Klik editie 3 - 2022 by Prelum

april 2022

Vakblad voor de verstandelijk gehandicaptenzorg

BEGELEIDER WORDT REISLEIDER EN AMBASSADEUR

JEUKWOORDEN Lisa en Lot voelen ongemak bij zorgtermen

Thema: Autisme

Evenwicht in prikkels DOWNSYNDROOM IN COMBINATIE MET AUTISME JE BETER VOELEN MET EEN APP

KLIK-KENN

KLIK-KENNISPOCKET

DER LI PRIKKELVERWERKING STRUCTUUR HERHAALGEDRAG BOR MGEDRAG SIE ANG ST DEP RES SIE ONDERZOEK PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERWERK SES DEP RES SES KSUALITEIT REN IEHERHAALGEDRAG EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZOEK NIE PSYCHO IZOF REN IE PSYCHOSCH IZOFTUUR BATIE HIZO NG SCH STURFRE IDE HERHAALGEDRAG ELIIDE NG SUÏC IDE SUÏC ENS MADWA NG EMIDD PRIKKELVERWERKING STRUCTUUR PRIKKELVERWERK DWA NG SUÏC MGEDRAG DER LINE DWA EDRAG EIT DER LINE NTACTB UA DER LINE KINDERW BOR BOR LIT CO BOR ST ST NG T ONDERZOEK PROBLEEMG ST EKSUALITEI ELI KS ST SIE ANG IT ONDERZOEK IGHEID SEANG LURES RES SIE ANG RES SIE DEP DRAG EMOTIES SEKSUALITE TBEMIDDOPENHART NET HOMOYCH BASTIE OSE DRA CTUUR HERHAALGE NG CHO SES DEP IE PSYCHO SES DEP ER CONTAC EIT MASTUR REN IE PRIKKELVERWERKING STRUCTUUR HERHAALGEWERK IDDELIPSY REN IZOF EMENIE OFR EMGEDRAG TIGHEIDMOSEKSUALIT LUST EN INT DERWENS NT CHIZ ACTB EDRAG PRIKKELVER SUÏCTIDE EITIDE SCH IZOF SUÏC IDE SCHDWA KIN TIE PROBLEEMG NG NG SUÏC LIT CO HO BA ONDERZOEK NG NG UA DWA T EKSUALITEILINE NE ST LINE SEKS ST BOR DER MASTUR EMIDDELI RTIGHEID MODWA BOR DER LINE ST BOR DER EMOTIESESEKSUALITEIT ONDERZOEK TIE LU NDELIJK VERSTADRAG HERHAALGE NG SIE ANG ST RES SIE ERWENSID CONTACTBLITEIT OPENHAINTERNET HOS MAANG HERHAALGEDRA STURBAIDD ING &CTUUR ELIRES ERKANG WERKING DEP DEP RES SIEPRIKKELVER ES DEP & STRUCTUUR E BEP HOS SES SES EMGEDRAG WER ING TBEM LIJK CHO ARTIGHEHOMOSEKSUA TIE LUST EN KINDERWENCOSYC PSY NDE NTAC IEEIT IE PSYCHOSCH IZOF REN IEBEPERK PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVER STA LIT REN REN ONDERZOEK BA T VER NG UA T IZOF IZOF UR EKSUALITEI EID ERNE NS MAST TBEMIDDELI HARTIGH HOSCH LUSTSCH SUÏC IDE DRAG EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZOEK IE NG SUÏC IDELINE DWA MOSEKS NG HERHAALGE TIE IDE SUÏC ATRDWA CHI CTUUR URBA DWA HERHAALGEDRA NGLINE STNG PSY DER NDERWE EID CONTACUALITEIT OPENEN KEERNERWT ENS MA IDDELI BOR DER LINE ST BOR DER PRIKKELVERWERKING STRUCTUUR PROBLEEMGEDR EMBOR ANG ST ELIJINT SIE LUST DE RES SIE ANG DEP RES SIE ANG STEMGEDRAG HARTIGH HOMOSEKS BA NTACTB TIEND SEKSUALITEIT ONDERZOEK LITEIT DEP RESEMOTIES SES NG KIN IGHEID CO UADEP T SESLGEDRAG CHO UR TA ELI& PROBLEEMGEDR CHO SES PSYMO SEKSREN IE VESTRS LUST IDDG TERNE ENS MA IETIEPSY RT IE PSYCHOSCHLGEDRAG EMIN SEKSUALITEIT ONDERZOEK IZOF RENEMOTIES ACTB RK ID OPENHAINTERNET HO SCH IZOF SCH IZOF REN IDE EMOTIES SEKSUAL NTPE STURBA ELING KINDERW HEID CO SUÏC IDDIDE BE STRUCTUUR HERHAALGEDRAG DWA NG SUÏC DWA NG SUÏC ENS MAACNG EN UALITEIT EM LINE ERWERKING LINE EDRAG PRIKKELVERWERKING STRUCTUUR LUSLINE NTANGTB NHARTIGT HOMOSEKSURBATIE LUST NG KINDERW CODWA BOR TIEDER BOR DER ST BOR DER ANG ST ST PROBLEEMG BA ANG ERZOEK EID UR ELI SIE PROBLEEMGED NE ST ST SIE TIE RES IGH INTER DEP RES SIE DEP RES URBA EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZOEK SESSTDEP ENS MA ACTBEMIDD ENHART ENS MA ALGEDRAG CHO SEKSUAL S MA LITCHO SES REN IE PSYCHO SES PSY IE UA HERHAALGEDRAG EMOTIES ENIZOF KINDERW HEID CONT UALITEIT OP NG KINDERWDEPSY RENKS IZOF RENGIESTRUCTUUR RW IZOF VERWERKIN SCH STRUCTUUR KS TIG ELI SCH MOSE SUÏC I EIT SCH DWA NG SUÏC IDE DERZOEK EDRAG PRIKKELVERWERKING NGPROBLEEMG SUÏC T HONG LITIDE PENHARNET HOMOSENTACTBEMIDD IDDELING KIN ERNEDWA KSUA EM INT DER LINE DWA DER SEST E LINE DER LIN EDRAG PRIKKELVERWERKING STRUCTUUR BOR N INTERRTIGHEID CO CONTACTB LUST EN NET HOMO RTIGH ST BORPROBLEEMG ANG ST BOR DERZOEK ANGEN HADEP SIE SEKSUALITEIT ONDERZOEK PROBLEEMGED TIE RES N SIE SES DEP RES SIE ANG OP SES RES ER DEP EMOTIES EIT OPENHAENHARTIGHEIDS MASTURBALUST EN INTER UALIT INT SES ALGEDRAG SEKSUA PSYCHO IE ST EN HERHAALGEDRAG EMOTIES IEDEPSY RWCHO IZOF REN IE PSYCHOVERWERKIN LUIZOF REN G STRUCTUUR EN OP KINDERWEN STURBATIE T HOMOSEKS BATIE SCH IZOF REN STRUCTUU KIN SCH SCH IDE WERKING NG UR IDE SUÏC PRIKKELVER SUÏC NE ELING SUÏC NG PROBLEEMGEDRAG DWA NG DERZOEK cket LUST ENDERWENS MAST EN INTER RWENS MASTACTBEMIDD DWAOP PROBLEEMGED HARTIG Klik-kennispo L SEKSUALITE EN DER LINE DWAST BOR DER LINE IT ONDERZOEK KIN BATIE LU DE NT EMOTIES ST BOR ST BOR DER ALGEDRAG SEKSUA INTER ANG SIE ANG NG KIN EID CO EN DEP UALITEITANG A HERHAALGEDRAG EMOTIES SIESTRUCTUUR RES SIE et LUSTSES MASTUR TBEMIDDELI ENHARTIGHT HOMOSEKS BA DERES DEP RESNG LVERWERKI ennispock SES DEP TIECHO STRUCTUU KIN PSY IE PSYCHO Klik-k IE PSYCHO SES CHO S EDRAG PRIKKELVERWERKING ELING RENHA CONTACKSUALITEIT OPEN INTERNE ENS MASTUR EM IE PSYPROBLEEMG IDDIZOF DERZOEK TB SCH EN IDERTSCH IZOF REN IDE SCH IZOF REN SE OP SUÏC EIT HOMO URBATIE LUSTELING KINDERW EID CONTAC SUÏC INT NG LIT NG EN DWA DWA LUST LINE KSUA IGH kenMO nispoc SEket MAST TBEMIDD TIE DERNG KIND ENHART NE HO BABOR Klik T OP AC UR NT ST ELI EIT ER CO KSUALIT ENS MA EN INT TBEMIDD SE HOMO URBATIE LUSTELING KINDERW EID CONTAC IGH MAST TBEMIDD ENHART CONTACKSUALITEIT OP SE ISPOCKET

KENN

& AUTISME VERSTANDELIJKE BEPERKING

KLIK

ISPOC

VERSTAND

KET

ELIJKE BEPERKIN

ANDE VERST

ITEIT

AUTISME

G & PSYCHIAT

BEPER

RIE

LIJKE

AL SEKSU

KING

& SEKSU

ALITE

4e DRUK

UITGEVERIJ SAPIENTA

2E DRUK

UITGEVERIJ

2E DRUK

SAPIENTA

09-04-20 10:44

07-10-19

09:59

EDIA

INESSM

ERIJ MYBUS

UITGEV

Kennispockets Klik:

Is dit straks jouw Thomashuis?

Thomashuis Helmond - overname

Tirza, Xander en hun zoon Joram en dochter Mila, Thomashuis Kruiningen

Start ook je eigen Thomashuis Ben jij de bureaucratische rompslomp zat? Wil je een liefdevol thuis bieden en de bewoner centraal zetten? Dan zoeken we jou! Elk Thomashuis is een bedrijf dat wordt gerund door een stel zorgondernemers. Zij wonen samen met hun 9 bewoners in het Thomashuis.

Liefdevol thuis voor mensen met een verstandelijke beperking

Hun eigenaarschap, betrokkenheid en toewijding zorgen steevast voor maximale persoonlijke aandacht en zorg in een liefdevolle omgeving. Dat is waar het voor ons om draait. Voor jullie ook?

Thomashuis Andel - overname

Ontdek de voordelen van franchise in de gehandicaptenzorg en meld je aan voor onze infobijeenkomst op 22 april in Helmond via:

www.thomashuis.nl/informatiemiddag.

Meer informatie: www.thomashuis.nl/zorgondernemer-worden of bel 088 202 29 00

Thomashuis Delft Centrum- overname

ditnummer

Stress verminderen met een app

Ambassadeur van de gehandicaptenzorg

Downsyndroom en autisme

Rubrieken 4

15 Dokter Verlies van houvast 16 Teamdynamiek Eerste hulp bij pesten 19 Seksuoloog Prikkelend 23 Gedragsdeskundige Jeukwoorden

Thema: Autisme & prikkels

De sensatie van een goed leven In het thema van deze Klik lees je alles over prikkelverwerking bij mensen met een verstandelijke beperking en autisme. Hoe kun je daar als begeleider zo goed mogelijk rekening mee houden? Daarnaast kom je te weten wat een goed prikkelaanbod is op basis van iemands unieke zintuiglijke proﬁel en maak je kennis met Dominique en haar familie. Haar ouders en zusje delen hun ervaringen met de hulp die zij kregen toen Dominique niet meer naar school wilde.

Lelijk & mooi Corona lijkt voorlopig de deur uit, maar nu houdt de oorlog in Oekraïne ons in de greep. Journalist Mariët Ebbinge beschrijft op pagina 6 hoe de oorlog mensen met een verstandelijke beperking raakt. De oorlog is lelijk, schrijft ze ook in haar blog op www.klik.org. Tegelijk zie je hoe het leven doorgaat en mensen elkaar helpen. Zoals de stroom hulpgoederen en opvangplekken die worden aangeboden, ook voor mensen met een beperking. Voor cliënten brengt de oorlog vooral onrust met zich mee, en is het als begeleider de kunst om de kalmte te bewaren. Zo schrijft Mariët over een verslaggever van een Franse zender die met een begeleider van een onbekende Oekraïense zorgorganisatie sprak: “De mensen voor wie de begeleider zorg draagt, allemaal jonge mannen met een verstandelijke beperking, zaten naast hem. Ze waren blij met de aandacht die ze kregen. Op het oog was de oorlog voor hen ver weg. Niemand van hen leek te beseffen wat er op het spel staat. Dat kwam omdat de mannelijke begeleider er wonderlijk genoeg in slaagde een ontspannen houding aan te nemen. Hij babbelde met de verslaggever, alsof het ging over de maaltijd die ze ’s avonds zouden gaan eten. Zijn cliënten hoorden het aan en glommen een beetje van trots dat ze op de buitenlandse tv kwamen. Op een gegeven moment maakte iemand in de studio waar de Franse verslaggever zat met haar handen een hartje. De jonge mannen naast de begeleider deden haar, wat onbeholpen, na. Ik kreeg tranen in mijn ogen.”

klikactueel

Onderzoek

Therapiedieren Dat kinderen met autisme baat hebben bij therapie met dieren is bekend. Onderzoeker Carolien Wijker bekeek of dit ook voor volwassenen met autisme geldt. Wijkers proefschrift ‘Adults with autism spectrum disorder and Animal Assisted Therapy: an explorative study of an innovative treatment approach’ beschrijft de effecten van een tienwekelijks behandeling met een therapiehond voor volwassenen met autisme die geen intellectuele beperkingen hebben. De onderzoeker keek of de inzet van de hulphonden effect had op het X vergroten van zelfinzicht van de deelnemers, X vergroten van lichaamsbewustzijn van de deelnemers, X verbeteren van hun sociale communicatieve vaardigheden. Wijker geeft aan dat de dierondersteunde therapie veelbelovend is voor volwassenen met autisme zonder intellectuele beperking. De deelnemers hadden na afloop van de therapie minder stress, minder last van angststoornissen en depressieve gevoelens. | Lees meer op www.ou.nl, zoek op ‘wijker’. Klik 3 2022 | www.klik.org

Bij baby’s al kenmerken van autisme te zien VROEGE OPSPORING GUNSTIG VOOR VROEGE BEHANDELING

Ook kinderen onder de 12 maanden kunnen al kenmerken van autisme hebben, zo blijkt uit een studie van onderzoeker dr. Hanna Alonim van het Israëlische Mifne Center. Deze uitkomst is belangrijk, want hoe eerder je met behandeling start, hoe beter de resultaten uiteindelijk zijn, zo is de verwachting. En ook dat heeft Alonim met een studie kunnen aantonen. Aan de eerste studie deden 110 kinderen in de leeftijd van 2 tot 3 jaar met een autismespectrumstoornis mee, afkomstig uit de VS, Europa, Australië en Israël. De onderzoekers konden kinderen selecteren die gedurende hun eerste levensjaar geﬁlmd waren, nog voor hun ouders enige tekenen van autisme hadden opgemerkt. Ook de ouders werden bevraagd wanneer ze voor het eerst merkten dat er iets met de ontwikkeling van hun kind was en hoe ze daarop reageerden. Vervolgens hebben de wetenschappers de videobeelden van de kinderen grondig bestudeerd, waarbij ze probeerden kenmerken van autisme te vinden: X Gebrek aan oogcontact en gebrek aan reactie op aanwezigheid/stem van ouders; X Overmatige passiviteit; X Motorische ontwikkelingsachterstand; X Overmatige activiteit; X Weigering om te eten; X Aversie om aan te raken; X Versnelde groei van hoofdomtrek. Hieruit kwam naar voren dat 89 procent van de geﬁlmde kinderen al vroeg tekenen van autisme vertoonde. Alonim vindt het jammer dat behandeling

toch vaak pas in het tweede of derde jaar begint, omdat de meest versnelde groei van neuronen in de hersenen plaatsvindt in de eerste twee jaar. In de tweede studie van Alonim werd daarom onderzocht of een vroege interventie bij kinderen van 12 tot 24 maanden met kenmerken van autisme inderdaad beter zou zijn. Uit de resultaten kwam naar voren dat zowel de baby’s als de peuters van de behandeling profiteerden, maar dit effect bleek duidelijk veel groter bij de baby’s. Hoe vroeger de therapeutische interventie, hoe groter de kans op het bereiken van een effectief therapeutisch resultaat bij het verlichten van autismesymptomen, zo luidt de conclusie. | Lees meer over Hanna Alonims studie ‘A Retrospective Study of Prodromal Variables Associated with Autism among a Global Group of Infants during their First Fifteen Months of Life’ op disabilityscoop. com, zoek op ‘Alonim’. Op www.klik.org is ook een langer artikel over dit onderzoek te vinden, zoek op ‘ Alonim’. Meer over Nijmeegs onderszoek naar vroege kenmerken van autisme op www.klik.org, zoek op ‘Krol’.

