- 01 Colofon Post Planjer is een onafhankelijk Utrechts architectuurtijdschrift en verschijnt sinds 1993. Post Planjer volgt de actuele ontwikkeling van de lokale architectuur, stedenbouw en openbare ruimte. De naam van het bulletin verwijst naar de Utrechtse stadsarchitect Jan Planjer (1891-1966), een bescheiden man die ons een prachtig oeuvre naliet. Redactie Martine Bakker, Mathijs Cremers, Mascha van Damme, Timon Doorenbos, Froukje van der Meulen, Marti Michielse, Anne Seghers. Ontwerp Studio AIRPORT, www.studio-airport.nl Medewerkers aan dit nummer Rob Dettingmeijer, Wolbert van Dijk. Druk Libertas, Bunnik Oplage 1250 Contact info@postplanjer.nl, www.postplanjer.nl
Verspreiding Post Planjer is gratis af te halen bij Architectuurcentrum Aorta en Het Utrechts Archief. Belangstellenden die Post Planjer toegestuurd willen krijgen, kunnen zich aanmelden op het redactieadres. Een vrijwillige bijdrage als tegemoetkoming aan druk- en portokosten is welkom. Met dank aan Architectuurcentrum Aorta, Stimuleringsfonds voor Creatieve Industrie, K.F. Hein Fonds, VSB Fonds, Elise Mathilde Fonds, Projectorganisatie Stationsgebied, Bouwfonds, Gemeente Utrecht (Dienst Stadsontwikkeling) en de Pijlers en Planjerianen die Post Planjer ondersteunen met een jaarlijkse bijdrage. Giften zijn welkom Redactie en vormgevers zetten zich onbezoldigd in, waardoor Post Planjer slechts een kleine begroting heeft. Om die te dekken zoeken we fondsen en sponsoren. Wij verheugen ons over iedere bijdrage. Giften kunnen worden overgemaakt naar bankrekening 699150604 t.n.v. Stichting Post Planjer. Voor structurele financiÍle ondersteuning kunt u een bon invullen, zie pagina 47 en 48. Het copyright van de afgebeelde foto’s berust bij de afzonderlijke fotografen. Ondanks intensieve naspeuringen konden niet alle auteursrechten worden vastgesteld. Belanghebbenden worden verzocht zich te melden.
- -002 02
DAG VAN DE ARCHITECTUUR 2013
Hoog Catharijne. Foto: Mathijs Cremers
DE MANIER WAAROP WE ONZE TIJD INDELEN BEĂ?NVLOEDT DE STEDENBOUW, ARCHITECTUUR EN DE INRICHTING VAN DE OPENBARE RUIMTE. POST PLANJER ONDERZOEKT HOE HET IN UTRECHT MET DIE INVLOED IS GESTELD.
In het toekomstige Leidsche Rijn Centrum wordt megabioscoop Cinemec een van de eerste sfeermakers. Is het logisch om die verwachting te koppelen aan zo’n gesloten gebouw? En hoe levendig blijft het oude centrum als verschillende muziekpodia straks opgaan in een nieuw muziekpaleis? Heeft Utrecht eigenlijk wel 24-uurszones wanneer zelfs Hoog Catharijne op gezette tijden sluit? De redactie kwam tot de conclusie dat Utrecht vooral 24-uursminiaturen kent. Hele kleine, zoals de snackautomatiek, en iets grotere, zoals de hotellobby. Daarom maakte zij een rondgang langs nieuwelingen Hotel Dom en Holiday Inn Express Papendorp, excentriekelingen Badhu, Grand Hotel Karel V en Hostel Strowis en naoorlogse klassiekers NH Hotel en Hotel Mitland. De stad telt wel bovengemiddeld veel flex- en thuiswerkers die op alle uren van de dag gebruikmaken van stoepen en buurtparkjes. Bemoeien zij zich ook bovengemiddeld met hun omgeving? En hoe gaat dat dan, zijn er regels voor? Of trekken zij regelloos tegels uit de stoep als een tuin op die plek gepaster lijkt? Post Planjer vergelijkt een recent onderzoek naar regelloze stedenbouw met de praktijk van alledag. Op de Dag van de Architectuur komen de geschiedenis en toekomst van de anarchistische stad aan de orde in een lezing en een debat. Op de Dag van de Architectuur worden ook de nominaties voor de Rietveldprijs 2013 bekendgemaakt. Post Planjer becommentarieerde de groslijst. Voor de gebouwen uit die lijst die u kunt bezoeken en alle andere programmaonderdelen van de Dag van de Architectuur raadpleegt u het tijdschema achterin. De Dag van de Architectuur is van 21-23 juni.
- -003 03
24-UURSARCHITECTUUR
- -004 04
post planjer nummer 70 inhoudsopgave 006 rond de klok in de 012 De hotellobby: a n of bruisend trefp 016 passen en meten i 020 utrecht anarcit y 024 even een ommetj e 026 vierentwintig uur 032 rietveldprijs 201 038 24-uursbioscoop 042 tijdschema prog r
de binnenstad a n onieme non-plaats fpunt n in de a.b.c.-straat ty j e maken uur is te duur 013 p g ramma dvda
- -005 05
- 06
Rond de klok in de binnenstad
- -007 07 Er is op zijn zachtst gezegd nogal gemopperd over het ontbreken van functies in de plint van Hoog Catharijne. Vooral omdat je er een verzameling 24-uursfuncties zou mogen verwachten; kebabtentjes, louche barretjes, avondwinkels en nog zo wat zaken, die je meestal in de buurt van grotere stations aantreft. Denk aan Brussel-Zuid of Antwerpen-Centraal. Tivolivredenburg en de bibliotheek++ moeten hier verandering in brengen. De vraag rijst of het overhevelen van functies die de binnenstad in de avonduren aantrekkelijk maken, het historische centrum wel ten goede komt. Mascha van Damme
Hoewel architectuur niet gaat over mooi of lelijk, lijkt het moeilijk vast te stellen of het TivoliVredenburg echt lelijk is of juist een markante verschijning. In ieder geval doet de website ons geloven dat het een muzikaal centrum wordt dat zijn weerga in de wereld niet kent. Feit is dat in het centrum een aantal instellingen wordt ondergebracht in op maat gemaakte dozen, waarvoor enkele hun oude onderkomen verlaten. Vooral Tivoli laat een binnenstadsbehuizing achter waar het poppodium in de loop der jaren mee is vergroeid. De bouw van het TivoliVredenburg is niet de enige oorzaak van een programmatische kaalslag in de binnenstad en daardoor gevreesde leegstand. Er trekken waarschijnlijk nog veel meer functies naar het stationsgebied. Als de bouw van een multitheek op het Smakkelaarsveld doorgang vindt, laat ook de huidige centrale bibliotheek een grootschalig pand in de bin-
- -008 08
