,

School heeft sleutelrol De voorzitter: ‘We

groeit hard. Er zijn er inmiddels zo’n 300, waarbij de mate

hebben afgesproken dat onderwijs de primaire focus

van integraal werken varieert. Maar zij lopen tegen allerlei

van alle partijen rond een kind moet krijgen. Een

belemmeringen aan in de regelgeving. Verder vragen

kind dat uit huis wordt geplaatst, moet liefst naar de

thema’s als huisvesting, de integratie van opvang en

eigen school blijven gaan. School is namelijk vaak de

onderwijs en de doorlopende leerlijn om aandacht. Wij zijn

normaliserende factor in zo’n kinderleven. Dat zien we

bezig om maatschappelijk draagvlak te creëren en lobbyen

ook bij de vluchtelingenkinderen. Zij hebben een geheel

veel op dit punt. Het is een zaak van lange adem; met een

eigen problematiek, maar ook daarbij kan de school een

ingrijpend plan zoals dit moet je je richten op een volgend

sleutelrol vervullen. Dit moet natuurlijk vervolgens op

kabinet.’

lokaal niveau z’n beslag krijgen. Als PO-Raad houden we hierover de vinger aan de pols, zodat de scholen en de

Jeugdzorg Schoolbesturen steken veel energie in de organisatie van passend onderwijs. Hierbij is

podium _ december 2015

schoolbesturen optimaal hun werk kunnen doen.’ n

Huisvestingsnieuws

GREEN DEAL SCHOLEN Nederland telt ruim 9.000 schoolgebouwen in het primair en voortgezet onderwijs. Hierin krijgen ruim 2,4 miljoen leerlingen onderwijs en werken ruim 200.000 onderwijsprofessionals. Dit doen zij veelal in gebouwen met een slecht binnenklimaat en van slechte

Goede huisvesting is een absolute voorwaarde voor goed onderwijs. De PO-Raad is vanwege de kosten gestopt

energetische kwaliteit. Als men al een energielabel heeft, dan is dat veelal C of lager. Uit onderzoek blijkt dat dit slechte binnenklimaat leidt tot mindere prestaties van leerlingen en leerkrachten en hoger ziekteverzuim.

met de uitgave van het blad FUNDAMENT,

Daarnaast brengt een slecht geïsoleerd gebouw onnodig

maar via onder andere podium blijven we u

hoge exploitatiekosten met zich mee.

informeren over actuele huisvestingszaken. In dit nummer: de Green Deal Scholen, de kosten van leegstand, OnderwijsLokaal en volledige doordecentralisatie.

Brede School Snijdelwijk in Boskoop.

Waarom tot nu toe geen actie?

ONDERWIJSLOKAAL

Hoewel energiebesparing bij veel schoolbesturen op de agenda staat, ontberen zij vaak de kennis van bestaan-

Om gemeenten en schoolbesturen te ondersteunen

de maatregelen en financieringsmogelijkheden. Verder

bij het goed organiseren van onderwijshuisvesting,

is het voor besturen niet eenvoudig om een goede advi-

werken de PO-Raad, de VO-raad, de Vereniging van

seur te selecteren.

Nederlandse Gemeenten (VNG) en het ministerie van OCW samen via het project OnderwijsLokaal. In het

Green Deal Scholen

kader van dit project ontwikkelen Berenschot en ICS

Om schoolbesturen te ondersteunen bij het c reëren

Adviseurs een afwegingskader voor een goede samen-

van een duurzame leer- en werkomgeving voor leer-

werking op het gebied van onderwijshuisvesting. Dit

lingen en leraren, hebben de PO-Raad, VO-raad,

kan partijen helpen om binnen hun lokale context de

de VNG, de ministeries van OCW, BZK, IenM en EZ,

juiste keuzes te maken, inhoudelijk en procesmatig.