89 procent van de geﬁlmde kinderen vertoonde in het eerste levensjaar al tekenen van autisme

klikactueel

Ontwikkelingen in de verstandelijk gehandicaptenzorg, meer nieuws op www.klik.org

Technologie

Meer zelfvertrouwen met improvisatietheater Theaterschool InterActing in Amsterdam geeft aan jongeren met autisme improvisatietheater, om hun zelfvertrouwen te vergroten. “Mensen met autisme leren zo het onverwachte te omarmen,” zegt medeoprichter Saskia Maas. Tijdens de jaarlijkse World Autism Acceptance Week (28 maart t/m 3 april) waren ze actief om aandacht te vragen voor autisme. Voor jongeren met autisme is je snel kunnen aanpassen in sociale situaties moeilijk; zij willen namelijk structuur, herhaling en voorspelbaarheid. Doorbreken van vaste patronen valt hen in het dagelijks leven dan ook vaak zwaar, wat de ontwikkeling van het zelfvertrouwen in de weg kan staan. Saskia Maas, medeoprichter van zowel InterActing als Boom Chicago, is moeder van twee kinderen. Haar jongste

r van InterActing Aidan met een traine

zoon Aidan (18) heeft autisme en een verstandelijke beperking. “Zelfvertrouwen bouw je op als je kunt improviseren. Met die overtuiging hebben mijn man en ik InterActing opgezet. Een plek waar je het leven kunt oefenen én nieuwe vrienden maakt.” Op dit moment zijn er twee groepen met ieder twaalf jongeren die improvisatietheater volgen. Twee keer per jaar start er een cursus van veertien weken waarop leerlingen iedere zondag bij Boom Chicago leren improviseren. Tijdens de jaarlijkse World Autism Acceptance Week had InterActing diverse programma’s waarmee ze aandacht vroegen voor autisme en jongeren met hun ouders tegelijkertijd kennis konden maken met InterActing. | Meer informatie is te vinden op interacting. amsterdam/nl.

Gameroom Het Bio Vakantieoord en bekende gaming-YouTuber Joost Bouhof hebben half maart een aangepaste gameroom voor kinderen met een meervoudige beperking geopend. Het doel van de gameroom op het vakantiepark is om gamen zo toegankelijk mogelijk te maken. Per kind zijn de speciale adaptieve controllers op maat af te stellen, zodat iedereen een optimale game-ervaring heeft. Deze kinderen kunnen met standaardcontrollers vaak niet goed overweg en kunnen daarom veel games niet spelen. Gamen is razend populair onder jongeren, maar niet altijd even toegankelijk voor zij die een handicap hebben. Met de permanente gameroom hoopt het Bio Vakantieoord deze kinderen te helpen mee te draaien in de gamewereld, maar ook in de echte wereld. Op 13 maart vond er het eerste game-event plaats met het Bio e-sportsteam. | Klik 3 2022 | www.klik.org

klikactueel

‘Door de oorlog is alles veranderd’ Verpleegkundige Audry van Vulpen werkt als productontwikkelaar bij zorgorganisatie Pameijer. Daarnaast werkt ze – vooral in eigen tijd - voor SOFT tulip, een stichting die gehandicaptenzorgorganisaties in het buitenland helpt bij noodzakelijke hervormingen, ook in Oekraïne. Dat land wordt zoals bekend geteisterd door een vreselijke oorlog. Wat doen jullie in Oekraïne?

sen, samen met hun begeleiders of mantelzorgers. Ze worden opgevangen door “Net als in veel andere Oost-Europese landen vindt de zorg voor mensen met een be- onder meer Path of Life, oorspronkelijk perking in Oekraïne meestal nog in gesloten een ouderinitiatief in de vorm van een instituten plaats. Dikwijls wonen daar behal- dagbestedingscentrum voor mensen met een beperking. Nu is dat omgeve mensen met een verstandelijke beperbouwd tot een opvangplek voor menking ook mensen met een psychische, fysieke en meervoudige beperking. En soms wo- sen met een beperking en hun mantelnen er mensen die geen beperking hebben, zorgers. Maar er zijn ook mensen met Bewoners van een internaat in Mukache vo een beperking die niet van huis weg maar bijvoorbeeld wees zijn. De overheid van Oekraïne wilde deze instituten ontman- kunnen. Ik hoorde het verhaal van een moeder met een bijna volwassen kind met telen. Mensen met een beperking moeten Cordaan en Sherpa in Huizen gecreeen ernstig meervoudige beperking die deel gaan uitmaken van de maatschappij. eerd, een ander komt bij de Leliezorggroep bedlegerig is. Zij wonen op 12 hoog en Het is bij wet geregeld dat die hervorminin Rotterdam. De bekostiging gaat via de kunnen niet, als de sirenes gaan, al die trap- zorgorganisaties en giften. Op de langere gen er moeten komen. Door het geven van trainingen en adviezen ondersteunt SOFT tu- pen af naar de schuilkelder. Zo zijn er vele termijn hebben we recht op ondersteuning andere mensen met een verstandelijke of uit de Wmo of Wlz. Het is belangrijk dat lip bij de hervormingen. Dat gaat soms over meervoudige beperking en hun mantelzor- deze mensen op een plek wonen waar ze heel fundamentele dingen. Om een voorgers, die geen kant op kunnen, terwijl de de juiste ondersteuning krijgen. Dat is niet beeld te geven: lange tijd was bij zorgorgabommen om hen heen inslaan. Voor deze het geval als ze ergens in een sportzaal tenisaties in Oekraïne niet bekend wat autisgroep is de situatie extra ernrechtkomen. Daarnaast zijn we bezig om me was. Maar als je stig omdat ze vaak ook niet transport te regelen voor mensen met een niet weet hoe je meer aan voldoende voedsel, beperking en hun mantelzorgers van de moet omgaan met water en medicijnen kunnen grens van Polen met Oekraïne naar Nederiemand met autiskomen.” land.” me kan je hem minder goed helpen om een passende Wat doen jullie als Hoe kunnen anderen helpen? Een optreden van deelnemers van plek in de samenleSOFT tulip? “Begeleiders kunnen vragen bij hun zorgorPath of Life (Uzhgorod) ving te krijgen.” ganisatie wat zij voor Oekraïense vluchte“Wij richten ons op hulp in praktische zin. Er is in Oekraï- lingen met een beperking en hun mantelzorgers kunnen doen, zoals opvangplekken ne nu bijvoorbeeld behoefte aan mobiele Wat betekent de oorlog voor de gehandicaptenzorg daar? toiletten en aan speciale matrassen. We kij- creëren en daar als vrijwilligers gaan werken. Je kunt spullen inzamelen die op een ken hoe we deze naar Oekraïne kunnen “Door de oorlog is alles veranderd. Elke vrijopvanglocatie nodig zijn. Verder is er vraag dag zoom ik met mensen uit West-Oekraïne krijgen. Daarnaast komen er ook Oekranaar mensen die Russisch of Oekraïens ieners met een beperking en hun manteldie werken met mensen met een beperspreken. Je kunt zien welke zorgorganisazorgers naar Nederland. Voor hen hebben king. Ik hoor schrijnende verhalen. Er zijn ties al opvangplekken aanbieden en wat je zorgorganisaties onder de vlag van SOFT veel vluchtelingen uit het oosten, noorden als vrijwilliger kunt doen via de website en zuiden naar het westen gekomen. Daar tulip diverse woonplekken georganiseerd. www.softtulipforukraine.nl.” | zitten ook mensen met een beperking tusEén van die opvangplekken is door Klik 3 2022 | www.klik.org

ontvangenreacties

Reageren kan via redactie@klik.org, @klikredactie op twitter of in de Klik groep op LinkedIn of Facebook.

Trends in de gehandicaptenzorg Rick Brink, adviseur inclusie en voormalig minister van Gehandicaptenzaken, heeft vrijdag 11 maart het eerste exemplaar van het FWG Trendrapport Gehandicaptenzorg ‘De maatschappij, dat zijn zij’ overhandigd gekregen van Astrid Westerbeek, directeur Onderzoek en Innovatie bij Stichting FWG. Het FWG Trendrapport Gehandicaptenzorg geeft een overzicht van de meest richtinggevende trends en ontwikkelingen in de gehandicaptenzorg. Zoals nieuw woonaanbod dat past bij de levensfase van de cliënt, domeinoverstijgend werken, groene initiatieven, het omgaan met dilemma’s tijdens corona, en technologie om de zelfstandigheid van mensen te vergroten. Brink: “Het is belangrijk dat iedereen kennis neemt van het rapport. Omdat het goed de trends weergeeft die ik ook om mij heen zie, in de levens van mensen met een beperking. Voor mij is de rode draad: duurzaamheid van gebouwen, de duurzaamheid op het vinden van antwoorden op zorgvragen en het duurzaam inzetbaar houden van personeel.” De onderzoekers constateren dat ontwikkelingen plaatsvinden in een maatschappij die steeds ingewikkelder wordt, waardoor een groeiende groep – met name mensen met een licht verstandelijke beperking – niet meer mee kan doen. Met de titel van het rapport, ‘De maatschappij, dat zijn zij’, willen de onderzoekers benadrukken dat het onderscheid tussen ‘het gewone leven’ of ‘de maatschappij’ en de gehandicaptenzorg er feitelijk niet is. De steeds sneller wordende maatschappij heeft de gehandicaptenzorg juist hard nodig, bijvoorbeeld als het gaat om diversiteit en inclusie. Kortom: de gehandicaptenzorg als spiegel en gids. | Het FWG Trendrapport Gehandicaptenzorg is kosteloos te downloaden via www.fwg.nl/trendrapportGHZ.

Overheveling z g Mensen met een verstandelijke beperking die in een woonvoorziening verblijven, vallen onder de Wet langdurige zorg. Ze krijgen van het CIZ een zorgzwaartepakket, waarmee ze recht hebben op een woonplek, begeleiding, dagbesteding en (para)medische en gedragsdeskundige behandeling. Dat laatste wil het kabinet overhevelen naar de zorgverzekeraars. Heel onverstandig, schreef orthopedagoog Matthijs Heijstek in het NRC, omdat de behandeling van deze mensen niet iets tijdelijks is en hiermee de expertise bij complexe problemen, zoals gedrags-

problemen, weggenomen wordt. Reacties hierover op Klik.org: “De bedenkers hebben duidelijk meer interesse in geld dan in de problematiek van deze mensen! Zorg op maat was het motto toch?” | Sophia Helmhout “Laat ze eens een poos komen werken met deze doelgroep, misschien snappen ze dan dat ze geen reguliere zorg kunnen krijgen. Gehandicaptenzorg is geen ouderenzorg, het is een speciﬁeke doelgroep. Mensen die er niet mee werken of nooit mee te maken hebben, snappen dat echt niet.” | Nicole Bekker

Echt Gebeurd - Ruimte “Ik regel het zelf.” Lara wil niet afhankelijk zijn en stelt alleen een hulpvraag als ze er echt niet uitkomt. Ze wil voedingsassistente worden en heeft zich aangemeld bij het ROC. Ze is begonnen met de entree-opleiding en volgens haar gaat het goed. Gister liet Lara vallen dat ze een presentatie moet doen over de ruimte. Uit belangstelling vraag ik hoe het ermee staat. “Bemoei je er niet mee!”

De volgende dag komt ze ’s middags thuis en zegt trots: “Ik heb een tien voor mijn presentatie! Weet je, ik had een pak melk gekocht, heb de klas mee naar buiten genomen en zei dat ze op moesten letten. Ik gooide de melk weg en zei: ‘Kijk, dat is nou de Melkweg!’ Ha, een tien voor creativiteit en presentatie!” Ach ja, met haar creativiteit, charme en ruimte komt Lara er wel! | Anne-Marie Klaassen

Heb je iets bijzonders meegemaakt in je werk? Maak kans op een cadeaubon en stuur je verhaal in 140 woorden naar redactie@klik.org

Klik 3 2022 | www.klik.org

Tekst Mariët Ebbinge Fotografie Filmbeelden Sensatie van een Goed Leven

Thema: Autisme & prikkels

Sensatie van een goed leven

Een goed leven voor mensen met een verstandelijke beperking en autisme begint met rekening houden met een goede prikkelverwerking van je cliënt. Hoe komen prikkels bij iemand binnen, hoe verwerkt hij ze en hoe zorg je ervoor dat je hier zo goed mogelijk rekening mee houdt?

eanet Landsman is senior onderzoeker en hoofd van de afdeling Toegepast GezondheidsOnderzoek bij Gezondheidswetenschappen - Universitair Medisch Centrum Groningen. Uit eigen ervaring, ze heeft zelf een zoon met een autisme, en uit veel verschillende onderzoeksprojecten over autisme weet ze hoe belangrijk een goede prikkelverwerking is om een goed leven te hebben. Maar wat dat precies inhoudt, was onduidelijk. “Ik zag dat ouders en professionals allemaal heel anders dachten over wat prikkelverwerking precies was en hoe je ermee om moet gaan.” Ook merkte ze op dat in de praktijk

Een ander probleem dat Landsman opviel: “Mensen denken vaak aan problemen vanwege overprikkeling, maar er kan ook sprake zijn van onderprikkeling. Iemand zit op het eerste gezicht dan heel rustig in een hoekje, maar voelt zich ondertussen heel naar.” Landsman besloot onderzoek te doen naar prikkelverwerking bij mensen met een verstandelijke beperking en autisme. Daarbij betrok ze ervaringsdeskundigen, ouders en professionals. Met al deze partijen vonden onder de noemer de ‘Sensatie van een goed leven’ (SGL) driemaal per jaar bijeenkomsten plaats waarin

Bij een ﬁjn leven ho t ook goed omgaan met de manier waarop prikkels binnenkomen vaak werd gekozen voor een standaardoplossing: “Iemand die te veel prikkels ervaart, krijgt dan een koptelefoon op. Maar dat is lang niet voor iedereen effectief.”

