Jg.15/2 Milieu & Natuur by Provincie Limburg

Jaargang 15, nr. 2 - 2013

› Klimaatengagement › Over › Tips

blijft topprioriteit

lokale, groene en sociale energie voor trips

Woord vooraf Beste natuurliefhebber “Limburg gaat klimaatneutraal” staat hoog op de politieke agenda in Limburg. Dit voorjaar vonden heel wat relevante “klimaatactiviteiten” plaats: een bezoek van Amerikaans professor Jeremy Rifkin (21 en 22 april), een samenkomst van de (nieuwe) burgemeesters en schepenen (3 mei) en de vierde zitting van het Limburgse Klimaatparlement (4 juni). Verder is het project ESCOLIMBURG2020 goedgekeurd door de Europese Commissie. Hierdoor gaat € 880 785 naar de provincie, Infrax en Dubolimburg om de gemeenten te helpen investeren in energiezuinige gebouwen. De versnelling kan nog wat hoger; niet alleen praten, maar ook doen! Elke Limburger moet op haar/zijn niveau een steentje bijdragen aan een klimaatneutraal Limburg. De begrippen “duurzaamheid” en “klimaatneutraal” horen thuis in de Limburgse straten! Inmiddels is ook de interne Vlaamse staatshervorming een feit. Daardoor schuiven een aantal bevoegdheden op het vlak van milieu en natuur naar het provinciale niveau, zoals de Regionale Landschappen en de Bosgroepen. Hier is in de sector enige ongerustheid rond, zeker omdat slechts 70 % van de financiële middelen wordt overgedragen. Het is aan de provincie om ervoor te zorgen dat het huidige beleid, al dan niet met een aantal andere en/of nieuwe klemtonen, verdergezet wordt. De Regionale Landschappen hebben in dat verband al een succesvolle denkavond georganiseerd (14 mei). Er is ook nieuws over het Limburgs Veldstudiecentrum. 30 mei vond de officiële voorstelling plaats. LIVEC wil leerlingen, leerkrachten, vrijwilligers, … en gewone burgers (nog) meer betrekken bij het natuuronderzoek en zo bijdragen tot meer interesse voor de natuur. Veel leesgenot en een prettig verlof. Ludwig Vandenhove, gedeputeerde van Leefmilieu

2 | Milieu & Natuur 15/2 - 2013

NIEUW! Het Limburgs Veldstudiecentrum in Craenevenne De provincie koppelt aan de verhuis van het Provinciaal Natuurcentrum van Bokrijk naar Craenevenne in Genk de uitbouw van een Limburgs Veldstudiecentrum (LIVEC). Dit centrum wordt de ontmoetingsplaats voor iedereen die de Limburgse biodiversiteit wil bestuderen. In het LIVEC vind je een aantal lokalen onder andere voor microscopie, de analyse van vangsten maar ook werkruimtes of ruimtes waar je kan brainstormen. Je kan er ook terecht voor uitleenbare onderzoeksmaterialen. Het LIVEC moet uitgroeien tot een echte ontmoetingsplaats voor iedereen die de Limburgse biodiversiteit wil onderzoeken. Het zet zijn deuren open voor de vrijwilligers uit onze netwerken, verenigingen, scholen en gemeenten. Oude rotten, maar ook nieuwkomers kunnen profiteren van de enorme expertenkennis van onze netwerken en partnerorganisaties.

Bioambassadeurs We betrekken ook onze deskundigen in natuuren milieueducatie. Biodiversiteit bestuderen en ervaren is immers leuk en leerrijk. Door mensen terug in contact te brengen met de natuur, gaan ze nadenken over wat de biodiversiteit voor hen betekent en wat de impact van hun gedrag op de biodiversiteit is. Je maakt er m.a.w. echte biodiversiteitsambassadeurs van. En die kan de natuur altijd gebruiken! Een hele klus! We willen het LIVEC dan ook samen met onze partners uitbouwen.

Startvergadering Op 30 mei vond een startvergadering plaats met vertegenwoordigers van diverse partnerorganisaties. De medewerkers van het Provinciaal Natuurcentrum legden hun ideeën voor aan de deelnemers die de kans kregen om hun visie op het LIVEC toe te lichten. Dit leidde tot zeer interessante discussies. Het proces moet ervoor zorgen dat het LIVEC uitgroeit tot een hotspot van citizen science in Limburg. Wil je op de hoogte blijven? Neem dan regelmatig een kijkje op onze website www.livec.be. Meer info: Ella Baert, ella.baert@limburg.be, tel. 011 26 54 88 Provinciaal Natuurcentrum, Domein Bokrijk, 3600 Genk

Werken met partners De provincie Limburg betrekt al decennia lang diverse partners bij het bestuderen en beleven van de biodiversiteit op haar grondgebied. Mensen die zich in Limburg met natuurstudie bezighouden, worden samengebracht in de Limburgse Koepel voor Natuurstudie (LIKONA). Het Limburgs Natuur- en Milieueducatief Netwerk (LIMNET) richt zich tot mensen die actief zijn in de natuuren milieu-educatieve sector. Via Milieuzorg Op School (MOS) ondersteunt de provincie scholen en via het Limburgs Steunpunt Biodiversiteit (LISBIO) de gemeenten. In het LIVEC willen we de expertise uit al deze netwerken samenbrengen.

Dossier “Klimaat” Al in 2008 maakte het provinciebestuur zijn ambitie “Limburg gaat klimaatneutraal” wereldkundig. Het was daarmee een pionier, niet alleen in Vlaanderen, maar ook in Europa. De voorbije jaren zette het provinciebestuur een trein van initiatieven op gang. Tal van projecten en nieuwe overlegstructuren werden opgestart. Op vier sporen werd ingezet: de Limburgse bedrijven, de Limburgse gemeenten, de Limburgers en het provinciebestuur zelf. Vandaag zijn tientallen partners en duizenden Limburgers betrokken bij het streven om hun provincie klimaatneutraal te maken. Ook na de verkiezingen van 2012 blijft dit provinciale klimaatengagement een topprioriteit. Voor Milieu&Natuur een ideaal moment om een (tussen)stand van zake op te maken.

Vierde Klimaatparlement Tijdens de vierde zitting van het Limburgse Klimaatparlement - op 4 juni in het Hasseltse Provinciehuis werd een overzicht gegeven van de meest recente ontwikkelingen op vlak van klimaatpolitiek en de krachtlijnen van het beleid voor de komende jaren. Zo zal in de volgende jaren verder ingezet worden op de ondersteuning van de gemeenten. In grote lijnen blijft de klimaatpolitiek van de provincie ongewijzigd. De vier sporen - bedrijven, gemeenten, burger en eigen voorbeeldfunctie - vormen nog steeds de ruggengraat voor structurele acties. Met enkele treffende voorbeelden werd aan het Klimaatparlement een goed beeld gegeven van de opgestarte initiatieven. Ook de inzet van de leden van het Klimaatparlement werd in de kijker gezet. En terecht! In 2011 stelden zij meer dan 90 mogelijke acties voor om hun klimaatimpact te verminderen. Wat die inbreng opleverde, werd ook geïllustreerd met een aantal voorbeelden. Die maakten duidelijk dat het streven naar klimaatvriendelijker werken ook andere voordelen oplevert.

Economische crisis Omwille van de economische context loopt vandaag echter niet alles even gemakkelijk. De bezorgdheid hierover, specifiek voor Limburg, was dan ook nadrukkelijk aanwezig. De noodzaak om de voordelen van een ambitieus klimaatbeleid zichtbaar te maken werd dan ook onderlijnd. Dit is een uitdaging van formaat, waarmee de provincie zeker rekening moet houden. Toch onthouden we van deze namiddag graag de positieve zaken: er leeft nog steeds veel goede wil en vastberadenheid om mee te werken aan een beter Limburg en de geesten zijn rijp om nieuwe dingen te proberen en de handen vuil te maken. Samengevat: tijd voor (meer) actie!

