2008-2010_23_Tourtas Alexandros by Pro.Syn.Apo

Το ιερό της Εύκλειας στη Βεργίνα

The sanctuary of Eukleia at Vergina

Πρόταση ανάδειξης του αρχαιολογικού χώρου

Rehabilitation proposal of the archaeological site

Διπλωματική εργασία Αλέξανδρος Τούρτας Αρχαιολόγος

Postgraduate thesis Alexandros Tourtas Archaeologist

Επιβλέπουσα Κλαίρη Παλυβού Καθηγήτρια, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών

Supervisor Clairy Palyvou Professor, School of Architecture

Δ.Π.Μ.Σ. «ΠΡΟΣΤΑΣΊΑ, ΣΥΝΤΉΡΗΣΗ & ΑΠΟΚΑΤΆΣΤΑΣΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΏΝ ΜΝΗΜΕΊΩΝ». ΘΈΜΑΤΑ ΕΡΓΑΣΤΗΡΊΟΥ ΔΙΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΉΣ ΣΥΝΕΡΓΑΣΊΑΣ & ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΈΣ ΕΡΓΑΣΊΕΣ 2008-2010 I.P.P.S. “PROTECTION, CONSERVATION & RESTORATION OF ARCHITECTURAL MONUMENTS”. INTERDISCIPLINARY COLLABORATION STUDIO PROJECTS & POSTGRADUATE THESES 2008-2010

23 To ιερό της Εύκλειας αποτελεί μία σημαντική θέση στον εκτενή αρχαιολογικό χώρο της Βεργίνας. Ανασκάπτεται με μικρές διακοπές από το 1982 έως σήμερα και έχει αποκαλύψει πλήθος σημαντικών αρχαιολογικών ευρημάτων με ιδιαίτερη σημασία για τον ευρύτερο αρχαιολογικό χώρο, αλλά και για τη μελέτη της αρχαίας Μακεδονίας γενικότερα. Παρόλο που η ανασκαφή του δεν έχει ολοκληρωθεί, ωστόσο έχει φτάσει σε τέτοιο σημείο ώστε να μπορεί ένα μεγάλο μέρος του ιερού σήμερα να αποτελέσει μία στάση της περιήγησης των επισκεπτών που έρχονται στη Βεργίνα. Βρίσκεται στο δυτικό τμήμα της αρχαίας πόλης, 90 περίπου μ. βορειότερα του θεάτρου και 170 μ. από το ανάκτορο. Η θέση του, σε αρκετά ψηλό σημείο, τού χαρίζει καλή θέα προς τον υπόλοιπο αρχαιολογικό χώρο, αλλά και το χωριό. Το ιερό είναι εύκολα προσβάσιμο, αφού η είσοδός του εφάπτεται στον ασφαλτοστρωμένο δρόμο που συνδέει το ανάκτορο με το χωριό της Βεργίνας. Στο χώρο έχουν αποκαλυφθεί δύο ναοί. Ο διθάλαμος ναός Ι, με ιδιαίτερο προσανατολισμό στον άξονα Β-Ν και είσοδο από τα βόρεια και ο ναός ΙΙ, ένα διθάλαμο κτίριο, με πρόναο και σηκό, που σώζεται στο επίπεδο της ισχυρής πώρινης θεμελίωσής του. Ο ναός ΙΙ έχει πρόσβαση από τα ανατολικά, όπου σε απόσταση 7 μ. περίπου και σε απόλυτα αξονική θέση με αυτόν τοποθετείται ο βωμός.

Τhe sanctuary of Eukleia is a very important part of the archaeological site of Vergina. It has been excavated since 1982 and a great number of significant archaeological finds have been revealed, regarding the history of Vergina and ancient Macedonia in general. Although this is an ongoing excavation, there are monuments that could be integrated in the broader visiting program of the archaeological site of Vergina. The particular sanctuary is situated at the west part of the ancient city, 90 m north of the theater and 170 m north of the palace. Its position, in a higher level, provides excellent view of the rest of the archaeological site and the village of Vergina. It is easily accessible through the main road that connects the village with the palace. Two temples have been discovered in the sanctuary of Eukleia. Temple I is twin-chambered, has an unordinary orientation N-S and its entrance is situated on the north side of the building. Temple II is also a twin-chambered building with vestibule (pronaos) and cella, accessed from the east. An altar is situated 7 m further to the east. In 1982 three marble dedicatory bases were discovered on the west side of Temple I. The best preserved was the southern one, which bears an inscription on its west side. The inscription, “ΕΥΡΥΔΙΚΑΣΙΡΡΑΕΥΚΛΕΙΑΙ”, is referring probably to the wife of Amyntas III, Eurydice, 01

