2008-2010_12_Papamichou Iliana by Pro.Syn.Apo

Προστασία και aνάδειξη του παραδοσιακού οικισμού Χώρας Αλοννήσου

Protection and enhancement of the traditional settlement of Chora on Alonissos

Διπλωματική εργασία Ηλιάνα Παπαμίχου Αρχιτέκτων Μηχανικός

Postgraduate thesis Iliana Papamichou Architect Engineer

Επιβλέπουσα Βίλμα Χαστάογλου-Μαρτινίδη Καθηγήτρια, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών

Supervisor Vilma Hastaoglou-Martinidis Professor, School of Architecture

12 Χώρα, Παλιό Χωριό, Παλιά Πολίχνη, Κάστρο, Παλιά Αλόννησος, Λιαδρόμια: οι ονομασίες του οικισμού της Χώρας στην Αλόννησο, το πιο απομακρυσμένο νησί των Βόρειων Σποράδων, έχουν αλλάξει διαχρονικά το ίδιο και ο χαρακτήρας του. Από οχυρωμένος οικισμός κατά τα μεσαιωνικά χρόνια και την περίοδο της τουρκικής κατάκτησης, που δεχόταν συχνά επιθέσεις πειρατών, εξελίχθηκε σε αγροτικό οικισμό το 19ο και 20ό αιώνα και σε τουριστικό προορισμό κατά τις τελευταίες δεκαετίες. Ο οικισμός, που αποτελούσε τον μοναδικό συγκροτημένο του νησιού μέχρι τα μέσα περίπου του 20ού αιώνα και που χαρακτηρίστηκε παραδοσιακός με το Π.Δ.19.10/13.11.1978 (ΦΕΚ 594 Δ΄), σήμερα έχει χάσει την «αίγλη» του παρελθόντος και εμφανίζει τάσεις αποδυνάμωσης του ιδιαίτερου χαρακτήρα του. Η Χώρα αναπτύσσεται στις κορυφές δύο λόφων στο νοτιοδυτικό τμήμα του νησιού, σε υψόμετρο 200 μ., με θέα προς όλα τα σημεία του ορίζοντα. Έχει πληθυσμό περίπου 200 κατοίκους, έκταση 9,86 εκτάρια και περιλαμβάνει περίπου 410 κτίσματα, ιστορικά και σύγχρονα. Πολεοδομικά, χρονολογικά και μορφολογικά ο οικισμός μπορεί να διαιρεθεί σε τρεις ζώνες: α) την περιοχή του Κάστρου (αρχικός πυρήνας), που χρονολογείται από το 16ο αιώνα, ίσως και νωρίτερα, β) την επέκταση του οικισμού κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, το 18ο αιώνα και γ) τις ανατολικές επεκτάσεις του οικισμού του 20ού αιώνα. Σημείο - ορόσημο στην ιστορία της Χώρας αποτελεί το έτος 1965, οπότε, εξαιτίας ενός μεγάλου σεισμού, καταστράφηκαν τα περισσότερα των κτισμάτων και ο οικισμός εγκαταλείφθηκε. Από τη δεκαετία του 1970 και έπειτα οι εργασίες επισκευής και ανακατασκευής των κτισμάτων, που έγιναν με ιδιωτική πρωτοβουλία από ξένους κυρίως επισκέπτες, αλλά και ντόπιους, που αγόρασαν πολλά από τα ερειπωμένα κτίσματα και τα μετέτρεψαν σε θερινές κατοικίες, ήταν μη δόκιμες, με 79

Δ.Π.Μ.Σ. «ΠΡΟΣΤΑΣΊΑ, ΣΥΝΤΉΡΗΣΗ & ΑΠΟΚΑΤΆΣΤΑΣΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΏΝ ΜΝΗΜΕΊΩΝ». ΘΈΜΑΤΑ ΕΡΓΑΣΤΗΡΊΟΥ ΔΙΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΉΣ ΣΥΝΕΡΓΑΣΊΑΣ & ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΈΣ ΕΡΓΑΣΊΕΣ 2008-2010 I.P.P.S. “PROTECTION, CONSERVATION & RESTORATION OF ARCHITECTURAL MONUMENTS”. INTERDISCIPLINARY COLLABORATION STUDIO PROJECTS & POSTGRADUATE THESES 2008-2010

02 Άποψη του οικισμού της Χώρας (Πηγή: Αρχείο Δήμου Αλοννήσου). Aerial view of the settlement of Chora (Photo courtesy: Municipality of Alonissos). 03-04 Το βόρειο τμήμα του οικισμού τη δεκαετία του 1960 και σήμερα (Πηγές: Αρχείο Γιώργου Αθανασίου και προσωπικό αρχείο). The northern part of the settlement in the 1960s and today (Photo courtesy: George Athanasiou Archive and Iliana Papamichou). 02