Klik 3 2022 | www.klik.org

alle ervaringen en visies aan bod kwamen. Een van de professionals die aan de bijeenkomsten deelnam is Petra Dijkstra. Petra werkt bijna 25 jaar als

Begeleidster Petra, hier bij de dagbesteding van Karin, nam deel aan het onderzoek ‘De sensatie van een goed leven’

(persoonlijk) begeleider bij zorgorganisatie De Zijlen. Ze heeft veel ervaring met mensen met een verstandelijke beperking en autisme. Een van haar vroegere cliënten was Karin*, een vrouw van eind twintig, die niet alleen een verstandelijke beperking en autisme heeft, maar ook auditief beperkt is. Samen met andere medewerkers, gedragskundigen, familie en deskundigen van het CCE heeft Petra een dagprogramma en een aanpak bedacht om Karin een zo’n ﬁjn mogelijk leven te geven. Goed omgaan met de manier waarop prikkels bij Karin binnenkomen, is daar een belangrijk onderdeel van. X

Omgaan met prikkelverwerking bij mensen met autisme en een verstandelijke beperking

Voor en tijdens een activiteit maak je contact met elkaar en probeer je elkaar ook uit te dagen, zoals begeleider Petra en Karin, die autisme en een auditieve en verstandelijke beperking heeft, hier bij een activiteit met scheerschuim

Mimiek Karin kwam bijna twaalf jaar geleden op de locatie wonen waar Petra destijds werkte. Petra werd de persoonlijk begeleidster van Karin. Het betekende dat Petra en een paar collega’s in de eerste periode gedurende hun dienst voortdurend in Karins nabijheid waren, ook op de dagbesteding. Te veel afwisseling in personeel werkt niet goed bij Karin, het levert te veel prikkels op. Petra omschrijft Karin als een vrouw die bij overprikkeling letterlijk vast komt te staan en dan moeilijk in beweging is te krijgen. Ook kan ze bij overprikkeling soms onvoorspelbaar agressief gedrag vertonen. “Als ze zich op zo’n moment met hulp aan het aankleden is, dan verstijft ze en doet ze niets meer.” Op andere momenten kan er sprake zijn van onderprikkeling, bijvoorbeeld als ze een dag lang voor de tv zit, wat ze toen ze net op de locatie kwam wonen vaak deed. “We vroegen ons af of ze wel opnam wat ze zag of gewoon daar heel stil zat. Misschien zat ze vast in haar passiviteit?” Om te bepalen wat Karin precies

nodig heeft, baseerde Petra zich op de LACCS-opleiding die ze toen volgde en met name op het onderdeel sensorische integratie. De LACCSmethodiek gaat ervan uit dat een goed leven voor een cliënt betekent dat hij zich op vijf gebieden prettig voelt: lichamelijk welzijn, alertheid, contact, communicatie en een stimulerende tijdsbesteding. Sensorische integratie is het proces waarbij we informatie uit ons lichaam en prikkels vanuit de buitenwereld opnemen en op elkaar afstemmen. De prikkels worden waargenomen door de zintuigen en doorgestuurd naar de hersenen. Het gaat dan om zien, horen, ruiken, proeven, voelen. Bij Karin was het belangrijk om te achterhalen hoe ze prikkels uit de buitenwereld ervaart en ermee omgaat. Bij iemand die doof is, is dat anders dan bij iemand die wel kan horen. In een vervolgonderzoek werden Petra, het locatiehoofd, de verpleegkundige specialist, de gedragskundige en de familie de eerste jaren bijgestaan door het CCE. Samen richtten zij zich op de vraag: wat heeft Karin

nodig om een zo prettig mogelijk leven te hebben? Hierbij was de wijze waarop Karin prikkels verwerkt doorslaggevend. Petra: “We zijn begonnen met observatie. Hoe komen dingen binnen? Hoe eet ze? Hoe doucht ze? Hoe communiceert ze? Hoe gaat ze met activiteiten om? Hoe gaat ze slapen? Hoe is het herstel na de nacht? Door haar te observeren, zie je bijvoorbeeld aan kleine dingen dat Karin niet ontspannen is, terwijl het wel zo lijkt. Ze ligt dan bijvoorbeeld op de bank, ogenschijnlijk om uit te rusten. Maar als je goed kijkt, zie je dat ze eigenlijk is vastgelopen en niet weet wat ze moet doen. En er kwam bijvoorbeeld ook uit dat Karin veel informatie haalt uit iemands mimiek. Dat betekent dat je als begeleider moet zorgen dat je mimiek kloppend is met hoe je je voelt. Als je vrolijk bent, moet je ook zo kijken.”

Dagprogramma Op grond van de bevindingen van het onderzoek maakte Petra samen met haar collega’s een aangepast dagprogramma. Aan de hand van picto’s f

Klik 3 2022 | www.klik.org

10 Thema: Autisme & prikkels

f X

werd het dagprogramma voor Karin begrijpelijk gemaakt. Het programma bevat vaste onderdelen en een afwisseling in actieve en passieve momenten. “In het begin was het best lastig om Karin mee te nemen in het nieuwe dagprogramma. Zij heeft bijvoorbeeld een vaste volgorde in hoe ze zich, soms met hulp, aankleedt. Als je dat net even anders doet, raakt ze overprikkeld en zet ze zichzelf vast. Door Karin een-op-een te begeleiden, altijd dezelfde volgorde in het dagprogramma aan te houden, de dingen altijd hetzelfde te doen en haar tempo aan te houden, ging het steeds beter. Maar het heeft wel jaren geduurd voordat Karin zich lekker voelde in haar dagprogramma.” Voor een goed verloop van de dag is contact maken vóór elke nieuwe activiteit heel belangrijk. “Ik legde dan eerst verbinding met haar: zie je mij? Zie ik jou? Daarvoor gebruikten we ook gebarentaal. Pas als er contact was, gingen we aan de gang, bijvoorbeeld met scheerschuim. Maar ook tijdens een activiteit hield ik contact.” Op het ﬁlmpje dat is gemaakt in het kader van ‘Sensatie van een goed leven’ zie je hoe Petra met Karin aan een tafel vol scheerschuim zit. Petra kijkt daarbij haar cliënte aan, terwijl de handen van beide vrouwen door het scheerschuim op de tafel gaan. Even later streelt Petra met haar handpalmen vol scheerschuim de rug van Karins handen, een prikkel die waarschijnlijk een weldadige sensatie bij haar teweegbrengt. Petra daagt Karin ook uit door een toefje scheerschuim op Karins neus te doen. Ze trekt daarbij een lachend gezicht. Karin doet dat dan ook bij Petra. “In het samen beleven van zo’n

Klik 3 2022 | www.klik.org

Afwisseling is belangrijk om onderprikkeling te vo komen en om alertheid te stimuleren activiteit, waarbij ik rekening hou met de prikkelverwerking van Karin, zit de meerwaarde.”

Klankschaal Ook is het prettig voor Karin dat de overgangen tussen actieve en passieve momenten vloeiend verlopen. Zo’n overgangsmoment is het gebruik van de klankschaal voor het slapen gaan. “Ik leerde van een muziektherapeut hoe ik de klankschaal kon gebruiken bij Karin. Karin lag dan op de bank. Ik legde de klankschaal op haar buik en sloeg er met een vinger tegenaan. Karin kan niet horen, maar ze kan wel de trilling door haar lichaam voelen gaan. Het is een prikkel waar ze heel ontspannen van wordt.” Ze brengen ook verschil aan tussen de dagen. Zo gaat Karin één middag naar de manege om een paard te verzorgen. Daar wordt ze heel rustig van en het paard ook. Op een andere middag doet ze ﬁtness op een spinningﬁets in de sportschool, op een stil moment van de dag. En ze zwemt één middag in de week. “Die afwisseling is belangrijk om onderprikkeling te voorkomen en om alertheid te stimuleren. Als je elke dag hetzelfde doet, kan er verzadiging optreden.”

Vertrouwen Naarmate Petra langer met Karin optrok, vertoonde haar cliënte steeds

minder ongewenst gedrag. Ook de medicatie die ze gebruikte kon ten dele langzaamaan worden afgebouwd. Voor een groot deel is dat het gevolg van de vaste onderdelen van haar dagprogramma en het aanhouden van dezelfde volgorde in handelingen. Maar, er was ook vertrouwen gegroeid tussen Karin en haar persoonlijk begeleider. “Nieuwe begeleiders moesten dat nog opbouwen. Ze vroegen mij wel eens hoe het komt dat Karin bij mij zo ‘makkelijk’ was. Maar het kost gewoon veel tijd om onderling vertrouwen op te bouwen.” Volgens Petra is het leven van Karin in een fragiele balans. Ze heeft net als ieder ander ook mindere dagen. “Er is een verschil tussen wat iemand kan en wat iemand áánkan. Dat kan per dag verschillen en vereist dat je als begeleider goed kijkt wat er gebeurt. Je kunt de rode lijn in het dagprogramma wel willen volgen, maar soms blijkt dat toch te veel voor Petra. Dan is het bijvoorbeeld de hele dag goed gegaan, maar ’s avonds is er spanning en moet ze heel erg huilen. Goede rapportage is belangrijk om erachter te komen waarom dit gebeurt. Het kan dan bijvoorbeeld blijken dat ze overprikkeld is geraakt, omdat er te veel activiteiten die week waren.” | *Karin is een ﬁctieve naam.

Meer weten? Voor meer informatie over de Sensatie van een goed leven, zie www.sensonate.nl. Daar is ook het ﬁlmpje te vinden dat is gemaakt van Petra en Karin.

Tekst Steven Degrieck Fotografie Pixabay

Uitleg over een goed prikkelaanbod

Thema: Autisme & prikkels

Evenwicht in

prikkels

Veel mensen met autisme hebben last van een over- of ondergevoeligheid voor prikkels. Niet enkel mensen met autisme trouwens. Er bestaan echter geen ‘overgevoelige mensen’ of ‘ondergevoelige mensen’. Per persoon moeten we op zoek gaan naar zijn of haar unieke zintuiglijk proﬁel, wat een combinatie kan zijn van over- en ondergevoeligheden. Van daaruit kunnen we een aangepast prikkelaanbod formuleren dat vaak een combinatie zal zijn van beschermen en stimuleren.

f iemand over- of ondergevoelig is moeten we zintuig per zintuig bekijken. Zo kan iemand overgevoelig zijn voor één bepaald zintuig en net ondergevoelig voor een ander. Daarbij is het goed om te weten dat we meer dan de klassiek gekende vijf zintuigen hebben. De vijf zintuigen die iedereen kent zijn zien, horen, voelen, ruiken en proeven. Dit zijn allemaal zintuigen die prikkels waarnemen die van buiten ons lichaam komen. Ons lichaam geeft zelf ook prikkels door aan het brein. Daarvoor hebben we de volgende zintuigen: X het evenwichstzintuig, X de proprioceptie (spieren en beweging), X de interoceptie (gewaarwordingen vanuit de organen, X de thermoceptie (temperatuur) en ook X pijngewaarwording. Ook voor die zintuigen kan iemand over- of ondergevoelig zijn. In dat geval wordt het lastig om met je eigen lichaam om te gaan. Bewegingen coordineren, je lichamelijke noden aan-

overgevoelig voor bepaalde zintuigen én ondergevoelig voor andere zintuigen. Om een juist prikkelaanbod te doen, kunnen we dus niet in te algemene termen spreken. Een uitspraak als ‘deze bewoner heeft een prikkelarme omgeving nodig’ kan er toe leiden dat iemand voor een bepaald zintuig niet genoeg prikkels binnenkrijgt en er dus zelf naar op zoek moet gaan. Met het risico dat hij/zij ongepast gedrag stelt. Zeker bij iemand met autisme die niet altijd goed de context kan lezen. Een goed prikkelaanbod is altijd gebaseerd op een gedetailleerd zintuiglijk proﬁel.

Wie heeft er controle? Stress maakt ons overgevoeliger voor prikkels

voelen, gepast reageren op pijn, maar ook je emoties herkennen en reguleren kan dan best moeilijk zijn. In principe is elke combinatie mogelijk: overgevoelig voor één zintuig en voor de rest niets. Of ondergevoelig voor één of meer zintuigen. Of

Daarnaast zien we bij sommige cliënten het verwarrende beeld dat ze voor één zintuig in sommige situaties overgevoelig blijken (een bewoner op de groep kan niet omgaan met de normale geluiden aan tafel tijdens het eten) en dan zelf wel een sterke prikkel opzoeken op dat zintuig (diezelfde bewoner zet zijn radio heel hard op zijn kamer). Wat is het X

Klik 3 2022 | www.klik.org

12 Thema: Autisme & prikkels

f X

nu? Is die bewoner overgevoelig voor geluid of ondergevoelig? Moeten we hem dus beschermen tegen bepaalde prikkels of moeten we er meer aanbieden? Wel, de vraag die een oplossing kan bieden is: ‘Wie heeft er controle?’ Ons brein heeft het makkelijker met voorspelbare prikkels en we hebben ook graag allemaal controle. In een onvoorspelbare situatie, waar je ook geen controle hebt over de prikkels die op je afkomen, is het dus lastiger. Vandaar dat de bewoner niet tegen het geluid kan tijdens de maaltijd. Hij weet niet wie wanneer gaat hoesten en kan het ook niet controleren. Op zijn kamer heeft hij de controle over zijn radio en weet hij dus ook welke prikkel er juist op welk volume aankomt. De kans is trouwens groot dat hij kiest voor steeds weer dezelfde muziek. Die is voorspelbaar. Soms zie je ook iemand in de situatie waar hij geen controle heeft (de maaltijd) een poging doen om de controle over te nemen. Dan gaat deze bewoner misschien heel hard gillen aan tafel. Zo blokkeert hij alle andere geluiden en creëert hij voor zichzelf een gecontroleerde en voorspelbare geluidsprikkel. Daarom is het bij een overgevoeligheid, naast het bieden van bescherming tegen prikkels, ook interessant om te kijken of we de voorspelbaarheid van een prikkel kunnen vergroten. Zo kunnen routines binnen een bepaalde handeling (denk aan een verzorgingsmoment) het makkelijker maken om met de bijhorende prikkels om te gaan. Kunnen we de controle over de prikkel vergroten? Kunnen we iemand de keuze laten over hoe hij/zij het precies wil (tijdstip,

Klik 3 2022 | www.klik.org

Een goed prikkelaanbod is gebaseerd op een gedetailleerd zintuiglijk proﬁel materieel, manier van doen)? Kunnen we wachten op de toestemming van de bewoner om een bepaalde handeling uit te voeren?

De invloed van stress Naast een soort natuurlijke prikkeldrempel die min of meer vastligt per persoon, zijn er ook factoren die een tijdelijke invloed hebben. De belangrijkste is stress. Dat herkennen we allemaal. Mensen die moe en gestresseerd zijn, noemen we prikkelbaar. Stress maakt ons overgevoeliger voor prikkels. Los van iemands zintuiglijk proﬁel moeten we dus ook oog hebben voor de hoeveelheid stress in iemands leven. Komt iemand helemaal gestresseerd terug van de dagbesteding, dan dienen we misschien een prikkelarm moment in te lassen. Heeft iemand de dag van zijn leven, dan kan hij of zij weer veel meer aan. Goed om weten, er is één speciﬁek zintuig dat erg goed in staat is om stress te reguleren en dat is de proprioceptie. Het zintuig dat spierspanning en diepe druk waarneemt. Dat soort prikkels zijn helpend bij stress: beweging (liefst via duidelijk georganiseerde activiteiten en in een verder prikkelarme omgeving) of diepe druk

via massage, verzwaringsdekens of -kussens. Kortom: een goed uitgebalanceerd prikkelaanbod is een uiterst gedetailleerde zaak, gebaseerd op ieders eigenheid, rekening houdend met de actuele omstandigheden en toestand van iemand. We mogen niet de illusie hebben dat we in een complexe omgeving als een leefgroep de hele dag door het perfecte aanbod kunnen doen. Op welgekozen momenten de extremen vermijden van te veel of te weinig prikkels kan al het verschil maken in levenskwaliteit, zowel van bewoner als van begeleider. | Steven Degrieck is orthopedagoog en verzorgt opleidingen over autisme en verstandelijke beperking bij Huis Helder, een expertisecentrum rond ontwikkelingsstoornissen te Gent, www.huishelder.be.

Meer informatie X Autisme en zintuiglijke problemen. Ina van Berckelaer-Onnes, Steven Degrieck, Miriam Hufen; Boom uitgevers 2017 X Prikkels in de groep. Auteurs: Robert de Hoog, Sandra Stultiens-Houben, Ingrid van der Heijden; Fontys 2012 X Over- en onderprikkeling aanpakken. E-learningpakket van Huis Helder rond zintuiglijke problemen, zie www.huishelder.be/cursussen.