119

Το 1982 στα δυτικά στου ναού Ι αποκαλύφθηκαν τρεις μαρμάρινες βάσεις. H καλύτερα σωζόμενη είναι η νοτιότερη, που στη δυτική όψη της φέρει την επιγραφή «ΕΥΡΥΔΙΚΑΣΙΡΡΑΕΥΚΛΕΙΑΙ» μέσα σε ταινιωτό πλαίσιο. Η ταύτιση της αναθέτριας, Ευρυδίκης του Σίρρα, με τη σύζυγο του Αμύντα του τρίτου, σε συνδυασμό με τη μορφή των γραμμάτων, τοποθετεί χρονικά την ανάθεση στα μέσα του 4ου αιώνα π.Χ. Η χρονολόγηση αυτή είναι ιδιαίτερα σημαντική διότι αποτελεί μία από τις σταθερές στην προσπάθεια ερμηνείας και χρονολόγησης όλων των κτιρίων του ιερού. Η συγκεκριμένη επιγραφή είναι που έδωσε το όνομα της Εύκλειας στο ιερό. Τόσο εσωτερικά, όσο και εξωτερικά σε επαφή με το ναό βρέθηκαν αποθέτες με πολλά κι ενδιαφέροντα ευρήματα. Σημαντικότερος για την ερμηνεία του ναού είναι ο αποθέτης στη νοτιοανατολική γωνία του προθαλάμου, μέσα στον οποίο βρέθηκε το τμήμα ενός κολοσσικού μαρμάρινου γλυπτού φιδιού, το οποίο αποδόθηκε στη λατρεία του Διός Μειλιχίου. Εντυπωσιακή ήταν η συγκομιδή και από το δεύτερο αποθέτη γλυπτών, έξω από τη βορειοανατολική γωνία του ναού, μέσα στον οποίο βρέθηκαν μία ακόμα ενεπίγραφη μαρμάρινη βάση με ανάθεση της Ευρυδίκης στην Εύκλεια, ένα μαρμάρινο άγαλμα πεπλοφόρου και δύο νεανικές κεφαλές. Στον ίδιο χώρο εντοπίστηκαν δύο στοές. Η πρώτη, η δυτική στοά, είναι κατασκευασμένη σε άμεση σχέση με το μεγάλο ναό. Πρόκειται για ένα στωικό οικοδόμημα με δωμάτια, κατασκευασμένο από επιμελημένα κομμάτια πωρόλιθου. Η νότια επιμήκης στοά ανασκάφηκε σε μια μακρά περίοδο από το 1982 ως το 2008. Έχουν αποκαλυφθεί οι λίθινες βάσεις τριών κιόνων χωρίς, ωστόσο, καμία ένδειξη για τη μορφή της ανωδομής του κτιρίου. 02

daughter of Sirras. It is dated in the middle of the 4th century BC due to the shape of the letters, which is consistent with the years that Eurydice was the queen mother of the Macedonian kingdom. The site has been named after this dedication of Eurydice to Eukleia. Next to Temple II, the excavators revealed two large deposits, which contained impressive sculptural finds. The first deposit was found in the inner south-east corner of the temple vestibule. It contained the lower part of a colossal marble snake, which is interpreted as a cult statue of Zeus Melichios. Outstanding were also the finds from the other deposit, which was situated outside the north-east corner of the temple: an almost intact inscribed base, also dedicated by Euridice to Eukleia, a female marble statue wearing peplos and two marble heads representing youths. Two stoae have been also excavated. The west one is connected with the construction of Temple II. It has rooms at the rear and is built with well-worked blocks of limestone. The south stoa is an oblong building that was excavated over a long period of time, from 1982 to 2008. Three stone column bases have been revealed, nevertheless there are no more finds that could help us restore its original façade. Two peristyles are situated in the same area. Peristyle Ι was excavated in two phases. Its west half, that lies today under the street that connects the village to the palace, was excavated in the early sixties. The rest of the building was revealed in the summer of 1985. Peristyle II is still being excavated. The south, east and west stoae have been revealed completely. The north stoa seems to have been lost because of the sliding of the slope. The two temples, the two stoae, the dedicatory bases, the altar and some later stone walls were all erected on a 01 Πανοραμική άποψη του ιερού της Εύκλειας. Panoramic view of the Sanctuary of Eukleia. 02 Κάτοψη του χώρου. Plan of the site. 03 Σωζόμενο τμήμα του κολοσσικού μαρμάρινου φιδιού. Part of the colossal marble snake. 03

