Educatief pakket “De Wijers, een beeld van een landschap” - Leerkrachtenbundel by Provincie Limburg

LEERKRACHTENBUNDEL

FIETSEXCURSIE VOOR 2DE EN 3DE GRAAD SECUNDAIR ONDERWIJS

Dit project wordt ondersteund door de Europese Commissie Directoraat Generaal Milieu onder het LIFE + programma Natuur (Subsidieovereenkomst nr LIFE08 NAT/B/000036).

Voorwoord De Wijers is een uniek gebied met meer dan 1.000 vijvers, in het hartje van de provincie Limburg. Dé troef van De Wijers is de prachtige natuur waarin water de hoofdrol speelt. Dit ‘wetland’ met zijn vijvers is samen goed voor zo’n 700 ha water en riet in het groene hart van Limburg. Het gebied strekt zich uit over de gemeenten Diepenbeek, Genk, Hasselt, Heusden-Zolder, Houthalen-Helchteren, Lummen en Zonhoven. De natuurgebieden Kiewit, het Wik in Bokrijk en de Platwijers/Wijvenheide zijn natuurpareltjes in De Wijers. De streek heeft bovendien veel cultuurhistorische en toeristische troeven: Bokrijk, Hengelhoef, Kelchterhoef, Domein Bovy, Herkenrode en het Circuit van Zolder.

ROERDOMP

De Wijers is een woonplaats voor heel wat zeldzame dieren plantsoorten: biodiversiteit boven dus! Zonder deze vijverstreek als ‘kraamkamer’ zouden bepaalde soorten, zoals de roerdomp, de boomkikker en de woudaap in Vlaanderen al uitgestorven zijn. Centraal in De Wijers ligt een waardevol gebied (vijvergebied Midden-Limburg) waar landeigenaren, in het kader van het Natura 2000-netwerk, samen met overheden en natuurorganisaties, belangrijke natuurherstel-maatregelen uitvoeren. Deze maatregelen kaderen in het Life+project 3WATER en vormden de aanleiding voor het Regionaal Landschap Lage Kempen (RLLK) om samen met het Provinciaal Natuurcentrum (PNC) een educatief pakket voor de tweede en derde graad secundair onderwijs te ontwikkelen. Via dit educatief pakket en de bijhorende fietsexcursie maken de leerlingen kennis met deze waardevolle streek. De fietsroute volgt zoveel mogelijk het fietsroutenetwerk. Er zijn 8 stopplaatsen voorzien met een opdracht, waarvan een aantal eventueel in de klas kan gebeuren. Het PNC staat in voor het verspreiden van het pakket en voor het ontlenen van de fietsen. De leerlingen fietsen door prachtige landschappen vol bossen, vijvers, weiden en hier en daar wat heide met zeldzame dieren plantensoorten. Onderweg kunnen ze een aantal bijzondere plaatsen bezoeken, leren over het ontstaan en de werking van de vijvers, het belang ontdekken van een goed natuurbeheer voor de biodiversiteit in De Wijers en de rol die private landeigenaars, overheden en natuurverenigingen daarbij spelen. Veel plezier! Ludwig Vandenhove gedeputeerde voor leefmilieu

Voorwoord Inleiding Eindtermen Het verhaal van De Wijers Locatie 1: Provinciaal Natuurcentrum, Genk Locatie 2: Educatieve vijver Wik, Genk Locatie 3: Westelijk vijvergebied, Genk Locatie 4: Domein Kiewit, Hasselt Locatie 5: Platwijers, Zonhoven Locatie 6: Viskweekvijver Wijvenheide, Zonhoven Locatie 7: Kijkhutten Wijvenheide, Zonhoven Locatie 8: (toekomstige) Uitkijktoren, Zonhoven Zin in meer? Bibliografie

p. 02 p. 04 p. 06 p. 07 p. 10 p. 11 p. 15 p. 18 p. 24 p. 30 p. 36 p. 37 p. 40 p. 44

Inleiding

Opzet van dit educatief pakket en de fietsexcursie Het educatief pakket “De Wijers, een beeld van een landschap” kan uitgeleend worden via het Provinciaal Natuurcentrum (PNC), Craenevenne 86, 3600 Genk. Het PNC zorgt tevens voor het ter beschikking stellen van fietsen voor de scholen. Het pakket bestaat uit 5 fietstassen met daarin: - Bundel met achtergrondinformatie over De Wijers, voor de leerkracht - Opdrachtenbundels over De Wijers, met bijhorende kaarten en exploratiemateriaal, voor de leerlingen - Kaart met fietsroute en stopplaatsen

De excursie neemt een ganse dag in beslag. Je vertrekt aan het Provinciaal Natuurcentrum, Craenevenne 86, 3600 Genk. Een medewerker van het Natuurcentrum (PNC) geeft een korte inleiding, waarna de groep van start gaat. De route volgt zoveel mogelijk het fietsroutenetwerk, met enkele kleine afwijkingen die op de kaart zijn aangegeven. Onderweg zijn er 8 stopplaatsen met bijhorende opdracht voorzien. Een aantal van deze opdrachten kunnen eventueel in de klas gebeuren, als voorbereiding of nawerking. toevoegen: In deze bundel krijgt de leerkracht bij elke stopplaats bijkomende informatie die hij/ zij nodig heeft om de opdrachten te duiden.

Wat komt aan bod in dit educatief pakket? - Situering van het gebied De Wijers en het Life+ project 3water - Basisschema’s profiel vijvers, vijvercascaden en vijvercomplex - Natura 2000-netwerk, biodiversiteit - Natuurinrichting en - beheer, gelinkt aan typische vlagsoorten (roerdomp en boomkikker) - Divers landgebruik, ruimtelijke ordening - Viskweek, historisch en actueel - Rol en samenwerking van diverse organisaties (triple E)

Dagindeling en geraamde tijd voor elke opdracht Locatie 1, start aan PNC, Craenevenne 86, Genk

Geraamde tijd: 7u 30’

Doe opdracht 1 (+ optionele opdracht – fotoreportage)

20’

Fiets naar locatie 2, Educatieve vijver Wik Genk

8’

Doe opdracht 2

30’ WOUDAAP

Fiets naar locatie 3, visbewaarbakken Westelijk Vijvergebied, Genk

10’

Doe opdracht 3

30’

Fiets naar locatie 4, kijkhut op domein Kiewit, Hasselt

10’

Doe opdracht 4

30’

Lunch (op domein Kiewit of aan de Paalsteen in de Platwijers)

40’

Fiets naar locatie 5, Grote Platwijer in de Platwijers, Zonhoven

22’

Doe opdracht 5

30’

Fiets(en wandel) naar locatie 6, viskweekvijver in Wijvenheide, Zonhoven

15’

De onderzoeksvraag

Doe opdracht 6

20’

Het uitvoeren van de verschillende opdrachten onderweg heeft als doel: - het verkennen van het fysisch-geografisch en cultuurhistorische landschap van de Wijers en zijn kerngebied Vijvercomplex Midden-Limburg - kennis verwerven van het Europese beleid rond Natura 2000-gebieden en het belang van een goed beheer van de natuur - kennismaken met de belangrijkste actoren in het gebied en hun interactie, mogelijke knelpunten en samenwerking (Triple E)

Fiets naar locatie 7, vogelkijkhutten Wijvenheide, Zonhoven

5’

Doe opdracht 7

20’

Fiets naar locatie 8, (toekomstige) uitkijktoren, Zonhoven

5’

Doe opdracht 8

40’

Fiets terug naar Craenevenne 86, Genk

60’

Beide bundels kunnen ook gedownload worden via: www.3water.eu www.dewijers.be www.pnc.be

Doelgroep 2de en 3de graad secundair onderwijs

• Visteelt (Economie) • Natuurbehoud (Ecologie) • Educatie en recreatie

Praktisch

Provinciaal Natuurcentrum Craenevenne 86, 3600 Genk Tel: +32 11 26 54 53 pnc@limburg.be

De laatste opdracht is vlakbij camping Heidestrand, Zwanestraat 105, 3520 Zonhoven. Vanaf de start tot dit punt bedraagt de afstand ongeveer 16 km. Op de terugweg (12 km) zijn geen opdrachten meer voorzien. Zie opdrachtenbundel: kaartje met fietsroute

Eindtermen

Het verhaal van De Wijers

De inhoud en opdrachten van deze landschapsexcursie sluiten in de eerste plaats aan bij de vakgebonden eindtermen aardrijkskunde van de derde graad secundair onderwijs (A-stroom), en in mindere mate bij de vakgebonden eindtermen biologie van de tweede graad secundair onderwijs. Tevens worden een aantal vakoverschrijdende eindtermen gerealiseerd.

Waarom ligt De Wijers in De Wijers?

Relevante vakgebonden eindtermen wetenschappen/biologie, 2de graad secundair onderwijs – De leerlingen kunnen:

Relevante vakgebonden eindtermen aardrijkskunde, 3de graad secundair onderwijs – De leerlingen kunnen:

Relevante vakoverschrijdende eindtermen, secundair onderwijs, Context 4 Omgeving en duurzame ontwikkeling – De leerlingen:

- Relevante parameters of gegevens aangeven, hierover informatie opzoeken en deze oordeelkundig aanwenden

- Met een voorbeeld aantonen dat een afbeelding of kaart een gecodeerde voorstelling is van de werkgelijkheid

- Alleen of in groep, een opdracht uitvoeren en er een verslag over uitbrengen.

- De invloed van menselijke activiteiten op het milieu illustreren met voorbeelden

- Herkennen in duurzaamheids vraagstukken de verwevenheid tussen economische, sociale en ecologische aspecten en herkennen de invloed van techniek en beleid.

- Aantonen dat verantwoord handelen van individu en maatschappij noodzakelijk zijn voor het milieu

- Met voorbeelden de erfgoed- of natuurwaarde van landschaps elementen uit het verleden omschrijven en hun huidig belang duiden

- Een kritisch oordeel formuleren over de wisselwerking tussen maatschappelijke ontwikkelingen en milieu - Informatie op gedrukte en elektronische dragers raadplegen en verwerken - Op het terrein organismen gericht waarnemen en hun habitat beschrijven - Voorbeelden geven van interacties tussen organismen en hun omgeving en van interacties tussen organismen onderling - Aan de hand van voorbeelden de wisselwerking tussen mens en milieu aantonen en verklaren

- Aardrijkskundige gegevens opzoeken, ordenen en op een eenvoudige manier verwerken, gebruik makend van beschikbare, hedendaagse informatiebronnen en –technieken - Een kaartvoorstelling kiezen in functie van het gebruik - Vereenvoudigde geologische kaarten en bodemkaarten lezen - Een landschap analyseren, de elementen ordenen tot een structuur en hieruit de eigenheid van het landschap bepalen. - Zijn bereid om lokale problemen van milieu en samenleving in een globale context te plaatsen - Hebben aandacht voor de waarde van natuurlijke en culturele landschappen

- Zoeken naar duurzame oplossingen om de lokale en globale leefomgeving te beïnvloeden en te verbeteren - Tonen interesse en uiten hun appreciatie voor de natuur, het landschap en het cultureel erfgoed - Voelen de waarde aan van natuur beleving en het genieten van de natuur

Zie opdrachtenbundel pagina 5: topografische kaart De Wijers, met aanduiding van 3WATER-gebied.