Chora, Palio Chorio, Palia Polichni, Kastro, Palia Alonissos, Liadromia: the names of the settlement of Chora on Alonissos, the most remote island in the Northern Sporades, have changed over time, as well as its character. Being a fortified settlement in the Middle Ages and the period of the Turkish Rule, that was frequently attacked by pirates, it became a rural settlement in the 19th and 20th centuries and a tourist destination during the last decades. Chora, which was the only structured settlement on the island until the mid 20th century and has been declared as a traditional settlement by the Greek State in 1978, nowadays seems to be in danger to lose its special character. The settlement is developed on the tops of two hills on the south-western part of Alonissos island, at an altitude of 200 m. It has about 200 residents, it expands in an area of 9.86 Ha and includes 410 buildings. According to urban planning, chronology and building morphology, the settlement can be divided into three zones: a) the area of the Castle, dated in the 16th century, perhaps even earlier, b) the expansion of the settlement during the Ottoman period and c) the eastern expansion dated in the 20th century. A crucial moment in the history of the settlement was the big earthquake in 1965, when most of the buildings were destroyed and the settlement was abandoned. Since the 1970s, the repairing and reconstruction works conducted under private initiative, especially by foreign visitors and locals who bought many of the destroyed buildings and turned them into summer residences, were not compatible to restoration values and the result was the deterioration of the buildings and the general character of the settlement. Chora of Alonissos is a typical example of an insular settlement, with dense town planning on a steep slope, where the buildings, following the landscape, seem to be hanging from the hill. The street network in the set-

01 Ο οικισμός της Χώρας, σκαρφαλωμένος στις πλαγιές των δύο λόφων (Πηγή: Αρχείο Δήμου Αλοννήσου). Aerial view of the settlement of Chora (Photo courtesy: Municipality of Alonissos).

05-06 Το νοτιοανατολικό τμήμα του οικισμού μετά το σεισμό του 1965 (Πηγή: Κ. Μαυρίκης & Γ. Όοστερβελντ, 2011, σ. 143, 146). The south-eastern part of the settlement after the earthquake in 1965 (K. Mavrikis & G. Oosterveld, 2011, pp. 143, 146).

06 80

ΗΛΙΆΝΑ ΠΑΠΑΜΊΧΟΥ - ΠΡΟΣΤΑΣΊΑ ΚΑΙ ΑΝΆΔΕΙΞΗ ΤΟΥ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟΎ ΟΙΚΙΣΜΟΎ ΧΏΡΑΣ ΑΛΟΝΝΉΣΟΥ ILIANA PAPAMICHOU - PROTECTION AND ENHANCEMENT OF THE TRADITIONAL SETTLEMENT OF CHORA ΟΝ ALONISSOS

αποτέλεσμα την αλλοίωσή τους και γενικότερα του χαρακτήρα του οικισμού. Η Χώρα αποτελεί τυπικό παράδειγμα νησιωτικού συνόλου με κύρια χαρακτηριστικά τη στενότητα του χώρου, την πυκνή δόμηση και τη μεγάλη κλίση του εδάφους, όπου τα κτίσματα, ακολουθώντας τη μορφολογία του, φαίνονται σκαρφαλωμένα. Το δίκτυο των διαδρομών, ενώ φαίνεται δαιδαλώδες, ακολουθεί τους κανόνες του ανάγλυφου και καθιστά απαγορευτική την κίνηση τροχοφόρων. Στον οικισμό σήμερα, εκτός από κτίρια κατοικιών, σώζονται και ενδιαφέροντες λιθόκτιστοι μεταβυζαντινοί ναοί, οι οποίοι χρονολογούνται από το 17ο αιώνα και ακολουθούν τύπους και μορφές που ευδοκίμησαν την περίοδο της Τουρκοκρατίας (βασιλικές τρουλαίες, ξυλόστεγες και καμαροσκεπείς). Στο πλαίσιο της μεταπτυχιακής διπλωματικής εργασίας, επιχειρήθηκε η αποκατάσταση της παραδοσιακής φυσιογνωμίας και η ανάδειξη του οικισμού. Η ανάπτυξη της εργασίας έγινε σε δύο στάδια: αρχικά, έγινε πλήρης αποτύπωση και καταγραφή της υπάρχουσας 07