Ruimte-OK en Klimaatverbond Nederland de Green Deal

De verwachting is dat het afwegingskader begin 2016

Verduurzaming Schoolgebouwen ondertekend.

klaar is. Lees op Mijn PO-Raad hoe het uitvoeringsprogramma Voor meer informatie kunt u terecht op de website

van Green Deal Scholen schoolbesturen kan helpen bij

www.onderwijsLokaal.nl

het verduurzamen van hun werken leeromgeving.

VOLLEDIGE DOORDECENTRALISATIE VAN ONDERWIJSHUISVESTING De meest effectieve manier om voor een goede leeromgeving te zorgen, is door de gebruiker van het gebouw, het schoolbestuur, de regie te geven. Dat is deels al het geval. Het schoolbestuur is bouwheer en eigenaar van het schoolgebouw. Sinds 1 januari 2015 valt ook Het IKC in Loppersum is in hoog tempo gebouwd vanwege aardbevingsgevaar. Foto’s: Gertjan van Midden

het buitenonderhoud van de schoolgebouwen onder de verantwoordelijkheid van het schoolbestuur.

podium _ december 2015

Maar de PO-Raad zou nog verder willen gaan. De gemeente

DE KOSTEN VAN LEEGSTAND DOOR KRIMP

is namelijk nog steeds verantwoordelijk voor de bekostiging van zaken als nieuwbouw en uitbreiding. De PO-Raad zou

De totale behoefte aan schoolgebouwoppervlakte in

daarom graag zien dat er vaker gebruik wordt gemaakt van

het primair en speciaal onderwijs is ongeveer 10 mil-

de mogelijkheden van de wet op het Primair Onderwijs.

joen vierkante meter. De totale capaciteit van de circa

Hierin staat dat gemeente en schoolbestuur afspraken

9.000 bestaande schoolgebouwen is zo’n 10 tot 15%

kunnen maken om schoolbesturen zelf verantwoordelijk te

groter. In Drenthe staat bijvoorbeeld 35.000 vierkante

maken voor nieuwbouw, uitbreiding, constructiefouten en

meter schoolgebouwruimte leeg. Dit zal oplopen naar

herstel in bijzondere omstandigheden. Dit is de zogeheten

60.000 vierkante meter in 2025.

volledige doordecentralisatie. De PO-Raad heeft in een

Deze lokalen moeten ook worden onderhouden en schoon-

brochure de kansen en bedreigingen van deze volledige

gemaakt. Aangezien een leeg lokaal ongeveer €18 per

doordecentralisatie voor de schoolbesturen op een rij gezet.

vierkante meter kost, is het belangrijk dat schoolbesturen tijdig signaleren wanneer de leegstand toeneemt.

Op Mijn PO-Raad kunt u de volledige versie

De PO-Raad roept scholen en gemeenten op om samen

van dit artikel lezen. Ook kunt u hier de

met andere besturen én gemeenten gebiedsplannen op te

brochure ‘Volledige doordecentralisatie van

stellen, om hierop te anticiperen en de leegstand zoveel

onderwijshuisvesting’ downloaden.

mogelijk te beperken. Lees op Mijn PO-Raad meer over krimp en leegstand.

D R IE V R AG E N A AN

‘Meester Danny gaf mij een heel krachtig voorbeeld’ Wouter Siebers (29), Leraar van het Jaar po 2015, leerkracht en gedragsspecialist,

en Nanne Warring (11), leerling groep 8 op de Caeciliaschool in Amersfoort. Nanne is één van de leerlingen die door Wouter wordt begeleid. Welke leerkracht zal jou altijd

Van welke

bijblijven?

op school

Nanne: Juf Lisanne. Die had ik in

geleerde

groep 6. Zij was altijd heel aardig voor

vaardigheid

mij en hielp me goed met van alles.

heb jij veel

Ze was een poos met zwangerschaps-

plezier?

verlof, maar nu is ze terug en ga ik

Nanne: Lezen.

weleens een praatje maken.