Tekst & Fotografie Anne-Marie Klaassen

Ervaringen in omgaan met een meisje met autisme en een verstandelijke beperking

Thema: Autisme & prikkels

Altijd zichzelf Een nieuwe verpakking om de kaas, een ander soort appel of chips van een verkeerd merk en de twaalfjarige Dominique eet het niet. Haar familie en begeleider vertellen hoe ze omgaan met dit eigenzinnige meisje met autisme en een verstandelijke beperking, dat sinds haar pubertijd een terugval kreeg en niets meer wilde.

ominique is altijd zichzelf, stelt Eloise, de twee jaar oudere zus van de twaalfjarige Dominique. “Dat is het voordeel van haar autisme. Ze maakt zich niet druk om wat anderen van haar vinden. Ze wordt van kleine dingetjes al blij, zoals een klein knuffelbeestje. Ik word van haar vrolijkheid ook vrolijk.” Maar dat wil niet zeggen dat het leven van Dominique altijd even makkelijk is. Dominique was een jaar of twee toen duidelijk werd dat er iets met haar aan de hand was. Ze kon om onduidelijke redenen boos worden en gooide dan alles van tafel. Op de peuterspeelzaal merkten ze ook dat ze op een bijzondere manier met Playmobil speelde. Moeder Henriette vertelt: “Ze zette alle poppetjes op een rij. Er was één poppetje met een rode muts en die moest op een speciale plek in die rij.” Vader Mike vult aan: “Vanuit de peuterspeelzaal gingen we naar de GGZ. Daar stelden ze autisme vast. Vervolgens kwam ze bij het medisch kinderdagverblijf van jeugdzorgorganisatie Pactum terecht. In die tijd merkte mijn vader al op dat Dominique niet reageerde als er wat gezegd werd. Hij zei: ‘Dat kind hoort niet goed.’ Dominique bleek last van lijmoortjes te hebben en kreeg buisjes.”

Impact De herinneringen aan hun kindertijd zijn voor Eloise wat vervaagd, maar ze vraagt zich af hoe het voor haar ouders was toen ze hoorden dat Dominique autisme heeft en een verstandelijke beperking. Mike reageert: “Je accepteert het, omdat het een gegeven is. Welke impact het heeft, ontdek je later. Maar je moet het ermee doen.” Henriette: “In eerste instantie wilde ik gewoon verder, in het gareel, totdat je je realiseert dat dat niet werkt.” Mike: “We hadden handvatten nodig. De cursus Geef me de vijf van Colette de Bruin gaf ons die. Eerder clashte ik geregeld met Dominique, maar zij heeft de capaciteit niet om rekening met mij te houden. Ik kan wel rekening met haar houden. Zo leerden we gebruik te maken van eenvoudige woorden en korte zinnen, het in beeld brengen van activiteiten en het voorstructureren van een dagdeel, vanuit het motto: kis, oftewel keep it simpel.”

Puberteit Na de peutertijd waarin Dominique veel weerstand bood, kwam er weer rust in het gezin. Ze ging naar school. Leerde lezen, schrijven, rekenen. Er was aandacht voor de problemen met eten. Henriette vertelt: “Dominique leerde kiezen uit verschillende soor-

Dominique mist het ﬁlter om het binnen laten komen van prikkels te reduceren

ten beleg. Ze at zelfs een boterham met pindakaas, al was het met tegenzin. Dat veranderde rond haar X

Klik 3 2022 | www.klik.org

Een meisje met autisme raakt overprikkeld op school

Thema: Autisme & prikkels

tiende jaar, het begin van haar puberteit. Ze begon te kokhalzen tijdens het eten en weigerde de boterham. Ze kreeg meer moeite met opstaan en wilde niet naar school, maar ze ging in eerste instantie nog wel. Tot ze op een gegeven moment niet meer naar school ging en niet eens meer het huis uit kwam. Ze had een vaste plek op de bank. Daar zat ze. En ze deed niets meer. Er werd hulp ingeschakeld en iemand van het Centrum Jeugd en Gezin zou Dominique wel naar school krijgen. De medewerker kwam en ging alleen weer weg. Dominique ging écht niet mee.” Eloise vond het lastig dat zij wel naar school moest en Dominique thuis mocht blijven. Op de vraag of ze zou willen ruilen met haar zusje, moet ze even nadenken. “Dominique heeft geen contact met schoolvriendinnen en het is de vraag wat ze in de toekomst gaat doen. Ik kan een goede opleiding doen en een leuke baan

Zij heeft de capaciteit niet om rekening met mij te houden krijgen. Misschien kan zij niet werken, maar: er is altijd een kans. Je kunt toch hoop houden.” Toch kwam er afgelopen jaar langzaam weer een omslag in het gedrag van Dominique. Henriette: “Een vertrouwd gezicht van school, Henriët, kwam thuis om voorzichtig en langzaam weer dingetjes te doen. De lat lag laag en het ging met kleine stapjes. Dominique begon in de ochtend met ‘in de bus’ stappen en ’s middags kreeg ze thuis activiteiten, gericht op onderwijs én ontspanning. Soms moest er weer een stap teruggezet worden of werd er toch te veel gevraagd van Dominique. Ze werd dan boos en liep naar boven of buiten.” Mike gaat verder: “Dominique mist

het ﬁlter om het binnen laten komen van prikkels te reduceren. Ze is erg gevoelig voor hard geluid. En het eten is nog steeds een probleem.” Zo heeft Dominque moeite met een nieuwe verpakking om de kaas, een ander soort appel of chips van een verkeerd merk. Zonder verpakking de chips aanbieden helpt ook niet. De kleur of vorm is niet goed en daarom eet ze het niet. Een ander soort appel proeft ze gelijk en spuugt ze uit, vertelt Henriette over de eetgewoonten van haar dochter. “Ze begint de dag met pap. Tussen de middag eet ze een plak kaas en later in de middag twee schaaltjes chips. ’s Avonds eet ze een paar knakworstjes of kipnuggets. Groenten weigert ze, evenals fruit, behalve sporadisch een appel. Mits het goede ras.”

Meebewegen “Wij zijn vanuit onszelf rustig en je hebt veel geduld nodig. Gelukkig heb-

Stap voor stap Nadat Dominique niet meer naar school wilde, kwam Henriët – ambulant begeleidster bij Careander – ’s morgens bij haar thuis om de terugkeer stap voor stap op te bouwen. “De bus kwam elke morgen. De eerste stap was zwaaien naar de bus en weer naar binnen. Volgende stap, twee weken later: in de bus staan en weer naar huis. Vervolgens ging ze even in de bus zitten. Dan: gordel om en gordel weer af. Inmiddels waren we weken verder. Omdat Dominique als eerste werd opgehaald, kwam de buschauﬀeur wat eerder, zodat we meer tijd hadden om het te oefenen. Daarna reden we mee naar de volgende leerling en stapten daar uit. Samen liepen we terug naar huis. Ik realiseerde me dat Dominique zelf niet de stap over de drempel van de school ging zetten, dus in overleg met ouders en school reed op een ochtend de buschauﬀeur door naar school. Ze liep bij aankomst zo naar haar eigen lokaal en ging zitten alsof ze nooit was weggeweest. Het

Klik 3 2022 | www.klik.org

ging vervolgens nog een poosje goed. Tenminste, dat dachten we. We hadden niet door dat Dominique alweer stress aan het opbouwen was, tot het allemaal weer moeizamer ging. Ze wilde niet naar muziek en naar gym. Toen kwam corona en de lockdown. Dominique kwam weer thuis te zitten. Ze was veel prikkelbaarder, waardoor de stappen die we de vorige keer hadden gezet, nu niet meer zouden werken. Een CCE-traject startte waarbij we zochten naar de oorzaak. Het bleek dat school te veel prikkels geeft en het Dominique te veel stress oplevert. Dominique gaat niet meer terug naar school en er is een andere plek voor haar gevonden bij een zorgboerderij. Daar krijgt ze activiteiten aangeboden, zoals puzzelen en een konijn verzorgen. We proberen de verworven competenties in stand te houden, zoals het lezen en rekenen. Langzaam bouwen we de activiteiten ook weer uit. Stap voor stap.”

dokter

Arts verstandelijk gehandicapten (Avg) Monique Doeswijk-van der Wolf bespreekt de medische kant van de zorg.

Verlies van houvast Fred is een 40-jarige man met een ernstige verstandelijke beperking. Naast het syndroom van Down heeft hij autisme. Fred praat niet en is nogal op zichzelf. Knuﬀelen vindt hij soms prettig, maar dan wel op zijn eigen initiatief. Hij lijkt de anderen om hem heen niet zo goed te begrijpen.

Henriët, een vertrouwd gezicht van school, kwam Dominique thuis begeleiden

ben we onze karakters mee,” zegt Mike met een glimlach. Henriette: “We gaan de strijd niet aan, want die verlies je. Maar dat wil niet zeggen dat je nooit wat probeert. Je probeert wel stapjes te zetten, maar ik weet wanneer ik moet stoppen. Je moet vooral meebewegen met Dominique.” Mike knikt en zegt: “Boos worden helpt niet. Ze kopieert het gedrag en wordt ook boos. Maar ze weet niet waarom jij boos bent en ervaart de negatieve emotie, wat alleen maar leidt tot onbegrip.” “Dominique is ook een gewoon kind, dat soms uitprobeert,” zegt Henriette. “Zo is ze ‘s avonds aan het rekken, om het naar bed gaan uit te stellen. Als ik zeg dat ze nog één ﬁlmpje mag kijken, kan het zomaar zijn dat ze gauw nog een ﬁlmpje aanzet. Daar zeggen we wat van. En soms benoemen we consequenties die ze wel begrijpt, zoals morgen geen televisie kijken.” Wat heeft Dominique en wat hebben zij als gezin nodig van begeleiders? “Het is heel belangrijk dat begeleiders rustig zijn. Niet autoritair en bepalend, maar begeleiders moeten wel duidelijkheid kunnen bieden. Neem de tijd om Dominique te leren kennen, zodat ze vertrouwen krijgt in de begeleiders,” zeggen beide ouders. Henriette benoemt nog: “Begeleiders moeten ook openstaan voor nieuwe dingen. Dominique is nog leerbaar en daar mag je wel op inzetten.” Eloise vindt het belangrijk dat begeleiders begrip hebben voor de situatie. Zij wil op de valreep nog meegeven: “Ik heb van Dominique geleerd om blij te zijn met de bijzondere dingen die anderen niet hebben.” Haar vader sluit daarbij aan: “We leven in een snelle wereld, maar met Dominique moeten we rustiger leven.” |

Fred voelt zich prettig als hij in de woonkamer op zijn eigen stoel zit. Daarbij heeft hij altijd een touwtje in zijn hand waarop hij rustig kauwt. Als hij de wereld om hem heen minder goed begrijpt, is dit touwtje zijn houvast om zijn spanning te reguleren. De laatste tijd geeft dit gedrag wat problemen. Fred blijft maar eindeloos op het touwtje kauwen. Waar hij voorheen het touwtje weg kon leggen om bijvoorbeeld te eten, lukt dat nu niet meer. Hij blijft maar met het touwtje bezig en weigert hem weg te leggen. Als de begeleiding het touwtje probeert te pakken, wordt Fred boos en begint hij hard te hummen. De groep vraagt mij en de gedragskundige hoe ze dit patroon kunnen doorbreken. Uiteraard gaat de gedragskundige na of er iets in de begeleiding anders kan. Daar lijkt geen winst te behalen. Fred is wel wat meer gespannen door alle corona- en quarantainemaatregelen. Zijn dagbesteding is vaak weggevallen, waardoor hij thuis is met zijn groepsgenoten. Dit levert veel en andere prikkels voor hem op. Om de spanning bij hem wat weg te nemen en met name de prikkels wat te dempen, is het geven van medicatie een optie. Het zal een tijdje duren voordat Fred weer rustiger is geworden na alle prikkels door de coronamaatregelen. Zijn gedrag moet echt wel even doorbroken worden. Dit omdat hij door de handelingen ook niet meer toekomt aan zijn eigen dagprogramma. Juist dit dagprogramma geeft hem rust, maar door zijn onrust kan hij zich daar niet toe zetten. Ik geef hem kortdurend een lage dosering antipsychotica. Bij mensen met autisme kan dit alle prikkels ietsje dempen. Natuurlijk niet te veel, want dat zou betekenen dat hij niet zo veel meer mee krijgt van wat er om hem heen gebeurt. Het doel is de prikkels iets rustiger binnen te laten komen, waardoor hij beter te begeleiden is. In het geval van Fred wil je bereiken dat hij op verzoek zijn touwtje even weg kan leggen om bijvoorbeeld te eten. Gelukkig werkt dit goed. Fred kan mede dankzij de medicatie zijn dagprogramma weer oppakken. Dit helpt hem ook om weer grip op zijn leven te krijgen, zodat ik gelukkig na één maand de medicatie alweer kan stoppen. Autisme komt vaak voor bij mensen met een verstandelijke beperking. Bij iedereen ziet het er net weer een beetje anders uit. Belangrijk is te kijken welke problemen een cliënt exact ervaart vanuit zijn autisme en hier je begeleiding op aan te passen. Medicatie kan daar een kleine, bescheiden rol in spelen. Immers autisme zelf kan ik als dokter met medicatie niet genezen. Wel de problemen die daaruit voortkomen. X

Klik 3 2022 | www.klik.org

teamdynamiek Tekst Mieke Janssens Illustratie Josje van Koppen

Begeleiders bespreken dilemma’s in de onderlinge samenwerking

Eerste hulp bij pesten Wat kun je doen als je gepest wordt als begeleider of als je ziet dat er collega’s het slachtoffer zijn van pestgedrag? Tijdens de cursus aan begeleiders van clienten met een borderlinepersoonlijkheidsstoornis bespraken we eerder kenmerken als verlatingsangst, impulsiviteit, stemmingswisselingen, aantrekken, afstoten, humor, behulpzaamheid en spontaniteit. Sanne herkende daarin haar collega Daniëlle met wie ze ook privé goed omging, totdat ze over een werksituatie van mening verschilden. Van de ene op de andere dag werd Sanne genegeerd en het slachtoffer van pesterijen. Ze volgde de cursus samen met collega Esmeralda die al langer met Daniëlle samenwerkte en het gedrag herkende. Hun manager ondernam niets om de werksfeer te verbeteren. Het team vermoedde dat hij de confrontatie niet aandurfde. Voor Sanne werd de situatie van kwaad

Samenwerken in teams Trainer en coach Mieke Janssens beschreef eerder in Klik de verschillende persoonlijkheidstypen uit het enneagrammenmodel in een team en de dynamiek onderling bij het zelforganiserend werken. Vervolgens beschreef ze hoe begeleiders in een intervisiebijeenkomst dilemma’s in hun werk bespreken. In deze nieuwe serie gaat ze in op pestgedrag in teams. Lees de eerdere artikelen over samenwerken in teams van Mieke Janssens op www.klik.org, zoek op ‘teamdynamiek’.