nenstad achter. Met de komst van een megabioscoopcomplex bij de Jaarbeurs komen de bioscopen Rembrandt en Camera/Studio aan de Oudegracht, en City/Movies aan de Voorstraat leeg te staan. Samen met het vertrek van Tivoli boet de Oudegracht daarmee behoorlijk in als aantrekkelijke uitgaansplek. Blijft over een winkel- en wooncentrum dat door het economische tij onder druk staat, met een aantal kroegen en een stuk minder cultureel vertier. Dat heeft gevolgen voor de levendigheid, diversiteit en de 24-uursfunctie
die essentieel zijn voor een aantrekkelijk centrum. Monumentale leegstand Maar er staat veel meer op stapel. Het nieuwe stadskantoor nadert haar voltooiing. Dat heeft niet alleen gevolgen voor de Neudeflat maar ook voor het huidige stadhuis. Door het verhuizen van het college van burgemeester en wethouders en diverse andere gebruikers komt nota bene (een deel van) het stadhuis vrij. Monumentenzorg probeert voor verschillende andere locaties, die hun functie (dreigen te)
Nationale aandacht herbestemming Weliswaar is de leegstand in Utrecht niet zo groot als in steden in krimpgebieden, zoals Hengelo en Enschede of zelfs Apeldoorn, of voorheen armlastige gemeenten als Schiedam. Met 8,1 procent was de leegstand in Utrecht vorig jaar zelfs beduidend lager dan in andere steden, maar toch zijn een andere manier van denken en het scheppen van ruimte voor verrassende initiatieven nodig om leegstand van grootschalige monumenten en andere gebouwen te voorkomen. Het H-Team, het nationale team herbestemming, dat zich, vanuit de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed,
- -009 09
verliezen, tijdig te anticiperen op nieuwe gebruikers. De aanleiding voor de verhuizingen is divers: sommige ontwikkelingen hebben te maken met het verdwijnen van een functie, zoals bij het postkantoor op de Neude. Vooral de grootschaliger monumentale complexen, waar het postkantoor en Tivoli toe behoren, maar ook bijvoorbeeld ’t Hoogt, geven reden tot zorgen. Voor een enkel pand is sprake van een herontwikkeling in concept, maar op lange termijn kan dat nog anders uitpakken. Herbestemmen zal geen sinecure zijn in een economisch weinig optimistische tijd.
- 010
het einde aan de bouwdrift in het stationsgebied lijkt nog niet in zicht
Maar het levendig houden van de binnenstad vergt meer. De stad heeft meer mogelijkheden voor tijdelijk gebruik nodig, nu de Wet kraken en leegstand initiatieven van onderop in de kiem kan smoren. Een goed voorbeeld is Kapitaal aan de Plompetorengracht. Het Grafisch Atelier heeft wegens een subsidiestop jammerlijk het loodje moeten leggen. Het forse pand is nu in gebruik genomen door een nieuwe organisatie, die gekozen werd uit een reeks organisaties die op verzoek van de gemeente een businessplan hebben ingestuurd. De ruimtes worden gebruikt als grafische werkplaats en als ontmoetings- en werkplek voor studenten, alumni en professionals uit de
creatieve sector. Dergelijke initiatieven komen de diversiteit en de 24-uursactiviteit van de stad ten goede. Het belang van tijdelijke initiatieven wordt ook op landelijk niveau onderkend. Daarom is er een voorstel in de maak voor het wijzigen van de Leegstandswet. In de ogen van het H-team gaat het wetsvoorstel nog niet ver genoeg om tijdelijke verhuur van leegstaande panden te bevorderen. Daarom heeft het team op 23 januari een brief aan de Tweede Kamer gestuurd. Wij zijn benieuwd wat daar uitrolt. Het H-team heeft al lang geconcludeerd dat de tijd van ongebreideld bouwen - grootschalig, programmatisch en dwingend – passé is en we ons moeten richten op het bestaande. Toch lijkt het einde aan de bouwdrift in het stationsgebied nog niet in zicht. Beeld Ruud Bakker
- 011
bezighoudt met ‘Nieuwe kansen voor oude gebouwen’ en ‘Pand zoekt functie’, heeft twaalf concrete aanbevelingen gegeven, waarvan de meeste het gemeentelijk niveau overstijgen. De meest bruikbare op lokaal niveau is om samen met makelaars, adviseurs en gemeenten een informatienetwerk op te bouwen om matchmaking tussen vraag een aanbod voor hergebruik beter te faciliteren. Utrecht heeft daarmee al een begin gemaakt. Via de website Het Makelpunt Utrecht kunnen vraag en aanbod van huisvesting voor (maatschappelijke) activiteiten worden samengebracht, om beter in te kunnen spelen op de vraag naar locaties en tegelijkertijd beschikbare locaties beter te benutten. Het Makelpunt Utrecht werkt nauw samen met verschillende gemeentelijke diensten en (maatschappelijke) partners.
- 012
Grand Hotel Karel V
De hotellobby: anonieme non-plaats of bruisend trefpunt?
Badhu
- 013 De hotellobby is een bijzonder type ruimte in de stad. Hij is openbaar toegankelijk, vaak 24 uur per dag, voor zowel hotelgasten als niet-gasten. Bezoekers kunnen een drankje drinken aan de bar, of vanuit de quasi nonchalant neergezette fauteuils andere lobbyzitters aanschouwen. Het is ook de plek waar prostituees vaak hun klandizie zoeken, zo blijkt uit onderzoek van Elsevier. Kortom, het is de plek waar bezoekers anonieme kamernummers worden en waar het alledaagse leven ver weg lijkt. Anne Seghers
Menig kunstenaar, architect of filosoof raakte geïnspireerd door de hotellobby. Al in het begin van de twintigste eeuw schreef de Duitse socioloog en cultuurcriticus Siegfried Kracauer hier een essay over. Hij stelt dat een lobby eigenlijk functieloos is en er daardoor voor zorgt dat mensen in de lobby bezig zijn met ‘niets doen’. Hij zet uiteen hoe dit ‘niets doen’ maakt dat hotellobbyzitters haast gelijken worden, ongeacht hun achtergrond en afkomst. Ook de Franse socioloog Henri Lefebvre bewaarde voor de hotellobby een warm plekje in zijn hart. Hij introduceerde het begrip ‘non-plaats’. Dit zijn anonieme doorgangs- en verblijfsruimtes, die zich kenmerken door hun uniformiteit en gebrek aan sociale binding. Non-plaatsen zien er overal ter wereld hetzelfde uit en iedereen is er slechts tijdelijk. De Amerikaanse schilder Edward Hopper heeft meerdere schilderijen aan de hotellobby gewijd. Als ervaren reiziger bracht hij er veel tijd in door en zijn schilderijen stralen gevoelens van vervreemding, eenzaamheid en vluchtigheid uit. Daarnaast kan de hotellobby gezien worden als een nieuw soort publieke ruimte, aangezien mensen elkaar steeds vaker ontmoeten in winkelcentra, lobby’s en entertainmentcentra in plaats van buiten, op straat en op pleinen. Het feit dat een lobby dag en nacht toegankelijk is, herbergt een enorme potentie als stedelijke ontmoetingsplaats. De betekenis van de hotellobby als stedelijke ruimte verschilt dus sterk per invalshoek. Hoe staat het met de Utrechtse lobby’s? Zijn het onopvallende en anonieme ruimtes, geheel inwisselbaar en betekenisloos? Of zijn het plekken waar het stedelijk leven bruist en waar de stad Utrecht zich subliem presenteert aan bezoekers? Beeld Mathijs Cremers