Ik vind de boe-

Wouter: Meester Danny, die ik had

ken van Harry

in groep 3 en 8 op de Proostdijschool

Potter heel leuk

in Mijdrecht. Ik heb van hem leren

en ook ‘Dagboek

lezen en schrijven, en later heeft

van een muts’

hij mij begeleid naar de middelbare

van Rachel

school. Hij had oog voor wie wij waren

Renée Russell.

en zorgde voor onderwijs in context.

Met zulke boe-

We deden bijvoorbeeld een project

ken kom je echt

over Roald Dahl waarin hij ons liet

in een andere wereld.

Wat is jouw droomschoolreis?

ontdekken hoe mooi diens verhalen

Wouter: Op mijn basisschool was

Nanne: Walibi. Daar zijn heel veel

zijn geschreven. Intussen waren we

er veel aandacht voor creativiteit en

coole attracties. Ik ben er nooit

bezig met zowel taal, aardrijkskunde

drama. Dat vond ik heel leuk. We slo-

geweest. maar dat weet ik van

als geschiedenis. Hij gaf mij een

ten elke onderwijsperiode af met een

filmpjes.

heel krachtig voorbeeld en is mede

presentatie die je mocht vullen met

Wouter: Naar een Waddeneiland

de reden dat ik het onderwijs in ben

waar jij goed in was. Ik probeer ook

met de groep, dat lijkt me fantastisch.

gegaan.

om ruimte te geven aan de verschil-

En daar dan speurtochten houden,

lende talenten van kinderen.

zeehonden spotten en wadlopen.

podium _ december 2015

SCHOLEN OP DE K A ART

Vensters PO

verovert langzaam maar zeker terrein Twee jaar na het online gaan van Scholenopdekaart.nl maakt de PO-Raad de balans op. ‘Nog lang niet alle scholen staan goed op de kaart, maar we zijn wel aardig op weg’, aldus directeur Hugo Levie en programmacoördinator Jessica Teunissen. ‘Er zit veel meer informatie in dan ik dacht’, zegt schoolbestuurder Ad Graumans tijdens een werkbijeenkomst. T EK S T EL ISE H A A R M A N

Zo’n 60% van de scholen staat alleen

gebeurt dat wél. Een bestuur kan ook

adviezen die je voor hen gegeven had.

online met informatie die door DUO

in samenspraak met de bovenschoolse

Ook kun je, wanneer je met gemeen-

is aangeleverd, zoals bijvoorbeeld de

staf stimuleren, vanuit de visie op de

ten over huisvesting praat of met de

schooladviezen en de uiteindelijke

verbetering van de onderwijskwaliteit,

inspectie over de eindtoets, even snel

plaatsing van leerlingen op het voort-

dat scholen met Scholenopdekaart.nl

de cijfers er bij pakken. Graumans: ‘Of

gezet onderwijs. De resterende 40%

gaan werken. Dat dit goed werkt,

onze scholen nu enthousiaster zijn over

deelt nu al actief informatie via de site

blijkt uit het grote aantal aanvragen

Scholen op de kaart? Ze gaan zelfs

mijn.vensters.nl. Die laatste groep

voor werkbijeenkomsten bij besturen

door in de pauze! Dat zegt genoeg.’

maakt gebruik van de meerwaarde van

op locatie.