tot erger. Als Sanne in het kantoor kwam, viel er een onaangename stilte. Ook werd ze niet meer gevraagd voor het jaarlijkse uitstapje naar de sauna. De maat was vol toen ze hoorde dat er onwaarheden over haar dochter werden verteld. Door de openhartigheid van Sanne kwamen in de cursusgroep ook verhalen los over pestgedrag van collega’s zonder kenmerken van borderline. Victor vertelde hoe een jaloerse collega op een valse manier werd gediskwaliﬁceerd. De manager had ingegrepen door de pester naar een andere locatie over te plaatsen. De roosteraar in het team van Harold kreeg de bijnaam ‘autist’ omdat ze zich strak aan de roosterafspraken hield. Voor ‘de grap’ werd een kladrooster verstopt. Peter vertelde dat een collega ontslag nam vanwege het pesten op social media. “Pesten op de werkvloer in de verstandelijk gehandicaptenzorg, bestaat het?” had ik verbaasd gevraagd. Als teamcoach ben ik bekend met roddelen en kwaadsprekerij op de werkvloer. Voorafgaand aan een teamcoaching vraag ik altijd waar de prioriteiten liggen. “Dat we niet meer óver, maar mét elkaar praten,” is steevast het antwoord. Ik bedenk werkvormen, geef informatie over vormen van roddelen en kwaadspreken en laat het team erop reageren. De verhalen die dan loskomen bevestigen dat er geroddeld wordt, maar niet over wie er wát gezegd wordt. Uit angst om iemand te beschadigen. Ook ik wil dit voorkomen. Soms neemt iemand me in de pauze in vertrouwen. Een enkele keer krijg ik expliciet te horen wie de pester is en wie gepest wordt. “Zeg niet dat het van mij komt,” wordt er achteraan gezegd. Voor mij is het altijd een uitdaging om integer en toch constructief met alle gegevens aan de slag te gaan. Hoe krijg ik de teamleden zover dat ze de koppen bij elkaar steken, zaken

uitspreken en positief verder gaan? Ik vertelde dit aan de cursisten. Als hun ervaringen een afspiegeling zijn van de werkelijkheid, komt structureel pesten veel meer voor dan ik dacht. Sanne had inmiddels in de cursusgroep aangekondigd dat ze haar baan zou opzeggen. Esmeralda verzuchtte dat de goede collega’s altijd het eerst vertrekken. In korte tijd hadden de begeleiders mij verschillende pestvormen voorgeschoteld. Ik telde ze hardop na op mijn vingers: negeren, kwaadspreken, buitensluiten, de persoonlijke aanval, prestaties onderuithalen, spullen verstoppen, cyberpesten, nare bijnamen. Victor onderbrak mij en keek naar Sanne. “De manager had moeten optreden,” zei hij. “Hij is verantwoordelijk voor een veilig werkklimaat. Heb je al eens opgezocht wat het Arbobeleid meldt?” Sanne schudde ontkennend haar hoofd. “Dit heeft geen zin. De manager zegt dat hij niets kan, omdat iedereen zijn eigen waarheid spreekt.” Victor vond dit een fatalistische gedachte. “Heb je de vertrouwenspersoon ingeschakeld?” Opnieuw schudde Sanne haar hoofd. “Nee, ik wilde geen gedoe. Ik was bang het nog erger te maken. Soms werd er zo subtiel gepest dat ik ook weleens aan mijzelf twijfelde. Door een andere baan te zoeken koos ik eieren voor mijn geld.” Victor keek Esmeralda aan. “Je zegt dat de goede collega’s het eerst vertrekken, wat heb jij eraan gedaan om te voorkomen dat Sanne vertrekt?” Esmeralda schrok zichtbaar van deze vraag. Victor wachtte het antwoord niet af. “Wist jij dat Sanne werd gepest?” “Ik merkte soms wel iets, maar wist het niet zeker,” stamelde Esmeralda. “Vanochtend zei je dat het te verwachten was dat het fout zou aﬂopen tussen

teamdynamiek

‘Als je pesterijen toelaat, ben je medeplichtig’

Sanne en Daniëlle. Niemand durfde er iets van te zeggen uit angst om het zelf met de collega aan de stok te krijgen.” Esmeralda knikte beschaamd. “Als je pesterijen toelaat, ben je medeplichtig,” zei Victor stellig. Toen ik de rode vlekken in de hals van Esmeralda zag, besloot ik in te grijpen. “We laten het onderwerp even bezinken en komen er eventueel in de pauze op terug.” Deze overgang bleek voor Esmeralda te groot. “Wat had ik kunnen doen?” vroeg ze aan Victor. “Sanne vroeg niet om hulp. Was het dan aan mij om actie te ondernemen?” Ik gaf Victor de gelegenheid om de vraag te beantwoorden. Zijn toon werd vriendelijker. “Personen die gepest wor-

den, vinden het moeilijk om dit aan te kaarten uit angst voor de gevolgen ervan. Ze hopen dat het probleem vanzelf over gaat. Zelfs áls dat zou gebeuren, is er in de tussentijd al veel schade aangericht die voorkomen had kunnen worden als het pestprotocol was gevolgd en de manager zijn verantwoordelijkheid had gepakt. Sanne had naar personeelszaken kunnen stappen of de vertrouwenspersoon kunnen inschakelen voor advies of eventueel daadwerkelijke ondersteuning bij een gesprek met de manager. Het is jammer dat ze geen collega’s in vertrouwen nam. Collega’s raken in meer of mindere mate altijd op de hoogte van pesterijen. Ze zijn erbij aanwezig, sommigen doen eraan mee en anderen vernemen het in de wandelgangen. Zodra je

op de hoogte bent van pesterijen heb je een verantwoordelijkheid in het oplossen ervan. Jij had verschillende initiatieven kunnen nemen, Esmeralda. Je had Sanne kunnen vragen hoe ze het pesten beleefde en ondersteuning kunnen bieden door met haar een route uit te stippelen om het te doen stoppen. Je had Danielle kunnen aanspreken op haar gedrag. Als een pester weet dat het gedrag onacceptabel is, wordt het moeilijker om daarmee verder te gaan. Jij deed dit niet uit angst om zelf gepest te worden. Je had met andere collega’s de situatie kunnen bespreken om gezamenlijk tot een strategie te komen. Als groep sta je sterker in een gesprek met de pester, de manager of diens manager. Ook collega’s kunnen de personeelsfunctionaris of de vertrouwenspersoon inschakelen. Het uitgangspunt is dat het pesten stopt. Soms moet de collega die gepest wordt ook gedrag aanpassen. Hoe dan ook, niets doen is geen optie,” besloot Victor zijn betoog. Iedereen had aandachtig geluisterd. Esmeralda bood Sanne haar excuses aan. “Ik heb je in de steek gelaten,” zei ze. “Ik had je in vertrouwen moeten nemen,” zei Sanne. Esmeralda beloofde alsnog in actie te komen. “Ik begin bij de manager,” zei ze strijdvaardig. “Ik zal er alles aan doen om te voorkomen dat dit een volgende collega overkomt.” “Dat zou ﬁjn zijn,” antwoordde Sanne. Ze raakte geëmotioneerd. “Ik gun het niemand om in dezelfde situatie terecht te komen,” ﬂuisterde ze nauwelijks hoorbaar. | Door Mieke Janssens, trainer/online-coach, www.concretecoaching.eu. Lees meer op www.klik.org, zoek op ‘pestgedrag’. Klik 3 2022 | www.klik.org

technologiestress Tekst Vilans Fotografie Koraal, De Haardstee en Vilans

Een app helpt cliënten om rustiger te worden

Je beter voelen met een app Veel cliënten ervaren stress, zagen de begeleiders van De Haardstee. Dat thema zijn ze met cliënten gaan bespreken. Zou technologie hen hierbij kunnen helpen? Na zorgvuldig onderzoek samen met cliënten koos De Haardstee voor de SignaLEREN-app.

Met de SignaLEREN-app kunnen clienten zelf hun stress verminderen. Hoe kwam De Haardstee tot deze keuze? Projectleider Krista van de Voort vertelt: “De Haardstee is een kleine organisatie voor mensen met een licht verstandelijke beperking en/of een psychische beperking zoals autisme. Zij hebben vaak te maken met stress en spanning, meer dan mensen die niet in die doelgroepen vallen. Begeleiders vroegen zich af of zorgtechnologie daar misschien bij zou kunnen helpen. Daarom deden we mee met het ten die n van de cliën project InnoMartijn was ee projectgroep: ‘Ik wilde de meepraatte in zou helpen rustig te vatie-impuls. ij een app die m ’ ss re st j bi Van daaruit n de or w kregen we hulp van Kiyomid van der Veer, technologie-adviseur van Vilans.” De zoektocht naar technologie begon dus met een thema: stress. “Begeleiders zijn dat met cliënten verder

Klik 3 2022 | www.klik.org

gaan onderzoeken. We wilden daarvoor een speciale bijeenkomst organiseren, maar corona gooide roet in het eten. Daarom hebben begeleiders doorgevraagd op het thema als ze met cliënten en naasten in gesprek waren. Op die manier is veel informatie opgehaald over wat stress met hen doet.” Na de gesprekken werd een aantal cliënten gevraagd om in de projectgroep te komen. Martijn was een van hen. Hij wilde wel meepraten. “Wat ik moeilijk vind, is beslissingen nemen”, vertelt hij. “Als ik bijvoorbeeld een rekening moet betalen en ik weet niet precies hoe, kan ik helemaal vastlopen. De emoties blokkeren me. Ik wilde dan ook best een app die mij zou helpen rustig te worden bij stress.” De Haardstee was blij met input van mensen zoals Martijn. “Cliënten kunnen heel goed aangeven tegen welke problemen ze aanlopen, wat het leven voor hen moeilijk maakt,” aldus Krista. “Zo was er een cliënt die met zijn broer naar de tandarts zou gaan. De broer was vijftien minuten te laat. Dan loopt bij de cliënt de stress snel op. Als je daarop kunt in-

spelen met technologie is dat heel waardevol. Een app die helpt om de stemming te sturen bijvoorbeeld.” De zorgvraag was dus duidelijk. Maar hoe kies je dan de technologie die daarbij kan helpen? Kiyomid van der Veer was vanuit Innovatie-impuls bij de projectgroep aangesloten. Zij hielp De Haardstee bij de keuze. “We hebben vanuit Vilans en Academy Het Dorp een longlist gemaakt van alle technologie die stress kan helpen verminderen. Daarna hebben we de technologie onderzocht en de bedrijven die erachter zitten. Twee apps bleven over. Deze zijn we gaan uitproberen in de projectgroep. Ook hebben begeleiders ze aan cliënten laten zien.” Uiteindelijk koos De Haardstee voor de SignaLEREN-app. “De SignaLEREN-app helpt je om je beter te voelen,” aldus Kiyomid. “Als je in de app aangeeft dat je je niet zo goed voelt, kan je een leuk filmpje kijken of naar het geluid van de zee luisteren. Of je krijgt een tekst als: Haal even diep adem. De cliënt kan zelf instellen wat hij of zij fijn vindt. Bovendien kun je ook eigen filmpjes toevoegen, bijvoorbeeld van je ouders die iets tegen

seksuoloog

Welmoed Visser en Daphne Kemner bespreken seksuele onderwerpen uit de verstandelijk gehandicaptenzorg

Prikkelend Isabel, hier met bege lei helpt: ‘Ik merk dat ik der Lisa, vindt dat de app haar minder vaak boos wo rd’

je zeggen. De app is door cliënten getest. Zij vonden hem erg ﬁjn.” Inmiddels wordt de app in de hele organisatie ingezet. Cliënt Isabel gebruikt hem veel. Ze vindt het prettig dat ze zelf kan kiezen wat in de app staat. “Als ik me niet ﬁjn voel of me verveel, ga ik foto’s kijken en muziek luisteren. Ik merk dat ik minder vaak boos word.” En ook de begeleiders zien het verschil. “Begeleiders zien hoe deze app de cliënten meer eigen regie geeft”, aldus Kyomid. “En dat dankzij zorgvuldig onderzoek, samen met cliënten. |

Innovatie-impuls is onderdeel van het programma Volwaardig Leven van het ministerie van VWS. Organisaties die zorgtechnologie willen inzetten, krijgen hulp van Vilans en Academy Het Dorp. Zij helpen bij de vier fasen van de invoering van de technologie: verkennen, uitproberen, voorbereiden en in gebruik nemen. Dat heet ook wel ‘Innovatie-Route’. Deze Innovatie-Route wordt binnen de Innovatie-impuls verder uitgewerkt. Vanaf juni 2022 is de eerste versie van de Innovatie-Route beschikbaar voor alle zorgorganisaties die technologie willen inzetten. Kijk op www.kpgs.nl/volwaardig-leven/innovatie-impuls. De SignaLEREN-app is ontwikkeld door Koraal, een organisatie voor zorg, onderwijs en arbeid voor mensen met een beperking en complexe gedrags- en/of psychiatrische problemen. Lees meer over de app op www.koraal.nl/extra-informatie/aanbod/signaleren.

Robin is een man met autisme en een licht verstandelijke beperking. Hij komt voor behandeling in verband met erectieproblemen. Robin heeft een relatie met Kees. Nu zo’n drie jaar. In het begin van hun relatie speelden er nooit problemen met erecties. “Toen waren we nog hartstikke verliefd,” zegt hij. Maar na ongeveer een jaar merkte hij dat zijn piemel soms niet meer lang genoeg stijf bleef bij seks. En dat is steeds erger geworden, aldus Robin. Voor zijn relatie met Kees had Robin alleen soloseks, waarbij hij naar porno keek. Ook dan had hij wel eens erectieproblemen. Robin gebruikt geen medicatie, ook zijn er geen lichamelijke beperkingen. Hij heeft bijvoorbeeld geen last van diabetes, waar vaker erectieproblemen door kunnen ontstaan. Hierdoor gaan mijn gedachten niet zozeer naar een lichamelijke oorzaak. We gaan op zoek naar eventuele verklaringen vanuit psychologische en sociale hoek. Wat betekende het bijvoorbeeld voor Robin en zijn omgeving dat hij homoseksueel is? Hij vertelt dat hij toen hij 15 was een soort van verkering had. Met een jongen, in het logeerhuis. Dat was wel geheim. Ze hebben gezoend en geëxperimenteerd met allerlei seksuele handelingen. Robin vond het jammer dat het stopte, omdat die jongen niet meer kwam. Hij durfde er niet met iemand over te praten. “Toen wist ik nog niet dat homo zijn heel normaal is,” zegt hij. Daar kwam hij een paar jaar later achter, toen zijn vader en moeder met hem een gesprek erover begonnen. Zijn vader had gezien dat Robin gay pornosites bezocht. Robin was heel opgelucht dat ze het wisten en het niet erg vonden. Het lijkt er bij Robin niet op dat er sprake is van erectieproblemen door afwijzing van zijn seksualiteit of schaamtegevoelens. We gaan verder op onderzoek. Wat ervaart hij eigenlijk als prettige seksuele prikkels? Waardoor krijgt hij zin in seks en waarvan wordt hij opgewonden? Robin kijkt mij wat meewarig aan bij deze vraag. “Nou, eh, gewoon.” Het blijkt dat Robin eigenlijk niet weet wat hem prettig seksueel prikkelt. Hij heeft geen idee welke sensaties op het gebied van smaak, tast, reuk geluid en beeld voor hem opwindend zijn en met welke intensiteit, ritme en duur. Dus dat betekent dat opwindende of juist niet opwindende seks hem als het ware overkomt. Hij kent zijn eigen stimuli om seksueel opgewonden te blijven niet. Dat kan zijn erectieprobleem verklaren. We gaan aan de slag met een ‘sensorisch proﬁel’. We gaan in kaart brengen welke prikkels onderprikkelend of overprikkelend werken. En van welke prikkels hij geniet en welke prikkels voor hem een ‘no go’ zijn. De volgende keer komt Kees ook mee. Het wordt een prikkelende ontdekkingstocht samen. | Daphne Kemner, orthopedagoog-seksuoloog NVVS Prinsenstichting/Zodiak Klik 3 2022 | www.klik.org

arbeidsomstandighedenopleiding Tekst Ruth Eppink Fotografie Marloes van Doorn

Uitleg van begeleider over het verbeteren van het imago van de gehandicaptenzorg

Ambassadeur én reisleider Eind 2021 hielden tien bevlogen zorgmedewerkers met trots het certiﬁcaat Ambassadeur Gehandicaptenzorg omhoog: zij kunnen nu het werk van begeleiders op de kaart zetten en verbeteren. Tom Schoormans van zorg-organisatie Sovak is een van hen. Hij vertelt over dit bijzondere leertraject.

Tom (35, getrouwd, twee jonge kinderen) woont al zijn hele leven in het Brabantse Dongen, een plaats vol ondernemende verenigingen, waar vrijwilligerswerk hoog in het vaandel staat. “Mijn ouders betrokken me al vroeg bij diverse activiteiten in het dorp. Iets doen voor een ander werd zo de normaalste zaak van de wereld voor mij”, vertelt hij.