- 014
Badhu – Willem van Noortplein 19 Het gehele interieur van Badhu ademt Arabische sferen, als verwijzing naar de oorspronkelijke functie als badhuis. Zo zijn er Marokkaanse lampen, Perzische tapijten en Arabische patronen die steeds terugkeren, zowel in de muurschilderingen en in de bekleding van de banken als in de gietijzeren ornamenten en in het servies. Hoewel het hotel met slechts acht kamers klein is, is de lobby groot en uitnodigend. Het is dan ook veel meer dan een ontvangstplek voor hotelgasten; het is in de eerste plaats een bar en restaurant. De ruimte is grofweg opgedeeld in drie delen. Allereerst is er een soort voorportaal, waar kleine ronde tafeltjes en lange banken staan die de ruimte omkaderen. Daarna volgt de bar waar een enkele grote leren poef staat, vergezeld door een oversized lederen bankstel. Achter de bar is het restaurant. Hier zijn verschillende nissen gecreëerd, wat intiem tafelen mogelijk maakt. Ten slotte heeft Badhu een terras, grenzend aan het groene plein. De lobby van Badhu is volledig opgegaan in een bijzondere vorm van horeca. Hierdoor is een publieke ruimte ontstaan waarvan zowel bewoners van Utrecht als hotelgasten gretig gebruik maken. Het is een fijne plek, die hotelgasten onderdompelt in het verleden van het voormalige badhuis. AS
Grand Hotel Karel V – Geertebolwerk 1 Het voormalige onderkomen van de ridders van de Duitse Orde (en later de soldaten van Napoleon) is het enige nog ommuurde kloosterterrein van de ruim veertien die Utrecht ooit rijk was. Voorwaarde voor de komst van het hotel in het ‘Duitse Huis’ was de toegankelijkheid van de tuin voor niethotelgasten. Met de hotelkamers aan de Catharijnesingel en een restaurant en bistro aan de binnenstadkant blijven het terrein en het complex te bezoeken door de (toevallige) passant. De hotellobby bevindt zich achter de hoofdingang aan de singel. Als bezoeker kan je zonder teruggefloten, of ontvangen, te worden een aangename route afleggen vanaf de Springweg langs de knusse en toegankelijk brasserie, de majestueuze restaurantzaal met fonkelende kroonluchters, door een lange gang naar de lobby. Deze is een vijfsterrenhotel waardig: luxe zitjes met een klassieke uitstraling en personeel in groene uniformen. Overdag is het een komen en gaan van gasten en koffers. Als passant heb je hier niets te zoeken. Voor eventueel vertier herbergt de reeks middeleeuwse kelders in het hart van het complex een wijnbar, goed verstopt achter de toiletten. De prettige entourage ten spijt, hier is geen greintje levendigheid te bekennen. Als de laatste hotelgasten zich verzadigd naar hun kamer begeven wordt de bar rond elf uur gesloten en gaat de dag als een nachtkaarsje uit. MD
Holiday Inn Express
- 015
Omdat het uitgesproken karakter van Papendorp de sfeer bepaalt, lijkt utrecht ver weg
Holiday Inn Express – Van Deventerlaan 10 De Holiday Inn Express aan de rand van Papendorp is volledig gericht op bezoekers die met de auto komen. Via een half verdiepte parkeergarage en een lift komen de gasten terecht in de lobby. Deze opmerkelijke entree is een gevolg van de herbestemming van het oorspronkelijke kantoorpand. Het gebouw bestaat uit twee volumes van vijf lagen. Mulderblauw Architecten heeft de transformatie voor haar rekening genomen. De 118 hotelkamers zitten in één gebouwvolume, het andere is deels nog in gebruik als kantoor en staat deels leeg. De lobby en alle andere publieke functies van het hotel bevinden zich in de glazen loopbrug die beide bouwdelen verbindt. De lobby biedt een weids uitzicht over de glooiende grasvelden en waterpartijen van Papendorp, terwijl in de verte auto’s over de snelweg flitsen. Roomdividers verdelen de langgerekte ruimte. Van business corner tot ontbijthoek en van loungegedeelte tot leestafel is alles even zakelijk en clean, met veel gladde oppervlakken. Omdat het uitgesproken karakter van Papendorp de sfeer grotendeels bepaalt, lijkt de stad Utrecht ver weg. Het kunstmatige landschap buiten en het strakke, maar nietszeggende, interieur maken er een gebouw van met een teflonlaag, een cocon waar alle invloeden van buiten wegglijden. De term generic space lijkt hier bedacht. AS
- 016 NH Hotel – Jaarbeursplein 24 De 66 meter hoge toren van het NH Hotel (het vroegere Holiday Inn) doet overtuigend mee met het stedelijk ensemble dat vanaf de jaren ‘70 in en rond het stationsgebied verscheen. De architectuur van Hoog Catharijne werd ten tijde van de bouw als tijdloos beschouwd en hetzelfde begrip lijkt op de lobby van het NH Hotel van toepassing. Want hoewel deze bij binnenkomst groots en chique aandoet, blijkt al snel dat de eerste indruk slechts een vernislaag is. Retro-elementen als de indirecte verlichting van de getrapte overgang tussen de twee plafondhoogten, het gebruik van goudkleurig metaal voor deurposten, liftschachten en deurklinken en de gepolijste granieten tegelvloer hadden de basis kunnen zijn van een hip interieur. Maar een kitscherige uitstraling van vergane glorie overheerst. Ruimtelijk gezien is de lobby één grote gang die niet uitlokt tot verblijf. De lobby heeft veel ramen die allemaal uitzicht bieden op de verkeersdrukte van het Westplein. Hierdoor weerspiegelt de lobby niets van het karakter van Utrecht. Deze lobby sluit naadloos aan bij de definitie van non-plaatsen – het ademt de 24-uurssfeer van een wegrestaurant. AS