Eenpitters Toch beseft de

Scholenopdekaart.nl ten opzichte van andere schoolvergelijkingssites: zij

Neem SKOTZO in Tilburg. Bestuur-

PO-Raad dat zij met deze werkwijze

kunnen hun eigen verhaal vertellen bij

der Ad Graumans concludeert na hun

niet alle scholen aangehaakt zal krij-

hun cijfers. Zij kunnen een persoon-

werkbijeenkomst dat zijn scholen al

gen. Directeur Hugo Levie: ‘Wat het

lijke presentatie van hun school geven,

aardig op de kaart staan. Ook over

vullen van Scholen op de kaart onder

en tegelijk met iedere andere school

de inhoud is hij verheugd. ‘Er zit veel

andere tot een uitdaging maakt is de

in Nederland vergeleken worden. Wil

meer informatie in dan ik dacht. Dit

grote hoeveelheid eenpitters. Scholen

de site dus echt hét platform worden

geeft goede aanknopingspunten voor

die samen onder één bestuur vallen

voor scholenvergelijking en verant-

gesprekken.’ Hij doelt op de mogelijk-

kunnen samen optrekken of worden

woording, dan zal het aantal scholen

heid om als basisschool bijvoorbeeld

door hun bestuur gestimuleerd en

met een actief profiel nog flink moeten

met vo-scholen in gesprek te gaan

ondersteund. Je hebt iemand nodig

groeien. In het Bestuursakkoord staat

wanneer je in je schoolvenster ziet dat

die er energie in wil steken. Bij eenpit-

het streven van honderd procent vul-

veel leerlingen drie jaar na uitstroom

ters is dat ingewikkeld. Die moeten

ling in 2017. Daar gaat de PO-Raad dan

op een lager niveau zitten dan de

zoveel doen met weinig mensen.

ook voor.

‘Ze gaan zelfs door in de pauze!’ Programmacoördi-

Wat levert DUO zoal?

nator Jessica Teunissen: ‘De komende

• Adres- en contactinformatie • Leerlingaantal en

jaren gaan we ons vooral ook op de besturen richten. Zij zijn de motor in de organisatie en hebben zelf ook een groot belang: eenduidige sturingsinformatie voor hun scholen.’ Een individuele schoolleider zal niet zo gauw willekeurige andere scholen enthousi-

voedingsgebied

• Waardering van inspectie • Eindtoets, schooladvies en plaatsing

• Personeelskenmerken • Financiën van het bestuur

Wat vult de school zelf zoal in? • Profiel van de school • Organisatie van het onderwijs • Schooltijden en opvang • Leerling- en oudertevredenheid • Schoolklimaat en veiligheid • Schoolondersteuningsprofiel

ast maken, maar binnen een bestuur

podium _ december 2015

Terwijl eenpitters misschien wel meer

hun ligging gekozen worden. Een

een onderzoek uitvoeren naar hun

baat hebben bij Scholen op de kaart.

voorbeeld daarvan is lastenverlichting.

gedrag, wensen en achtergronden.

Profileren is immers een belangrijk

Zo gaat de inspectie bij haar risico-

Dit onderzoek zal ook antwoord geven

doel.’ Specifiek voor deze doelgroep

analyse voor de monitoring van de wet

op de stelling van staatssecretaris

sluit Scholen op de kaart geregeld

Sociale Veiligheid gebruik maken van

Dekker dat de informatiepositie van

aan bij netwerkbijeenkomsten voor

de informatie in de indicator School-

ouders op dit moment ondermaats

eenpitters. Ook kunnen deze scholen

klimaat en Veiligheid. De inspectie

is. ‘Wat die uitslag ook is’, zegt Levie,

ondersteuning op maat aanvragen.

vraagt alleen extra informatie op bij

‘een eventuele aanpassing in het sys-

de school als hier aanleiding toe is.

teem zullen we altijd in overleg met de

Profileren Basisschool Pendula

De bedoeling is dat dit op den duur

scholen doen. Iedereen in het onder-

gebruikt Scholen op de kaart al om

voor meer indicatoren geldt.

wijs weet dat dwang averechts werkt.’

zich te profileren. Door slim gebruik

Verder is informatie uit de

Programmacoördinator Teunissen kan

te maken van foto’s en kernwaarden,

managementrapportages en het

zich vanuit haar ervaring voor de klas

krijg je direct een beeld bij de school.