De Wijers is een gebied op de zuidwestelijke flank van het Kempisch plateau in midden-Limburg. Het Kempisch plateau is een puinkegel (quartaire afzetting) gevormd door rivierafzettingen van de Maas. Op de zuidwest gerichte helling ontstond een bekenstelsel dat noodzakelijk was voor het ontstaan van de vijvers. Van groot belang is het feit dat hier de hellingsgraad ideaal is voor het aanleggen van vijvers. Als ze te zwak zou zijn, is er weinig doorstroming. Is de helling te stijl, dan moeten de dijken in verhouding te hoog worden aangelegd om het water vast te houden. De Wijers is een echt cultuurlandschap. Dat wil zeggen dat de mens in de loop van de geschiedenis een sterk bepalende invloed heeft gehad op het landschap. Al in de middeleeuwen zijn er aanwijzingen dat er vis werd gekweekt. De ligging van de Wijers, op de overgang tussen het hoger gelegen Kempens plateau en de Demervallei, en de aanwezigheid van verschillende beken en beekjes maakte de regio ideaal voor het aanleggen van visvijvers. Een ‘wijer’ is de oude benaming van een viskweekvijver. Je vindt de term nog steeds terug in heel wat namen van straten, vijvers en dijken, maar ook in persoonsnamen (vb. Vandeweyer). De vele vijvers vormen één van de meest kenmerkende elementen van De Wijers. Hier zijn verschillende redenen voor:

- De grote hoeveelheid aan vijvers: er zijn er méér dan 1000 in het gebied. Zo’n groot aantal is uniek in België. - Het cultuurhistorische ontstaan van de vijvers: het merendeel is niet natuurlijk ontstaan. De eerste vijvers ontstonden door veen winning of ijzerwinning. Nadien werden de vijvers aangelegd voor de viskweek. - De grootte van de vijvers: deze vijvers hebben een eerder kleine wateroppervlakte (eerder de grootte van ven dan van een meer). De ecologische waarde van een kleine vijver is veel groter dan die van grote meren (zoals bijvoor beeld de Kempense Meren in de provincie Antwerpen). Bij kleine vijvers is er namelijk in verhouding méér oever. En net die oevers zijn van groot belang voor diverse fauna en flora. Ze dienen bijvoor beeld als broedplaats voor tal van vogelsoorten. In de beekvalleien van dit deel van midden-Limburg richtte men vanaf de middeleeuwen doelbewust vijvers in voor het kweken van vis, oorspronkelijk vooral door de kloostergemeenschappen. Op de arme kempense grond zorgde eiwitrijke vis voor een extra aanvulling bij het voedsel van de bevolking. Om vijvers te maken werden beken gewoon opgestuwd om grotere waterpartijen te krijgen. In een beekvallei ontstond zo een ruime aaneenschakeling van kweekvijvers met een complex systeem van open aflaatgrachten. Daartussen lagen ook hooilanden en broekbossen. In de vorige eeuw werd de viskweek steeds meer gemoderniseerd en werden heel wat nieuwe vijvers aangelegd om nog intensiever vis te kweken. De meeste vijvers in De Wijers worden gevoed met beekwater, dat de vijvers instroomt door tijdelijke op-

stuwing van de beek. De vijvers staan met elkaar in verbinding door middel van technische constructies zoals buizen, monniken of stuwen, die gebruikt worden voor het open aflaten van de vijvers. De belangrijkste beken zijn de Mangelbeek en de Laambeek in het noordelijke deel (Heusden-Zolder en Houthalen-Helchteren), de Roosterbeek en Slangebeek in het midden (Zonhoven) en de Stiemerbeek in het zuiden (Genk). Zie opdrachtenbundel: kaart hydrologie De Wijers

Natura 2000 en biodiversiteit in De Wijers De ligging van De Wijers, zijn vijvers en andere biotopen, zorgen ervoor dat de natuur hier bijzonder waardevol is. Het kerngebied, het vijvergebied Midden-Limburg, werd door Europa in zijn geheel aangeduid als Vogelrichtlijngebied en belangrijke delen als Habitatrichtijngebied. In 1996 werd het aangeduid als Natura 2000-gebied. Het is in dit Natura 2000-gebied dat het project 3WATER heeft plaatsgevonden en dat de meeste van de opdrachten van deze excursie zich afspelen (zie verder). De Wijers is voor veel planten diersoorten een belangrijk toevluchtsoord in Vlaanderen. Sommige soorten, vooral vijver- en heidegebonden, komen uitsluitend hier voor. De hoge concentratie van zoveel bedreigde soorten in één gebied is uniek voor Vlaanderen. De Wijers is voor deze soorten een echte kraamkamer. In het Life+ project 3WATER staan vooral de roerdomp en de boomkikker in de aandacht. Natuurinrichtings- en

natuurbeheermaatregelen hebben als doel hun biotopen te verbeteren. Immers, als de roerdomp en de boomkikker het goed doen, doen veel andere soorten het ook goed. Het zijn m.a.w. vlagsoorten De grootste populaties in Vlaanderen van de roerdomp en de woudaap broeden hier. Deze reigerachtigen verkiezen uitgestrekte rietmoerassen en met riet begroeide oeverzones van vijvers als habitat. Ze zijn actief tijdens de schemering en jagen dan op visjes, amfibieën en ongewervelden. De voornaamste bedreigingen voor deze soorten zijn habitatverlies, versnippering of slecht beheer van de rietvelden, verstoring in de buurt van de nestplaatsen, verdroging van de vijvers en watervervuiling. De boomkikker wordt nog aangetroffen in enkele oude viskweekvijvers in Diepenbeek, Genk en Zonhoven. Een belangrijke habitatvereiste voor deze soort is het voorkomen van stilstaande zoetwaterplassen. Door vernietiging en degradatie van zowel voortplantings- als landbiotopen, zijn verschillende populaties drastisch in aantal afgenomen en zijn de resterende populaties zeer klein. Wat hierbij een grote rol speelt is de beperkte dispersieafstand van de soort, waardoor potentiële gebieden niet meer kunnen gekoloniseerd worden vanuit de kerngebieden door het ontbreken van corridors en/of stapstenen. (Dispersie is een ongerichte, eenmalige beweging van jonge individuen op zoek naar een nieuw leefgebied.) Gelukkig lijkt de soort goed te reageren op de natuurherstelmaatregelen. Voor meer informatie over de roerdomp en de boomkikker: zie paspoorten.

Het project De Wijers In 2004 heeft het Regionaal Landschap Lage Kempen vzw diverse partners en sectoren samen gebracht in het kader van het opzetten van een gebiedsgerichte aanpak van het GLE-project ‘Kansen voor het vijvergebied Midden-Limburg’ met de steun van de provincie Limburg. Gedurende twee jaar werden de mogelijkheden voor deze GLE (Grote Landschappelijke Eenheid) verder onderzocht. In dit kader werd het ‘Platform vijvergebied Midden-Limburg’ opgericht. In 2005 werd dit ‘Platform De Wijers’. In dit proces werden ‘de neuzen in de dezelfde richting geduwd’ en de partnerorganisaties besloten om samen De Wijers duurzaam te ontwikkelen. De Vlaamse Landmaatschappij nam in 2007 de trekkersrol over van Regionaal Landschap Lage Kempen en kreeg het mandaat voor de coördinatie van het plattelandsproject “De Wijers”. Om de troeven van De Wijers te behouden en nog te versterken, startten in 2008-2009 14 partners samen het project De Wijers op. In 2010-2011 voegen er zich nog drie organisaties bij. Met het project willen deze 17 partners waken over de toekomst van De Wijers. In het kader van een integraal plattelandsproject van Vlaamse Landmaatschappij Limburg, werd een basisvisie uitgewerkt die moet fungeren als kapstok, als voedingsbodem voor het uitwerken van initiatieven en ambities in de regio. De bedoeling is met een brede groep betrokken partijen samen te werken aan de uitbouw van deze visie. Op die manier wordt er beroep gedaan op een zo compleet mogelijke inzet van expertises en instrumenten. Onder het motto ‘de juiste partner op de juiste plaats’ wil men komen tot een duurzaam en breed gedragen plan voor het gebied: ‘Uitdagingen voor De Wijers’.

De 17 organisaties zijn: Provincie Limburg, Toerisme Limburg vzw, Natuurpunt vzw, Stad Genk, Stad Hasselt, Gemeente Heusden-Zolder, Gemeente Houthalen-Helchteren, Gemeente Zonhoven, Gemeente Diepenbeek, Gemeente Lummen, Limburgs Landschap vzw, European Landowners’ Organization, Boerenbond, RWO Strategisch Project, Vlaamse Landmaatschappij, Agentschap voor Natuur en Bos en Regionaal Landschap Lage Kempen.

Het Life+ project 3WATER Het project 3WATER past binnen Natura2000, een Europees netwerk van gebieden waarin men streeft naar het in stand houden van de Europese planten diersoorten (biodiversiteit) in samenhang met menselijke activiteiten. Het project 3WATER wil in het kerngebied van de Wijers (in Midden-Limburg) met natuurinrichtingswerken het oorspronkelijke vijverlandschap en leefomgeving voor heel wat bijzondere planten- en diersoorten herstellen of in stand houden en richt zich specifiek op de doelsoorten roerdomp en de boomkikker. Het project is uniek in zijn soort door de nauwe samenwerking tussen private en publieke landeigenaren om deze doelstelling te realiseren. Via een innovatieve aanpak worden Ecologie (natuur), Educatie (samen) en Economie (werk) evenwichtig in rekening gebracht. Dit is de ‘Triple E’ of 3E aanpak, een gezonde basis voor de verdere ontwikkeling en bloei van het gebied. Het project wordt daarmee ook uitgedragen als voorbeeld voor andere Natura2000-gebieden in Europa. Het project 3WATER loopt van begin 2010 tot midden 2014. Er wordt een bedrag van 2.7 miljoen euro geïnvesteerd, waarvan 50% Europese cofinanciering. De algemene doelstelling van het Life+ Triple E project is de instandhouding van

Europees belangrijke soorten in het Vijvergebied van Midden-Limburg. Men voert hiervoor heel wat natuurverbeteringsmaatregelen uit om de leefomgeving van Europees belangrijke soorten te verbeteren. Het gaat over volgende habitatsoorten: oligotrofe vijver ecosystemen, droge en natte heide. De beoogde diersoorten zijn de: boomkikker (Hyla arborea) en de roerdomp (Botaurus stellaris). Om goede resultaten te behalen en te blijven behalen werd hiervoor een nauwe samenwerking opgezet tussen private en publieke actoren. Hierin verschilt het huidige project grondig van andere projecten die ook natuurbehoud als algemene doelstelling hebben. Waarom? Dit unieke partnership is noodzakelijk om een duurzame betrokkenheid met alle belanghebbenden in het projectgebied te garanderen. De coördinatie van het project gebeurt door ELO, de Europese Landeigenaars Organisatie. Zij werkt nauw samen met volgende project partners: Agentschap voor Natuur en Bos, Ontwikkeling Vijvergebied Midden-Limburg vzw, Limburgs Landschap, Regionaal Landschap Lage Kempen, Stad Hasselt, Gemeente Zonhoven. Daarenboven krijgt het project de steun van de Vlaamse overheid, Provincie Limburg, gemeente Heusden-Zolder, De Wijers, Vlaamse Land Maatschappij en Natuurpunt Limburg. Uniek is ook de ‘Triple E-aanpak’: dit project vertrekt vanuit een sterke integratie van ecologie, educatie en economie.

genaren in dit waterrijke gebied, op een duurzame manier. De samenwerking levert voordeel op het vlak van Ecologie, Economie en Educatie. Ecologie Door het vijvergebied Midden-Limburg goed aan te pakken maken we niet alleen meer plaats voor de roerdomp en de boomkikker, maar krijgen heel veel andere dieren plantensoorten ook meer kansen. Ze kunnen zich vestigen in en naast de nieuwe en herstelde vijvers, in de herstelde natte en droge heide en op tal van andere plekken. Door samen te werken maken we ruimte voor kwaliteitsvolle natuur waar mensen gewoon blijven wonen en werken. Educatie Door intensief samen te werken met scholen, gemeentes, verenigingen, enz. bieden de partners van 3WATER mensen de kans om meer te weten te komen over het project en de waardevolle realisaties. Op verschillende momenten en via verschillende kanalen krijgen bewoners en toeristen de kans het gebied beter te leren kennen en hen te motiveren voor het natuurbehoud op lange termijn. Economie Herstelwerkzaamheden op het terrein laten zich vertalen naar meer toerisme (vb. hogere inkomsten voor de horeca), een levendige viskwekerij (vb. zoetwatervis als consumptieproduct) en een uitgebreide bosbouw (vb. opbrengst van houtverkoop).