Milieu & Natuur 15/2 - 2013 | 3

De provincie “vergroent” eigen wagenpark Ook het provinciebestuur geeft het goede voorbeeld met interne milieuvriendelijke maatregelen. Zo werden in april twee elektrische dienstvoertuigen in gebruik genomen. Daarmee wil de provincie het elektrisch rijden promoten en wordt haar wagenpark duurzamer en milieuvriendelijker. De voertuigen zijn door “Punch Powertrain” uit Sint-Truiden omgebouwd tot elektrische wagens die geen CO2 uitstoten. De twee voertuigen zullen door de provinciale diensten gebruikt worden voor de dienstverplaatsingen.

Met vijf pijlers naar een nieuwe koolstofvrije samenleving Op maandagavond 22 april 2013 liep het auditorium van de UHasselt in de oude gevangenis vol voor gastspreker Jeremy Rifkin. Voor wie hem niet kent: Rifkin (1945) is van opleiding econoom en verwierf wereldbekendheid met diverse boeken over economie en milieu. Hij was adviseur van enkele belangrijke Europese staatshoofden en stond mee aan de wieg van de Europese 20-20-20-doelstellingen. De rode draad van Rifkins verhaal: we staan aan de vooravond van de derde industriële revolutie. De eerste industriële revolutie was gebaseerd op steenkool en boekdrukkunst, de tweede op olie en telecommunicatie. De derde revolutie schuilt volgens Rifkin in de groei van zowel alternatieve energiebronnen als de internettechnologie. Dat de derde revolutie er een van “moeten” is, illustreerde Rifkin met rake analyses en ongezouten conclusies. Zijn we binnen 30 jaar niet volledig afgekickt van de koolstofeconomie, dan wacht onze kinderen en kleinkinderen een barre toekomst. Volgens Rifkin leiden vijf pijlers naar de nieuwe koolstofvrije samenleving. • De overvloed aan hernieuwbare energie moet geoptimaliseerd worden via grootschalige installaties. Rifkin is ervan overtuigd dat - van zodra een land meer dan 20 % van zijn energie uit hernieuwbare bronnen haalt - de marktvoorwaarden ervan gunstiger worden dan die van de klassieke energiebronnen. Daarom moet blijvend in groene energie geïnvesteerd worden in Limburg om dit kantelpunt te bereiken. • 2 190 miljoen Europese gebouwen moeten omgebouwd worden tot mini-energiecentrales (energiepositieve gebouwen).

4 | Milieu & Natuur 15/2 - 2013

• Er zijn investeringen nodig in de opslag van energie (chemische opslag, perslucht of water oppompen, omzetting in waterstof, …) om het wisselend aanbod van hernieuwbare bronnen op te vangen. • De energie die wordt voortgebracht uit de drie voorgaande pijlers wordt optimaal getransporteerd. Rifkin gaat hier uit van een energie-internet waar iedereen in real time energie met elkaar kan verhandelen. • Het elektrische vervoer is gebaseerd op batterijen of waterstof (brandstofcel). Cruciaal voor het welslagen van de derde industriële revolutie is evenwel dat deze vijf pijlers min of meer gelijktijdig tot ontwikkeling komen. Alleen dan kunnen diverse technologieën en tendensen elkaar aanvullen en versterken tot een niveau waarbij de maatschappij kan veranderen. Bij die tendensen rekent Rifkin het toenemende bewustzijn “dat wij slechts een onderdeeltje zijn van de biosfeer”. In het hele proces zullen banen uit klassieke sectoren verdwijnen en nieuwe, met een grotere lokale verankering, in de plaats komen. Groei zal niet meer afhankelijk zijn van de stijging van de productiviteit van arbeid of machines, maar van de toename van energie-efficiëntie en daarvoor is nog heel wat ruimte. Rifkin duidt de sociale dienstverlening (onderwijs, gezondheid, cultuur, non-profit, …) aan als grote groeipool. Rifkin brengt zonder twijfel een sterk verhaal. Alleen ontbreekt nog iets waardoor de puzzelstukken bij elkaar worden gelegd. Maar ook daar geeft Rifkin een aanwijzing: “Power to the people!” En wie kan daar nu tegen zijn.

Alle 44 Limburgse gemeenten in actie voor klimaat Dat de gemeenten een belangrijke rol spelen binnen het klimaatgebeuren is geen gratuite bewering. Het ultieme bewijs daarvan is dat alle 44 Limburgse gemeenten op 30 november 2011 een engagement tekenden met de provincie Limburg (in het kader van “Limburg gaat klimaatneutraal”) én met Europa (het Europese Burgemeestersconvenant of the Covenant of Mayors). Het Burgemeesterconvenant stelt dat gemeenten een jaar de tijd hebben om een klimaatnulmeting en klimaatplan op te stellen en goed te keuren. Ondertussen hebben al 37 Limburgse gemeenten een door de gemeenteraad goedgekeurd klimaatplan. 33 plannen liggen bij Europa voor goedkeuring en één plan is al goedgekeurd door Europa. De andere gemeenten zijn nog volop bezig met de opmaak van hun klimaatplan.

Op vraag van een gemeente kan een volledig renovatieproject voor gemeentelijke gebouwen worden gepland, uitgevoerd en indien nodig gefinancierd. De basis van elke renovatie is een grondige energieaudit. Door het installeren van isolerend glas en de renovatie van de verlichtings- en verwarmingsinstallatie beoogt men een besparing van meer dan 30 % aan energiekosten.

Bijeenkomst voor nieuwe schepenen en burgemeesters Om de nieuwe burgemeesters en schepenen van de 44 klimaatgemeenten een actuele stand van zaken te geven, organiseerde de provincie op 3 mei een bijeenkomst in het Hasseltse Provinciehuis. De eveneens nieuwe gedeputeerde van Leefmilieu Ludwig Vandenhove lichtte de klimaatambitie toe en benadrukte dat de ondersteuning van de klimaatgemeenten zal worden verdergezet. Vervolgens kwamen enkele concrete, opgestarte projecten aan bod. Het betrof de pilootprojecten en het ESCO-aanbod (Energie Service Company) van Infrax (zie verder). Tot slot werd ingegaan op de kansen en uitdagingen, de Europese regelgeving en de mogelijke subsidiekanalen.

Door het gebouwenpatrimonium zo energiezuinig mogelijk te maken, geeft de gemeente het goede voorbeeld en zet het de ambities uit de gemeentelijke klimaatplannen in de praktijk om. © Dubolimburg

Op 24 juni volgde dan een officieel ondertekeningsmoment in Brussel, waar de Europese Commissie alle Europese burgemeesters uitnodigde om hun engagement te ondertekenen. 4 500 Europese steden en gemeenten ondertekenden al het Burgemeestersconvenant.

ESCOLimburg2020 “ESCOLimburg2020” is een driejarig project dat Limburgse gemeenten intensief wil ondersteunen bij het renoveren van zoveel mogelijk gemeentelijke gebouwen. Hiervoor sloegen de provincie Limburg, Infrax Limburg en Dubolimburg (het provinciale Steunpunt Duurzaam bouwen) de handen in mekaar. Het initiatief kan rekenen op Europese steun.