schoolvenster eenvoudig te downloa-

en als schoolleider goed inleven in de

Directeur Jan-Piet Kruys: ‘Ik had mijn

den voor presentaties, het jaarverslag

positie van de scholen. ‘De vraag om

schoolvenster al aardig gevuld, dus ik

of de schoolgids. Die laatste kan ove-

transparantie en verantwoording in

heb me tijdens de werkbijeenkomst

rigens op termijn vervangen worden

het onderwijs neemt toe. Niet alleen

bezig gehouden met de puntjes op

door goed en op grote schaal gevulde

de overheid en media, maar ook

de i. Ik heb tips gekregen hoe ik mijn

schoolvensters, heeft de inspectie

ouders hebben steeds meer inte-

toelichtingen meer webproof kan ma-

toegezegd.

resse in hoe een school presteert.

ken en ik heb meer links, tussenkopjes

Niet zo gek ook, als je bedenkt dat er

en witregels aangebracht.’ Kruys heeft

Drempelvrees Gebruikersvoor-

onderwijs wordt verzorgd voor ruim

zich ook aangemeld voor de promotie-

deel is er dus genoeg, alleen moet de

anderhalf miljoen leerlingen1 en er dus

campagne van Scholen op de kaart op

gebruiker dat eerst zelf ervaren. De

veel geld in de sector omgaat. Het is

Facebook. Met een foto of beschrijving

Tilburgse schoolleider Ank Bullens van

belangrijk dat het onderwijs meegaat

van het unieke element van een school

basisschool Fatima liet zich aanvanke-

met zijn tijd.’

wordt de nieuwsgierige bezoeker

lijk weerhouden door drempelvrees.

Scholen op de kaart ingetrokken.

‘Ik ben geen voorloper in de digitale

Waar de school vroeger een van-

wereld. Maar ik moet zeggen, dit is

zelfsprekende autoriteit was, moet

Winstpunten voor scholen

echt een heel gebruiksvriendelijk

diezelfde school zich nu openlijker ver-

Voor Pendula heeft Scholen op de

systeem.’ Zij hoeft nu alleen twee keer

antwoorden. Transparantie kan daarbij

kaart een duidelijke functie bij de

per jaar in te loggen om de gegevens

helpen. Teunissen: ‘Het betekent dat

leerlingenwerving. ‘Onze school ligt in

van DUO te controleren en te publi-

fouten of slecht beleid niet langer

hartje centrum en heeft een relatief

ceren. En één keer per jaar loopt ze

weggemoffeld kunnen worden, maar

groot voedingsgebied. Onze ouders

de toelichtingen na. ‘Dat ben ik na

ook dat we gemakkelijker van elkaars

kiezen niet per se de dichtstbijzijnde

vandaag zeker van plan.’ Abonnees op

successen kunnen leren. Dat is winst.

school, maar de school die het beste

de nieuwsbrief krijgen per mail een

Met de transparante verantwoording

bij hen past.’

herinnering voor deze actiemomenten,

op scholenopdekaart.nl brengen scho-

Dat ligt heel anders bij twee direc-

vertelt Teunissen. ‘We doen alles om

len het publiek in positie om kritische

teuren van scholen in Tilburgse

het voor de gebruiker zo gemakkelijk

vragen te stellen. En zichzelf om die

volkswijken. Frank Marchand van

mogelijk te maken.’

kritische vragen vóór te zijn en het

De Alm: ‘Ik ben heel enthousiast over

Tegelijkertijd is de PO-Raad ook

onderwijs blijvend te verbeteren.’ n

de mogelijkheden van de site, maar

continu bezig om de site optimaal te

voor mijzelf is eigenlijk alleen de

laten aansluiten bij de behoefte van

1 Informatie komt van Data.duo.nl, uit

sturingsinformatie op mijn.vensters.nl

de bezoekers; ouders en stakeholders.

het leerlingenbestand van 1-10-2014.

interessant. Ouders van mijn school

Daarom laat zij samen met de VO-raad

weten soms hun eigen huisnummer niet eens; schoolkeuze is voor hen geen thema.’ Teunissen wijst er in dit verband op dat Scholen op de kaart

Begin vandaag nog

Hulp nodig?