- 017 Hotel Dom – Domstraat 4 Wat zat er voorheen eigenlijk in dit statige pand aan de Domstraat? Aan de hustle and bustle van de Domstraat deed het in ieder geval niet mee. Nu maken twee ferme vlaggen aan de gevel duidelijk dat Hotel Dom en restaurant en cocktailbar Four er gevestigd zijn. Vanaf de straat heeft het interieur een warme en chique uitstraling door de grote witte hanglampen voor de ramen. De klassieke symmetrische indeling van het pand is gehandhaafd, ter weerszijden van een gang liggen ruime vertrekken. Het smaakvolle interieur heeft een hard oranje vloer, leren bankstellen en stoelen in een lichte versie van oudroze. De zwarte kasten zijn oranje aangelicht, wat een Japanse sereniteit oplevert. Zelfs de rookruimte oogt stijlvol. Dit is een plek waar je met een gerust hart kunt dineren en gezien worden. Het interieur heeft allure en geen valse chic, zoals bij De Rechtbank aan de Korte Nieuwstraat. Voor de ontspannen sfeer maak je speciaal een omweg. Als bezoeker kan het je totaal ontgaan dat het hier een hotel betreft. Op een doordeweekse avond is het er rustig, in het weekend zorgen Lazy Jazz middagen en club nights voor nog meer levendigheid en gemengd publiek. Het enige dat het hotel ontbeert is een aangename buitenruimte. MD/FM
- 018 Hostel Strowis – Boothstraat 8 Na een verleden als woonhuis, school en arbeidsbureau doet dit pand in de historische Boothstraat sinds halverwege de jaren ‘90 dienst als hostel. Het is voornamelijk een uitvalsbasis voor backpackers en de meer alternatieve wereldreiziger. Hostel Strowis heeft nauwe banden met het om de hoek gelegen politiek cultureel centrum ACU. Beide panden waren gekraakt en zijn in een gezamenlijk verband aangekocht, bezoekers van activiteiten in het ACU overnachten in Strowis en gasten van Strowis worden geattendeerd op het programma en de eetmogelijkheden bij het ACU. De deur van de lobby zit standaard dicht, waardoor aanbellen noodzakelijk is. Desondanks is het druk in de lobby, met een komen en gaan van bezoekers. De lobby is tevens eetzaal en ontmoetingsplek en biedt doorgang naar de achtergelegen tuin. Het interieur is niet bijzonder. Het ziet eruit zoals praktisch elk hostel wereldwijd: een gezellig samenraapsel van tweedehands meubilair, veel verschillende kleuren, een boekenruilsysteem en toeristische informatie. Toch is de plek écht Utrechts. Het is een plek vol interessante mensen, met de potentie van een stedelijke bruisplek. Het kenmerkende krakersverleden is nog steeds springlevend en gasten bevinden zich middenin de binnenstedelijke drukte. De horecavergunning belet bewoners van Utrecht momenteel echter nog er een kopje koffie te drinken. AS
- 019 Mitland – Ariënslaan 1 Wie de parkeerplaats van het viersterrenhotel Mitland opdraait, krijgt, zeker op een zonnige dag in mei, meteen een vakantiegevoel. Het witte hotelcomplex staat in de groene en waterrijke Voorveldse Polder, waar het stikt van de joggers en hondenuitlaters. Binnen zorgen zachtgele muren, frisgroene en warmbruine suède stoelen, steigerhouten tafels en een gashaard voor een warm welkom. In de aangrenzende eetzaal van RestaurantBrasserie Vlonders zijn de fauteuils van leer, zachtgrijs en -bruin. Uit de speakers klinkt Eric Clapton, op de kaart staan asperges. Het aangename terras kijkt uit over de waterplas en Fort de Bilt. De inrichting ademt natuur, buiten zijn, ontspanning. Toch is dit echt het terrein van aktetas en weekendkoffer. Bezoekers van de lobby zijn hotelgasten op badslippers of mensen met een zakelijke afspraak, teruggetrokken in een rustig hoekje. Men komt hier voor een vergadering of congres, voor een overnachting langs de uitvalswegen van Utrecht. Mensen uit de directe omgeving komen hier hooguit een avondje bowlen, de kans is klein dat ze even blijven hangen voor een drankje. Ondanks het mooie park wordt Hotel Mitland niet zo intensief gebruikt als bijvoorbeeld het pannenkoekenhuis in Rhijnauwen. Daarvoor is het toch teveel een ander universum: de anonieme, vluchtige wereld van reizigers en zakenlui. FM
- 020
Buren initieren de CremerTuin, een groene oase aan het spoor. Foto: Mathijs Cremers
utrecht anarcity?
- 021 Nu do-it-yourself en bottom-up gevleugelde begrippen zijn in de stedenbouw en architectuur, klinkt ook de term ‘anarchisme’ vaker. Architectuurstudenten onderzochten op initiatief van The Why Factory hoe we ons stedelijk leven zouden organiseren zonder regering. Een extreem en theoretisch uitgangspunt, waar we bij onze dagelijkse portie doe-het-zelven niet zoveel aan hebben. Martine Bakker
The Why Factory is een internationale denktank uit de koker van architectenbureau MVRDV. Het is verbonden aan de studie Bouwkunde en het nieuwe Berlage Instituut, beide onderdeel van TU-Delft. Het thema anarchisme werd aangedragen door Winy Maas (van MVRDV) en Felix Madrazo (van Inter National Design). Het was hen opgevallen dat er weinig theoretische voorbeelden of utopische tekeningen zijn over anarchistische stedenbouw. Afgezien van de Berkeley-beweging in de jaren zestig hadden anarchisten de stad juist altijd willen verlaten. Ultieme vrijheid vond je in de wildernis. Maas en Madrazo zagen het geloof in top-down-planning de afgelopen jaren afbrokkelen en het aantal bottom-up-initiatieven groeien. Maar zij waren vooral geïntrigeerd door twee grote projecten die van start gingen in Almere. Een daarvan, Oosterwold Land-Goed voor Initiatieven, werd ontworpen door MVRDV. Het andere is het Homeruskwartier, waar duizend van de ruim drieduizend woningen nagenoeg zonder regels op vrije kavels worden gerealiseerd. In het centrum van de nieuwe wijk staan de appartementenblokken dicht op elkaar. Ook de winkel- en bedrijfspanden komen middels zelfbouw tot stand. Oosterwold gaat nog een stap verder. Hier worden zelfs de aanleg van de wegen, het beheer van het groen, de voedselproductie, de energievoorziening en de stichting van scholen aan de zelfbouwers overgelaten. Om het wegvallen van stedenbouwkundige planning te onderzoeken ontwikkelde The Why Factory in 2009 samen met de studenten van de TU-Delft een spel. De volgende onderzoeksfase, die onlangs werd afgerond, was iets