Milieu & Natuur 15/2 - 2013 | 5

Pilootprojecten in het kader van klimaatneutraal Elke Limburgse klimaatgemeente beschikt vandaag over een nulmeting en bijna elke gemeente heeft een eigen klimaatplan. Daarnaast investeren de lokale besturen ook in vernieuwende voorbeeldprojecten. Mi&Na overloopt kort de projecten die zich, op het “Energieke houtkanten”-verhaal na, nog in de opstartfase bevinden. Deze pilootprojecten kunnen rekenen op steun van de provincie Limburg en haar partners Infrax, Dubolimburg en Bond Beter Leefmilieu. Vrijwel alle Limburgse gemeenten hebben toegezegd om mee te werken in een van de onderstaande projecten. Binnenkort volgt een nieuwe projectoproep. • Gemeentelijke BEN-gebouwen – Vanaf 2019 is de overheid verplicht nieuwe overheidsgebouwen op te trekken volgens de Europese richtlijn Bijna Energie Neutraal (BEN). Het project “Gemeentelijke BEN-gebouwen” begeleidt onder andere het opstellen van het eisenprogramma, het toetsen van plannen aan de BEN-eisen en het brengen van plaatsbezoeken aan “goede voorbeelden”. • Collectieve renovaties – In dit project worden woningeigenaars aangemoedigd om deel te nemen aan een collectief renovatieproject. Voor de eigenaars worden infobijeenkomsten georganiseerd, woningen doorgelicht en gezamenlijke aankopen gerealiseerd. Het doel is een effectieve renovatie van de woningen tot “bijna energieneutrale” woningen en passiefhuizen. • Klimaatneutrale verkaveling – Dit initiatief beoogt de realisatie van klimaatneutrale verkavelingen. Dergelijke bouwprojecten worden geïntegreerd in het bestaande landschap. Daarbij wordt de beschikbare ruimte intensief en multifunctioneel gebruikt. Bij de woningen gaat de aandacht naar duurzame materialen, het principe van energieneutraal, de aansluiting op een collectieve verwarmingsinstallatie op basis van hernieuwbare energie en de bouw van parkeerhavens. Ook de tuinen zijn bijzonder. Een kleine private tuin wordt gekoppeld aan een grotere gemeenschappelijke binnentuin. De gemeentebesturen spelen een belangrijke rol bij de projectontwikkeling, het duurzame ontwikkelings- en implementatietraject en de communicatie. • Sociale duurzame wijken – Dit project onderzoekt de mogelijkheden om bestaande wijken te verduurzamen. Er wordt nagegaan hoe een wijk milieu- en woonvriendelijker kan gemaakt worden. De inbreng van (toekomstige) bewoners speelt daarbij een grote rol.

6 | Milieu & Natuur 15/2 - 2013

• Collectieve hernieuwbare energieprojecten – Dit project mobiliseert lokale gemeenschappen om als aandeelhouder te investeren in hernieuwbare energieprojecten. De meerwaarde hiervan is niet alleen de financiële return. Er wordt ook een verhoogde sociale samenhang en sterker gemeenschapsleven verwacht. • Elektrisch vervoer – Dit project wil gemeenten ertoe aanzetten zinvol te investeren in elektrische mobiliteit. Het betreft zowel fietsen, scooters, wagens als lichte vrachtwagens. Het project zet in op visievorming, doordachte technische keuzes en het creëren van enthousiasme bij gebruikers. • Energieke houtkanten – Met dit project van het Regionaal Landschap Lage Kempen en partners zullen de houtkanten in de gemeente Bocholt terug op een cyclische wijze beheerd worden. Het geoogste hout krijgt lokale toepassingen, zoals de verwarming van gebouwen (zie ook kaderstuk).

Meer info over het dossier “Klimaat”: Dienst Milieu en Natuur • Patrick Boucneau patrick.boucneau@limburg.be, tel. 011 23 83 52 • David Michiels david.michiels@limburg.be, tel. 011 23 83 32 • Nele Vandenreyt nele.vandenreyt@limburg.be, tel. 011 23 83 53 Dienst Mobiliteit • Johny Vanhove johny.vanhove@limburg.be, tel. 011 23 83 21 provincie Limburg, Universiteitslaan 1, 3500 Hasselt

Lokale, groene én sociale energie uit landschapselementen in Bocholt

De scholencampus PVL-Biotechnicum in Bocholt zal vanaf eind 2013 verwarmd worden met houtsnippers uit de omliggende houtkanten. Het gaat om een internationaal pilootproject waarbij groene energie gehaald wordt uit het lokale landschap. De voorbije decennia verdwenen houtkanten en de bijhorende natuurlijke rijkdom bijna stelselmatig uit ons landschap. Dat had voornamelijk te maken met het verlies van hun economische functie waardoor het hakhoutbeheer niet meer rendabel was. Dit was ooit anders. Eeuwenlang leverden de kilometerslange houtkanten het zogenaamde “geriefhout” om bijvoorbeeld stelen te maken of “mutsaarden” (takkenbundels) waarmee de bakoven werd gestookt om brood te bakken. Vandaag worden grondstoffen en energie nog nauwelijks uit onze nabije omgeving gehaald. Voorwerpen uit kunststof vervingen heel wat houten gereedschap. Stookolie en aardgas worden eenvoudig en goedkoop geïmporteerd. Het landschap kreeg wel “nieuwe” functies als bron van biodiversiteit en natuurbeleving. De kunst bij de herwaardering van houtkanten, hakhoutbeheer en het landschap in het algemeen is een evenwicht te vinden tussen de vijf verschillende functies: voedsel, grondstoffen, energie, biodiversiteit en natuurbeleving. Het initiatief “energieke houtkanten” dat het Regionaal Landschap Lage Kempen uitwerkte met tal van partners speelt hier duidelijk op in. De opzet is: op een ecologisch, sociaal en maatschappelijk verantwoorde manier biomassa uit het landschap oogsten voor lokale energie- of warmteproductie.

• in het voordeel van biodiversiteit – Door op een doordachte manier terug hakhout in houtkanten te introduceren, zullen talrijke planten en dieren nieuwe kansen krijgen. • lokaal – De biomassa voor de verwarming komt uit de onmiddellijke omgeving. Bovendien gebeurt het oogsten, opslaan, transporteren van het materiaal in samenwerking met lokale landbouwers. Het geld voor verwarming wordt nu geïnvesteerd in een mooier landschap en in lokale tewerkstelling. • sociaal – De energie wordt geproduceerd voor en door lokale mensen. Een nog op te richten coöperatie zal die lokale betrokkenheid garanderen. De provincie Limburg ondersteunt dit pilootproject met een subsidie van € 180 000. Verder werken de scholencampus, Bocholt, Agrobeheercentrum Eco², Agro|aanneming, Innovatiesteunpunt en LiSRO mee. Meer info: Joep Fourneau, joep.fourneau@rllk.be, tel. 011 78 52 59 RLLK, Grote Baan 176, 3530 Houthalen-Helchteren

Dit internationale project kreeg de naam TWECOM (Towards ecoenergetic communities) met partners uit België (waaronder de provincie Limburg), Duitsland, het Verenigd Koninkrijk en Nederland. Het startte in januari 2013 en loopt nog tot december 2015. TWECOM wil twee pilootprojecten opstarten. Een daarvan speelt zich af in Bocholt en is volop in voorbereiding. De scholencampus PVL-Biotechnicum, die momenteel uitgebreid wordt met een praktijkhal en een basisschool, zal op termijn (timing eind 2013) volledig verwarmd worden met houtsnippers uit de omliggende houtkanten. Een houtsnipperverbrandingsinstallatie zal de scholengebouwen van warmte voorzien via een warmtenet. De voordelen zijn divers. De energie is: • groen – Hout uit hakhoutbeheer heeft een gunstige CO2-balans. De boom wordt niet verwijderd en uit het wortelstelsel groeien takken die opnieuw geoogst kunnen worden. Bovendien is de techniek voor de verbranding van houtsnippers zo geëvolueerd dat uitstoot van schadelijke stoffen tot een minimum beperkt wordt.