120

121

ΑΛΈΞΑΝΔΡΟΣ ΤΟΎΡΤΑΣ - ΤΟ ΙΕΡΌ ΤΗΣ ΕΎΚΛΕΙΑΣ ΣΤΗ ΒΕΡΓΊΝΑ. ΠΡΌΤΑΣΗ ΑΝΆΔΕΙΞΗΣ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΎ ΧΏΡΟΥ ALEXANDROS TOURTAS - THE SANCTUARY OF EUKLEIA AT VERGINA: REHABILITATION PROPOSAL OF THE ARCHAEOLOGICAL SITE

Δύο είναι, επίσης, τα περίστυλα κτίρια που ανασκάφηκαν. Το περίστυλο Ι αποκαλύφθηκε σε δύο φάσεις. Το δυτικό μισό, που σήμερα βρίσκεται κάτω από τον ασφαλτοστρωμένο δρόμο που οδηγεί στο ανάκτορο, ανασκάφηκε τη δεκαετία του 1960, ενώ το υπόλοιπο αποκαλύφθηκε στην ανασκαφή του 1985. Το περίστυλο κτίριο ΙΙ αποτελεί μέχρι και σήμερα αντικείμενο ανασκαφής. Έχουν αποκαλυφθεί, η νότια, η ανατολική και η δυτική στοά, ενώ η βόρεια στοά φαίνεται να έχει χαθεί, λόγω της κλίσης του εδάφους. Οι δύο ναοί, οι δύο στοές, οι βάσεις των αναθημάτων, ο βωμός και κάποιοι ύστεροι τοίχοι από αργολιθοδομή εδράζονται σε ένα πλατύ άνδηρο, του οποίου είναι γνωστά τα νότια, βόρεια και δυτικά όρια. Τρεις, διαφορετικοί ως προς τη μορφή, αναλημματικοί τοίχοι αποτελούν τα όρια αυτά. Σύμφωνα με τα ανασκαφικά δεδομένα και τη χρονολόγηση των κινητών ευρημάτων τα κτίσματα του ιερού ανήκουν σε τρεις περιόδους: α) στα ύστερα κλασικά και πρώιμα ελληνιστικά χρόνια (β΄μισό 4ου αι. π.Χ.), β) στην ελληνιστική περίοδο (αρχές 3ου-μέσα 2ου αι. π.Χ.) και γ) στα χρόνια της ρωμαϊκής κυριαρχίας (μέσα 2ου αι. π.Χ. – 1ος αι. μ.Χ.). Η τελευταία και ευρύτερη περίοδος περιλαμβάνει δύο φάσεις. Η πρώτη τοποθετείται αμέσως μετά την καταστροφή των μέσων του 2ου αι. π.Χ. και η επόμενη από τον 1ο αι. π.Χ. ως τον 1ο αι. μ.Χ. Τόσο ο ευρύτερος αρχαιολογικός χώρος της Βεργίνας, όσο και ειδικότερα ο χώρος του ιερού της Εύκλειας παρουσιάζουν πολλές δυνατότητες, ώστε να προσφέρουν μια ευχάριστη και ουσιαστική αρχαιολογική περιήγηση στους επισκέπτες τους. Απλά, χρειάζεται να γίνουν κάποιες παρεμβάσεις, που θα βελτιστοποιήσουν τις δυνατότητες αυτές και θα ελαχιστοποιήσουν ή θα διορθώσουν τα μειονεκτήματα, που παρουσιάζονται. Ο αρχαιολογικός χώρος έχει διττή λειτουργία, από τη μία αποτελεί το ζωτικό περιβάλλον της αρχαιολογικής έρευνας και από την άλλη ένα μουσείο in situ εκθεμάτων, ένα μουσείο χωρίς τοίχους, που μαζί με τα αντικείμενά του προσφέρει στον επισκέπτη μια ευρύτερη εμπειρία μέσω της επαφής με το φυσικό περιβάλλον. Προκειμένου να επιτευχθεί, λοιπόν, αυτός ο στόχος προτείνεται ένα πλήθος επεμβάσεων, που αφορά τόσο τη διαμόρφωση του ίδιου του χώρου, όσο και την εφαρμογή συγκεκριμένων ενημερωτικών πρακτικών. Σε κάθε περίπτωση οι προτάσεις διατυπώνονται στο επίπεδο των κατευθυντήριων γραμμών και δεν προχωρούν σε επίπεδο μελέτης εφαρμογής. Ωστόσο, λαμβάνουν υπόψη τα χαρακτηριστικά τόσο της θέσης, όσο και της ευρύτερης περιοχής και κινούνται ανάμεσα στο φάσμα που ορίζουν από τη μία το πρακτικό όριο του εφικτού και από την άλλη η ανάγκη για την υπέρβαση των παρωχημένων πρακτικών και ιδεών και η διατύπωση μιας ενδιαφέρουσας, ελκυστικής, αλλά και ταυτόχρονα τεκμηριωμένης πρότασης για την αρχαιολογική επίσκεψη στο χώρο. Εν συντομία, προτείνονται: η δημιουργία μιας τοπικής συγκοινωνιακής γραμμής, που