- 022
VERVOER
concreter. De studenten gingen uit van een bestaande plek, Parijs, ergens in de nabije toekomst, na de val van de regering. Aan de hand van vergelijkbare gebeurtenissen uit het verleden schetsen zij het verloop van de eerste dag, de eerste week, de eerste maand, het eerste half jaar en de eerste vijf jaar. De stad loopt snel leeg en op zo’n honderd kilometer afstand wordt een satellietstad gesticht. Toch organiseren de achterblijvers de boel uiteindelijk – met elkaar en met de aanwezige middelen – zo goed, dat het hier beter toeven is dan in de nieuwe nederzetting op het platteland. Het Parijs van na de ‘fall’ is overigens nog steeds dichtbebouwd, maar niet meer zo dichtbevolkt. De keuze voor Parijs is gevat. Tenslotte waren hier tijdens de Commune van Parijs in 1871 daadwerkelijk even anarchisten aan de macht (zij het in samenwerking met andere revolutionairen). De uitkomst van de studie is niet erg verrassend. Een bepaalde mate van organisatie en beleid blijkt onmisbaar, of het nu van een regering komt
of van een groep anarchisten, een coöperatie of een vakbond. Je hebt je buren nodig, aldus The Why Factory. Vooral door die opmerking is het vreemd dat het onderzoek zich richtte op wat de onderzoekers de ‘onbekende kant van het anarchisme’ noemen: ‘stedelijk, dichtbevolkt en toekomstig’. As we speak organiseren buren in dichtbevolkte steden actief hun eigen habitat, volgens hun eigen regels. Bewoners van een straat maken afspraken over zonnepanelen op de daken, wijkbewoners confisceren een braakliggend terrein als buurtpark, anderen zetten initiatieven als Snappcar op. Het Homeruskwartier en Oosterwold zijn prijzenswaardige en spannende initiatieven, maar de uitgangssituatie is er heel anders dan in steden buiten de polder. De bouwgrond is van de gemeente Almere, waardoor de grondprijs laag kan blijven. Dat is anders dan in bijvoorbeeld de Utrechtse vrije kavelwijk op het voormalige Veemarktterrein, waar bijzondere, collectieve initiatieven sneuvelen omdat de initiatiefnemers het bedrag
- 023 VEILIGHEID
voor de grond niet bij elkaar krijgen. Van Oosterwold kun je je zelfs afvragen of het wel om een stad gaat. Meer dan de helft van ieder kavel is er bestemd voor het verbouwen van voedsel. Anarchisme kan op veel manieren worden uitgelegd en dat geldt ook voor anarchistische stedenbouw. The Why Factory presenteert het als de chaos die ontstaat nadat een regering wegvalt. De wederopbouw van de stad wordt voorgesteld als een ‘survival of the fittest’, met als doel het huidige
welvaartspeil. De bottom-up-initiatieven die nu al bestaan vertegenwoordigen een positievere variant. Hier gaat het over een type anarchisme waar zeker regels in het spel zijn, maar dan regels die de betrokkenen met elkaar formuleren vanuit hun gedeelde idealen over het leven in de stad. De moeilijkheid zit in de stap van die idealen naar de praktijk. Buren hebben daarom meer aan onderzoeksdata over kleinschalig zelfbeheer dan aan fictieve cijfers over de opbouw van een regelloos Parijs.
Lezing en debat over anarchistische stedenbouw en bottom-up-initiatieven in Utrecht Zaterdag 22 juni, 15.30-17.30 uur Informatiecentrum Stationsgebied
Tekeningen AnarCity Case Study Paris, Dalia Zakaite, The Way Factory.
Inleiding Gilbert Isabella Lezing Felix Madrazo Discussieleiding Anco Schut Discussieresearch Friso Wiersum
- 024
Even een ommetje maken Vandaag is het een van de eerste voorjaarsdagen. ’s Ochtends ben ik aan het werk voor een opdrachtgever. Terwijl ik bezig ben, kijk ik af en toe uit het raam en zie ik mensen voorbij fietsen en wandelen. Dik aangekleed, maar vol verwachting van het komende voorjaar. Ik focus me weer op mijn werk, maar kan de verleiding niet weerstaan om toch weer naar buiten te kijken. De treurwilg zal binnen enkele dagen transformeren in een frisse groene boom met de zwierende takken waar ik zo van houd. Wat een voorrecht om vanuit huis te kunnen werken, mijn directe leefomgeving stroomt mijn woning binnen. Lang leve de nieuwe technologie en daarmee de mogelijkheden van het ‘thuis werken’. Rond de middag verstuur ik de bestanden naar mijn klant. Nu is het tijd voor mijn ommetje en meng ik me tussen de wandelaars en fietsers. We kunnen uitgebreid speculeren of het nieuwe thuiswerken en de nieuwe technologie invloed hebben op het gebruik van het groen in onze directe stedelijke omgeving. Er zijn allerlei spannende trends waar te nemen. 3D-printers zijn bijvoorbeeld in de maak. Over niet al te lange tijd kun je je eigen wasknijpers printen. Het zou kunnen dat we, door bijvoorbeeld de toename aan webshops en de komst van de 3D-printer, ons minder hoeven te bewegen voor woon-, werk- en consumptieverkeer. Blijft het dan
- 025 nog wel gezellig op straat? Uit eigen ervaring weet ik dat er veel nieuwe initiatieven ontstaan. Want nu ik thuiswerk ga ik niet één keer in de week boodschappen doen, maar betrap ik mezelf er op dat ik soms wel twee keer per dag naar de winkel loop. De technologie maakt de grote wereld bereikbaar en tegelijkertijd de kleine wereld om ons heen steeds belangrijker. Ik merk dat ik door het thuiswerken mijn straat steeds intensiever aan het gebruiken ben. En ik ben waarschijnlijk niet de enige. Door het aan huis gebonden zijn, wordt de betrokkenheid van bewoners met de openbare ruimte steeds groter. En als die openbare ruimte ons niet bevalt willen we daar iets aan veranderen. De bewonersinitiatieven springen als paddenstoelen de grond uit, met bijna allemaal als doel de eigen directe omgeving te veranderen. Puur eigenbelang dus. Helemaal niks mis mee. Ondernemen is ook zo’n eigenbelang. En er lijkt in deze crisis een nieuwe manier van ondernemen uitgevonden te worden. Het zelf initiëren van projecten in je directe