Milieu & Natuur 15/2 - 2013 | 7

Klimaatsubsidies voor MOS-scholen: twee voorbeelden De provinciale projectsubsidies moeten MOS-scholen stimuleren om projecten rond klimaatzorg op te zetten. Ook voor het schooljaar 2013-2014 is opnieuw € 50 000 voorzien. Twee projecten - een uit het basisonderwijs en een uit het secundair - die in 2012 werden goedgekeurd, illustreren mooi de doelstellingen. Mogelijk bieden ze inspiratie voor nieuwe projecten in het komende schooljaar. BS Wonderwijs in Alken Onder het veelzeggende motto “Respecteer het klimaat, niet met woord maar met daad!” werken leerlingen en leerkrachten van de basisschool “Wonderwijs” uit Alken aan een vermindering van de uitstoot van broeikasgassen en een besparing op de energiefactuur. De school ijvert dit schooljaar ook voor haar tweede groene MOS-vlag.

Respecteer het klimaat “Met dit project willen we onze kinderen, ouders en grootouders bewust maken van het feit dat er wel degelijk dringend iets moet veranderen op klimaatvlak”, zegt Bieke Deboo, MOS-verantwoordelijke van BS Wonderwijs in Alken. “De leerlingen worden zoveel mogelijk betrokken bij de uitwerking ervan. Gespreksrondes in de klassenraad en de MOS-raad leverden prima acties op rond energiebesparingen of educatieve spelen in alle klassen. We bekijken altijd de toestand “voor” en “na” zodat ze merken dat de acties wel degelijk resultaten opleveren.” Met de provinciale klimaatsubsidies kocht “Wonderwijs” tochtstrips, radiatorfolie en educatieve materialen.

8 | Milieu & Natuur 15/2 - 2013

Het Green High make-overproject in Diepenbeek “Hoe kan de biodiversiteit op het schoolterrein op een ecologische, economische en esthetische manier verbeteren?” Dat was het ambitieuze onderwerp van het eindwerk van de zesdejaarsleerlingen wetenschappen van de schoolcampus van de PSSD Green High in Diepenbeek.

Meer biodiversiteit op school De leerlingen keken verder dan het schoolterrein. Een eerste initiatief was de studie van de nabije omgeving en meer bepaald het natuurgebied de Dorpsbemden-Pomperik. Dit natuurgebied kenmerkt zich door blauwgraslanden en waardevolle, onbemeste hooilanden. De leerlingen willen een deel van die biodiversiteit naar de schoolomgeving brengen door een aantal grasvlakten één keer per jaar te maaien en te laten uitgroeien tot mooie bloemenweiden. De school zal hiervoor geen bemesting gebruiken.

Vijver en bijen Ook wordt gedacht aan het uitgraven van een vijver. Als voorbereiding werden eerst peilbuizen geplaatst. Die zullen belangrijke informatie leveren op het vlak van grondwaterstand. De leerlingen trokken zich ook de zorgwekkende toestand aan van de honingbijen en solitaire bijen. Tijdens de jaarlijkse “Technisch Technologische Vormingsdag” werden twee grote bijenhotels gemaakt.

Tevreden De enthousiaste leerlingen formuleerden hun tevredenheid over het project als volgt: “We bereikten dit mooie eindresultaat met de hele klas. Dit zorgde voor een goede samenwerking. Bij hindernissen konden we steeds op elkaar rekenen. Nu ons werk gedaan is, hopen wij een degelijke basis te hebben gelegd voor de leerlingen die er de volgende jaren aan zullen werken. Uiteraard verwachten wij dat onze opvolgers dit project uitbreiden om de PSSD Green High nog aangenamer te maken voor de medeleerlingen, leerkrachten en personeelsleden.” Meer info over de provinciale projectsubsidies voor MOS-scholen: www.pnc.be/klimaatsubsidies of MOS Limburg • Karel Coenen, basisonderwijs karel.coenen@limburg.be, tel. 011 26 54 91 • Philippe Plessers, basisonderwijs philippe.plessers@limburg.be, tel. 011 26 54 66 • Hilde Boiten, secundair onderwijs hilde.boiten@limburg.be, tel. 011 26 54 67 Provinciaal Natuurcentrum, Domein Bokrijk, 3600 Genk

Bevraging Tijdens de uitvoering van het project ging veel aandacht naar de aspecten communicatie en participatie. Een bevraging van de medeleerlingen, leerkrachten en personeelsleden zorgde voor inspraak en meer bereidheid tot medewerking. De website greenhighmakeover.tk hield iedereen op de hoogte van de vooruitgang. Op drukbezochte en strategische locaties, zoals de schoolingang, de bijenhotels en de peilbuizen werden informatiepanelen geplaatst.

Milieu & Natuur 15/2 - 2013 | 9

Nog meer educatief nieuws Bambinibox

Walk for Water

Mobiel 21 ontwikkelde met de “Bambinibox” een activiteitenbox voor kleuters rond het thema duurzame mobiliteit.

Op Wereldwaterdag - 22 maart - stapten 3 160 leerlingen en leerkrachten uit Limburg samen 18 741 km om de waterproblematiek in de wereld aan te kaarten. MOS, PROTOS, GREEN vzw en AquaFlanders daagden de MOS-scholen uit om met “Wereldwaterdag@ school” aan te sluiten bij de wereldwijde actie “Walk for Water”. Miljoenen mensen, jong en oud, moeten elke dag gemiddeld 6 kilometer stappen om water te halen voor hun basisvoorzieningen.

De opzet bestaat erin kleuters spelenderwijs in contact te brengen met duurzame alternatieven voor de auto. Deze box bevat een schat aan verhaaltjes, speelgoed, brochures en educatief materiaal. Je kan de Bambinibox gratis ontlenen via je MOS-begeleider.

2e prijs in MOS-wedstrijd

De leerlingen van het Green High Makeover Team van de PSSD Green High (Diepenbeek) wonnen de tweede prijs van de MOS-wedstrijd “Sex, drugs en rock&roll”. Deze wedstrijd triggert de onderzoekscompetenties van leerlingen. De jongeren konden de jury met hun “Green High Makeover Garden Edition” (zie ook p. 8 - 9) over de ganse lijn overtuigen. De jury waardeerde de milieulink, de maatschappelijke relevantie, de onderzoekshouding, de samenwerking, de brede bevraging en de aanzet tot realisatie van het ontwerp. Op 13 mei mochten de leerlingen inschepen op de Belgica voor een onderzoek op de Noordzee. Zij maakten kennis met de bemanning, de wetenschappers en de onderzoeksfaciliteiten van het oceanografisch onderzoeksschip. Na de 5 Beaufort met glans te hebben getrotseerd, werd even geposeerd voor een groepsfoto.

Meer info: MOS Limburg • Karel Coenen, karel.coenen@limburg.be, tel. 011 26 54 91, basisonderwijs • Philippe Plessers, philippe.plessers@limburg.be, tel. 011 26 54 66, basisonderwijs • Hilde Boiten, hilde.boiten@limburg.be, tel. 011 26 54 67, secundair onderwijs Provinciaal Natuurcentrum, Domein Bokrijk, 3600 Genk, mos@limburg.be

LIMNET-nascholingen 2013-2014 De nascholingen van het Limburgs Natuur- en Milieueducatief Netwerk staan voor kwaliteit. Ook volgend schooljaar wordt een interessante reeks nascholingen aangeboden voor het onderwijsveld. Schrijf je in via www.pnc.be/nascholingen! • In- en uitzoomen op afval - Afval, het blijft een “hot item” in en buiten de school. Gewapend met de vijf principes van Educatie voor Duurzame Ontwikkeling (EDO) leggen we afval onder de loep. Datum en plaats: 14 november 2013 in Craenevenne (Bokrijk). Doelgroep: alle graden SO. I.s.m. MOS. • Kennismaking met het Limburgs Veldstudiecentrum (LIVEC) Je wordt geïnformeerd over hoe LIVEC je natuuronderzoek op school kan ondersteunen met voorbeeldprojecten, veldstudiematerialen en -technieken. Datum en plaats: voorjaar 2014 (voor- en/of namiddag) in Craenevenne (Bokrijk). Doelgroep: KO, LO en SO. I.s.m. MOS en LIKONA.