θα λύσει τα προβλήματα πρόσβασης και θα βοηθήσει στην ενοποίηση του αρχαιολογικού χώρου, η ενοποίηση αρχαιολογικών θέσεων με κοινά χαρακτηριστικά και παρόμοιες ανάγκες διαχείρισης, η δημιουργία ενός αρχαιολογικού περιπάτου, που θα περιλαμβάνει το ιερό της Εύκλειας, η διαμόρφωση του χώρου του ιερού με επεμβάσεις προστασίας – συντήρησης στο υλικό των ίδιων των μνημείων, η δημιουργία μιας εξέδρας θέασης και η χάραξη μιας διαδρομής επίσκεψης με τη συνοδεία ενημερωτικών πινακίδων. Τέλος, μεγάλη βαρύτητα δίνεται στην πρόταση χρησιμοποίησης ενός πολυμεσικού οδηγού, ο οποίος θα συνοδεύει την επίσκεψη. Αναλύονται τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα της εφαρμογής ενός τέτοιου μέσου, καθώς επίσης, οι δυνατότητες που παρέχει, αλλά και οι κίνδυνοι.

large terrace. Three stone retaining walls form the border of this terrace from the north, the south and the west. According to the excavation data and the dating of the finds the buildings of the sanctuary belong to three different periods: a) late Classical –early Hellenistic period (second half of the 4th century BC), b) Hellenistic period (early 3rd – mid 2nd century BC), c) Roman period (mid 2nd century BC – 1st century AD). The last and longer period consists of two separate phases. The first one is dated soon after the destruction that followed the Roman conquest in the middle of the 2nd century BC and the second one in the late years of the city, in the 1st century AD. The archaeological site of Vergina and the sanctuary of Eukleia in particular have a lot of potential in offering a pleasant and interesting tour to their visitors. Meanwhile, some simple interventions are necessary in order to optimize these advantages and minimize the disadvantages. An archaeological site has a double role, being at the same time the space of archaeological fieldwork and an open-air museum, where the finds are exposed in situ. One could call it a museum without walls, that offers to the visitor a broader experience viewing not only the archaeological objects but at the same time the natural environment. One of the most important goals of a restoration proposal should be the use of this additional information, in order to make things easier to understand. To

achieve this, a number of suggestions are presented in this postgraduate thesis that will help to transform the excavation data into an interesting informational panel that will help the visitors perceive the features of the archaeological site and its finds. There are also proposals dealing with actual difficulties, aiming to make the visit easier and safer for everyone. Some of them are: the creation of a shuttle bus service, the connection of certain archaeological sectors, including the sanctuary of Eukleia, in a single tour, measures for the protection and preservation of the architectural structures, the creation of a viewing platform and a signed route in the site and the use of a multimedia guide that could really help to improve the way that information is being displayed to the visitors. 05 Σχέδιο πρότασης. Proposal plan. 06 Πρόταση ανάδειξης ιερού Εύκλειας. Rehabilitation proposal for the sanctuary of Eukleia. 07 Εξέδρα θέασης. Viewing platform. 08-09 Πολυμεσικός οδηγός. Multimedia guide.

04 Το άγαλμα της Πεπλοφόρου. The statue of Peplophoros. 04

122