Je werkt als activiteitenbegeleider bij Sovak. Waarom koos je voor dit werk? “Ik vond het bij het vele vrijwilligerswerk wat ik deed altijd ﬁjn wanneer iedereen het naar zijn zin had. In dat

maken. Ik kon erg genieten van hun puurheid en oprechtheid. Ongeveer 15 jaar geleden heb ik samen met vrienden in Dongen een voetbalteam opgericht voor mensen met een lichamelijke en/of verstandelijke beperking. Vanuit de intrinsieke waarde dat er voor iedereen een gelegenheid moet zijn om zijn hobby of passie uit te voeren en om ergens bij te kunnen horen. Toen dacht ik: hier kan ik ook mijn werk van maken. Ieder mens, ongeacht beperking, verdient het namelijk om een rol in de samenleving te kunnen krijgen die aansluit bij zijn of haar wensen, dromen en behoeften. Het is het mooiste

Jongeren kiezen vo andere opleidingen waar meer geld te verdienen valt vrijwilligerswerk kwam ik zo af en toe in contact met kinderen met een beperking. Ik merkte dat het contact met de kinderen makkelijk ging en dat ik het een uitdaging vond om de activiteiten ook voor hen passend te Klik 3 2022 | www.klik.org

wat er is als je daar een bijdrage aan kunt leveren. Bij Sovak werk ik op een activiteitencentrum in Terheijden. Ik begeleid er mensen met kenmerken vanuit het autistische spectrum. De meeste cli-

enten kunnen daarbij ook moeilijk verstaanbaar gedrag laten zien en onze begeleiding richt zich erg op het aanbieden van veiligheid en structuur. De cliënten kunnen activiteiten doen die ze leuk vinden, waar hun talenten liggen en waar zij voldoening uit halen. Daarnaast zit ik in de ondernemingsraad van Sovak. Ik vind het namelijk belangrijk om op een actieve manier mee te kunnen denken en te participeren in de ontwikkeling van onze instelling.”

Hoe ben je bij het leertraject Ambassadeur Gehandicaptenzorg, een initiatief van de beroepsverenigingen V&VN en BPSW, terechtgekomen? “Er kwam een interne vacature voor zo’n ambassadeur binnen onze organisatie. Ik werd door een aantal collega’s getipt en de vacature wekte mijn nieuwsgierigheid. Toen ik van de hoed en de rand wist, heb ik in eerste instantie nog wel even getwijfeld. Vanuit deze rol zou ik namelijk toch op een wat andere manier op de voorgrond moeten treden dan dat ik gewend was, bijvoorbeeld door een

arbeidsomstandighedenopleiding

vlog. Ik heb heel veel ervaring met het schrijven van teksten, maar zo’n vlog: dat vond ik best wel spannend. Ik sprak daarover met mijn leidinggevende en een van de bestuurders van Sovak. Hun reacties en ook die van veel collega’s gaven mij het vertrouwen dat ik deze uitdaging wel wilde aangaan. Dat past bij mij, ik moet in mijn loopbaan geprikkeld blijven. Ik wil een actieve bijdrage leveren aan het proces waarin we werken naar een cultuur waar iedereen in de samenleving op een gelijkwaardige manier mee mag doen en waarbij mensen beoordeeld worden op hun talenten en niet veroordeeld op hun beperkingen. Natuurlijk hebben mensen met een beperking op sommige momenten ondersteuning nodig,

Tom (achteraan in he die vorig jaar de lee t midden) was een van de bevlogen zor rgang Ambassadeur gm Gehandicaptenzorg edewerkers volgde

maar dat wil niet zeggen dat ze er niet bij horen, niet mee mogen doen en niet gelijkwaardig zijn. Deze gedachtegang is de rode draad in mijn werk.”

Heeft de coronapandemie invloed gehad op het leertraject? “We hebben elkaar bijna niet fysiek kunnen ontmoeten en ook moest een aantal lessen helaas op een andere manier ingevuld worden. We zouden bijvoorbeeld een rondleiding krijgen bij de Tweede Kamer, maar dat kon niet doorgaan. Veel lessen waren digitaal. En hoewel de VGN, BPSW en V&VN de lessen zo prikkelend en uitdagend mogelijk maakten, merk je dat je met digitale les toch die laatste

‘Betere beeldvorming nodig’ Tom vertelt in een nieuwe aﬂevering van de Klik-podcast samen met collega-ambassadeur Luka Doppen over het gebrek aan personeel in de gehandicaptenzorg, hun enthousiasme voor het vak van begeleider en wat zij als oplossingen zien voor het arbeidsmarkttekort. Het gesprek is te beluisteren via www.klik.org/podcast. Er is volgens Tom betere beeldvorming nodig om voldoende personeel te krijgen, waaraan hij werkt als ambassadeur. Lees meer over dit leertraject van de VGN, BPSW en V&VN op www.bpsw.nl/professionals/begeleiders-in-degehandicaptenzorg/ambassadeurs-begeleiders-in-de-gehandicaptenzorg/ en op www.volwaardig-leven.nl, zoek op ‘leergang’.

procent mist. Als je elkaar op het scherm ontmoet, proef je niet de hele beleving, emotie of sfeer. Toch is er binnen de groepsdynamiek wel veel eenheid en saamhorigheid ontstaan, bijzonder en mooi!”

Wat doet een Ambassadeur Gehandicaptenzorg eigenlijk? “Een ambassadeur moet zichtbaar zijn om ons werk zichtbaar te maken. In de (social) media post ik items, opinies en verhalen die raakvlakken hebben met mijn visie op de gehandicaptenzorg. Dit kan een opiniestuk zijn als er iets speelt in de landelijke politiek dat raakvlakken heeft met de gehandicaptenzorg, maar kan ook een ervaring zijn die ik op mijn werk heb gezien of gehad. Daarnaast doe ik bij diverse organisaties (denk aan beroepsverenigingen, opleidingsinstituten, maar ook in de politiek) mee aan zogeheten meedenksessies, waarbij je samen met andere beroepsprofessionals kunt brainstormen om de gehandicaptenzorg te versterken. Door actief bezig te zijn en je veelvuldig te laten zien, probeer je een netwerk op te bouwen om een zo groot mogelijke rol te pakken in de ontwikkeling van deze prachtige be-

Klik 3 2022 | www.klik.org

arbeidsomstandighedenopleiding

roepsgroep. Het leuke is dat je binnen dit werkveld ook de andere ambassadeurs veelvuldig tegenkomt en met sommige van hen werk ik regelmatig samen. Ik maakte bijvoorbeeld samen met Luka Doppen – bekend van haar prachtige Instagramkanaal @metlukamee_emb – een heel mooi item over zichtbaarheid en inclusie.” Ook binnen Sovak is Tom steeds actiever. Hij krijgt er de ruimte om aan projecten mee te doen die de zorgorganisatie meer zichtbaar maken. “Ik draag onze visie, de strategische koers en de kernwaarden uit in onze organisatie, maar ook daarbuiten. Mijn werkgever heeft ondanks de coronapandemie echt ingestoken op participatie van onze cliënten binnen

Heeft daar je nieuwe rol als ‘reisleider’ ook mee te maken? “Die heeft een andere insteek, om zorgprofessionals aan ons te binden én te behouden. Krapte op de arbeidsmarkt is niet alleen voorbehouden aan de zorg, dat spook raast door vele sectoren. In de gehandicaptenzorg zie je dat jongeren voor andere opleidingen kiezen waar meer geld te verdienen valt. Ook steeds meer zorgprofessionals

Nieuwe medewerkers krijgen vaak de tijd niet om goed te ‘landen’ de samenleving, en ik krijg de kans om dit op een mooie manier mee uit te dragen.”

laten zich om die en andere redenen (waaronder werkdruk) omscholen. Sovak is een paar maanden geleden een arbeidsmarktcampagne gestart

Toms ideale wereld In Toms ideale wereld is de gehandicaptensector totaal geïntegreerd in de samenleving. “Een wereld waarin het normaal is dat in ieder bedrijf mensen met een beperking zouden kunnen werken, met openbare scholen waar kinderen met een beperking welkom zijn en verenigingen waar gehandicapten een prominente rol hebben. Dat mensen naar elkaar omkijken in plaats van oordelen, en dat mensen elkaar versterken. Dat mensen mogen meedoen door hun talent en niet afgewezen worden vanwege hun beperking. Het is lastig om te beoordelen of dit ooit gaat gebeuren. Ik vind sowieso dat de maatschappij een aantal diepgewortelde problemen heeft qua tolerantie en acceptatie. Helaas komen negatieve zaken wat vaker in het nieuws en spreken we positieve ontwikkelingen vaak te weinig uit. Laten we als eerste stap dáár in investeren, dat we de nadruk leggen op wat goed gaat en dit als vertrekpunt nemen.”

Klik 3 2022 | www.klik.org

Tom: ‘Het is het mooiste dat er is als je er een bijdrage aan kunt leveren dat iedereen, ongeacht zijn beperking, een rol in de samenleving kan krijgen’

voor het werven van zorgprofessionals, met de boodschap dat je binnen onze organisatie jezelf mag, kan en eigenlijk moet zijn, of je nu een onervaren student of een doorgewinterde professional bent. En ze hoopt dat nieuwe medewerkers zo lang mogelijk ‘aan boord’ blijven. Voor nieuwe medewerkers is de beginperiode wel behoorlijk intensief. Inwerkprocedures verlopen niet altijd optimaal door een hoge werkdruk of een personeelstekort. Ze krijgen vaak de tijd niet om goed te kunnen ‘landen’, met als gevolg dat ze de zorg toch weer verlaten. Dat willen we voorkomen en daarom zijn de reisleiders in het leven geroepen; zij ontfermen zich over de nieuwkomers. We willen de persoon zijn die nieuwe medewerkers nodig hebben om goed en veilig binnen de zorg en onze instelling te kunnen integreren. Zodat onze cliënten kunnen genieten van een veilige, stabiele en kwalitatief hoge bezetting, en de zorg krijgen die ze nodig hebben.” |

In deze column vertellen deskundigen over de ondersteuning van mensen met een verstandelijke beperking

gedragsdeskundige Fotografie Annabel Jeuring

isa geeft onder meer les aan studenten, toekomstige begeleiders, over hoe het is om een verstandelijke beperking te hebben en wat belangrijk is voor haar in de bejegening en begeleiding. Ook maakt ze zich sterk, samen met burgemeester Otwin van Dijk van de Gemeente Oude IJsselstreek, voor een inclusieve samenleving. Dat doen ze met hun project ‘Onbeperkt meedoen’. Lisa en ik hadden het vorige week over zorgjargon. Over de taal die wij met elkaar spreken over cliënten. We doken in haar dossier en stuitten op een ‘psychodiagnostisch verslag t.b.v. plaatsingsadvies’. Lisa wordt hierin geïntroduceerd met: naam cliënt, geboortedatum, cliëntnummer. En vervolgens wordt ze in het verslag geportretteerd als een ‘complexe casus’, waarna haar IQ -cijfers staan opgesomd en er een rijtje DSM-diagnoses volgt. Tot slot wordt met een conclusie aangegeven dat ze op basis van de IQ -gegevens een LVB’er is; hoe kwetsbaar ze is, welke risico’s ze loopt en hoe ze het best kan worden begeleid. Samen namen we deze tekst door en zo groeide ons ongemak bij onder meer de termen ‘plaatsingsadvies’ (Lisa: “Ben ik een lijdend voorwerp?”); ‘cliëntnummer’ (Lisa: “Ben ik een nummertje?”); ‘complexe casus’ (Lisa: “Ben ik

Jeukwoorden Lisa woont in een dorpje in de Achterhoek. Ze krijgt ambulante begeleiding van Estinea, de zorgorganisatie waar ik werk als orthopedagoog. Lisa is ook mijn collega; ze is in dienst bij Estinea als ervaringsdeskundige. Lisa en ik spraken er pas over hoe we steeds meer ongemak voelen bij de termen die we in de zorg gebruiken. een geval?”) en ’LVB’er’ (Lisa: ”Dus ik bén mijn beperking?”). Lisa vertelde mij: “Zoals mensen over mij schrijven en praten, dat maakt dat ik me klein voel. Ik ben gewoon Lisa en met een beetje hulp kan ik eigenlijk alles zelf.” Het pijnlijke aan dit gesprek

was dat ik en mijn vakgenoten hier een grote rol in hebben. Juist wij hebben de gewoonte om deze taal te spreken en vooral in te zoomen op iemands beperkingen, bijzonderheden en kwetsbaarheden. Als ik een willekeurig ge-

dragskundig verslag lees, dan schrik ik. Spreken en schrijven we over wie iemand is en wat iemand uniek maakt, of proberen we degene te vatten in hokjes, diagnoses en standaarddeviaties? In alles wat iemand afwijkend maakt? Ik lees helaas vooral dat laatste. Lisa en ik hebben besloten: dit soort kleinerend en stigmatiserend zorgjargon willen we niet meer. Dat mooie project ‘Onbeperkt meedoen’ van Lisa en de burgemeester, waarin ze een gelijkwaardige en inclusieve samenleving willen nastreven, dat vraagt van óns, zorgprofessionals, ook andere beeldvorming, en dus andere taal. Want de taal die we spreken beïnvloedt de manier waarop we denken. Dus hebben we het volgende besloten: wij richten bij deze een meldpunt voor jeukwoorden in de zorg op. En doen maar meteen een oproep aan jullie; aan alle zorgprofessionals en alle mensen en verwanten die zorg en begeleiding ontvangen: welk stigmatiserend, ongelijkwaardig, kleinerend zorgjargon komen jullie tegen in je eigen werk of in de ondersteuning van een dierbare? En zullen we samen eens zoeken naar gelijkwaardige alternatieven? Kom maar door met jullie ideeën! | orthopedagoog Lot de Swart & Lisa, mail jouw jeukwoorden via communicatie@estinea.nl

Klik 3 2022 | www.klik.org

downsyndroomautisme Tekst Jacqueline Schenk Fotografie Eigen foto’s

Onderzoek en ervaringen van mensen met downsyndroom en autisme

Downsyndroom en autisme: een bijzondere combinatie Mensen met downsyndroom hebben een verhoogd risico op symptomen van autisme en een diagnose van autismespectrumstoornissen, zo blijkt uit diverse onderzoeken. Het is goed om eens te kijken naar deze bijzondere combinatie vanuit de wetenschap en de praktijk.

De mate waarin autisme voorkomt in de algemene bevolking (de prevalentie) is de afgelopen decennia sterk gestegen (voor kinderen tussen 3-17 jaar geschat tussen de 1,4 en 1,7 procent). Ook bij mensen met het syndroom van Down is er steeds meer aandacht voor. De bijkomende diagnose autisme kan voor ouders en andere gezinsleden extra moeilijk en belastend zijn. Van de kinderen met downsyndroom heeft zo’n 34 procent een

doen denken. In het verleden werd het samen voorkomen van downsyndroom en autisme ingeschat als relatief zeldzaam. Recenter onderzoek laat zien dat het percentage mensen met de twee diagnoses veel hoger ligt dan eerder werd gedacht, namelijk tussen de 7 en 16 procent. Er zit nogal wat marge in vanwege de manier waarop ASS-diagnoses (of uitspraken over op autisme lijkende kenmerken) bij mensen met downsyndroom door de

We vertellen ruim van tev en wat er anders is en hoe het dan wel gaat tweede diagnose zoals ADHD. Mensen met Down hebben ook een verhoogd risico op de diagnose autismespectrumstoornis (ASS) of in ieder geval kenmerken die aan autisme Klik 3 2022 | www.klik.org

jaren heen tot stand zijn gekomen.