omgeving is er een voorbeeld van. In mijn eigen stad Rotterdam is dat goed merkbaar. Ik heb bijvoorbeeld samen met bewoners twee projecten gedaan die geheel op eigen kracht zijn opgezet. Een braakliggend terrein hebben we omgetoverd tot een tijdelijke collectieve tuin, genaamd de Tussentuin. En van een stenig breed trottoir hebben we voortuinen gemaakt, genaamd Geveltuinen XXL. Zo heb ik kunnen werken aan mijn portfolio en heb ik ook geld kunnen verdienen. Op deze manier is thuiswerken nog leuker geworden. En laten we eerlijk zijn, ondanks de nieuwe technologieën en bijbehorende toekomstvisies over de transformaties van de openbare ruimte blijft de rol van mijn openbare ruimte steeds dezelfde, die van ‘een luchtje scheppen’, waarbij ik me graag laat verleiden om tijdens mijn ommetje te gaan zitten op een bankje en te kijken naar de wandelaars en fietsers. Wolbert van Dijk is stedenbouwkundige en landschapsarchitect. www.wolbertvandijk.eu
- 026
Een ruimteschip afkomstig uit een stralende toekomst die nooit gekomen is. Het heeft een noodlanding gemaakt op een provinciestadje. Zo heb ik de bouw van Hoog Catharijne lang geleden omschreven. De vakkundige sloop van alle onderdelen die niet genoeg geld opbrachten heb ik toen niet voorzien. Je moet inmiddels historisch en bijkans archeologisch geschoold zijn om, in de schaduwen en vergeten hoeken van het tot junkspace verworden consumptieparadijs, nog resten van het utopisch denken van weleer te ontdekken. Hoe de utopie van een totaal kunstmatige omgeving vergeten kon worden is het best te omschrijven met het adagium dat nu het beheer van Hoog Catharijne en het stationsgebied lijkt te bepalen: vierentwintig uur is te duur. De openbare ruimte is verkleind in ruimte en tijd en niet rendabele activiteiten zijn verdrongen naar de marge van het gebied of zelfs naar de marge van de stad. Het is in de loop der tijd steeds vaker opgemerkt: het oorspronkelijke Plan Hoog Catharijne was een fragmentarische realisatie van een utopische visie die in de jaren zestig vrij breed gedragen werd. De kunstenaar Constant schetste daar met zijn project Nieuw Babylon de meest
- 027
VIERENTWINTIG UUR IS TE DUUR
- 028
- 029 Zeven dagen per week open
- 030 radicale en poëtische vorm van. Hij zocht naar de ideale ruimtelijke structuur voor de homo ludens, Huizinga’s spelende mens. De ontwerpers en opdrachtgevers van Hoog Catharijne schetsten die collectieve droom van een volkomen kunstmatige wereld. Hier zou je onafhankelijk van weer en wind, zon en regen, kou en hitte, altijd in een stralend tijdloos nu zijn. Op de artist impressions en in foto’s uit de beginperiode wemelt het van de terrasjes met vrolijke parasols. Fonteinen en kunstwerken markeren ruime pleinen met veel groen. Zelfs een volière met exotische vogels ontbreekt niet. Er is ruim plaats voor sport en spel, er wordt gemusiceerd en geconverseerd en vooral stralend geglimlacht. En ja, soms wordt er ook iets gekocht in een chique boutique. De werkelijkheid bleek al snel anders. Niet de beoogde kapitaalkrachtige
mensen uit de regio, maar dagjesmensen en spijbelende jeugd trokken naar het centrum van het land. Het werd er drukker dan in de Kalverstraat en de hoofdroute van HC veranderde in een goot als toevoer voor massaconsumptie. ’s Avonds na winkelsluiting en in de delen die aan het cameratoezicht ontsnapten ontstond een schaduwwereld. Met enige overdrijving zou je hen een ongewenste en onvoorziene variant van de homo ludens kunnen noemen. Dit nieuwe Babylon was weliswaar 24 uur per dag functioneel, maar dreigde wat nu het Winkelhart van Nederland was gaan heten een slechte naam te bezorgen. De spelende mensen werden daarom buitengesloten en gratis zitplaatsen verdwenen. De schaduwwereld werd vakkundig geïsoleerd en daarna gesloopt. Om ruimte te bieden aan het steeds groter wordende win-
- 031
in het nieuwe plan is nostalgie in plaats van utopie de motor van de vastgoedontwikkeling kelpubliek en de rennende forensen verdween ook al het andere moois. De hoofdroute tussen het station en stadsplein Vredenburg werd steeds drukker en winstgevender, de andere routes en winkelstraten bleken nauwelijks nog rendabel. Aanpassingen voldeden niet, er moest een geheel nieuw plan komen. De NS wenste namelijk net als in de andere grote steden haar positie op de vastgoed- en retailmarkt te verbeteren, onder het mom van een betere OVterminal. Met veel moeite kwam een masterplan tot stand. In dat plan, en in de uitwerking ervan, is nostalgie in plaats van utopie de motor van de vastgoedontwikkeling. De kern van het openbare deel van het nieuwe HC heet ‘stadskamer’. Hier vang je een glimp op van de oude stad en het nieuwe Muziekpaleis, maar vooral van de gerestaureerde singel, waar die
stadskamer een zware schaduw op werpt. Alhoewel, op de nostalgische artist impressions lijken de terrasjes op maaiveldniveau wonderbaarlijk ontsnapt aan de schaduwen van nieuwe torens en blokken, die de ‘bruisende stad’ betaalbaar moeten maken. De toekomstige stad is anno 2013 niet meer te fixeren in een artist impression. De gevels aan het nieuwe Vredenburg zijn volgens de ontwerpers en verkopers gebaseerd op ‘de kleinschalige indeling van de oude stad’. Achter de ramen van die gevels spoken reusachtige, vrolijk bewegende, jonge lijven, gekleed in de laatste, betaalbare mode. Zij vernietigen de suggestie van kleinschaligheid, iedere dag en bijna de gehele nacht. Rob Dettingmeijer is architectuurhistoricus, onderzoeker en publicist. Beeld Mathijs Cremers
- 032
rietveldprijs 2013 De tweejaarlijkse Rietveldprijs is bedoeld voor het nieuwbouwproject dat de mooiste bijdrage levert aan de openbare ruimte van Utrecht. Op de Dag van de Architectuur worden de nominaties gepresenteerd. In november wordt de winnaar bekend gemaakt. De jury van 2013 bestaat uit de architecten Wytze Patijn, Oliver Thill en Annette Marx en planoloog Peter Paul Witsen. De redactie van Post Planjer becommentarieert de groslijst.