• Bekijk het demofilmpje op

Mail servicedesk@kennisnet.nl.

ook een verantwoordingsfunctie heeft. ‘Je publiceert niet alleen voor ouders, maar ook voor de sector.’

poraad.nl/scholenopdekaart

• Log in op mijn.vensters.nl of De PO-Raad heeft ervoor gezorgd dat Scholen op de kaart ook scholen zelf voldoende gebruikersvoordeel biedt. Dat geldt ook voor scholen met wachtlijsten of scholen die enkel vanwege

podium _ december 2015

vraag nieuwe gegevens aan

• Vul, controleer en publiceer je gegevens

Blijf op de hoogte via de nieuwsbrief! Mail scholenopdekaart@ poraad.nl (ook voor aanvragen werkbijeenkomsten)

M E E R S A M E N H A N G , S T RU C T U U R E N O V E R Z IC H T

Speciaal onderwijs

ontwikkelt kwaliteitsnorm

Bij veel so-scholen staat een kwaliteits managementsysteem nog in de kinderschoenen. De eerste gecertificeerde scholen volgens de Kwaliteitsnorm Speciaal Onderwijs (KSO) zijn enthousiast over dit door de branche zelf ontwikkelde normkader. ‘We steken nu vaker de thermometer in de organisatie. Kwaliteit wordt iets van het hele team.’ T EK S T IR ENE HEMEL S

Slechte inspectiebeoordelingen voor drie van de vijftien onderwijslocaties in 2009 vormden voor ggz-instelling Yulius de directe aanleiding om meer te willen sturen op de kwaliteit van het onderwijs. Daarnaast speelde een diepgevoeld verlangen om de onderwijskwaliteit naar het voorbeeld van de zorg in te richten, zegt Jan Menting, lid Raad van Bestuur van Yulius en voorzitter van het Landelijk Expertisecentrum Speciaal Onderwijs (LECSO). ‘In de zorg werken we naar volle tevredenheid met ISOcertificering. In het onderwijs deden we dat niet. Dat is vreemd. Onze ervaring is dat planmatig handelen in de zorg enorm helpt om de kwaliteit te verbeteren en te verdiepen. Het is logisch om dat dan ook in het onderwijs te willen doen. De drie aangepaste arrangementen leverden destijds een flink dispuut op met de inspectie: wij wilden aangeven dat het niet makkelijk lesgeven is aan onze doelgroep, leerlingen met een verstandelijke beperking en psychiatrische problematiek. We ervoeren dat de inspectie daar weinig boodschap aan had. Denkend aan onze werkwijze in de zorg, was het duidelijk dat er voor iedere leerling een individueel plan moest komen. Systematisch Jan Menting: ‘Planmatig handelen helpt enorm om de

handelen moest de boventoon gaan voeren.’

kwaliteit te verbeteren en te verdiepen’

podium _ december 2015

Samen met een aantal andere onderwijsinstellingen uit

leerkrachten zich ervan bewust worden dat kwaliteit iets is

cluster 3 en 4, waaronder de Ambelt, RENN4, Horizon,

van hen; niet iets wat de inspectie eenmaal in de drie, vier

Aloysius en REC Rijndrecht, werkte Yulius toe naar een

jaar aansnijdt. De hectiek van de dag blijft bestaan, maar

erkende en certificeerbare kwaliteitsnorm voor het spe-

je kunt met een kwaliteitsmanagementsysteem laten zien

ciaal onderwijs. Dit leidde in 2011 tot de door het veld

wat het effect is van je handelen, wat jouw bijdrage is aan

zelfontwikkelde Kwaliteitsnorm Speciaal Onderwijs (KSO).

de ontwikkeling van kinderen. Door steeds terug te grijpen

Honderden leerkrachten, schoolleiders en kwaliteitsfunc-

op plannen, ga je zien wat er nu speelt en hoe je dat kan

tionarissen zijn inmiddels getraind in de kwaliteitsnorm

verbeteren.’