Maatwerk Daarbij is het goed om te realiseren dat je gedrag of kenmerken van men-

sen met down en autisme niet zomaar kunt toeschrijven aan óf downsyndroom óf autisme. Mensen met autisme of downsyndroom zijn nu eenmaal divers en kenmerken of gedragingen kunnen overlappen. Het voornaamste is om te ontdekken hoe je deze mensen en hun ouders het beste kunt ondersteunen. En dat blijft vooral maatwerk, waarbij je rekening houdt met de gevoeligheden per persoon. Kijkend naar kinderen met enkel downsyndroom, dan hebben zij doorgaans vaak moeite met de zogenoemde adaptieve vaardigheden die in het sociale domein vallen: X empathie tonen, X emoties reguleren, X sociaal kunnen communiceren, X sociale situaties kunnen beoordelen en X vriendschappen sluiten en onderhouden. Deze vaardigheden kunnen wel weer beter ontwikkeld zijn dan hun

downsyndroomautisme

Veilig in een voor hem vertrouwde omgeving Tineke vertelt over haar zoon Marijn (26 jaar). “We waren blij met onze lieve, mooie zoon, die ons met zijn diepblauwe ogen kon aankijken alsof hij begreep dat we tegelijkertijd ook verdrietig waren om zijn Downsyndroom. Hij was veel ziek en we gingen ziekenhuis in ziekenhuis uit. Na drie jaar ging het een stuk beter en ging hij inmiddels naar een speciale en later naar een reguliere peuterspeelzaal. Marijn had het hier goed naar zijn zin, mede door de liefdevolle en tomeloze inzet van de leidsters die hem op alle mogelijke manieren stimuleerden.” Na de peuterspeelzaal volgde de basisschool, maar dit was geen succes. “Hij kwijnde hier weg en dus besloten we hem van deze school te halen en naar een ZMLK-school te brengen. Hier bloeide hij weer helemaal op: hij werd weer zichzelf. Toch verliep niet alles even lekker. Hij leefde veel in zijn eigen wereld, vond het soms lastig contact te maken, was bang voor nieuwe dingen en hij had er veel last van als iemand op een nare toon iets tegen hem zei.” Ze besloten naar de SARR (Expertisecentrum Autisme) te gaan en hier kwam na veel onderzoek de diagnose: klassiek autisme. “Wéér waren we uit het veld geslagen: ook dát nog, hoe moesten we hier nu mee omgaan? Hoe konden we het voor jou zo ﬁjn en overzichtelijk mogelijk maken?” Ze haalden hierover informatie van het internet en volgden workshops bij Colette de Bruin en een oudercursus bij MEE. “Zo kregen we écht inzicht in de wereld van Marijn. Door het spelen van een kaartspel voelden we letterlijk hoe hij zich altijd voelt: veilig in een voor hem vertrouwde omgeving, maar o zo onveilig in een voor hem onbekende omgeving of bij het doen van nieuwe dingen.” Het lukte Marijns’ ouders gelukkig met vallen en opstaan hem goed te begeleiden, zodat hij nu een leven leidt dat overzichtelijk voor hem is. En wat als iets anders dan an-

cognitieve vermogens. Naast het sociale domein kunnen adaptieve vaardigheden ook liggen binnen het schoolse (lezen, schrijven, rekenen), cognitieve (zoals taalbegrip en -expressie, geheugen, redeneren), praktische (zelfverzorging, geld beheren, verantwoordelijkheid nemen en taken kunnen organiseren) domein.

Wederkerigheid Kinderen met alleen downsyndroom zijn daarnaast vaak relatief sterk in niet-verbale en impliciete geheugenvaardigheden, imitatie en socialisa-

ders gaat? Tineke: “Dan vertellen we hem ruim van tevoren wát er anders is en hoe het dan wél gaat. Dit geeft hem overzicht en het zorgt ervoor dat hij zich veilig voelt, zodat hij van hieruit ook weer samen met ons of met een voor hem vertrouwd iemand een nieuwe stap durft te zetten.” Liefde, warmte en aandacht zijn belangrijk voor Marijn, evenals communicatie. “Ondanks jarenlange logopedie ging het praten heel moeizaam. Dolﬁjntherapie in Curaçao bracht hier verandering in. Het gaf hem meer zelfvertrouwen. Ook Els, zijn fysiotherapeute, was van onschatbare waarde.” Als ze nu naar Marijn Marijn leidt nu een leven dat voor hem overzichtelijk kijken zien ze een jonis geman die lief, gevoelig en vrolijk is en die van knuﬀelen en een grapje houdt. “Hij is empathisch, behulpzaam en geniet van het (voor)lezen van een boekje en het werken op de boerderij. Marijn helpt graag mee met koken en bakken en houdt van een dagje strand en van vakanties. Hij tennist en zwemt en heeft inmiddels vier zwemdiploma’s. Wat hebben we veel geleerd van Marijn en wat zijn we als gezin rijk dat Marijn bij ons mag opgroeien.”

tie, zoals joint attention, speelvaardigheden, pro-sociaal gedrag en sociaal relativeren. Voor kinderen met autisme daarentegen geldt weer dat zij juist vaak problemen ervaren op het gebied van sociale communicatie, sociale interactie en wederkerigheid. Wanneer je een kind met het syndroom van Down krijgt, is de verwachting wellicht dat je kind een beperkte intelligentie heeft, moeite zal hebben met bepaalde adaptieve vaardigheden of een verhoogd risico heeft op bijkomende problematiek of

andere diagnoses (zoals ADHD), maar dat het misschien wel aan inclusief, regulier onderwijs kan deelnemen. Omdat de persoonlijkheid van kinderen met downsyndroom nog altijd vaak wordt beschreven als extravert, sociaal gemotiveerd en vriendelijk, gaan we er vaak vanuit dat het met de persoonlijkheid en sociaal-emotionele kant wel goed zit en dat je in ieder geval samen een emotionele ouder-kindband kunt opbouwen. In de ervaringen van ouders van kinderen met down en autisme bij dit

Klik 3 2022 | www.klik.org

26 f

downsyndroomautisme

Ouders vertellen wat het betekent dat hun kind autisme én downsyndroom heeft

‘Het autisme zit eigenlijk tussen jou en je kind in’

Moeder Wieske Overbeek vertelt over haar zoon Axel (8 jaar): “Na een ongecompliceerde zwangerschap werd Axel geboren. We wisten voor de bevalling nog niet dat hij downsyndroom had, maar dat werd vrij snel duidelijk. Axel had een wat trage start, maar wel een goede: hij was goed troostbaar, onze emotionele band ontwikkelde zich goed en we knuﬀelden veel. Gelukkig had Axel niet veel fysieke problemen en ontwikkelde hij zich motorisch redelijk goed.” Ze hadden veel steun aan de Stichting Downsyndroom. Via andere ouders merkten ze dat andere kinderen zich toch sneller ontwikkelden, zoals meer nadoen, zelf ook gebaren maken en woorden en zinnen gaan zeggen. “Doordat Axel zich goed liet troosten en veel knuﬀelde, dachten we niet aan autisme en konden we het frustrerende gevoel dat het zo moeilijk ging niet goed plaatsen. Opvallend was dat begeleiders en hulpverleners zich op Axel concentreerden en betrokken waren, maar niet vroegen naar onze beleving als ouders, of begeleiding aanboden voor ons.” Door veel zelf uit te zoeken en hulp te vragen leerden ze dat Axel best samen een boekje wil lezen. “Je moet alleen gewoon altijd hetzelfde boekje nemen, en dit eerst honderd keer met hem lezen, voordat hij het herkent en laat zien dat hij er plezier in krijgt.” Ook laat Axel ‘wappergedrag’ zien. “Hierin kan hij zich erg verliezen. Hij zwaait ook met touwtjes of doeken. Uiteindelijk zei de kinderarts ‘Dit is echt meer dan downsyndroom, zou je niet toch diagnostiek laten doen naar autisme?’ Die diagnose werd gesteld toen hij 7 was en gaf veel duidelijkheid. Erkenning voor het gevoel dat het zo zwaar is om contact te hebben en te communiceren en dat het dus niet aan ons ligt. Het was aan de andere kant voor de tweede keer een rouwproces. Dit betekent toch weer verwachtingen en het perspectief voor Axel bijstellen. Naar school gaan zal voor hem niet haalbaar zijn.” De uitdaging is om steeds weer ingangen te vinden naar Axel. “Het autisme zit eigenlijk tussen jou en je kind in.” Uitleg over hoe het werkt bij aud Wieske: ‘Wanneer Axel op de gron oon tisme hadden ze nodig om zijn gew gaat liggen, dan weet ik: het is niet duidelijk’ gedrag beter te snappen. “Axel vindt het lastig om dingen te

Klik 3 2022 | www.klik.org

generaliseren naar een andere omgeving. Het wennen aan nieuwe dingen kost veel tijd. Zoals het krijgen van een cadeautje wanneer hij jarig is: dat je elke keer iets anders krijgt is voor hem niet duidelijk. Daarom pakken we elk jaar dezelfde xylofoon in als cadeau, die herkent hij en daar kan hij dan van genieten.” Axel had veel baat bij giraftherapie - te vergelijken met dolﬁjnentherapie op Curaçao. “Hierbij kreeg hij, maar ook wij als ouders begeleiding. Als ouder breng je de meeste tijd door met je kind en ben je de schakel tussen de verschillende omgevingen. Het helpt als je je als ouder gesteund en competent voelt.” Als ouders heb je de uitdaging om zowel te leren wat je kind nodig heeft en hoe je het beste kan aansluiten, maar ook hoe je jezelf ontwikkelt en omgaat met het verlies van verwachtingen en dromen. Het zou volgens Wieske goed zijn als hier meer aandacht voor komt vanuit de hulpverlening. “Vaak zie je het niet aan de buitenkant bij ouders, omdat zij het graag goed willen doen. Hoe ervaar je het als ouder? Een vraag is vaak al genoeg.” Als tips noemt zij nog de podcast Levend-verlies.nl en het ouderplatform Schouders.nl waar ervaringsdeskundigen elkaar steunen. Ze hebben met Axel de communicatie kunnen verbeteren door te werken met ja/nee-kaarten. “Hierdoor kreeg Axel meer autonomie, en wij snappen hem beter. Ook had ik veel aan een fysiotherapeut die heel directief was met Axel. En door een paar uurtjes mee te draaien op Axels groep zie je hoe de begeleiders dit doen. Ook hebben we met Axels begeleiders periodiek een ‘sparringsessie’ waarin we uitwisselen wat wel en niet werkt. Daardoor weet ik nu bijvoorbeeld: wanneer Axel op de grond gaat liggen, dan is het gewoon niet duidelijk voor hem, ik moet dus meer informatie geven.” In de toekomst verwacht ze weer nieuwe uitdagingen, zoals de vraag wat passende dagbesteding en mogelijkheden voor begeleid wonen zijn. “Het zal puzzelen blijven, we willen proberen een goed netwerk om Axel te vormen.”

downsyndroomautisme

artikel komt naar voren dat er zich een emotionele band tussen ouder en kind ontwikkelde, maar ook dat ouders soms lang moeten wachten voordat ze een reactie krijgen. En juist dat werkt zo belonend in het contact voor opvoeders. Het is dus nodig dat opvoeders zich ook verdiepen in autisme en niet alleen in downsyndroom, omdat autismesymptomen in hoge, of lage, of gemixte mate kunnen voorkomen.

Ondersteuning Ondanks dat het lastig is om algemene uitspraken te doen over de typische kenmerken van cliënten met downsyndroom en autisme en hoe hun opvoeders het beste ondersteund kunnen worden, zijn terugkerende thema’s vanuit de wetenschap en de praktijk de X 1. grote variatie in kenmerken en vaardigheden van cliënten met deze twee diagnoses; X 2. problemen met socialisatie, ondanks de aanwezigheid van een aantal adaptieve vaardigheden binnen het sociale domein; X 3. weerstand tegen verandering; X 4. het buitensporig ritueel gedrag. De vraag hierbij is of mensen met downsyndroom en autisme een fundamenteel ander, uniek proﬁel van kenmerken of problemen laten zien dan individuen met enkel down of alleen autisme, of dat het gaat om verschillende gradaties van autisme bij mensen met het syndroom van Down. Uit onderzoek blijkt dat kinderen met down en autisme, in vergelijking met kinderen met alleen downsyn-

Het was vo de tweede keer een rouwproces droom, meer cognitieve, sociale en gedragsproblemen laten zien. Zo zouden kinderen met beide diagnoses gemiddeld minder expressieve vaardigheden hebben dan kinderen met alleen downsyndroom. Kinderen met down en autisme hebben, in vergelijking met kinderen met alleen downsyndroom, wel weer vergelijkbare beperkingen in hun non-verbale communicatie.

X beheersen van gedrag en gedachten, X het behouden van focus en X weerstand kunnen bieden aan afleiding, X een kleinere tolerantie voor verandering in routine en X een verhoogde reactie op bepaalde zintuiglijke ervaringen. Het grootste verschil is te zien in de sociale interactie, waarbij mensen

Herhaalgedrag Een andere overeenkomst tussen kinderen met beide diagnoses en kinderen met alleen autisme is het voorkomen van repetitief gedrag en interesses. Daarbij is het wel weer zo dat kinderen met down en autisme gemiddeld ernstiger en complexer stereotiep en repetitief gedrag en interesses laten zien, zoals sociaMoeder Wieske met Axel: le terugtrekking en ‘ Het helpt als je je als ouder angstig gedrag, dan gesteund en competent voe lt’ kinderen met alleen downsyndroom. Symptomen bij kinderen met met down en autisme meer openlijk downsyndroom en autisme vergelesociaal lijken en zich minder terugken met kinderen met alleen Down, zijn vaak te zien op het gebied van so- trekken uit hun omgeving dan individuen met enkel autisme. Toch zeggen ciale communicatie en zelfregulatie:

Klik 3 2022 | www.klik.org

28 f

downsyndroomautisme

‘Je moet klein leren zien’

Veva Groot, de moeder van Esmée (26 jaar), vertelt: “Esmée werd 2 minuten na haar tweelingzus Paulien geboren. Esmée is een vrolijk kind, inmiddels een vrolijke jonge vrouw, die nog steeds kan lachen uit haar ziel. Veel van de bekende clichés over downsyndroom zijn terug te zien bij Esmée; de koppigheid, vrolijkheid en beweeglijkheid. Esmée is ook heel initiatiefrijk en wil het liefst de hele dag buiten zijn. Ik herinner me nog goed dat we een keer op een bungalowpark waren. Esmée kon niet slapen en samen liepen we hand in hand naar buiten. Tot ze zich plots losrukte en zo, hup in een vijver sprong. Het is het onverwachte dat ook zo leuk is aan haar.” Bij Esmée werd PDD-NOS vastgesteld (een pervasieve ontwikkee jonge vrouw die Esmee is een vrolijk buiten wil zijn lingsstoornis, waarbij pervasief g het liefst de hele da verwijst naar een invloed op het

dit soort algemene, enigszins generaliserende uitspraken weinig over de ernst en frequentie van gedragingen, en houden ze geen rekening met de cognitieve vermogens en de context: de kenmerken van de persoon en de opvoeders.

totale functioneren, een diagnose die tegenwoordig niet meer wordt gegeven) door een kinderpsychiater van Triversum. “Als ouders kregen we veel informatie en advies van Stichting Downsyndroom, MEE en het NAR (Nederlands Autisme Register). Je moet als ouders niet alleen ondersteuning krijgen in het accepteren van en het aanpassen aan je kind met downsyndroom, maar ook voor het autisme van je kind, want het is een groot verschil met kinderen die enkel downsyndroom hebben. Onze ervaring is dat slechts een op de vier ondersteuners dit trekken.” Als ouders moesten ze veel aanpassen. “Mijn echtgenoot en ik hebben allebei ons werk opgegeven om Esmée goed te kunnen ondersteunen. Passende steun krijgen we van zorgorganisatie Esdégé-Reigersdaal. En voor goede ondersteuning van Esmée moet je van goeden huize komen. Zo is het echt nodig dat je engelengeduld hebt, de rust kunt bewaren en duidelijkheid kunt bieden. En dat je ook een kameleon kunt zijn, die met creativiteit Esmée ondersteunt en geniet van kleine veranderingen in haar. Om dat laatste te bereiken moet je leren zien, en vooral ook klein leren zien. Dat is de essentie, maar ook de rijkdom die je als ouders ervoor terug krijgt.”

mist. Zowel over- als onderdiagnose heeft mogelijke negatieve gevolgen voor een op maat gemaakte ondersteuning.