De 3 E’s in het project 3WATER

De projectnaam 3WATER staat voor een ‘natuurlijk samenwerken’ tussen overheid, private en publieke landei-

GPS: NB 50° 57.873’ – OL 5° 25.743 Adres: Craenevenne 86, 3600 Genk

Locatie 2 Educatieve vijver wik

2. De leerlingen oriënteren zich vóór ze vertrekken aan de hand van de kaart met de fietsroute en de stopplaatsen.

In verband met de opdracht

Locatie 1 Provinciaal natuurcentrum

1. Een medewerker van het Provinciaal Natuurcentrum in Bokrijk vangt de groep op. Hij/zij geeft een toelichting over het programma ‘De Wijers, een beeld van een landschap’, aan de hand van een kort filmpje en een powerpointpresentatie.

GPS: NB 50° 58.238’ – OL 5° 24.92’ Dichtstbijzijnde adres: Kauwbosstraat z/n, Genk

Bij de educatieve vijver in het Wik maken de leerlingen kennis met een vijver: het waterlichaam, de dijk, een monnik, de gracht en beek. Tevens is er aandacht voor de begroeiing en de problematiek van verzanding van de vijvers.

3. De fietsen en fietstassen met materiaal zijn, mits reservatie op voorhand, gratis beschikbaar voor scholen.

Opdracht 1

Natuurreservaat het Wik

Over De Wijers als geheel

Het Wik is een natuurgebied met een uitzonderlijke natuurrijkdom, gelegen in het meest oostelijk deel van het provinciaal domein Bokrijk. Die rijkdom is er vooral dankzij de grote variatie aan verschillende biotopen: rietland, vijvers, ruigtes, elzenbroeken, venige berkenbossen, gagelstruwelen, enz. Die grote variatie aan biotopen maakt van het Wik een geschikt leefgebied voor een grote waaier aan planten en dieren. De rijkdom van het gebied wordt mooi geïllustreerd door de vogels. Jaarlijks broeden in

Materiaal voor de leerkracht: Bij de start van de fietsexcursie is het nuttig om De Wijers geografisch, historisch, ecologisch, … te situeren. Gebruik hiervoor de achtergrondinformatie uit deze bundel. Kaarten: topografie De Wijers, fietsexcursie De Wijers, hydrologie De Wijers Deze opdracht 1 is ideaal om de excursie in de klas voor te bereiden.

Het Wik ruim 80 verschillende vogelsoorten. Een juiste waterstand, een goed visbeheer en een goed ontwikkelde oevervegetatie zorgen voor een grote variatie aan wateren moerasvogels. Het Wik is een redelijk jong vijvergebied met 19 vijvers (einde van de 19de - begin van de 20ste eeuw). De vijvers ontstonden door de winning van ijzererts en viskweek. Omwille van de kwetsbaarheid van de natuur, werd het Wik erkend als gesloten reservaat. Het gebied maakte oorspronkelijk deel uit van het Domein Bokrijk. In 1994 gaf de provincie Limburg het beheer in handen van Natuurpunt vzw. Enkel de eerste vijver, met de 2 vlonders, wordt gebruikt als educatieve vijver. Tussen de eerste en de tweede vijver bevindt zich een kijkwand.

Optionele opdracht 1 Fotoreportage of presentatie maken van de excursie / De Wijers. De leerlingen nemen onderweg foto’s van wat opvalt tijdens de fietsexcursie in De Wijers. Als verwerking van de excursie wordt achteraf in de klas een collage of natuurkalender gemaakt. De foto’s hebben betrekking op verschillende thema’s.

Het Wik

Beste limburger, Het milieu is brandend actueel. na de dioxine crisis van 999 zal het milieu ook bij de volgende verkiezingen een zichtbaar thema worden. met de regelmaat van een klok verschijnen er in de Vlaamse dagbladen grote artikels over de gevolgen van de klimaatswijziging. Planten en dieren krijgen het moeilijk. en het bewustzijn van de mensen groeit. samen met het ledenaantal van onze vereniging. Want nooit eerder had natuurpunt meer leden. nooit eerder groeide het ledenaantal sneller aan. mogelijk halen we aan het einde van dit jaar de 70.000 leden. mensen zijn als nooit tevoren gevoelig aan de wijzigingen in het milieu en het verdwijnen van natuur. Dit is spijtig genoeg een paradox aan het zwakke natuurbeleid van de Vlaamse regering. Het is sinds 983 geleden dat het natuurbeleid zo sterk in het defensief werd gedrongen. Vooral bij de afbakening van de landbouwgebieden versus natuurgebieden wordt een betreurenswaardig politiek spel gespeeld. landbouwgebieden worden daarbij als kmO-zones beschouwd waar de laatste struwelen en bermen moeten wijken. Daarnaast worden boeren, landeigenaars en jagers ook steeds meer als de toekomstige natuurbeheerders beschouwd. Want ook in de natuur moet nog economisch kunnen geboerd worden. en terwijl her en der grote conferenties worden gehouden over het natuurbeheer door boeren, verdwijnt de laatste veldleeuwerik uit het boerenlandschap. Zelfs de bijen oogsten haast geen honing meer in het landbouwgebied. natuurpunt kan als grote ledenvereniging niet langer passief blijven toekijken op dit anti-natuurbeleid. We zullen blijven argumenteren dat natuur en landschap even belangrijk zijn voor het welzijn van een land als een doorgedreven economische groei. in dit tijdschrift zullen we voortaan ook aandacht besteden aan een gevoelig limburgs beleidsdossier. Wij hopen dat u samen met de vele tienduizenden leden ook in juni zal kiezen voor politici die wél opkomen voor meer en betere natuur.

De onderzoeksvraag

• Visteelt (Economie) • Natuurbehoud (Ecologie) • Educatie en recreatie

Het Wik, opnieuw een vijverreservaat met allure Exclusief bezoek aan het Wik Groene vingers, met Koen, Linda en Jean

Dossier op tafel ➤ Grind in Limburg: genoeg is genoeg

14 16

De vijver als blikvanger voor een natuur-rijke tuin Fiets- en wandelevenement in de Abeekvallei

Ondanks de talrijke juridische beschermingen ontsnapte ook Het Wik niet aan de achteruitgang die de natuur elders in de provincie te beurt viel. De steeds intensievere viskweek deed de kenmerkende verlandingsvegetaties plaats maken voor de typische badkuipprofielen. Typische moerassoorten als roerdomp, Woudaapje, grote karekiet en andere topindicatoren van het vijver-ecosysteem verdwenen. De verlande vijvers verbosten, en ook op de dijken grepen de bomen hun kans. Hierdoor kwam een einde aan het kenmerkende open moeras- en vijverlandschap, en aan de bijhorende fauna en flora. Toch was voor Het Wik en het hele Domein Bokrijk al in 984 een beheersplanning opgesteld. maar in de

Opnieuw een vijverreservaat

met allure

Peter Vanlommel Directeur natuurpunt limburg

Het uitvoeren van de verschillende opdrachten onderweg heeft als doel: - het verkennen van het fysisch-geografisch en cultuurhistorische landschap van de Wijers en zijn kerngebied Vijvercomplex Midden-Limburg Inhoud 3 - kennis verwerven van het Europese beleid rond Natura 2000-gebieden en het belang van een goed beheer van de natuur - kennismaken met de belangrijkste actoren in het gebied en hun interactie, mogelijke knelpunten en samenwerking (Triple E) 7

Dode letter

Veel natuurliefhebbers kennen Het Wik alleen bij naam. Anderen hebben goede herinneringen aan een geleide wandeling, of konden zich ooit uitleven tijdens een werkkamp. Dit unieke vijver- en bosgebied van zo’n 110 ha groot maakt eigenlijk deel uit van Domein Bokrijk. Maar in 1994 gaf de provincie het beheer in handen van Natuurpunt vzw – toen nog Natuurreservaten vzw. Met resultaten om trots op te zijn, zo blijkt. Door Marc Fourier en Peter Gabriëls, conservators Het Wik 3

▶

- Cultuurhistorisch erfgoed - Fauna - Flora

Het Wik

e natte kern van Het Wik bestaat uit 9 vijvers. Ze zijn speciaal aangelegd voor de viskweek, of zijn het gevolg van de vroegere ijzerertswinning. Via een ingenieus systeem van grachten en sloten, sluizen of monniken en overlopen voorziet de Zusterkloosterbeek alle vijvers van water. Twee belangrijke brongebieden in de buurt staan mee in voor de watervoorziening. mede hierdoor is de grondwater- of kwelinvloed in sommige vijvers duidelijk merkbaar. een andere factor die de variatie aan wateren oeverplanten bepaalt, is de voedselrijkdom. Waar de Zusterkloosterbeek Het Wik binnenstroomt, is het water eerder voedselrijk. maar natuurlijke zuivering en bijmenging van grondwater zorgt ervoor dat dit stroomafwaarts geleidelijk vermindert.

Deze thema’s worden verdeeld over de leerlingen: - Vijvers, water - Kleine landschapselementen - Bermen, holle wegen, dijken, bomen - De mens

Kiezen voor de natuur

Vijverreservaat Het Wik

praktijk bleef deze grotendeels dode letter. eind jaren ‘80 vonden enkele vrijwilligers dat het zo niet verder kon. met de steun van de provincie en de hulp van het Domein Bokrijk kon het beheer van Het Wik echt beginnen.

In eigen beheer Onder impuls van domeinwachter johan Vangeel kregen eerst de bomenrijen tussen de vijvers met zaag en bijl te maken. Tijdens een werkkamp pakte vervolgens het betreurde natuurmonument Hubert lehaen in 99 met een groep enthousiaste jongeren de Hoogdijk-vijver aan. Het bleef niet bij dit ene werkkamp: uiteindelijk heeft de jaarlijkse traditie stand gehouden tot eind 2003, waarbij de taak van Hubert vanaf 996 werd overgenomen door ignace ledegen en guido knoops. Het grote probleem bleef evenwel de viskweek. uiteindelijk droeg toenmalig gedeputeerde voor leefmilieu en huidig gouverneur steve stevaert het beheer van Het Wik op 26 juni 994 over aan onze vereniging. Het was nu aan ons om het waar te maken. aan de viskweek kwam een eind, en geleidelijk kregen de vijvers hun open karakter terug. maar ook in de waardevolle bospercelen lag veel werk te wachten. met vrijwilliger johan goris als aanjager kreeg de amerikaanse vogelkers het vanaf 996 erg moeilijk. Dankzij die intensieve aanpak zijn anno 2007 de bospercelen in Het Wik bospestvrij. maar een jaarlijkse opvolging en nazorg blijft nodig, want in de rest van het Domein Bokrijk is de amerikaanse vogelkers nog steeds massaal aanwezig.