10 | Milieu & Natuur 15/2 - 2013

• Wizard of MOS - Kennismaking met de bouwstenen van “educatie voor duurzame ontwikkeling” (EDO) via concrete werkvormen en praktijkideeën. Datum en plaats: 24 oktober 2013 (voor- en/of namiddag) in Craenevenne (Bokrijk). Doelgroep: LO. I.s.m. MOS en Kleur Bekennen. • Voedselwijzer - Praktijkdag om bewuste keuzes te leren maken op het gebied van duurzame voeding. Verschillende organisaties presenteren hun educatief aanbod. Datum en plaats: 11 februari 2014 (voor- en/of namiddag) in Craenevenne (Bokrijk). Doelgroep: alle graden SO. I.s.m. MOS en Kleur Bekennen.

Meer speelweefsel in het groen! Dat kinderen vandaag de dag nog buiten spelen in bossen en velden lijkt niet meer zo vanzelfsprekend. De provincie Limburg werkte daarom het project “Spelen en ravotten in Limburgs groen” uit om meer speelkansen te creëren in de natuur en de directe woonomgeving. Op 14 maart konden 132 geïnteresseerden tijdens een Vlaamse studiedag over “Groen speelweefsel” kennismaken met de realisaties van het project. “Spelen en ravotten in Limburgs groen” is een initiatief van de provincie Limburg (Provinciale Jeugddienst, Provinciaal Natuurcentrum) en de “groene en jeugdige partners”, namelijk het Agentschap voor Natuur en Bos, de Ambrassade (voorheen Steunpunt Jeugd), Kind en Samenleving en Bos+ met steun van het Vlaamse Departement Leefmilieu, Natuur en Energie.

Pilootgemeenten De gemeenten Genk, Bilzen, Riemst en Hechtel-Eksel waren geselecteerd als pilootgemeenten. Ze kregen de kans om de instrumenten mee te ontwikkelen en uit te testen. Zoals de “Interactieve Speelweefsel Kaart” bijvoorbeeld, die de speelplekken en de verbindingen ertussen digitaal in kaart brengt. Via deze kaart kunnen speelse wandelen fietsroutes worden aangemaakt.

Groenspeelweefsel.be vertelt over de ervaringen in de vier pilootgemeenten en geeft verder massa’s tips over hoe een toekomstbeeld en actieplan opmaken, types van speelplekken enzovoort. De website levert andere geïnteresseerde gemeenten voldoende gegevens om ook aan de slag te gaan met groen speelweefsel.

Boost In de voormiddag werden het project “Spelen en ravotten in Limburgs groen”, de thema’s veiligheid en risico, inbedding in de beheers- en beleidscyclus (BBC) en de resultaten in de vier Limburgse pilootgemeenten uitvoering belicht. Het werd duidelijk dat het project in al de betrokken gemeenten voor een positieve boost had gezorgd. Het leidde alvast tot betere contacten en samenwerking tussen de diensten en meer specifiek tussen de jeugd-, milieu- en groendienst en ruimtelijke ordening.

Concrete realisaties Tijdens de studiedag konden de gemeenten al concrete realisaties voorleggen. Zo werd in Riemst de speelweide in Val-Meer natuurrijk en avontuurlijk ingericht. De gemeente Bilzen vormde een speelterrein om tot groene speelomgeving voor schoolkinderen en het grote publiek. In Hechtel-Eksel wordt het opgemaakte groenplan vandaag gebruikt als leidraad bij het onderhoud van groene speelplekken en verbindingen. Het “speelweefselidee” is er verankerd in een algemeen plan voor het straatmeubilair. Ook wordt met de nood aan speelruimte rekening gehouden bij het inplanten van nieuwe verkavelingen. In Genk gaat de aandacht vooral naar inspraak en participatie van kinderen. Hier werden de eerste concrete speelplekken gerealiseerd in de wijken Termien en Bosberg.

Info Het namiddagprogramma was zeer praktijkgericht. De deelnemers werden uitgebreid geïnformeerd over het ontwikkelen van een “Interactieve Speelkaart”, het verankeren van het groene speelweefsel in het lokaal beleid of de ruimtelijke inplanting van het groene speelweefsel. Ook het praktijkbezoek aan groene speelplekken in Hasselt was erg leerrijk.

Meer info: www.groenspeelweefsel.be Hilde Vanderlinden hilde.vanderlinden@limburg.be tel. 011 23 72 77 Provinciale Jeugddienst, Provinciehuis Universiteitslaan 1, 3500 Hasselt

Milieu & Natuur 15/2 - 2013 | 11

Vijf gemeenten maken inwoners warm voor biodiversiteit Tijdens de “Dag van de biodiversiteit”- jaarlijks op 22 mei - vragen de Verenigde Naties wereldwijd aandacht voor de achteruitgang van de biodiversiteit op aarde. In Haspengouw en Voeren werd deze dag dit jaar meteen uitgebreid tot de “Week van de biodiversiteit”. Vijf gemeenten koppelden het ondertekenen van een biodiversiteitscharter aan activiteiten in de natuur. Hiermee hopen ze hun inwoners warm te kunnen maken om hun steentje bij te dragen aan het behoud van de biodiversiteit. Tijdens de “Week van de Biodiversiteit”- die liep van 20 tot 26 mei - ondertekenden de gemeenten Bilzen, Borgloon, Herk-deStad, Kortessem en Sint-Truiden een biodiversiteitscharter. Deze engagementsverklaring bevat concrete actiepunten waarvoor de gemeente zich samen met de lokale partners wil inzetten. De ondertekenaars engageren zich onder meer voor het behoud en beheer van de typische kleine landschapselementen, voeren acties uit voor de bescherming van bijzondere Limburgse soorten en nemen specifieke maatregelen in gebieden in hun gemeente.

Schakel Verder wordt een hele waaier aan acties opgelijst die samen met de lokale landschaps- en natuurorganisaties de volgende jaren worden uitgevoerd. Dit “charter voor biodiversiteit” vormt een belangrijke schakel tussen het GALS-project (Gemeenten Adopteren Limburgse Soorten) en een ruimer biodiversiteitsbeleid in de provincie. Belangrijke trekkers van het charter zijn de provincie Limburg, Natuurpunt, het Regionaal Landschap Haspengouw en Voeren en uiteraard de gemeenten en lokale organisaties zelf.