- 033
Beeld pagina 32-37 (vlnr) Jeanne Dekkers Architectuur Ruud Bakker Luuk Kramer Oliver Shuh Jannes Linders Christian Richters Luuk Kramer Arie de Leeuw
Zwembad De Krommerijn Rijnsweerd Jeanne Dekkers Architectuur i.s.m. Wehrung Architecten Van zonplek voor de hangjongere naar hotspot voor de borstcrawlfanaat. TD Dat een zwembad wordt gezien als een architectonische opgave is op zich een prijs waard. En dat het hier om architectuur gaat, is meteen duidelijk. Alleen pakt de referentie aan de Romeinen iets te statig uit. MB Een krachtig en helder gebouw, vooral de voorzijde met de strakke belettering. De transparante overkapping is een technisch hoogstandje en veel beter dan de vroegere, blauwe opblaashal. MD
Universiteitsbibliotheek Drift Binnenstad Grosfeld architecten en Karres en Brands landschapsarchitecten Stiekem binnengluren vanuit de Drift geeft zo’n mooi beeld dat het spijtig is dat dit de achteringang is. TD Een prachtige renovatie, een formidabel binnenplein met verzonken fietsenstalling, maar wat een chaos met fietsen aan de Drift! Dat had men anders op moeten lossen. MD
- 034 Turnaccommodatie Nieuw Welgelegen NL Architects
victas centrum voor verslavingszorg A.B.C.-straat, Binnenstad jDdv architecten
NL Architects buit de bijzondere functie ten volle uit maar houdt het daarbij elegant. Het gebouw laat zien hoe verheffend sportbeoefening kan zijn. MB
Pluim voor de nieuwe stedelijke binnenruimtes en de transparante begane grond. De hoge, ongelede kap strookt moeizaam met de geleding van de beschermde stegenstructuur. MD
Haast meer sculptuur dan gebouw. Door het ontbreken van ramen krijgt de hal een naar binnen gekeerd, maar sereen en ingetogen karakter, passend bij de functie. FM
Nauwkeurig ingepast in teer stukje binnenstad. Geprobeerd is aan te sluiten op het ritme van de straat, maar die oogt door de lange, hoge wand wel wat benauwd. FM
- 035 Kromhoutkazerne rijnsweerd Meyer en Van Schooten Architecten en KARRES en brands landschapsarchitecten Strakke, stoere, misschien wel mannelijke architectuur op een nagenoeg ontoegankelijk terrein. Geen voorbeeldige bijdrage aan de openbare ruimte, zoals de Rietveldprijs hoopt te belonen. MD Transparant, groen en fris, ondanks het defensieve karakter. Het terrein is ontoegankelijk maar maakt een open indruk. FM Een dikke 100 jaar geleden bouwde men hier Fort Vossegat. Donker, dik en dodelijk. Nu staat er licht, lucht en lengte. Helder wit in cultuur historisch groen. Camouflage is uit de tijd. Hebben wij even geluk. MC
Kantoor IPMMC Papendorp Claus en Kaan Architecten EN Aude de Broissia (interieur) Dit monumentale kantoorgebouw past bij het oeuvre van Claus en Kaan. De dialoog tussen het witte, betonnen casco en het donkere, overgedimensioneerde interieur zorgt dat architectuur en interieur elkaar versterken. Aan het gebruik en de beleving van de stad draagt het kantoor echter niets bij. AS De eenvoudige structuur van een betonnen frame met glas maakt dit tot een krachtig, monumentaal (en tikje saai?) kantoorgebouw. Geen franje, zelfs niet aan de retrobruine zonwering. FM
- 036
Duur, duurzaam, hoog, opvallend, goed gesitueerd, aangename buitenruimte. Een aanwinst voor de stad, die inmiddels met goed fatsoen niet meer door een bank gebouwd zou kunnen worden. MD Het gebouw dat Utrecht toont waar hoogbouw gewoon heel lekker staat. Daar. Mooi, die transparantie in de plint. Letterlijk en figuurlijk. Nu nog transparantie in de top. MC
Woningbouw en commerciÍle voorzieningen Spoorzone Terwijde Leidsche Rijn Dil en Bonazzi Architecten Stedelijk en groen wonen in nieuwbouw die bij uitzondering nu eens echt vernieuwend is – in vorm, materialisatie en wat betreft de manier van wonen. Hiervoor wil je wel naar Leidsche Rijn verhuizen. MB
- 037
Bestuurscentrum Rabobank nederland Croeselaan, Stationsgebied Bureau Kraaijvanger
- 038
24-UURSBIOSCOOP
Bioscopen zijn per definitie gesloten gebouwen. Het buitenlicht moet buiten blijven. Met het kunstlicht van de projectoren wordt een eigen wereld geschapen. En al duren de meeste films rond de honderd minuten, het tijdverloop op het witte doek is altijd anders. DP6 architectuurstudio ontwierp de Sterrenkijker, een megabioscoop voor het toekomstige centrum van Leidsche Rijn. Architect Chris de Weijer van DP6 vertelt over de openheid van dit gesloten gebouw en andere schijnbare tegenstellingen. Martine Bakker
- 039 MB: Dichte gevels lijken tegenwoordig geen probleem bij het ontwerp van podia of andere cultuurgebouwen. Het gevelvlak vertelt wat zich binnen afspeelt. Bij de Ziggodome in Amsterdam vormen de gevels zelfs een groot beeldscherm. Voegt de nieuwe CineMec-bioscoop zich in deze traditie? CW: Het ligt in de aard van een bioscoop om een vrij gesloten gebouw te zijn. De gevel van de CineMec in Leidsche Rijn bestaat voor een groot deel uit dichte vlakken. Maar de plint is open, zodat je kunt zien wat er binnen gebeurt en hoe het gebouw in elkaar zit. Vanuit de verte oogt het dicht, maar vanaf het maaiveld, in dit geval het Berlijnplein, is het juist een transparant gebouw. We hebben bewust zoveel mogelijk programma van de begane grond afgehaald om het daar zo open mogelijk te houden. Hoe is de aansluiting op het plein? Het gebouw is omgeven door een arcade. In die strook ben je half binnen en half buiten. Dit verzacht de overgang van het plein naar het gebouw. Zo stap je het gebouw misschien ongemerkt binnen.
- 040
Dwarsdoorsnede CineMec Leidsche Rijn, DP6 Architectuurstudio.
8200+ 7736+
A
B
C
C'
D
E
E'
F
G
H
I
J
K
oM nAAR DE fIlM TE GAAn? Dat is één van de dingen die je er straks kunt doen. Het gebouw dient ook als congrescentrum en in de foyers komen studieplekken. Het programma lijkt op dat van de CineMec in Ede, die is van dezelfde eigenaar. De bioscoop in Leidsche Rijn zal van negen uur ’s morgens tot laat in de avond toegankelijk zijn. Mede vanwege die verschillende functies was het belangrijk om een goede relatie te leggen tussen binnen en buiten. HoE HEBBEn JUllIE DAT oP DE VERDIEPInG GEDAAn? De foyers met studieplekken liggen op verschillende verdiepingen. We hebben entresols gemaakt en in de gevel zitten raamstroken die zicht bieden op het plein en ’s avonds oplichten in de gevel. De ramen zijn hier en daar verstopt achter rode, keramische gevelelementen. WAARoM JUIST KERAMISCHE ElEMEnTEn? Van veraf zie je dergelijke details niet, dan lijkt het gewoon op een rode doos. Maar van dichtbij gaat het gebouw er door leven, wordt het tastbaar. De geveldelen heten ‘baguettes’, het zijn staafjes van klei. Soms laten we ze weg, dan is het open, en soms functioneren de staafjes als lamellen. Het rood heeft verschillende tinten, zonder vast patroon. Ook dat heeft een verlevendigend effect. oVER lEVEnDIG GESPRoKEn, HoE IS HET oM IETS TE MAKEn VooR EEn ‘lEVEnDIG STADSCEnTRUM’ DAT noG nIET BESTAAT? We wisten er gelukkig al veel vanaf, het stedenbouwkundig
L
HET KlInKT BEST AMBITIEUS – VAn DE EIGEnAAR. HIJ MoET In EEn lEEG CEnTRUM PUBlIEK nAAR ZIJn BIoSCooP ZIEn TE TREKKEn. De bioscoop ligt in principe op een goede plek, vlakbij een drukke fietsroute en vlakbij het toekomstige station Leidsche Rijn Centrum. Om meteen reuring te veroorzaken rond het gebouw wil de eigenaar bijvoorbeeld filmvoorstellingen op het plein geven. We hebben veel zorg besteed aan de routing. Je moet niet alleen gemakkelijk naar binnen stappen, maar daar ook blijven. De opeenvolging van foyers, trappen, kleinere foyers en zalen is hier op afgestemd. De route mondt uit op een terras op het dak.