Terugkeer

De resultaten volgden snel. De roerdomp – verdwenen in het begin van de jaren ‘90 – is opnieuw een jaarlijkse broedvogel. Ook Woudaapje en Porseleinhoen zijn terug, en Waterral, ijsvogel en tal van andere soorten zijn vaste gasten geworden. Zo lokten de grote aantallen libellen boven de vijvers sinds 200 de Boomvalk terug als broedvogel. Ook tijdens de trekperiodes bewijst Het Wik zijn waarde. De Visarend blijft soms wekenlang pleisteren in het voor- en najaar. en het jaarlijkse ringkamp in september levert op één week tijd meer dan 4000 geringde vogels. De andere waterfauna profiteerde evenzeer. Bruine kikker, gewone Pad, en Heikikker doen het goed. Ook de zeer zeldzame knoflookpad is nu al 2 jaar op rij waargenomen. Dankzij de stad genk zijn over een groot gedeelte van de trekplaats amfibietunnels geplaatst, wat het aantal verkeersslachtoffers tot een minimum herleidt. en dan zijn er nog de vissen, natuurlijk. jaarlijks afvissen van vijvers om exoten als amerikaanse dwergmeerval en Zonnebaars te kortwieken geeft zeldzaam geworden inheemse vissoorten als de grote modderkruiper een kans. Ook Blankvoorn en rietvoorn hebben het naar hun zin.

Het Wik

Kempense dijken

Ook qua planten heeft Het Wik veel te bieden. Watergebonden soorten als groot blaasjeskruid, Drijvende egelskop en Drijvende waterweegbree doen floristen watertanden, terwijl de gewone natuurliefhebber meer geniet van de massaal bloeiende gele plomp en Witte waterlelie. De dijkflora heeft een meer kempens karakter met

Van boven naar beneden: Ransuil - Porseleinhoen Beekoeverlibel - Baardmannetje

“Het Wik, opnieuw een vijverreservaat met allure”, Natuurpunt.Limburg, jaargang 4, nr.1, 2007

Aanvoer Afvoer Veenwinning en aanleg dijken

Vervolg locatie 2 Veenwinning en aanleg dijken

MONNIK

Vijversystemen

Ontstaan van vijvers

Kennismaking met een vijver

Kop

De eerste vijvers in De Wijers ontstonden al vanaf de 13de eeuw. Voor veen- en ijzerwinning diepte men bestaande vennen uit. Hierdoor ontstonden er ‘wijers’, de oude benaming voor een vijver waar men aan viskweek doet. Oorspronkelijke, natuurlijke situatie

Via een ingenieus systeem van aan- en afvoerbuizen, sluizen of ‘monniken’ en overlopen, grachten en sloten, worden alle vijvers van water voorzien. In het Wik gebeurt de aanvoer van het water vanuit de Zusterkloosterbeek. De uitbouw van de vijvers en de onderlinge verbindingen vinden hun oorsprong in de viskweek. Elke vijver wordt getypeerd door een in- en uitlaat waar het waterniveau kan geregeld worden aan de hand van damschotten, al dan niet aangevuld met een afvangbak voor vissen. (Zie ook pagina 32: plan van een visvijver)

Vijversystemen Kop

Staart

Vijversystemen

Oorspronkelijke, natuurlijke situatie Kom gevuld met veen, turf

Kop Staart Kom gevuld met veen, turf Oorspronkelijke, natuurlijke situatie

Vijverpaternoster

Watertekort in het Wik

Staart Turfwinning: ontstaan van een ‘ven’ Kom gevuld met veen, turf

Vijverpaternoster Turfwinning: ontstaan van een ‘ven’ Natuurlijke waterstand

Natuurlijke waterstand

Turfwinning: ontstaan van een ‘ven’ De bodem zelf werd niet of nauwelijks uitgegraven. Waar het turf werd weggehaald bleef een laag grondwater staan. Het ven werd vervolgens met een dijk versterkt op het Inrichting tot viskweekvijver laagste Dijk punt. Het instromend waterwaterstand werd opgehouden Natuurlijke door dijken en zo ontstaat er een nieuwe diepere vijver, geschikt voor viskweek. De waterstand vanAanvoer de vijver werd gecontroleerd door water open af te laten. Dijk Afvoer Inrichting tot viskweekvijver

toevoer

Aanvoer Dijk Afvoer

De vijvers werden voornamelijk aangelegd in de rivier- en beekvalleien. In het huidige vijvergebied ontdek je twee patronen van vijveraanleg. Het oudste systeem bestond Vijverpaternoster uit het aansluiten van een ven op een beek. Dit ven werd met een dijk versterkt op het laagste punt zodat een grotere waterpartij werd bekomen. Stroomafwaarts werd een volgend ven afgedamd en zo kreeg men een ‘snoer’ van vijvertjes met een complex systeem van open aflaatgrachten. Dit ‘snoersysteem’ is nog terug te vinden in De Maten in Genk en kan ook nog goed herkend worden in het Wik in Bokrijk (figuur 1). Later werden vijvers gemaakt met aan alle vier de kanten dijken. dijk Dit deed men om meer en dieper water vast te houden en dus meer vis te kunnen kweken. De ene wijer liep over in de andere en na verloop van tijd onstond er een vijvercomplex of ‘rijstvelden’systeem (figuur 2).

Inrichting tot viskweekvijver Veenwinning en aanleg dijken Aanvoer

Afvoer Veenwinning en aanleg dijken

Stroomafwaarts werd een volgend ven afgedamd en zo kreeg men een ‘snoer’ van vijvertjes. Veenwinning en aanleg dijken

De dijken moesten goed onderhouden en geregeld hersteld worden. Om de 30 tot 50 jaar dienden ze volledig heropgebouwd te worden. Bij verwaarloorzing verdwijnt de vijver uiteindelijk.

beek

toevoer dijk

beek

toevoer Vijversystemen

De waterstand in de vijvers van het Wik is vaak (te) laag omdat er onvoldoende wateraanvoer is via de Zusterkloosterbeek. Hiervoor zijn verschillende redenen: - In het brongebied van de Zusterkloosterbeek wordt silicaatsteen gewonnen en hiervoor wordt de ondergrond tot op zekere diepte droog gezogen. - Stroomopwaarts van de beek zijn woonwijken waar nog geen scheiding is van afwater en regenwater; hemelwater wordt daar nog steeds in de riolering geloosd. - Er moet voldoende water overblijven om ook de vijvers van het domein Bokrijk van voldoende water te voorzien. De gracht mag daarom absoluut niet droogvallen. Soms gaat dit ten koste van de vijvers van het Wik.

Vijvers die niet beheerd of onderhouden worden groeien dicht. Hoe komt dat? Indien vijvers een laag waterniveau hebben en wanneer ze

niet voldoende onderhouden worden, bestaat de kans dat ze dicht groeien. Riet op de oever groeit geleidelijk ook het (ondiep) water in. Tussen het riet drijven waterplanten. Bladeren van de bomen op de dijk vallen ertussen. Er ontstaat langzaam een drijfzoom van riet. Organisch materiaal maakt mogelijk dat de oevervegetatie ‘voet aan de grond’ krijgt in de vijver. Langzaam verzandt de vijver en groeien er stilaan struiken en jonge bomen zoals berken, wilgen en elzen. Teveel algen in het vijverwater geven een groene of bruine kleur aan het water. Dit verschijnsel kan optreden als er teveel voedingsstoffen in het water voorkomen, als het water te basisch is of als er te weinig zuurstofplanten in de vijver groeien.

Preventieve maatregelen Preventie bestaat erin in te grijpen op het milieu van de vijver. Een vijver die niet beheerd wordt, zal steeds voedselrijker en meer basisch worden tot hij dichtgroeit. Beheer bestaat erin het vijvermilieu zuur en voedselarm te houden. In zo een vijver vinden de planten nutriënten in de bodem, niet in het water. De voordelen van een voedselarme vijver zijn helder water, geen algengroei, geen woekering van kroos, smalbladige waterpest of grote waternavel.

Belangrijke natuurwaarden in het Wik. Het hoog aantal vogels dat hier broedt en een aantal zeldzame plantensoorten (vb. drijvende waterweegbree) betekent dat dit gebied uitzonderlijke natuurwaarden heeft.

Opdracht 2 Kennismaking met een vijver in het WIK Materiaal voor de leerkracht: De leerkracht geeft uitleg over de vijvers in het Wik, het vijversysteem en de begroeiing. Gebruik hiervoor de achtergrondinformatie uit deze bundel.

beek

De opdracht om een schets te maken van de twee vijvers en water, kan je geven op één van de twee vlonders van de educatieve vijver. Opgepast: bij nat weer kunnen de vlonders glad zijn. Het is toegestaan om voor het uitvoeren van de opdracht rond de eerste vijver te lopen.

dijken

Kop Vijversystemen

Aan de hand van de zoekkaarten voor waterplanten kan hier ook een determinatieopdracht gegeven worden.

Kop

Kaarten: detail natuurreservaat Wik, luchtfoto Wik (zie opdrachtenbundel), zoekkaart waterplanten (zie fietstas). Staart Vijversystemen

Fig. 1

Kop

Staart

beek

Fig. 2 13

Natuurreservaat Het Wik - locatie 2

Locatie 3 Het westelijk vijvergebied

GPS: NB 50° 57.553’ – OL 5° 23.709’ Dichtstbijzijnde adres: ingang Hangar 58, Herkenrodeplein 5, Genk

TER HOOGTE VAN DE OUDE VISBEWAARBAKKEN

De verschillende functies van vijvers Tussen domein Bokrijk en domein Kiewit ligt het Westelijk Vijvergebied. Ook hier werd vroeger vis gekweekt. De visbewaarbakken aan het paviljoen midden in het vijvercomplex getuigen hier van. De derde stopplaats is aan deze bewaarbakken. Vijvers kunnen verschillende functies hebben. Dit heeft invloed op hoe een vijver eruit ziet en hoe hij beheerd wordt. In dit gebied vind je bijvoorbeeld:

erb ost

o wb

eek

sst

raa

- Hengelvijver - hengelvereniging huurt een vijver (Grote Moffert) - Viskweekvijvers en bewaarvijvers, bij het paviljoen (niet meer in gebruik voor viskweek) - Ecologische vijvers - In de toekomst misschien ook een recreatieve vijver?

- Geluidsoverlast - Verontreiniging - Aantasting van het reliëf - Draagkracht van het gebied (veel bezoekers verstoren de natuur: bepaalde verstoringsgevoelige diersoorten worden verjaagd of kwetsbare plantensoorten worden vernietigd) - Veiligheid (verzekering als kinderen in het water vallen) - Waterkwaliteit (is het water proper en veilig om in te spelen) - Financiën - ... Ter inspiratie een aantal voorbeelden uit diverse interne nota’s van de partnerorganisaties van het project ‘De Wijers:

erk

Ontwerp van een recreatieve vijver De Wijers telt méér dan duizend vijvers. Bezoekers zeggen soms dat ze daar op weinig plaatsen iets van merken. Zo zien ze de grote hoeveelheid aan vijvers nauwelijks en mag men op bepaalde plaatsen niet komen. De vijvers hebben over het algemeen een lage ‘belevingswaarde’; m.a.w. je kan van het uitzicht en de natuur genieten, maar verder valt er niet veel actief te beleven.