12 | Milieu & Natuur 15/2 - 2013

Groot publiek De vijf gemeenten koppelden de ondertekening van het charter aan een activiteit waarmee ze zoveel mogelijk inwoners warm wilden maken voor het behoud van de biodiversiteit. Zo kon de natuurliefhebber in Bilzen tijdens een geleide biodiversiteitstocht een stukje van de natuuren soortenrijkdom ontdekken. SintTruiden organiseerde een fietstocht langs holle wegen. In Grootloon (Borgloon) timmerden schoolkinderen aan een insectenhotel voor wilde bijen. Heers (waar het charter al eerder getekend was) mikte op jongeren en organiseerde een vleermuizenwandeling waarbij een verteller de kinderen op sleeptouw nam. Kortessem koos voor een avondtocht in het natuurgebied Zammelen. In Herkde-Stad ten slotte ging alle aandacht naar de Schulense schapen met als hoogtepunt het ontwerpen van een kunstwerk voor deze “natuurlijke beheerders” van het Schulensbroek. Meer info: Joke Rymen, joke.rymen@rlh.be, 011 24 91 55 Regionaal Landschap Haspengouw en Voeren Daaleindestraat 2, 3720 Kortessem

Documentatiecentrum Het Groene Huis Leven met parasieten / Frans Rochette Zeist: KNNV, 2012 - 224 p.: ill. Dit boekje beschrijft keelhorzels, luizen, vlooien, leverbotten, aarswormen, enzovoort. Oude antiparasitaire methoden of de anekdotische beschrijving van het vogelmasker van de pestdokter wekken verwondering. “Leven met parasieten” eindigt met een biografie van Paul Janssen en Antoni van Leeuwenhoek. Met inbegrip van een verklarende woordenlijst, literatuurverwijzingen en een index.

Fotogids larvenhuidjes van libellen / Christophe Brochard, Dick Groenendijk, Ewoud van der Ploeg en Tim Termaat Zeist: KNNV, 2012 - 320 p.: ill. Deze veldgids bestaat uit twee delen. Deel 1 informeert over libellen en het verzamelen, conserveren en determineren van huidjes. Deel 2 beschrijft de huidjes van de 80 meest voorkomende libellen en waterjuffers. Het boek valt op door het gedetailleerde fotomateriaal. Met inbegrip van register, woorden- en literatuurlijst. Ziekte van Lyme: nasleep van een tekenbeet / Peterhans van den Broek [et al.] - Cahiers biowetenschappen en maatschappij, jrg. 31 (2012) nr. 1 67 p.: ill. In Nederland worden jaarlijks ongeveer 22 000 personen getroffen door de ziekte van Lyme. Onderzoekers verwachten tegen 2030 een verdubbeling van dit aantal. “Ziekte van Lyme: nasleep van een tekenbeet” gaat dieper in op de diverse aspecten van de ziekte zoals het voorkomen, de ziekteverschijnselen, de diagnose en de behandeling. Verder wordt aandacht besteed aan de oorzaken van de toename van deze ziekte en een actieplan tegen deze ziekte. Het boekje is geschreven voor een breed publiek.

Opvoeden in verbondenheid / Peter Jochems (redacteur) - Mechelen: Jeugd en vrede, 2010 - 151 p.: ill. “Opvoeden in verbondenheid” bekijkt het thema voor vijf levensdomeinen: de relatie met jezelf, de ander, de materie, de sociale omgeving en de natuur. Het laatste hoofdstuk gaat uitgebreid in op opvoeden en “de band met de natuur, het levensgeheel”. Dat doet de auteur aan de hand van talrijke citaten, tips, ideeën en korte verhalen. In de bijlage wordt een overzicht gegeven van 15 organisaties die rond verbondenheid werken. De natuur ontkleed / Rollin Verlinde Tienen: De Groene Gedachte, 2012 146 p.: ill. Rollin Verlinde vertelt vanuit zijn eigen natuurervaringen en maakt zo allerlei processen en verbanden duidelijk. Hij toetst “wilde verhalen” aan wetenschap. Ben je benieuwd naar het resultaat? Lees dan alvast dit boek. Het is namelijk geschreven voor elke natuurliefhebber en er is helemaal geen voorkennis vereist!

Documentatiecentrum tijdelijk gesloten Het documentatiecentrum sluit tijdelijk haar deuren vanaf 1 juli omwille van de verhuis van het Provinciaal Natuurcentrum (PNC). Tijdens de verhuisperiode zoekt het team verder naar actuele en interessante uitgaven om het documentatiecentrum up-to-date te houden. Je wordt vanzelfsprekend verwittigd wanneer het gloednieuwe documentatiecentrum, aan Craenevenne 86 in Genk, de deuren terug opent.

Milieu & Natuur 15/2 - 2013 | 13

Tips voor trips Fietsen en wandelen met LIKONA Openluchtmuseum Bokrijk

Voerstreek-Mergelland

Geologische wandelroute - Bokrijk is vooral bekend omwille van zijn idyllische huisjes uit het Vlaamse verleden. Weinig bezoekers beseffen echter dat deze gebouwen vaak de enige overblijvende, stille getuigen zijn van vergeten en verdwenen streekeigen natuurlijke bouwmaterialen. De geologische wandelroute leidt je langs maaskeien van meer dan 500 miljoen jaar oud, toont je graafgangen van zeepieren en laat je kennis maken met schelpgeesten.

Geologische fietsroute – Deze route biedt de mogelijkheid om via drie fietslussen het landschap en de natuur ondergronds en bovengronds te ontdekken. Van noord naar zuid verken je het Mergelland, Voeren en het Land van Herve. De oudste mijnbouwactiviteit in de Euregio Maas-Rijn, prehistorische vuursteenmijnen van Rijckholt, ligt ook langs de fietsroute. De publicatie staat garant voor veel informatie en een fikse sportieve tocht.

Tussen Kempen & Maas Geologische fietsroute - Tijdens deze fietstocht word je geconfronteerd met subtiele veranderingen in het landschap. Je ziet hoe combinaties van geologische krachten en schommelingen van het zeepeil tijdens de laatste ijstijden het huidige landschap hebben gevormd. De route start aan Maascentrum De Wissen in Dilsen-Stokkem, loopt door het Maasland en het 35 m hoger gelegen Kempens plateau.

De publicaties kosten 10 euro. 7

EK LIB E

Beuten

3 BO

V EN

T AA

KW AK HA SCHIMM ELLIGGE

38 39

T IC

RWEG

ULVEND

42 41

’s-Gravenvoeren

21 20

W E E RS T E

E ST

31 B ER

B AT

15 M O ELI N G E R

P SSTR A

Savelsbos

Eijsderbeemden

DO R

PREHISTORISCHE VUURSTEENMIJN

VOERSTREEK-MERGELLAND

- GEOLOGISCHE FIETSROUTE - 05 -

Je kan ze bestellen via het Provinciaal Natuurcentrum, Domein Bokrijk (Genk), tel. 011 26 54 50 of via likona@limburg.be.

TIER SAIVE

PETIT-CHAMPS

Bois du Roi

Provinciaal Natuurcentrum Het Groene Huis, Domein Bokrijk B-3600 GENK

FORT

Een initiatief van de provincie Limburg limburg.be/likona

BR A

La B

L e Bi e k

LA MOINERIE

G AR

er w

RU E

LIMBURGSE KOEPEL VOOR NATUURSTUDIE

Aubin

IÈR

Bois de la Canelle

2 km

25 La B erw inn

Genieten van het goede buitenleven

18 Wijergidsen afgestudeerd

Prijs: € 3. Te koop in de lokale toeristische infokantoren.

Boeken: toerisme@heusden-zolder.be, uitpunt@zonhoven.be, toerisme@houthalen-helchteren.be, toerisme@hasselt.be, c-minebezoekersonthaal@genk.be, uitingenk@genk.be

“Genieten van het goede buitenleven” verzamelt vijf wandelingen in bijzondere natuurpareltjes en laat je proeven van het platteland van Meeuwen-Gruitrode, Peer, Bocholt, Bree, Neerpelt en Hamont-Achel. Het boekje belicht enkele markante haltes en fotogenieke locaties. Elke wandeling is zorgvuldig bewegwijzerd.