- 041
ontwerp voor het centrum was al ver gevorderd en we hebben overlegd met de ontwerper en supervisor, Jo Coenen. Ook kenden we het plein ontwerp van Lodewijk Baljon. In overleg met Coenen kozen we de hoogte, die bepalend zal zijn voor de gebouwen die nog komen. Wat er aan de oostkant komt, en wanneer dat zal zijn, is op dit moment nog onbekend. Het gebouw moet er ook als ‘stand alone’ goed uitzien en goed functioneren. Daarom kozen we voor die rode doos, dat vonden we een sterk beeld. De details zorgen ervoor dat het straks, als het centrum eenmaal af is, goed in het geheel past.
- 042
HET WoRDT DUS MEER DAn EEn BIoSCooP En DE SfEER WoRDT AnDERS DAn In BIJVooRBEElD DE MEGABIoSCooP VAn RoTTERDAM, DIE BEHEERD WoRDT DooR PATHÉ? CineMec toont naast reguliere films ook opnamen van opera’s en concerten. De studieplekken en congressen noemde ik al. Op de zuidwesthoed van het gebouw komt een terras op de zon, aan het plein. De terrassen, ook die op het dak, zijn altijd te bezoeken, niet alleen als je naar de film gaat. HEET HET GEBoUW VAnWEGE DAT DAKTERRAS DE STERREnKIJKER? De naam heeft ook te maken met filmsterren, dus de sterren op het witte doek. Maar het dakterras wordt heel bijzonder. Het krijgt twee niveaus. Het terras komt op het laagste niveau, waardoor het uit de wind ligt. Vanaf het hoge niveau heb je een prachtig uitzicht – je bevindt je hier op bijna vierentwintig meter hoogte. En als het donker is kun je het heelal bekijken met een sterrenkijker.
1
2
3
4
5
6
6'
7
8
9
10
11
12
13
14
Langsdoorsnede CineMec Leidsche Rijn, DP6 Architectuurstudio.
- 043
- 044
Dag van de Architectuur 21,22,23 juni 2013 tijdschema programma
vrijdag 21 juni
10.00
Expositie Entanglement
Call of the mall // Kunstmanifestatie
10.00
11.00
12.00
13.00
Architectenestafette
A
Expositie Urban Trajectories Expositie Entanglement HC Historie
HC nu en straks
Shoppingbag
Call of the mall // Rondleiding
HC Historie
HC nu en
Shopping
Call of the mall // Kunstmanifestatie
hoog catharijne + station watertoren rotsoord het zwarte huis werkspoor kathedraal merwedekanaalzone vechtclub xl rietveldprijs open huizen
casco de werkplaats
13.00
Call of the mall // Rondleiding
infocentrum stationsgebied architectuurcentrum aorta casco de werkplaats (Jaarbeursplein))
zondag 23 juni
12.00
Expositie Urban Trajectories
architectuurcentrum aorta casco de werkplaats (Jaarbeursplein) hoog catharijne + station
zaterdag 22 juni
11.00
Expositie en Open huis De Watertoren
Open huis Cartesius Merwede leeft
Ontdekkingsestafette
Ontdekkin
Rondleiding
Rondleiding
Open huizen
10.00
11.00
12.00
13.00
Expositie Entanglement HC Historie
(Jaarbeursplein)
hoog catharijne + station watertoren rotsoord 't hoogt utrechts centrum vd kunsten
vrijdag 21 juni architectuurcentrum aorta casco de werkplaats (Jaarbeursplein)
HC nu en straks
HC Historie
HC nu en
Shopping
Shoppingbag Call of the mall // Kunstmanifestatie Expositie en Open huis De Watertoren
10.00
11.00
12.00
13.00
Expositie Urban Trajectories Expositie Entanglement Call of the mall // Rondleiding
- 045 Voor inhoudelijke beschrijvingen, adressen en reserveringen: www.aorta.nu
0
14.00
15.00
16.00
17.00
18.00
19.00
20.00
Opening Urban Trajectories
ectories
Opening
ent
Fietstocht Urban Trajectories
Call of the mall // Rondleiding
0
14.00
15.00
16.00
17.00
18.00
19.00
20.00
Lezing Anarcity
Architectenestafette
ment HC Special expeditie
C nu en straks
Shoppingbag
hoppingbag
Call of the mall // Rondleiding
pen huis
artesius Laboratory
ntdekkingsestafette
0
Ontdekkingsestafette
Rondleiding
14.00
15.00
16.00
17.00
18.00
19.00
20.00
ment
C nu en straks
hoppingbag
0
ectories
Call of the mall // Rondleiding
Lezing Abondantus Gigantus Film Garbage Warrior Bekendmaking nominaties Rietveldprijs 2013
14.00
15.00
16.00
17.00
18.00
19.00
Opening Urban Trajectories Opening
ent Call of the mall // Rondleiding
Fietstocht Urban Trajectories
20.00
- 046
Hoog Catharijne. Foto Mathijs Cremers
- 047
PLANJERIAAN
MELD U AAN EN STEUN POST PLANJER Post Planjer verschijnt drie keer per jaar, gratis. Graag willen we ons werk in de toekomst voortzetten en u met een mooi bulletin over de architectonische ontwikkeling van Utrecht en de regio blijven informeren. Daarvoor hebben we uw steun hard nodig. Vul de bon in en ondersteun ons met een structurele jaarlijkse bijdrage van 15 euro.
Post Planjer Achter de Dom 14 3512 JP Utrecht
Ja! Ik word planjeriaan Naam
Ik machtig Stichting Post Planjer om tot wederopzegging met ingang van 2013 jaarlijks 15 euro van mijn rekening af te schrijven.
Adres
TELEFOON
Postcode & plaats
rekeningnummer
Handtekening
- 048
pijler
MELD U AAN EN STEUN POST PLANJER IN RUIL VOOR EEN ADVERTENTIE Post Planjer wordt veel gelezen door instellingen en bedrijven die op de hoogte willen blijven van de ontwikkelingen op het gebied van architectuur en stedenbouw in Utrecht. Bent u ĂŠĂŠn van deze bedrijven of instellingen met interesse voor ruimtelijke ontwikkeling en draagt u ons initiatief een warm hart toe? Ondersteun ons dan met een jaarlijks bedrag van bijvoorbeeld 150 euro.
Ja! Ik word een pijler bedrijf & Naam
Desgewenst kunt u eenmalig gebruik maken van advertentieruimte. Eenmalige ondersteuning is ook mogelijk, vul de bon in of stuur ons een e-mail, dan nemen wij zo spoedig mogelijk contact met u op.
Ik machtig Stichting Post Planjer om tot wederopzegging met ingang van 2013 jaarlijks 150 euro van mijn rekening af te schrijven.
Adres
TELEFOON
Postcode & plaats
rekeningnummer
Handtekening
Post Planjer Achter de Dom 14 3512 JP Utrecht