DUBBELE MONNK

v ster cht Gra t aa str os

Leerlingen krijgen als opdracht om een ontwerp te maken van een (mogelijke toekomstige) recreatieve vijver en dit aan elkaar voor te stellen. Zie voor meer details opdracht 3.

JIJ BENT HIER

MONNK

Educatieve vijver

b uw Ka

KIJKWAND

Bij randvoorwaarden waar ze zoal rekening mee dienen te houden, kan je denken aan:

- Observatieplatform op het water - Observatiewand of rietwand op de dijk - Doorwaadbare plek - Onderwaterkijkvenster - Hangbrug - Trekvlot - Uitkijktoren - Knuppelpad over het water - Visvangplek - Blote voetenpad - Avonturenparcours met thema ‘water’ of ‘vissen’ - ...

Opdracht 3 Ontwerp van een recreatieve vijver Materiaal voor de leerkracht: Op deze locatie maak je kennis met de verschillende functies van de vijvers in het Westelijk Vijvergebied en met de factoren die een rol (kunnen) spelen bij het ontwerpen en inrichten van een recreatieve vijver. Opgelet: de derde locatie wijkt af van het tracé richting domein Kiewit - bij knooppunt 91 500 meter naar het zuiden richting knooppunt 72 volgen. De 3de stopplaats ligt op een druk gedeelte van het fietsroutenetwerk. Opgelet met fietsers dus. Kaarten: plattegrond van Bokrijk, detailkaart locatie 3 en 4 (westelijk vijvergebied, domein Kiewit)

DOMEIN KIEWIT

FIETSENSTALLING

Plattegrond Bokrijk

16 17

STOPPLAATS 3

LUNCH & SANITAIR

KIJKHUT

STOPPLAATS 4

Nieuwe vijver

Boomkikkervijver

STOPPLAATS 2

Hengelvijver

Ecologische vijvers

Westelijk Vijvergebied

STOPPLAATS 1

Visbewaarbakken

STOPPLAATS 3

Mogelijke recreatie vijver

BOKRIJK

Domein Kiewit - Westelijk Vijvergebied - Bokrijk Detailkaart sopplaats 3 en 4

Locatie 4 Domein Kiewit - kijkhut

GPS: NB 50° 57.889’ – OL 5° 23.676’ Dichtstbijzijnde adres: Kiewitstraat z/n, Hasselt

Natura 2000 in De Wijers

schermen die belangrijk zijn voor alle trekvogelsoorten en voor meer dan 190 bijzonder bedreigde soorten.

De Wijers is een topregio qua natuur. Een aanzienlijk deel van De Wijers is Natura 2000-gebied. Op onderstaande kaartje zijn de Natura 2000-gebieden omlijnd.

De maatregelen van de Habitatrichtlijn (1992) zijn vergelijkbaar, maar ze hebben betrekking op een veel groter aantal Europese soorten. De Habitatrichtlijn vraagt bovendien een doelgerichte bescherming van zeldzame en bijzondere habitattypen, gaande van Scandinavische natuurlijke bossen, over kalkhoudende rotsbodems aan de Atlantische kust tot de heidegebieden in de Vlaamse Kempen. Het Natura 2000 netwerk omvat twee types gebieden verdeeld in biogeografische regio’s: • Speciale Beschermings Zones - Vogelrichtlijn (SBZ-V) bedoeld om de vogels en hun habitat te beschermen • Speciale Beschermings Zones - Habitatrichtlijn (SBZ-H) bedoeld om de zeldzame of kwetsbare natuurlijke habitats, diersoorten (behalve vogels) en flora te beschermen. Het Natura 2000 netwerk is geen gesloten systeem van natuurreservaten. De meeste eigendommen die onder Natura 2000 vallen blijft in handen van de privé. Het doel is de toekomst van deze gebieden te verzekeren en een duurzaam beheer te voeren die zowel ecologie als economie samenbrengt.

Natura 2000 en het project 3WATER Natura 2000-gebieden in de Wijers

Habitatrichtlijngebied

De Wijers

Vogelrichtlijngebied

3WATER

Wat is Natura 2000? Natura 2000 is de naam voor het Europese natuurnetwerk, het grootste netwerk van natuurgebieden ter wereld. Het strekt zich uit over 27 landen en telt ongeveer 25000 gebieden. Alles samen is dat goed voor zowat een vijfde van de oppervlakte van Europa. In Natura 2000 krijgt de toekomst van Europa’s meest kwetsbare dieren plantensoorten en hun leefgebieden (habitats) extra aandacht. Alle lidstaten van de Europese Unie nemen in de Natura 2000-gebieden maatregelen om de Europese soorten en hun leefplekken ook in de toe-

komst kansen te geven. Dat willen ze samen met de gebruikers van deze gebieden doen. De Europese Vogelrichtlijn en de Habitatrichtlijn vormen de juridische pijlers van Natura 2000. Op grond van de Vogel- en Habitatrichtlijn is een samenhangend Europees netwerk van beschermde gebieden aangeduid. De Vogelrichtlijn uit 1979 heeft als doel alle wilde vogels en hun belangrijkste habitats in de hele Europese Unie te beschermen. Ze verplicht de lidstaten de gebieden te be-

In de kern van De Wijers, nl. in het vijvergebied Midden-Limburg, liep het project 3WATER (2010-2013) dat met Europese middelen werkt aan de ecologische verbetering van het gebied, via een nauwe samenwerking tussen private en publieke partners. De aanpak is er op gericht dat een evenwicht gezocht wordt tussen ecologie, economie en educatie.

Domein Kiewit als groene stapsteen tussen twee Natura 2000-gebieden Kiewit is een groene stapsteen tussen Natura 2000-gebieden, Vijvercomplex Midden-Limburg in het westen en Bokrijk en de Maten in het oosten. Een stapsteen is een noodzakelijk ‘tussenstation’ voor sommige soorten (zoals boomkikker, knoflookpad, kamsalamander, …) waar-

voor de afstand tussen twee grote natuurgebieden soms te groot is om te overbruggen. Zij moeten onderweg een plaats hebben om te landen, te rusten, te foerageren, ... Kiewit is zo’n plaats. De natte natuur is een troef van Domein Kiewit. Naast de Schrijnbroekbeek, een aantal poelen en afwateringsgrachten, vind je op het domein ook twee waterhoudende vijvers. Onderhoud aan deze vijvers drong zich de voorbije jaren op. En een derde, sterk verlande vijver diende hersteld te worden. Natura 2000-gebieden genieten een bijzondere bescherming. Om fauna en flora alle kansen te geven zijn delen ervan niet toegankelijk voor het publiek. Natuur en recreatie zijn soms moeilijk te combineren. Om bezoekers toch de mogelijkheid te bieden te genieten van alle pracht en hen informatie te verstrekken over het gebied, is een toegankelijk domein als Kiewit heel belangrijk. De verzoening tussen natuur en recreatie lukt goed in dit domein; je kan hier voorbeelden van vijverherstel bekijken en de aanwezige watervogels observeren vanuit een nieuwe kijkhut.

Ecologisch herstel van de vijvers in Kiewit Door het ecologisch herstel van de vijvers wordt een bijzonder waardevol biotoop gecreëerd. Het kan een thuisplek worden voor de boomkikker en kamsalamander en een broedplaats voor watervogels, zoals bv. de woudaap of de roerdomp. Deze vijvers worden op die manier waterrijke verbindingen, nuttige stapstenen, tussen de vijvers van Bokrijk en deze van Zonhoven. - De eerste ‘oude’ vijver (waar de kijkhut staat) werd opnieuw aangelegd en is nu een volledig nieuwe vijver. In de loop van de tijd was deze vijver bijna volledig verland. Enkel het laagste deel verzamelde in de winter nog water. De dijken waren begroeid met bomen. Door jarenlang gebruikt te zijn als wegbedding was de benedendijk quasi volledig verdwenen. - Bomen op de dijk worden gekapt, de vijver zelf wordt opnieuw opengemaakt en geherprofileerd, er werd een broedeiland en rietkragen aangelegd. Dit resulteert in een vijveroppervlakte van bijna 2 ha. Bedoeling van het kappen is om het risico op dijkbreuk door omvallende bomen te verkleinen. Er komt minder bladafval en ander organisch materiaal in de vijver terecht zodat het water niet verrijkt.

Vervolg locatie 4

- Om deze nieuwe vijver van voldoende water te verzien wordt een verbinding gemaakt met de Schrijnbroekbeek. In het kanaaltje is een sluis geplaatst om de toevoer naar de vijver te regelen. De vijver zelf krijgt op het laagste punt een monnik. Dit is een plankensysteem, vergelijkbaar met de overloop van een gootsteen, waarmee het waterpeil onder controle wordt gehouden.

De boomkikker verhuist naar Kiewit - realiteit of utopie?

Leef- en verbindingszone voor de boomkikker

Voor amfibieën zoals de boomkikker, is een omgeving rijk aan poelen, vennen en houtkanten belangrijk. Indien we in de toekomst willen dat de huidige boomkikkerpopulatie in Heusden-Zolder, Zonhoven en Diepenbeek zich uitbreidt, zijn tal van maatregelen noodzakelijk.

In de periode juli-september kunnen jonge boomkikkers in vrij groot aantal uit hun leefgebied wegtrekken naar andere geschikte gebieden en daarbij afstanden afleggen van meerdere kilometers. Vegetatie- en structuurrijke beekoevers en poelen in combinatie met houtkanten en (braam)struwelen met ruigten, sturen de migrerende kikkers. De trekkende dieren moeten onderweg zones kunnen aantreffen die mogelijkheden bieden voor een tijdelijke en/of beperkte vestiging. Dergelijke ‘stapsteen’ is minstens 2 tot 3 hectaren groot en de onderlinge afstand bedraagt maximaal 750 à 1.000 meter. Een stapsteen bestaat uit één of meerdere (visvrije) voortplantingswaters van minimaal 500 m2 en een geschikt landbiotoop met

Waterstand in de nieuwe vijver (de eerste oude vijver) Net zoals in het Wik, heeft ook deze vijver in Kiewit vaak te lijden van een lage waterstand. De watervoorziening via de Schrijnbroekbeek laat te wensen over. De bron die 2 kilometer verder ligt is opgedroogd (o.m. door putboringen). Het enige water dat de beek momenteel naar de vijver aanvoert is regenwater (of ‘hemelwater’). Wanneer er water in de vijver staat kan dit redelijk lang vastgehouden worden door de ijzerhoudende ondergrond. Doch in een periode van lange droogte zal het uiteindelijk toch opdrogen. Een oplossing zou er mogelijks uit bestaan om ook water aan te voeren via de Zusterkloosterbeek die hier 300 meter vandaan loopt. Dit kan niet zonder de nodige vergunningen.