Programma’s Uit onderzoek van de Erasmus

Je hebt engelengeduld nodig, moet de rust kunnen bewaren en duidelijkheid bieden Door het relatief hoge niveau van sociale competentie lijken kinderen met Down een soort ‘buffer’ te hebben voor de sociale tekorten die we vaak zien bij kinderen met autisme. Het is wel de vraag of dit een werkelijke bescherming is of dat hierdoor de diagnose van autisme mogelijk wordt geKlik 3 2022 | www.klik.org

School of Social and Behavioural Sciences naar welke ondersteuningsprogramma’s er zijn voor kinderen met enkel Down, autisme en downsyndroom, en enkel autisme, bleek dat er maar liefst 16 verschillende programma’s zijn. Hiervan waren er 10 mogelijk geschikt voor kinderen met het

syndroom van Down en autisme. Naar slechts 5 van deze programma’s was er effectiviteitsonderzoek uitgevoerd, waarbij 3 programma’s signiﬁcante verbeteringen lieten zien: X Discrete Trial Teaching, X Pivotal Response Treatment en X SOVA-training. Om recht te doen aan de diversiteit van mensen met downsyndroom en autisme, zoals ook de verhalen van de ouders bij dit artikel illustreren, is er vervolgonderzoek nodig naar deze ondersteuningsprogramma’s om maatwerk te leveren voor cliënten en hun opvoeders. | Geschreven door dr. Jacqueline J. Schenk, associate professor orthopedagogical sciences & developmental psychology aan de Erasmus School of Social and Behavioural Sciences, Erasmus University Rotterdam. Meer informatie via www.eur.nl/people/jacqueline-schenk

verschenen

Nieuwe uitgaven en hulpmiddelen voor de verstandelijk gehandicaptenzorg

De impact van verlies op iemand met emb Ook op het leven van iemand met ernstige meervoudige beperkingen heeft verlies veel impact. Pedagoge Hilde Neesen heeft alle kennis rond het thema verlies en rouw samengebracht en vertaald naar de praktijk in haar onderzoeksrapportage. Neesen werkt als zorgcoördinator bij Ter Heide, een voorziening voor mensen met ernstige meervoudige beperkingen (emb) in Limburg, België. Ook werkt ze voor Multiplus, een expertisecentrum voor personen met emb van de KU Leuven. Voor dit centrum heeft ze het onderzoek verricht. Bij mensen met emb is er bijzondere kwetsbaarheid wat betreft het thema ‘ziekte, dood, rouw’. Voor het eerst blijkt uit onderzoek dat personen met emb meer vatbaar zijn voor geestelijke gezondheidsproblemen dan de doorsnee populatie van personen met een beperking. Daarbij krijgen ze vaak niet de nodige ondersteuning aangereikt, omdat de omgeving denkt dat ze het toch niet begrijpen. Ook is de communicatie vaak moeilijk en hebben mensen met emb weinig strategieën om met hun emoties om te gaan. Signalen die wijzen op een verlieservaring, rouw en verdriet, worden niet altijd geuit op een herkenbare manier. De signalen opvangen en betekenis geven vergt tijd, kennis en vaardigheid van de begeleider. Een belangrijke vraag om bij stil te staan is, zo blijkt uit de rapportage, of er altijd voldoende nagedacht of overwogen wordt om personen met emb op voorhand te betrekken bij naderende wijzigingen, de palliatieve fase bijvoorbeeld. Een essentiële stap in verlies- en rouwbegeleiding is om mensen met emb te ondersteunen in het ervaren van het verlies. Daarvoor geeft Neesen de volgende stappen:

sĞƌůŝĞƐƐ ĞŶ Ŷ ƌŽƵǁ sĞƌůŝĞƐƐ ĞŶ Ŷ ƌŽƵǁ ǁ ďŝũũ ƉĞƌƐŽŶĞŶ Ŷ ŵĞƚƚ ĞƌŶƐƟŐŐ ŵĞĞƌǀŽƵĚŝŐĞĞ ďĞƉĞƌŬŝŶŐĞŶ ,ŝůĚĞ EĞĞƐĞŶ

Prikkels In een nieuwe Leren van Casussen van CCE maak je kennis met Esther, die steeds dwarser wordt als haar ouders en begeleidersteam lijnrecht tegenover elkaar komen te staan. Volgens de ouders wordt hun dochter te weinig uitgedaagd, terwijl de begeleiders van mening zijn dat het meisje moeite heeft met prikkelverwerking. Esther zit hier tussenin, voelt dit en vertoont hierdoor nog meer probleemgedrag. Veel begeleiders zijn bang voor de escalaties met Esther, wat het gedrag ook niet ten goede komt. Kijk op cce.nl/leren-van-casussen hoe dit opgelost wordt.

Budgetcursus

X Geïnformeerd worden op een respect volle en begrijpbare wijze X Verlies vertalen in concreet waarneembare ervaringen X Aandacht voor een veilige en vertrouwde omgeving X De pijn van het verlies ervaren X Aanpassen aan de wereld zonder de andere X Herinneren en weer leren genieten. Vooral het helpen ervaren van verlies en de helder beschreven stappen hierbij maken de rapportage tot een waarde volle bijdrage in de ondersteuning voor begeleiders van cliënten op dit thema. | AMK

Mensen met een lvb zijn vaak laag opgeleid, hebben meestal wisselend of laagbetaald werk en zijn daardoor vaker niet of minder ﬁnancieel redzaam. Ze lopen zo een groter risico op schulden. Het Nibud en de Hogeschool Utrecht ontwikkelden voor hen een eigen budgetcursus ‘Goed zorgen voor je geld’. Daarmee vergroten ze hun kennis en vaardigheden over omgaan met geld. De cursus is aangepast aan de behoeften van de doelgroep met veel foto’s en video’s, en gemakkelijke, concrete taal. Ook is het lesmateriaal zo opgezet dat kennis in kleine stukken wordt aangeboden. De cursus is te vinden op webwinkel.nibud.nl.

Verlies en rouw. Verlies en rouw bij personen met ernstig meervoudige beperkingen. Door Hilde Neesen. Onderzoeksrapportage KU Leuven. Te bestellen voor € 30 via Multiplus.be/informatie.

Klik 3 2022 | www.klik.org

verschenen

Lijf-elijk anders doorbreekt het taboe Met het onderzoek ‘Lijf-elijk anders’ wil cultuurwetenschapper en fotografe Hilde Braet het taboe over seksualiteit bij vrouwen met een beperking doorbreken. Zij doet dit door veertien modellen in beeld te brengen en hun verhalen te vertellen. De intieme portretten worden aangevuld met theoretische reﬂecties uit verschillende disciplines. Het taboe over seksualiteit bij vrouwen met een beperking doorbreken is volgens Braet nodig, want seksualiteit en ‘een beperking’ horen vaak niet thuis in hetzelfde plaatje. Meer vrouwen dan mannen worden hierdoor getroﬀen. Het onderwerp moet meer bespreekbaar, aanvaardbaar en vanzelfsprekend zijn. Het onderzoek focust op de cruciale vraag: hoe ervaren vrouwen met een beperking (de beeldvorming van) hun seksualiteit? Uit de interviews en reacties van de vrouwen in het onderzoek blijkt dat de overgrote meerderheid een sterke behoefte heeft aan lichamelijkheid en ook seksueel actief is. Eén van de geportretteerde dames is Kim: “Ik voel me sexy als mijn man zegt dat ik er goed uitzie. Dan straal ik! Maar zelf heb ik het er heel moeilijk mee. Ik zie alleen mijn kromme rug of mijn handicap. Ik heb die draden mee om rond mijn armen te binden alsof ik afgesnoerd word. Zo ervaar ik mijn handicap. Ik kan geen andere manier bedenken om mijn handicap te visualiseren.” De meest zorgwekkende vaststelling is dat vrouwen met een mentale beperking in deze context een minder sterke weerbaarheid hebben. Zij kunnen moeilijker ‘neen’ zeggen. Het is belangrijk om verder onderzoek te doen naar factoren die hierin een rol spelen en, waar mogelijk, de weerbaarheid van die groep vrouwen te versterken, aldus Braet. Klik 3 2022 | www.klik.org

Verhalenbundel Het landelijke programma Nu Niet Zwanger heeft eind vorig jaar een verhalenbundel gepubliceerd. Met de ervaringsverhalen krijg je inzicht in wat het betekent voor cliënten als professionals in gesprek durven gaan over kinderwens, seksualiteit en anticonceptie en daarin samenwerken. Nu kan ik verder. De echte verhalen van Nu Niet Zwanger door Hans Schleiﬀert is te bestellen of downloaden via nunietzwanger.nl/ instrumenten-en-impact/verhalenbundel.

Sociale contacten

Tijdens het hele project heeft Braet geprobeerd om de fragiele balans te bewaren tussen wat gevraagd kan worden, wat getoond en niet getoond kan worden, waarbij ze sensatie probeerde te vermijden. Ze heeft samen met haar respondenten-modellen zich kwetsbaar opgesteld en hun een veilige omgeving en vooral een podium aangeboden. Braet pleit in haar essay ‘Seksualiteit bij vrouwen met een beperking: een ‘vergeten’ groep?’ om korte metten te maken met vooroordelen. Zo schrijft ze over het belang van sekszorg en hoe nodig het is om meer voor open te zijn over sekswerk en seksuele dienstverlening ook voor vrouwen met een beperking. “In plaats van het hokjesdenken stel ik, op basis van alle getuigenissen en bevindingen een gedeelde kwetsbaarheid onder vrouwen en mannen voor,” besluit ze. | LIJF-elijk ANDERS. Door Hilde Braet. Uitgeverij ASP. Prijs € 25.

Mensen met een ernstige meervoudige beperking (EMB) in een zorginstelling hebben meestal weinig sociale contacten. Er zijn natuurlijk begeleiders en ook ouders komen regelmatig op bezoek. Maar veel groter is hun wereld niet. Handvatten voor meer sociaal contact krijg je in het ‘s Heeren Loo-webinar Sociale contacten van mensen met EMB. Terug te kijken via www.sheerenloo.nl/ emb-webinar-2022.

Ervaringen delen Ervaringsdeskundige Janny de Boer en projectleider Lara Staneke van zorgorganisatie Odion vertellen in een serie video’s over hoe je in je eigen omgeving begrijpelijke informatie vindt voor uitstapjes. Samen met adviseurs vanuit de Innovatie-impuls onderzoekt de projectgroep ‘Meedoen’, waar Janny en Lara deel van uitmaken, of de Dagjeweg-app als technologie ingezet kan worden om cliënten te helpen bij de (online) zoektocht naar uitjes in de buurt. In een drieluik vertellen ze over hun ervaringen. Kijk op www.klik.org, zoek op ‘Dagjeweg’.

volgendeklik

Klik 4 van 2022 verschijnt op 13 mei en heeft als thema technologie bij begeleiding op afstand.

Verder in Klik Persoonlijk leiderschap Grip op je werkplezier // Fijne kleren Onderzoek naar de rol van kleding // Uit het hart Begeleider over de gevolgen van een verloren aanbesteding // en de columns van de Dokter, Seksuoloog en // Gedragskundige.

colofon Vakblad voor de verstandelijk gehandicaptenzorg 51e jaargang, nummer 3 grote foto omslag Annabel Jeuring, van Lisa en Lot bij de column op pagina 23 www.klik.org Redactie Tjitske Gijzen Postbus 24028, 3502 MA Utrecht Telefoon 06-24207476 E-mail gijzen@prelum.nl De redactie werkt onafhankelijk op basis van een redactiestatuut. Overname van artikelen, delen daaruit of illustraties uitsluitend met toestemming. Aan dit nummer werkten mee Mariët Ebbinge, Ruth Eppink, Anne-Marie KLaassen, Hester Brugman Uitgave Prelum Basis-lay out Twin media bv Vormgeving colorscan bv, www.colorscan.nl

Druk Veldhuis Media, Raalte ISSN 0166-5782

voor het einde van de abonnementsperiode. Zie www.klik.org/voorwaarden

Abonnementen Voor vragen over abonnementen, bezorging of adreswijzigingen kunt u: Bellen met: 030-63 55 060 Mailen naar: klantenservice@klik.org Schrijven naar: Prelum, Klik Postbus 24028, 3502 MA Utrecht

Advertenties Demani Sales in Didam Debbie van den Dool Telefoon 0316-227155 E-mail info@demani.nl

Klik Compleet € 180,65 Klik Print Only € 167,65 Klik Online Only € 150,65 Klik Privé € 101,35 Klik Privé Online € 92,15 Student Online € 45,25 Voor prijzen buiten Nederland en groepsabonnementen zie klik.org/abonneren of mail met klantenservice@klik.org, ook voor een gratis proefexemplaar. *Prijzen zijn incl. 9% BTW. Jaarabonnement geldt tot wederopzegging. Beëindigen kan schriftelijk of per mail tot drie maanden

klikwijzer

Kennispockets Kennispockets zijn themaboekjes, die je antwoord geven op de meest gestelde vragen over thema’s die leven in de zorg, zoals autisme, seksualiteit en communicatie. De pockets zijn zowel digitaal als in een geprinte versie verkrijgbaar. Prijs € 22, inclusief BTW en verzendkosten. Kijk op www.klik.org/kennispockets Thema’s Het tijdschrift Klik is ook nog los na te bestellen. Prijs € 13,95 per stuk, inclusief verzendkosten en exclusief 9% BTW.

Aanbieders van producten of diensten in de verstandelijk gehandicaptenzorg

advertentie

Cursus advies

Vakantie

Mieke Janssens Trainingsbureau Concrete Coaching Graaf Hendrik III plein 68, 4819 CL Breda T 06-21215815 E miekejanssens@concretecoaching.eu I www.concretecoaching.eu Vandaag leren, morgen toepassen! Mieke Janssens is auteur en geeft praktijkgerichte workshops en teamtrainingen in de Verstandelijk Gehandicaptenzorg, gebaseerd op actuele begeleidingscasuïstiek.

Stichting Arie van Wijngaarden Postbus 72, 2160 AB Lisse T 0252 414 702 E info@stichtingarievanwijngaarden.org I www.stichtingarievanwijngaarden.org

PAO Psychologie T 085-4879310 E info@pao.nl I www.pao.nl

Stichting Arie van Wijngaarden stelt jaarlijks voor kleinschalige doelen een bedrag beschikbaar, dat naar het oordeel van het bestuur bijdraagt aan de integratie en acceptatie van mensen met een verstandelijke handicap in de samenleving. Alleen schriftelijke aanvragen worden behandeld.

PAO Psychologie is gespecialiseerd in geaccrediteerd onderwijs voor zorgen onderwijsprofessionals. Klassikaal, online of blended. Onderwijskundig goede lesprogramma’s staan altijd voorop. PAO geeft daarnaast opleidingsadvies en helpt bij ontwikkelvraagstukken.

Adverteren in de Klikwijzer? Eelke Verschuur T 030 2844844 E info@eelkeverschuur.nl I www.eelkeverschuur.nl TFG, Tom Gravestein T 0651786223 E gravestein@hetnet.nl I www.contactcirkels.nl

Behandeling, coaching met video, Scholing en methodisch werken

De leukste webwinkel voor aangepast speelgoed, communicatieknoppen en -mappen, sensomotorisch materiaal, planborden en timers, ADL hulpmiddelen, computer- en iPad-aanpassingen, kauwsieraden, Joyk poppen en meer.

Uw organisatie of bedrijf staat een jaar lang in elke editie van Klik voor slechts € 525,- exclusief btw. Neem contact op met Debbie van den Dool: E debbie@demani.nl T 0316 227155

Klik 3 2022 | www.klik.org

Klik editie 3 - 2022

Articles inside

Teamdynamiek

Dokter

Seksuoloog

Volgende Klik | Colofon