en steeds meer scholen werken ermee. In 2013 namen de Ambelt en het Hoenderloocollege de eerste certifice-

Rust Beide bestuurders menen dat een kwaliteitsma-

ringen in ontvangst, begin 2014 volgde het Altracollege.

nagementsysteem leidt tot een meer consistent beleid

Inmiddels zijn zes grote besturen gecertificeerd (samen

voor de leerling. Menting: ‘Leerkrachten zijn meer bezig

63 scholen) en vijf besturen zitten in het certificatiepro-

met: hoe bereik ik vandaag resultaten en hoe doe ik dat

ces. Het certificatieregister is te vinden op de website van

morgen? Er wordt sneller bijgeschakeld. Leerkrachten

het Landelijk Expertise Centrum Speciaal Onderwijs www.

hebben beter zicht op de individuele resultaten van een

lecso.nl Daar is ook alle informatie te v inden over de KSO.

leerling. Er komt meer samenhang in wat ze doen, en dat geeft rust.’

Systematisch handelen moest de boventoon gaan voeren: die overtuiging inspireerde een aantal onderwijsinstellingen uit cluster 3 en 4 om een kwaliteitsnorm te ontwikkelen voor het so

Bij een kwaliteitsmanagementsysteem hoort monitoring. De onderwijsorganisatie voert regelmatig interne audits uit. Leerkrachten kijken bij elkaar in de klas en meerdere malen per jaar bezoekt een zelf samengesteld auditteam, bestaande uit een leidinggevende, orthopedagoge en leerkracht, de school om te beoordelen hoe het met de kwaliteit is gesteld. Kijken in de keuken van de ander geeft beide partijen veel informatie, zegt Faas. ‘Vaker dan voorheen steken we de thermometer in de organisatie. De kern is dat je continu op alle niveaus verbeteringen doorvoert volgens de ‘Plan-Do-Check-Act-cyclus’. Regelmatig praten

Overzicht Werken volgens de kwaliteitsnorm be-

over de opbrengsten, reflectie, zelfevaluatie, interne en

tekent dat je samenhang brengt in datgene wat toch

externe audits speelt een grote rol. We leren mensen om

al wordt gedaan, zegt Menting. Een kwaliteitsmanage-

naar de kwaliteit te kijken en daarop te sturen. Inzoomen

mentsysteem geeft structuur en helpt directie en team

op je organisatie levert heel veel op. Locatiedirecteuren

om overzicht en grip te krijgen op de eigen schoolsitu-

bespreken rapportages weer met leerkrachten en gebrui-

atie. ‘De meeste informatie is wel ergens aanwezig in de

ken evaluaties om verbeteringen te realiseren. Het geeft

organisatie. Er wordt voortdurend nagedacht over onze

sturing en maakt verbeteringen minder vrijblijvend.’

onderwijsprocessen. Waar het om gaat is dat alle proces-

In het begin kost de introductie van een kwaliteits

sen meer geordend zijn, verbonden met elkaar en voor

managementsysteem en het nalopen van je werkwijze

iedereen helder en toegankelijk. Dus geen protocol om

volgens de kwaliteitsnorm extra tijd en energie, erkent

het hebben van een protocol, maar omdat het zinvol is wat

Menting. Er moeten documenten worden verzameld en

we ermee willen bereiken.’