In 2013 resulteerde een telling van de bestaande populaties van boomkikkers in 4 verschillende leefgebieden in De Wijers, tot volgende aantallen: Wijvenheide en omgeving: Platwijers: Bolderberg: Dautewijers:

622 475 95 162

bloemenrijk grasland en/of ruigte, dat bij voorkeur aan de noordzijde overgaat in braamstruweel en eventueel ook grenst aan een houtsingel of een loofbosje. Boomkikkers hebben een beperkte dispersieafstand. Dispersie is een ongerichte, eenmalige beweging van jonge individuen op zoek naar een nieuw leefgebied. De dispersieafstand is de afstand die soorten kunnen overbruggen tussen verschillende leefgebieden tijdens hun dispersie. Leefgebieden mogen niet te ver uit elkaar liggen; de afstand tussen de leefgebieden moet overbrugd kunnen worden door de soort.

Voor de boomkikker is een omgeving rijk aan kleine landschapselementen (KLE’s) zoals poelen en vennen, houtkanten en bossages belangrijk. Ingrepen voor het behoud, de verbetering en de uitbreiding van een ‘blauw-groen netwerk’ voor de boomkikker dringen zich op. Concreet betreft het maatregelen ten voordele van: - Puntvormige natte elementen zoals poelen, vennen en vijvers, - Lijnvormige natte elementen zoals greppels, sloten, beken en oeverstroken, - Bron- en natte gebieden, - Waterkwaliteit en –kwantiteit, - Absolute bescherming van brongebieden - Landschappelijk en natuurherstel van een kleinschalige mozaïek van broekbossen, hooilandjes en weilanden - Versnippering voorkomen en eventueel ontsnipperingsmaatregelen nemen.

Opdracht 4 De boomkikker verhuist Materiaal voor de leerkracht: De uitleg over de werken in Kiewit, de boomkikker en de opdracht wordt besproken aan de nieuwe kijkhut bij de nieuwe vijver. Gebruik voor de toelichting de achtergrondinformatie uit deze bundel. De boomkikkervijver zelf kan niet bezocht worden. Opgelet: de vierde locatie wijkt een beetje af van het fietsroutenetwerk (aan het veerooster in Kiewit even richting kijkhut rijden). Kaarten: detailkaart locatie 3 en 4 (westelijk vijvergebied, domein Kiewit) (zie opdrachtenbundel), de boomkikker verhuist (mét stapstenen en barrières) Deze opdracht kan ook zelfstandig thuis of in de klas worden uitgevoerd.

BOOMKIKKER

s ijk

w en

Schaal 1:10.000

SCHRIJNEBROEKSBEEK

STAPSTEEN 4

Vervolg locatie 4

Stapsteen 4: landbouwgebied, de kwelzone is goed voor voortplanting Bijkomende ingrepen: poelen aanleggen Schrijnebroeksbeek:

amfibieën verplaatsen zich langs beek naar Domein Kiewit

Barrières voor de boomkikker - Wegen zoals de Bokrijksesteenweg, Zavelvennestraat, Beverzakstraat - Woonkernen - Het vliegveld: In principe kunnen de meeste amfibieën dit “grasveld” wel oversteken. Het kan echter een barrière zijn door taxiënde vliegtuigen en afwezigheid van structuur gevende, leidende elementen zoals houtwallen.

KIJKHUT

STAPSTEEN 3

JIJ BENT HIER Be

za ver

Van Welleken tot Kiewit - De boomkikker verhuist

Stapsteen 3 in landbouwgebied Bijkomende ingrepen: poelen aanleggen

Zavelvennestraat

aat

landbouwgebied in vallei van de Slangebeek, de beek op zich is een geleidend element poelen aanleggen

kstr

Stapsteen 2: Bijkomende ingrepen:

STAPSTEEN 2

Stapstenen en bijkomende ingrepen Stapsteen 1: natuurgebied in de vallei van de Slangebeek Bijkomende ingrepen: poelen aanleggen (voor overwintering)

LEEFGEBIED DOMEIN KIEWIT

STAPSTEEN 1

WOONKERN

Leefgebieden - Natuurgebied ’t Welleken: hier is een populatie boomkikkers aanwezig - Domein Kiewit: poelen aangelegd in kader van het 3WATER project; dit is een mogelijk toekomstig leefgebied

LEEFGEBIED ‘T WELLEKEN

Toelichting bij kaart ‘de boomkikker verhuist’

Boomkikkervijver

Locatie 5 Platwijers

In dit gebied voerde het Agentschap voor Natuur en Bos heel wat belangrijke natuurverbeterende maatregelen uit, met Europese steun van Life+ via het project 3WATER. Het project 3WATER past binnen Natura 2000, een Europees netwerk van gebieden waarin men streeft naar het in stand houden van de Europese planten diersoorten (biodiversiteit) in samenhang met menselijke activiteiten. Het project 3WATER wil in het kerngebied van de Wijers (in midden-Limburg) met natuurinrichtingswerken het oorspronkelijke vijverlandschap en leefomgeving voor heel wat bijzondere planten- en diersoorten herstellen of in stand houden en richt zich specifiek op de doelsoorten roerdomp en de boomkikker. Het project is uniek in zijn soort door de nauwe samenwerking tussen private en publieke landeigenaren om deze doelstelling te realiseren. Via een innovatieve aanpak worden Ecologie (natuur), Educatie (samen) en Economie (werk) evenwichtig in rekening gebracht. Dit is de ‘Triple E’ of 3E aanpak, een gezonde basis voor de verdere ontwikkeling en bloei van het gebied. Het project wordt daarmee ook uitgedragen als voorbeeld voor andere Natura 2000-gebieden in Europa. Het project 3WATER loopt van januari 2010 tot december 2013. Er wordt een bedrag van 2,7 miljoen euro geïnvesteerd, waarvan 50% Europese cofinanciering. De natuurinrichtingswerken van het Agentschap voor Natuur en Bos in de Platwijers zorgen voor een verbetering van het landschap ten voordele van de roerdomp en de boomkikker. Op Europees vlak zijn dit twee belangrijke soorten, niet alleen omdat ze zeldzaam zijn, maar ook omdat ze veeleisend zijn. Ze hebben een geschikt leefmilieu nodig. En als het goed gaat met hen, gaat het ook goed met andere, minder veeleisende soorten. BOOMKIKKER

GPS: NB 50° 57.919’ – OL 5° 20.226’’ Dichtstbijzijnde adres: hoek Slangbeekweg/Paalsteenstraat, Hasselt BOSWACHTER RAF SPELKENS

De roerdomp (Botaurus stellaris) is een reigerachtige broedvogel die met zijn bruine schutkleuren onopvallend in het rietveld leeft. Hij houdt van een open landschap rond de vijvers. Hij heeft een lange afstand nodig om te landen en terug op te stijgen. Veel bomen en struiken op de dijken van vijvers hinderen hem daarin. Vandaar de kapwerken die hier de voorbije jaren zijn uitgevoerd. Rieteilanden in de vijvers zorgen voor veilige broedplaatsen waar de roerdomp beschermd is tegen zijn vijanden. De vos kan wel zwemmen, maar hij doet dat niet graag. En door de herintroductie van gezonde vispopulaties in de vijvers heeft de roerdomp altijd wat te eten. De boomkikker (Hyla arborea) is een kleine groene kikker die leeft op zonnige open plekken omgeven door bos en struikgewas. 90% van de tijd brengt hij op het land door. Hij heeft zuignapjes op de tenen en vingers waardoor hij in bomen, maar vooral in struiken kan klimmen. Vijanden zijn vogels en vooral vissen. Vogels eten de volwassen en jonge kikkers op. Vissen eten de larven of eitjes van de boomkikker op waardoor de populatie van de boomkikker het moeilijk heeft. Maatregelen ten voordele van de boomkikker zijn het graven of herstellen van poelen, vijvers visvrij inrichten voor de boomkikker en andere amfibiën, het aanleggen van houtkanten met bramenstruweel en het in het najaar leeglaten van vijvers zodat vissen geen kans krijgen. ROERDOMP

De boswachter geeft uitleg over de werken die de voorbije jaren zijn uitgevoerd in de Platwijers: Een aantal van de natuurinrichtingswerken die in de periode 2011-2012 door het Agentschap voor Natuur en Bos op en rond de Grote Platwijer werden (pagina 27-28) uitgevoerd, zijn zéér zichtbaar.

Acties zichtbaar van op punt A op de kaart 1. Op de tussenliggende dijk en de dijk aan de oostkant werden alle bomen en struiken uitgetrokken. Dit geeft opnieuw een open landschap (zoals vroeger). Vóór de aanvang van de werken zag het eruit zoals de dicht be groeide dijk voorbij de kijkhut er nu uit ziet. > werken vnl in functie van het vlieggedrag van de roer domp (en andere reigerachtigen) 2. Op de noordelijke dijk werd een zichtas gecreëerd door bomen te kappen. Samen met de dunning op de weste lijke dijk is rond de vijvers een heel open landschap ge creëerd. > werken vnl in functie van de roerdomp 3. De dijk van de Grote Platwijer werd hersteld, dat wil zeggen breder gemaakt en meer zacht afhellend richting het water. Op die manier ontstaat er een zone waar het water makkelijker opwarmt. Dit hebben vissen nodig om te paaien. > werken vnl in functie van gezond visbestand a. De Grote Platwijer wordt uitgebaat door een vis kweker die er karper op kweekt. Dat zie je aan het troebele water, karpers zijn grondwoelers. Vis kwe ken voor economische doeleinden betekent dat de viskweker ze bijvoert. Dit heeft toename van mest tot gevolg, wat dan weer leidt tot verzuring van het water. Dit laatste is een probleem voor amfibieën en vogels die op het zicht jagen (zoals de roerdomp). b. Op deze vijver zitten ook blauwbandgrondels. Dit is een invasieve vissoort (uit Azië). Deze exoot is een voedselconcurrent van de inheemse vissoorten. Bij hoge dichtheden is hij tevens verantwoordelijk voor predatie op eieren en jonge nakomelingen van in-

heemse vissoorten en amfibieën. Daarom zet de vis kweker jonge karpers van een zeker formaat uit op de vijver. Deze vissen zijn te groot voor de blauwbandgrondel om te eten. Door dergelijke grotere jongere karpertjes uit te zetten, heeft ook de roerdomp er niets meer aan. Ook voor hem zijn ze te groot.

4. Er werden een aantal broedeilanden aangelegd waar de roerdomp veilig een nest kan maken en broeden.

Acties zichtbaar van op punt B op de kaart en luchtfoto Terwijl de Grote Platwijer met zijn broedeilanden vnl. door de roerdomp gebruikt wordt om te broeden, zijn de twee vijvers ten zuidwesten van de Grote Platwijer vooral de plaats waar de roerdomp komt eten. Daar zitten kleinere vissen en is het water van veel betere kwaliteit: geen extra bemesting, dus helder water. Deze 2 vijvers worden volledig beheerd door het Agentschap voor Natuur en Bos. 5. Tot voor kort waren deze vijvers volledig verzand en verbost. Nu zijn ze weer open gemaakt en zijn er ook enkele broedeilanden aangelegd. Op de achterste dijk zijn bomen uitgedund en is de dijk zelf verstevigd. In het verleden was de druk op de dijk (door bomenbe groeiing) ooit zo hoog, dat de dijk doorbrak en de vijvers leegliepen. 6. Alle vijvers hier krijgen hun water via een grachtensys teem vanuit de Roosterbeek. Deze laatste twee vijvers zitten echter op het einde van de reeks vijvers (het laag ste punt) waardoor, vooral in de zomer, ze soms langere tijd droog komen te staan. Bij heet weer kan het water niveau tot 1,5 cm per dag zakken. Het al of niet hebben van voldoende water in de visvijvers heeft in het ver leden vaak tot ruzies geleid. Wie aan het begin van het systeem zat, had water. Wie van achter zat, soms niet en had dus problemen voor zijn viskweek.