Vernieuwde kaart voor ruiters en menners

De routekaart van het Limburgse ruiter- en menroutenetwerk is vernieuwd (geldig tot en met 2014). Het bevat een uitbreiding en introduceert enkele extra, kleinere lussen. De eerste Vlaamse ruitertunnel in Genk ontsluit de natuurgebieden Tenhaagdoornheide en de Teut. In Lommel stap je naadloos over naar het Antwerpse Campinanetwerk. Via Bocholt en Kinrooi is er een aansluiting op het Nederlandse ruiternetwerk van Weert. Er komen ook drie nieuwe routes in de duinengordel (Opglabbeek en MeeuwenGruitrode), inclusief een nieuwe doorwaadplaats. Info: www.paardenprovincie.be. Prijs: € 6. Te koop in de toeristische infokantoren van de Limburgse Kempen.

14 | Milieu & Natuur 15/2 - 2013

ABDIJ VAN VAL DIEU

De reizende tentoonstelling “De bever terug in de Maasvallei” in het Maascentrum De Wissen (Maaspark, 3650 Stokkem) toont de bijzondere leefwijze van dit inheemse knaagdier en zijn belang voor de biodiversiteit. Ook de onderzoeksgegevens van Kristijn Swinnen (Univ. Antwerpen) werden in de expositie verwerkt. De tentoonstelling loopt van 6 juli tot 30 september 2013 en is gratis. Info: tel. 089 75 21 71 of info@dewissen.be

D E LA MA

De tweede lichting “Wijergidsen” studeerde op 18 april af. 18 natuuren toeristische gidsen specialiseerden zich in De Wijers. De vorming werd georganiseerd door het Regionaal Landschap Lage Kempen met financiële steun van de provincie Limburg en Europa.

De bever terug in de Maasvallei

BE L

RUE D ES PL ATA

NES

LANGSTRAAT

29 27 28

RUE

SART

KASTEEL VAN WODÉMONT

KASTEEL VAN GORHEZ

LIKONA-nieuws Een must voor vogelliefhebbers

In oktober kan je deelnemen aan een nieuwe cursus rond vogels, uitgewerkt door de Vogelwerkgroep van LIKONA samen met Natuurpunt Educatie. De vorming beslaat een 20-tal lessen netjes verdeeld in “theorie” en “praktijk” en start op dinsdag 8 oktober 2013. De nodige terreinkennis wordt opgedaan in typische Limburgse reservaten of gebieden. Het volledige programma vind je terug op www.likona.be. Informatie kan je opvragen bij Wim Goris, lw.goris@skynet.be. Wees er snel bij want het aantal deelnemers is beperkt tot 25. De deelname bedraagt € 60.

Draag bij aan een standaardwerk over vogels De nieuwe uitgave van de Limburgse Avifauna is in volle voorbereiding. Omdat dit een standaardwerk wordt over de gehele Limburgse vogelpopulatie (broedvogels, trekvogels, …) zijn alle gegevens van tel. Ook die van jou! Tijdschriften, notaboekjes, collecties worden nauwkeurig bestudeerd. Op dit moment wordt nog naarstig gezocht naar oude waarnemingen, zowel op papier als digitaal. Misschien heb jij thuis nog een belangrijk stukje van de puzzel liggen. Dit kan historische informatie zijn, interessant beeldmateriaal enz. Stuur je gegevens door naar luc.crevecoeur@limburg.be.

LIMBURGSE KOEPEL VOOR NATUURSTUDIE

Niet te missen publicatie

Het LIKONA-jaarboek 2012 is een themanummer over “Bosland” (Hechtel-Eksel, Lommel en Overpelt) geworden en bespreekt geologie, flora en fauna en beheer. De publicatie kost 10 euro. Je kan ze bestellen via het Provinciaal Natuurcentrum, Domein Bokrijk (Genk), tel. 011 26 54 50 of via likona@limburg.be. De volledige inhoud van het jaarboek en meer vind je terug op www.likona.be.

Speurneuzen

Ben je geboeid door planten, hamsters, vissen, insecten, geologie of boomkikkers? Of heb je interesse om mee te werken aan een natuuronderzoek in de frisse buitenlucht? Dan zijn de talrijke LIKONA-activiteiten zeker spek voor je bek. Een volledig overzicht vind je op www.likona.be of op de wikkel van dit nummer van Milieu&Natuur. Jouw deelname aan een LIKONA-excursie verrijkt niet alleen je eigen kennis, maar levert ook een bijdrage aan de kennis over de Limburgse natuur.

Milieu & Natuur 15/2 - 2013 | 15

Agenda JULI 7 DE WATERSNIP, natte voetenwandeling; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel. Info: 011 45 01 91, watersnip.anb@vlaanderen.be 7 ’T VLOOT, natuurwandeling Schulensbroek; samenkomst: 14 u.; NEC ’t Vloot, Demerstraat 60, Lummen. Info: 011 55 32 57 7 NIEUWENHOVEN, wandeling “over de zevenbunders naar het bos aan de Zille”; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Hasseltsesteenweg z/n, Sint-Truiden. Info: 011 68 79 81 10 HENGELHOEF, “On”kruidwandeling; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Hengelhoefdreef 6, Houthalen-Helchteren. Info: 011 53 02 50, info@limburgs-landschap.be 13 DE WATERSNIP, op zoek naar de nachtzwaluw; samenkomst: 21.30 u.; bezoekerscentrum, Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel. Info: 011 45 01 91, watersnip.anb@vlaanderen.be 14 GERHAGEN, verhaaltjes en weetjes over de natuur; samenkomst: 14 u.; bosmuseum, Zavelberg 1, Tessenderlo. Neem vooraf telefonisch contact. Info: 011 42 31 51 14 DE WATERSNIP, wilde kruidenwandeling; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel. Info: 011 45 01 91, watersnip.anb@vlaanderen.be 14 HENGELHOEF, kabouterwandeling; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Hengelhoefdreef 6, Houthalen-Helchteren. Info: 011 53 02 50, info@limburgs-landschap.be 14 HAGEVEN, vlinderwandeling; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Tussenstraat 10, Neerpelt. Info: 011 80 26 77 18 DE WATERSNIP, kinderatelier: vlinder mee; samenkomst: 13.30 u.; bezoekerscentrum, Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel. Info: 011 45 01 91, watersnip.anb@vlaanderen.be 21 DE WATERSNIP, libellendéfilé; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel. Info: 011 45 01 91, watersnip.anb@vlaanderen.be 28 DE WATERSNIP, mijnterril van Heusden-Zolder; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel. Info: 011 45 01 91, watersnip.anb@vlaanderen.be 28 HENGELHOEF, overleven in en met de natuur; samenkomst: 13.30 u.; bezoekerscentrum, Hengelhoefdreef 6, HouthalenHelchteren. Info: 011 53 02 50, info@limburgs-landschap.be 28 KIEWIT, natuurwandeling; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Putvennestraat 112, Kiewit (Hasselt). Info: 011 24 60 23 31 KIEWIT, natuurontdekkingstocht voor kinderen; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Putvennestraat 112, Kiewit (Hasselt). Info: 011 24 60 23 AUGUSTUS 4 DE WATERSNIP, vlinders; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel. Info: 011 45 01 91, watersnip.anb@vlaanderen.be 4 ’T VLOOT, “Vlinder mee” Schulensbroek; samenkomst: 14 u.; NEC ’t Vloot, Demerstraat 60, Lummen. Info: 013 55 32 57 8 DE WATERSNIP, kinderatelier: speuren naar vleertjes; samenkomst: 13.30 u.; bezoekerscentrum, Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel. Info: 011 45 01 91, watersnip.anb@vlaanderen.be 11 DE WATERSNIP, zomer aan de Zwarte Beek; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel. Info: 011 45 01 91, watersnip.anb@vlaanderen.be 11 HENGELHOEF, natuurzoektocht; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Hengelhoefdreef 6, Houthalen-Helchteren. Info: 011 53 02 50, info@limburgs-landschap.be 15 DE WISSEN, Wissendag; samenkomst: 10 u.; Maascentrum, Maaspark z/n, Dilsen-Stokkem. Info: www.dewissen.be, info@dewissen.be, 089 75 21 71