tlement, although it seems to be labyrinthine, follows the rules dictated by the landscape and the use of cars is prohibitive. Today, in the settlement, apart from private residences, there are interesting stone-built post-Byzantine churches, dating from the 17th century, with types and styles that flourished during the period of Turkish Rule (domed basilicas, wooden roofed and barrel-vaulted churches). The present study suggests ways to restore Chora’s traditional physiognomy so as to protect and enhance the historical settlement. The study was developed in two stages. At first, a full mapping and recording of the settlement’s current condition took place. Further investigation focused on various matters, such as: the relationship between the settlement and the wider geographical area, its historical, ekistic and urban planning evolution, its social, demographic and economic characteristics, its architectural character, the typological and morphological characteristics of the buildings. The street network, the open spaces and the prominent buildings (post-Byzantine churches, public buildings etc.) have been also analysed. In the second stage, after the assessment of the current condition, having ascertained the existing problems and disadvantages of the settlement, several proposals have been presented for the protection and enhancement of Chora. Interventions have been proposed on four main sections: buildings, main settlement functions, networks - infrastructure and open spaces, based on the existing town plan and national urban planning and building regulations. The study focused not only on architectural aspects, but also on historical, urban and socio-economic ones. The most important elements of the proposal are: the Protection Zones, which are adapted to the specific characteristics of each area of the village, the proposed institutional framework for the control of new and non-compatible buildings, the suggestion for declaration of certain buildings with differentiated 07, 08, 09 Ανάλυση - τεκμηρίωση του οικισμού: ενδεικτικοί χάρτες και σχέδια. Documentation of the settlement: indicative maps and plans.

κατάστασης. Ερευνήθηκαν η σχέση του οικισμού με τον ευρύτερο γεωγραφικό χώρο όπου εντάσσεται, η ιστορική, οικιστική και πολεοδομική του εξέλιξη, τα κοινωνικά, δημογραφικά και οικονομικά του χαρακτηριστικά, η αρχιτεκτονική φυσιογνωμία, τα τυπολογικά και μορφολογικά χαρακτηριστικά των κτισμάτων και αναλύθηκαν τα συστήματα των διαδρομών, των ελεύθερων χώρων και των διακεκριμένων κτισμάτων (μεταβυζαντινών ναών, δημόσιων κτιρίων κ.ά.). Στο δεύτερο στάδιο, αφού αξιολογήθηκε η υπάρχουσα κατάσταση και διαπιστώθηκαν τα προβλήματα και οι αδυναμίες που παρουσιάζει το οικιστικό σύνολο, έγιναν προτάσεις για την προστασία και την ανάδειξή του. Καταρτίστηκαν 4 βασικοί άξονες επεμβάσεων: κελύφη (άξονας 1), κεντρικές λειτουργίες (άξονας 2), δίκτυα και υποδομές (άξονας 3) και ελεύθεροι χώροι (άξονας 4). Ως εργαλεία για τις προτεινόμενες επεμβάσεις, χρησιμοποιήθηκαν το ρυμοτομικό σχέδιο, ο Ειδικός Πολεοδομικός Κανονισμός και ο Ειδικός Οικοδομικός Κανονισμός. Η μελέτη εστίασε πέρα από το αρχιτεκτονικό, σε ιστορικό, πολεοδομικό και κοινωνικό-οικονομικό επίπεδο. Τα κυριότερα σημεία των προτάσεων είναι οι Ζώνες Προστασίας, οι οποίες προσαρμόζονται στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά κάθε οικιστικής ενότητας της Χώρας, το συγκεκριμένο θεσμικό πλαίσιο που προτείνεται για τον έλεγχο της νέας και της μη συμβατής δόμησης, η πρόταση κήρυξης κτιρίων με βαθμούς προστασίας, αλλά και προτάσεις για τη βελτίωση των υποδομών και την ανάδειξη των δημόσιων υπαίθριων χώρων. Ο οικισμός της Χώρας έχει τη δυνατότητα και είναι βέβαιο ότι, με κατάλληλους χειρισμούς, μπορεί να ανακτήσει τη θέση που του αρμόζει στο πλέγμα των οικισμών της Αλοννήσου, διατηρώντας ταυτόχρονα το «διαφορετικό», μοναδικό χαρακτήρα του. Η προστασία και ανάδειξη της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς του οικισμού, ο προγραμματισμός των κατάλληλων χρήσεων και δραστηριοτήτων και η ανάπλαση των κοινόχρηστων χώρων, με σεβασμό προς την ιστορική, την αισθητική, την αρχιτεκτονική και την πολεοδομική αξία του συνόλου, χρειάζεται να αποτελέσουν τους άξονες πάνω στους οποίους θα βασιστούν οποιεσδήποτε μελλοντικές προτάσεις επεμβάσεων και δράσεων στο οικιστικό σύνολο.

level of protection and also suggestions for improving infrastructure and the enhancement of public spaces. Chora has all the potential and with the proper interventions can definitely regain its rightful position among the settlements of Alonissos, while maintaining its unique character. The protection and enhancement of its architectural heritage, the planning of compatible uses and activities and the regeneration of public spaces, with respect to the historical, aesthetic, architectural and urban planning values of the settlement, should be the core of any future interventions on this architectural complex.

12 10 Το ανάπτυγμα του μετώπου κατά μήκος του κεντρικού πεζόδρομου. Main pedestrian street elevation. 11-12 Πρόταση: ενδεικτικός χάρτης (Ζώνες Προστασίας) και σχέδιο διαμόρφωσης υπαίθριου χώρου. Proposal: indicative map (Protection Zones) and site landscaping plan. 82