Vervolg locatie 5

Inrichtingsmaatregelen Platwijers

Opdracht 5 Natuurinrichting en -beheer veranderen het landschap Materiaal voor de leerkracht: Op deze locatie geef je uitleg over het feit dat natuurinrichting en natuurbeheer het landschap veranderen. Hiervoor gebruik je de achtergrondinformatie uit deze bundel. - Uitleg over de terreinwerken voor de roerdomp, op 2 stopplaatsen - Zichtbare inrichtingsacties vergelijken met luchtfoto - Kaart met inrichtingsacties van ANB vergelijken met topografische kaart NGI (dit kan achteraf als thuiswerk of klassikaal) - Meerkeuzevragen Kaarten: inrichtingsmaatregelen Platwijers, luchtfoto Platwijers, topografie Platwijers (zie opdrachtenbundel)

Antwoorden op de multiple choice vragen B

Waarvoor dient een roerdompeiland? - Om veilig te zijn voor de vos, die zijn eieren en jongen wil opeten.

Waarom zijn bomen op dijken geen goed idee? (2 antwoorden juist) - De wortels van grote bomen kunnen gaten maken in de dijk en dan loopt de vijver leeg. - Hoge bomen vormen een barriĂ¨re voor landende watervogels Waaraan kan je zien of een vijver voor karperteelt wordt gebruikt? - Omdat het water troebel is.

1:5.000

Legende Life+ acties

RIETEILANDEN

Bomen kappen

Opslag uittrekken

Bomen uittrekken

Opslag uittrekken & dijkherstel

Bomen uittrekken & plaggen

Opslag uittrekken oostkant

Dunning

Parking / fietsstalling

Herstel hooiland

Roerdompeiland

Nieuw raster + inrichting boomkikkerhabitat

Kijkhut

Nieuwe dijk

Fietsroute

Herstel of creatie van boomkikkerpoel

Ruimen van grachten 27

Luchtfoto Platwijers na de werken

JIJ BENT HIER

Luchtfoto Platwijers v贸贸r de werken

28 29

JIJ BENT HIER

KIJKHUT

BROEDEILAND

Locatie 6 Viskweekvijver Wijvenheide

GPS: NB 50° 58.738’ – OL 5° 19.390’ Dichtstbijzijnde adres: Mosselweg, Zonhoven

ZONHOVEN

Ontstaan van de vijvers/wijers (overgenomen uit recreatievisie De Wijers, VLM 2012, pag. 10-11, intern document) Een belangrijke periode voor De Wijers waren de late middeleeuwen (12de en 13de eeuw). In de 13de eeuw ontstonden de eerste vijvers door veen- en ijzerwinning. In de Kempense bodems was veel veen terug te vinden. Onder invloed van de toenmalige kloosters (vooral de abdij van Herkenrode) werden deze putten nadien gebruikt voor viskweek. De abdij van Herkenrode (Cisterciënzerinnen) was tevens de beheerder van het domein van Bokrijk. De promotie van de viskweek door deze kloosters had verschillende redenen: - In de middeleeuwen mochten kloosterlingen en andere gelovigen op vrijdag geen vlees eten van ‘dieren met vier poten’. Ook tijdens de vasten mocht geen vlees gegeten worden. Vis bood uitkomst en bood in die tijd dan ook een belangrijke voedselbron. - Een andere reden waarom de kloosters massaal de viskweek aanmoedigden, was dat ze hoopten dat de bevolking meer tijd zou hebben om te bidden als ze veel proteïnerijke vis aten. - Tenslotte waren de zoetwatervissen uit de viskweek vijvers een goedkoper en verser alternatief dan zeevis. - Er viel met viskweek eenvoudigweg meer te verdienen dan met landbouw. De vijvers werden in de loop van de eeuwen uitgebreid tot een complex van honderden aaneengesloten vijvers. De Zonhovense viskwekerijen zijn hier nog steeds het beste bewijs van. Wil je een zicht krijgen op de Zonhovense viskwekerijen en het ontstaan dan is een bezoek onontbeerlijk (zie “Zin in meer?” p. 40)

Niet alle vijvers zijn even oud en hebben dezelfde oorsprong. De oudste visvijvers dateren uit de 13de eeuw en zijn gelegen in De Maten in Genk. De visvijvers in natuurreservaat de Dauteweyers in Diepenbeek zijn pas in de 18de eeuw ontstaan en werden eerst gebruikt voor de ontginning van ijzererts. De vijvers in domein Terlaemen in Heusden-Zolder werden voor het eerst als visvijver gebruikt in 1880. Daarvoor werden deze gebruikt voor veenwinning. De grote explosie van het aantal vijvers vond plaats in de 19de en 20ste eeuw, onder invloed van de Zonhovense viskwekers die het kweken tot een economische activiteit maakten.

Geschiedenis van de viskweek in Zonhoven (met dank aan Guido Pirotte, Toerisme Zonhoven) De visteelt is ontstaan in het China van enkele duizenden jaren geleden. Het ontstond hier als begeleidende teelt bij de rijstteelt. De rijstvelden bestaan immers uit vijvers, die 30 à 40 cm diep zijn. Door de daar heersende klimaatomstandigheden is het water vrij warm. Bovendien zijn deze vijvers rijk aan natuurlijk voedsel. Het zijn dan ook ideale kweekbakken voor vissen. Aangezien de karper zich voedt met talrijke ongewervelde diertjes, die leven van de rijstplanten, was dit de aangewezen vis om uit te zetten op de rijstvelden.

Om de vijvers van water te voorzien werden er later diverse sluizen aangebracht. De vijvers lopen in elkaar over volgens het principe van de communicerende vaten. Ieder jaar in het najaar laat men een aantal vijvers leeglopen om de kweekvis gemakkelijker te kunnen vangen.

In onze streken deed de visteelt heel wat later zijn intrede. Vermoedelijk werden de visteelttechnieken hier ingevoerd door de missionarissen die na de verovering van onze streken door de Romeinen, de heidense boeren kwamen bekeren. Hoe het ook zij, in de vroege Middeleeuwen moet er reeds een bloeiende visteelt geweest zijn in onze regio. In een akte uit 1457 is er immers sprake van talrijke vijvers in deze streek. Het feit dat de vijvers in deze akte vermeld werden, wijst erop dat ze economisch gezien belangrijk waren.

Het vijvercomplex ligt niet toevallig in het zacht hellende Midden-Limburg. Voor de aanleg van de vijvers werd immers van het geleidelijk verval gebruik gemaakt om geen al te hoge dijken te moeten bouwen.

Aanvankelijk was het telen van vis slechts een nevenactiviteit. In 1865 richtte de heer Antoon Bijnens in Zonhoven echter een gespecialiseerd viskweekbedrijf op. Later werd het bedrijf verder gezet door zijn zoon Jos Bijnens

en door Frans Vandeput, die reeds jaren op de kwekerij werkte. Op dat ogenblik had de Zonhovense viskwekerij reeds een stevige internationale reputatie. Zij kweekten bijna alle inheemse vissoorten. Bovendien voerden zij ook heel wat vissoorten in. Zo werd de dwergmeerval (katvis) op het einde van de 19de eeuw ingevoerd vanuit Amerika. Karpers werden ingevoerd uit Hongarije. Door de betere zomers daar waren de karpers veel groter dan hier bij ons. Bovendien waren de plaatselijke variëteiten van de karper, nl. de spiegelkarper en de lederkarper, veel interessanter voor de verkoop als consumptievis omdat zij veel minder schubben hadden dan onze inlandse karpers. Deze consumptievis werd vooral verkocht aan de talrijke Joden in de grote steden. Naast het kweken en verhandelen van vis hield de Zonhovense viskwekerij zich ook nog bezig met de aanleg en het onderhoud van vijvers, zowel in België als in Nederland, Duitsland en Frankrijk. Dit gebeurde vooral in opdracht van adellijke families die hun kasteelparken wilden verfraaien en daar veel geld voor over hadden. Want het aanleggen van vijvers was meestal geen goedkope aangelegenheid vermits dat toen nog volledig handenarbeid was. De Zonhovense viskwekerij nam ook deel aan tal van nationale en internationale landbouwtentoonstellingen. In de loop der jaren verzamelden zij een hele reeks prijzen en onderscheidingen. Na enige tijd werden zij dan ook gevraagd om in de jury te zetelen. De grote bloei van de viskwekerijen begint echter pas goed na de tweede wereldoorlog. Van dan af beginnen de sportvisserijen immers te floreren. Na de openbare besturen zijn zij de grootste afnemers van zoetwatervis. Het is dan ook niet te verwonderen dat we

momenteel drie viskwekerijen in Zonhoven aantreffen. De uitbaters zijn allen afstammelingen van de eerste Zonhovense viskweker Antoon Bijnens.

De werking van de viskwekerij 1. Aanleg van de vijvers. Wanneer we een blik werpen op de vijvers, zien we duidelijk dat dit geen natuurlijke vijvers zijn (rijstveldenpatroon). Dit gebied is altijd al moerassig geweest. De Roosterbeek voerde hier water in overvloed aan. Voor de landbouw was het dan ook waardeloze grond. Door het aanleggen van visvijvers hadden deze gronden toch nog nut. Doch een vijver aanleggen is meer dan alleen maar een gat graven in de grond. Er komt heel wat planning en studie aan te pas. Het begint eerst met een studie van de plaatselijke toestand. De grond mag niet te doorlatend zijn en er moet voldoende water aangevoerd kunnen worden. Als het terrein aan deze twee voorwaarden voldoet, kan met beginnen met de aanleg. Dit start met het verwijderen van alle houtopslag en het volledig effenen van het terrein. Ligt het terrein laag genoeg, dan worden dijken aangelegd. Anders wordt het uitgegraven. De bodem moet zachtjes (0,5/1 - 3%) afhellen naar één plaats. In het midden van de vijver wordt dan een gracht (of zouw) uitgegraven. Bij grote vijvers maakt men ook nog een aantal zijgrachten zodat de vorm van een visgraat ontstaat. De hoofdgracht eindigt op een kuil. Van hieruit vertrekt een buizenstelsel dat dient om de vijver volledig leeg te laten lopen. Op de stop, die de buizen afsluit, staat een grote ring zodat men van op de kant de stop kan verwijderen met een haak. Om te verhinderen dat de vissen meegesleurd worden met het water, plaatst men een conisch rooster op de afvoerpijp. Op de laagste plaats in de dijk plaatst men dan een overloop om het waterpeil te regelen. Soms maakt men echter gebruik van een vijvermonnik die ook het buizenstelsel overbodig maakt. Tot slot graaft men het aanvoerkanaal. Hierin plaatst men een sluis om de watertoevoer te kunnen regelen. Er dient ook een omleidingsgracht te worden voorzien.