veel gesprekken worden gevoerd. ‘De kunst is om het

Werken met de kwaliteitsnorm stimuleert het bewustzijn

cyclisch aan te pakken: op de momenten dat je bezig bent

rond onderwijskwaliteit op de scholen. Kwaliteit wordt iets

met oudergesprekken neem je bijvoorbeeld je communi-

van iedereen, benadrukt Maarten Faas, voorzitter CvB

catie met ouders onder de loep. Het meerwerk verdient

van de Ambelt. ‘Je bereikt dat schoolbestuur, directie en

zich later dubbel en dwars terug. Stress in het onderwijs

Kwaliteitsnorm Speciaal Onderwijs (KSO) Met de KSO kan een organisatie een kwaliteitsmanagementsysteem opzetten. Met dit instrument kun je de onderwijsorganisatie systematisch en planmatig in kaart brengen en de processen met elkaar in verband brengen en borgen. Dit moet helpen om de onderwijskwaliteit te verbeteren. De KSO helpt de organisatie om zich te focussen, zodat de opbrengsten ook daadwerkelijk uitkomen. De KSO bestrijkt de beleidsplanning en realisatie; organisatiestructuur en overleg; primaire proces (instroom, doorstroom en uitstroom van leerlingen); werving, professionalisering en beoordeling van mensen; samenwerking met partners en reflectie (intern, extern en jaarlijkse bijstelling van kwaliteitsbeleid). De KSO komt tegemoet aan de inspectie-eisen en voldoet aan de ISO-norm 9001-2008. De principes van de kwaliteitsnorm zijn ook bruikbaar in het reguliere onderwijs.

podium _ december 2015

Maarten Faas: ‘Door steeds terug te grijpen op plannen, ga je zien wat er nu speelt en hoe je dat kan verbeteren’

komt volgens mij niet zozeer voort uit het teveel moeten

De Inspectie van het Onderwijs is enthousiast over de

doen; stress ontstaat als er onvoldoende zicht is op wát je

ontwikkeling van de kwaliteitsnorm, die met hen is afge-

moet doen. Met een kwaliteitsmanagementsysteem is dat

stemd. Piet van de Pol, coördinerend inspecteur speciaal

verleden tijd.’

onderwijs: ‘Het is erg positief dat het speciaal onderwijs samen tot een kwaliteitsnorm is gekomen. Wij willen de

Certificering De kwaliteitsnorm dient als maat-

verantwoording van de kwaliteit gebruiken bij de bepa-

staf voor de school die haar organisatie goed op orde wil

ling van ons toezicht. Een goede kwaliteit betekent minder

hebben. Bij certificering wordt de onderwijsorganisatie

toezicht. Daarvoor moeten scholen zich realiseren dat

jaarlijks doorgelicht door een certificerende instelling op

de kwaliteitsnorm een middel is om je doel te realiseren.

basis van documentenonderzoek en gesprekken met me-

Dat gebeurt nu nog te weinig. Naast de beschrijving van

dewerkers. Daarmee maak je je onderwijsorganisatie echt

de processen die leiden tot meetbare resultaten, wil ik

transparant, zegt Menting. ‘Hoe zinvol zelfevaluatie ook

meer ambitie terugzien. Als de verantwoording van de

is, het heeft toch iets van de slager die zijn eigen vlees

kwaliteit goed op orde is, helpt dat enorm bij het gevari-

keurt. Een objectieve blik op je eigen organisatie door een

eerd en gedifferentieerd toezicht waar wij naar toe willen.

externe, onafhankelijke partij is heel gezond. Certificering

Dan kunnen we echt van controlerend naar stimulerend

garandeert dat je een lerende organisatie bent met de

toezicht.’ n

focus op prestaties.’

Colofon podium is een platform van en voor leden van de PO-Raad waar meningen, ideeën, problemen en oplossingen uit de onderwijspraktijk aan bod komen. De PO-Raad onderschrijft niet noodzakelijk de in het blad verkondigde meningen. Overname van artikelen alleen na overleg met de hoofdredactie. Hoofdredacteur: Ad Veen. Eindredacteur: Marijke Nijboer. Grafische vormgeving: Coers & Roest ontwerpers bno | drukkers. Foto omslag en de artikelen De Verrekijker, Kindcentra 2020, Mijn Plein en Drie vragen aan: Hans Roggen. Foto’s Rinda den Besten en Simone Walvisch: David van Dam. Foto Stephan Sanders: Martin Dijkstra. Redactieadres: podium@poraad.nl

podium _ december 2015