provincie Limburg Universiteitslaan 1 B-3500 HASSELT

18 DE WATERSNIP, door bos en heide; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel. Info: 011 45 01 91, watersnip.anb@vlaanderen.be 18 HAGEVEN, heidewandeling; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Tussenstraat 10, Neerpelt. Info: 011 80 26 77 24 NIEUWENHOVEN, vleermuizen in Nieuwenhoven; samenkomst: 20 u.; bezoekerscentrum, Hasseltsesteenweg z/n, Sint-Truiden. Info: 011 68 79 81 25 GERHAGEN, heidewandeling; samenkomst: 14 u.; bosmuseum, Zavelberg 1, Tessenderlo. Neem vooraf telefonisch contact. Info: 011 42 31 51 25 DE WATERSNIP, wat zoemt daar; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel. Info: 011 45 01 91, watersnip.anb@vlaanderen.be 25 HENGELHOEF, honing slingeren en bezoek bijenexpo; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Hengelhoefdreef 6, Houthalen-Helchteren. Info: 011 53 02 50, info@limburgs-landschap.be 25 KIEWIT, natuurwandeling; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Putvennestraat 112, Kiewit (Hasselt). Info: 011 24 60 23 28 HENGELHOEF, help de heide; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Hengelhoefdreef 6, Houthalen-Helchteren. Info: 011 53 02 50, info@limburgs-landschap.be 28 KIEWIT, natuurontdekkingstocht voor kinderen; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Putvennestraat 112, Kiewit (Hasselt). Info: 011 24 60 23 SEPTEMBER 1 DE WATERSNIP, door bos en heide; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel. Info: 011 45 01 91, watersnip.anb@vlaanderen.be 1 ’T VLOOT, Schulensbroek; samenkomst: 14 u.; NEC ’t Vloot, Demerstraat 60, Lummen. Info: 013 55 32 57 5 WARM LIMBURG, infoavond “gebruik huidige installatie”; samenkomst: 19.30 u.; Cultuurcentrum HET LOO (foyer), Vismarkt z/n, Tessenderlo. Info en inschrijving (noodzakelijk): 078 15 01 86, www.warmlimburg.be 8 HENGELHOEF, het regenboogpad; samenkomst: 13.30 & 15.30 u.; bezoekerscentrum, Hengelhoefdreef 6, Houthalen-Helchteren. Info: 011 53 02 50, info@limburgs-landschap.be 11 WARM LIMBURG, infoavond “energiezuinig verwarmen met houtpellets”; samenkomst: 19.30 u.; gemeentehuis (de patio), Kerkstraat 7, Neerpelt. Info en inschrijving (noodzakelijk): 078 15 01 86, www.warmlimburg.be 12 WARM LIMBURG, infoavond “energiezuinig verwarmen met houtpellets”; samenkomst: 19.30 u.; GCOC Oosterhof, Dr. Vanderhoeydonckstraat 56, Lummen. Info en inschrijving (noodzakelijk): 078 15 01 86, www.warmlimburg.be 15 DE WATERSNIP, natuurspeurdertjes “kabouters en paddenstoelen”; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel. Voor kinderen van 5 tot 7 jaar, deelname 1,5 euro per kind. Info: 011 45 01 91, watersnip.anb@vlaanderen.be 18 DE WATERSNIP, paddenstoelen herkennen; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel. Info: 011 45 01 91, watersnip.anb@vlaanderen.be 22 GERHAGEN, paddenstoelenwandeling; samenkomst: 14 u.; bosmuseum, Zavelberg 1, Tessenderlo. Neem vooraf telefonisch contact. Info: 011 42 31 51 22 HENGELHOEF, borstels maken van pijpenstrootje; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Hengelhoefdreef 6, Houthalen-Helchteren. € 2 per borstel, € 1 voor leden. Inschrijven noodzakelijk. Info: 011 53 02 50, info@limburgs-landschap.be

22 NIEUWENHOVEN, “curieuzeneuzen” onder water; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Hasseltsesteenweg z/n, Sint-Truiden. Info: 011 68 79 81 22 HAGEVEN, trekvogelwandeling; samenkomst: 9 u.; bezoekerscentrum, Tussenstraat 10, Neerpelt. Info: 011 80 26 77 25 WARM LIMBURG, infoavond “vervanging oude verwarmingsinstallatie”; samenkomst: 19.30 u.; gemeentehuis, Dorpsstraat 44, Meeuwen-Gruitrode. Info en inschrijving (noodzakelijk): 078 15 01 86, www.warmlimburg.be 29 KIEWIT, natuurwandeling; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Putvennestraat 112, Kiewit (Hasselt). Info: 011 24 60 23 OKTOBER 1 WARM LIMBURG, infoavond “energiezuinig verwarmen met houtpellets”; samenkomst: 19.30 u.; Zaal Kardijk, Burg. Heymansplein 4, Beringen. Info en inschrijving (noodzakelijk): 078 15 01 86, www.warmlimburg.be 6 DE WATERSNIP, paddenstoelenwandeling; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel. Info: 011 45 01 91, watersnip.anb@vlaanderen.be 6 ’T VLOOT, Schulensbroek; samenkomst: 14 u.; NEC ’t Vloot, Demerstraat 60, Lummen. Info: 013 55 32 57 8 WARM LIMBURG, infoavond “energiezuinig verwarmen met houtpellets”; samenkomst: 19.30 u.; gemeentehuis (raadszaal), Kerkplein 1, Zonhoven. Info en inschrijving (noodzakelijk): 078 15 01 86, www.warmlimburg.be 9 WARM LIMBURG, infoavond “energiezuinig verwarmen met bestaande verwarmingsinstallatie”; samenkomst: 19.30 u.; Cultuurcentrum ’t Poorthuis (kleine zaal), Zuidervest 2A, Peer. Info en inschrijving (noodzakelijk): 078 15 01 86, www.warmlimburg.be

Colofon Uitgave van: De deputatie van de provincieraad van Limburg, Herman Reynders, gouverneur-voorzitter; Marc Vandeput, Ludwig Vandenhove, Igor Philtjens, Frank Smeets, Jean-Paul Peuskens, Inge Moors, gedeputeerden; Renata Camps, provinciegriffier. Hoofdredactie: Johan Van den Broek Tekst: Stijn Janssen – Bonsai Publicatiebureau Coördinatie en eindredactie: Nadine Moens, nadine.moens@limburg.be Redactieraad: Patrick Boucneau, Ingrid Erlingen, Nadine Moens, Niki Saenen, Jan Stevens, Daphne Tubée, Johan Van den Broek, Katrien Wittemans Coverfoto: Marcel Bex Verantwoordelijke uitgever: Johan Van den Broek Universiteitslaan 1, 3500 Hasselt Vormgeving: designpartner.be Drukwerk: Drukkerij Paesen – Opglabbeek Postbus: provincie Limburg, Directie Ruimte, Dienst Milieu en Natuur Katrien Wittemans, Universiteitslaan 1, 3500 Hasselt Tel. 011 23 83 48, katrien.wittemans@limburg.be www.limburg.be Oplage: 10 500 exemplaren. Deze publicatie werd gedrukt op Kringloop Cyclus Offset 120 g. D/1999/5857/17