Vervolg locatie 6

Omleidingsgracht Oploop / watertoevoer

Hoofdsloot (of zouw) Bijsloot

Viskuil Afloop (of tap)

Monnik Dijk

Overloop

Plan van een visvijver 32

2. De waterzuivering Vroeger was zuiver water geen enkel probleem. De situatie is nu echter grondig veranderd. Door allerlei oorzaken is het water sterk verontreinigd en dus onbruikbaar voor de visteelt. Vandaar dat de gemeente Zonhoven overgegaan is tot de aanleg van een waterzuiveringsstation. Op zeker ogenblik besloot de regering dat dit een nationale aangelegenheid was en dus werd het waterzuiveringsstation overgedragen aan de staat. Door allerlei bezuinigingen had men daar echter niet voldoende financiën om de stations allemaal te bemannen. Zodoende werd het station in Zonhoven gesloten. Om nu toch nog water van betere kwaliteit te verkrijgen, werden een reeks vijvers aangelegd. Het water stroomt in een eerste, grote vijver binnen. De stroomsnelheid vermindert in deze vijver sterk zodat de zwaarste deeltjes bezinken. Vervolgens wordt het water overgeheveld naar een tweede vijver, waar opnieuw bezinking optreedt. Via een overloop komt het dan in een derde vijver terecht. Hierdoor wordt het water vermengd met lucht en verhoogt de activiteit van de bacteriën die instaan voor de afbraak van de afvalstoffen. 3. De kweekvijvers In deze kleine vijvertjes vindt het eerste stadium van de visteelt plaats. Gedurende een groot deel van het jaar staan deze vijvertjes leeg. De bodems van de vijvers raken dan ook vrij snel begroeid. Vroeger werden deze vijvertjes zelfs ingezaaid met bepaalde grassoorten. Deze begroeiing is noodzakelijk omdat de vissen hun eitjes afzetten op de planten. Bovendien zorgt de plantengroei voor het nodige natuurlijk voedsel voor de jonge vissen. In het voorjaar wordt de vijver tot ongeveer 30 cm diepte gevuld. Het water in deze ondiepe vijvertjes kan zodoende snel opwarmen. Voor het paaien moet het water immers vrij warm zijn (voor het uitbroeden van de eitjes). Het water moet minimum 12 à 13° C zijn vooraleer de karper wil kuitschieten. De optimale temperatuur ligt tussen de 20°C en 25°C. Voor de kweek gebruikt men karper van 6/7 jaar. Op elke vijver worden een 3-tal wijfjes en 5 à 6 mannetjes gezet. Een wijfje kan tot 1.500.000 eitjes in verschillende legsels produceren. Vandaar dat men dubbel zoveel mannetjes voorziet om zoveel mogelijk kans op bevruchting te hebben. Na het paaien of kuitschieten worden de volwassen vissen van de vijvers gehaald om te voorkomen dat

een deel van het broedsel zou worden opgegeten. Na ongeveer 4 tot 6 dagen komen de visjes uit. Door het grote aantal visjes dat in een vijver zit, raakt de voedselvoorraad snel op. Na een tiental dagen moeten ze dan ook overgeplaatst worden op grotere vijvers. 4. De groeivijvers De kleine visjes worden nu uitgezet in grote vijvers. Door een goede bemesting tracht men de hoeveelheid natuurlijk voedsel zo groot mogelijk te maken. Daarnaast kan men de visjes ook nog bijvoederen. In principe gebeurt dit pas als de vis minstens l jaar oud is. Toch gaat men in bepaalde gevallen reeds vroeger bijvoederen met korrels. Deze korrels bestaan in hoofdzaak uit meelproducten. Om zo weinig mogelijk hiervan verloren te laten gaan, gebruikt men speciale voederautomaten. De opening onderaan wordt afgesloten door een plaatje dat iets kleiner is dan de opening. Hieraan hangt een ijzeren staaf. Wanneer deze staaf loodrecht naar beneden hangt, is de opening te klein voor de korrels. Zwemmen de vissen echter tegen de staaf, dan vergroot de opening en vallen de korrels in het water. Dergelijke voeder automaat is zichtbaar op de 6de stopplaats. De viskwekerij Vandeput in Zonhoven beschikt over ongeveer 500 ha vijvers. Tussen al deze vijvers liggen heel wat dijken die snel begroeid raken met allerlei planten. Aangezien men hier slechts met enkele personen werkt, is het bijna onmogelijk om deze dijken proper te houden. Vandaar dat zij een overeenkomst gesloten hebben met een boer die zijn schapen op de dijken laat grazen. Het grote voordeel hierbij is dat de schapen de oevers werkelijk tot aan het water afgrazen hetgeen zeer moeilijk te verwezenlijken is met een grasmachine. De omgekeerde silo’s die men overal ziet staan, worden gebruikt als schuilplaats voor de dieren.

Vervolg locatie 6

VISKWEEK

Worden de vissen niet direct verkocht, dan komen ze eerst in de verzamelputten in de Boomsteeg terecht. Hier worden zij dan per soort en per grootte gesorteerd. In deze verzamelputten zit regelmatig grote hoeveelheden vis. Vooral tijdens warme zomerdagen, wanneer het water sowieso weinig zuurstof bevat, kan er gemakkelijk zuurstofgebrek ontstaan in de vijvers. Vandaar dat men een aantal drijvende pompen heeft geïnstalleerd. Deze pompen stuwen het water omhoog. Hierdoor vermengt het water zich met de lucht zodat er opnieuw zuurstof in het water terechtkomt. Tijdens de winter kunnen de pompen het dichtvriezen van de vijvers ook verhinderen.

De vissen moeten nu getransporteerd worden naar de verkoopplaats. Aangezien de visvijvers over heel België verspreid liggen, moeten zij een degelijk transportsysteem hebben. De vis wordt in goed geïsoleerde kubusvormige bakken gezet. Op de bodem van deze bakken ligt een buizenstelsel dat aangesloten is op een zuurstoffles. Via een klokje in de cabine van de vrachtwagen kan men dan controleren hoeveel zuurstof er in de bakken geblazen wordt. Om de vissen terug uit die bakken te halen kan men geen schepnetten gebruiken omdat de vis anders te veel beschadigd wordt. Vandaar dat er onder in

de bak een luik is gemaakt zodat men de vis samen met het water rechtstreeks in de vijver kan laten vloeien. Daar men meestal niet tot aan de vijverrand kan komen met de vrachtwagen, heeft men een soort afvoerkanaal gemaakt dat rechtstreeks aan deze bakken kan gekoppeld worden.

5. De verzamelbakken Wanneer de vis klaar is voor de verkoop, moet hij terug van de grote vijvers afgehaald worden. Hiertoe laat men een groot deel van het water uit de vijver lopen zodat de vissen zich verzamelen in de centrale gracht en de zijgrachten. Daarna kan men met grote sleepnetten de vijvers leegvissen.

Opdracht 6 KIJKHUT

KIJKHUT

Geschiedenis van de viskweek en uitleg over het productieproces

Materiaal voor de leerkracht: - Op deze stopplaats kan beknopt de geschiedenis van de viskweek worden verteld en tevens kort het productieproces van de viskweek worden toegelicht. - Deze informatie wordt ook behandeld in de tentoonstelling op camping Heidestrand. Deze kan bezocht worden vanaf april 2014. (Meer informatie te verkrijgen bij Toerisme Zonhoven) - Kwis over viskweek aan de 6de stopplaats bij een visvijver of bij de tentoonstelling op camping Heidestrand.

Stopplaatsen in Wijvenheide Detailkaart stopplaats 6-7-8

Kaart: detailkaart locatie 6-7-8

Locatie 7 Twee kijkhutten in Wijvenheide

GPS: NB 50° 59.001’ – OL 5° 18.956’ Dichtstbijzijnde adres: Bolderdal, Zonhoven

Vogels in Wijvenheide

De werken in Wijvenheide

Een uitkijktoren in Zonhoven

Wijvenheide en de Platwijers met hun grote wateroppervlakten met relatieve rust, vormen belangrijke overwinterings- en doortrekgebieden voor wateren moerasvogels. Je kan hier tientallen verschillende soorten ontdekken.

In Wijvenheide werden heel wat dijken hersteld door bomen en struiken te verwijderen en de bestaande dijken verder te ondersteunen. Het openmaken van het landschap zorgt niet alleen voor schitterende vergezichten, maar ook voor betere kansen voor de roerdomp en andere vogels. Zo kunnen ze zich beter beschermen tegen roofdieren als marters en vossen.

In de winter van 2014-2015 wordt op deze plaats door de gemeente Zonhoven een uitkijktoren geplaatst. Dit biedt de kans om (een deel van) het vijvergebied van op een zekere hoogte te overschouwen.

De beide kijkhutten langs de wandel- en fietsroute in Wijvenheide zijn ideale plaatsen om vogels te spotten. Gebruik hiervoor de verrekijkers en vogelzoekkaarten. De kijkhutten zijn mooi ingekleed met educatieve panelen waarop extra informatie over De Wijers, het 3WATER project en de watervogels terug te vinden is. Vaak vind je hier ook echte ‘vogelspotters’. Zij hebben een schat aan informatie over de vogels en delen dit graag met ‘leken’.

Door het ruimen van grachten, het verwijderen van slib in de vijvers, het plaatsen van monniken, stuwdammen en pijpen, zorgen we voor een verbeterd watersysteem in het gebied. Door deze verbeteringen geven we verschillende planten diersoorten een kans om zich weer te vestigen of om zich uit te breiden.

Als afronding en synthese van de landschapsexcursie is het de bedoeling dat de leerlingen zich inleven in de diverse organisaties en groepen (en hun belangen) die in het vijvergebied een rol spelen.

De samenwerking in het Life+ project 3WATER In het vijvergebied Midden-Limburg, het hart van De Wijers, werken verschillende partners samen aan de verbetering van de natuur. Globaal gezien leidt het project tot verbetering van de algemene natuurbehoudstatus van alle beoogde habitats en soorten in het gebied. De concrete herstelacties leiden meer specifiek tot de volgende resultaten:

Opdracht 7 Vogels spotten Materiaal voor de leerkracht: Bij deze locatie zijn twee opdrachten mogelijk: observatie en determinatie van watervogels en/of een interview met vogelspotter of wandelaar/fietser. Leerlingen gebruiken zowel de vogelzoekkaarten als de panelen in de beide kijkhutten. Kaart: detailkaart locatie 6-7-8

WOUDAAP

Locatie 8 (toekomstige) uitkijktoren Zonhoven

Roerdomp: de huidige 4 à 5 broedkoppels van het gebied behouden en bijkomende broedmogelijkheden creëren voor 9 à 10 extra koppels. Dit komt neer op een verhoging van de Vlaamse roerdomppopulatie met 35%. Dit willen we bereiken door: - het herstel van een meer open landschap (verwijdering van struiken en bomen op ongeveer 9,5 km dijken rond 64 vijvers - het herstel van ongeveer 12,6 ha mesotrofe (matig voedselrijke) vijvers en de verbetering van een bijkomende 141,2 ha mesotrofe vijvers - de verbetering en uitbreiding van rietbedden (>20 ha) - de vermindering van predatie door de vos en de marter door aanleg van 24 rieteilanden (13,4 ha) - het herstel van voldoende en aangepaste vis beschikbaarheden (op 110 ha vijvers) door de verbetering van 0,9 ha aangepaste gebieden voor voedselvergaring Boomkikker: de huidige populatie van 150 tot 500 à 1000 roepende mannetjes uitbreiden. Dit wordt bereikt door het herstel van 7,3 ha voortplantingspoelen en de verbetering van 4 ha en herstel van ongeveer 27 ha land. Een deel van deze werken vindt plaats op privaat terrein en is niet toegankelijk zonder toestemming. Er worden op sommige private domeinen wel regelmatig begeleide wandelingen georganiseerd.

GPS: NB 50° 59.244’ – OL 5° 19.334’ Dichtstbijzijnde adres: Bolderdal, Zonhoven

Naast de natuurwerken werden er natuur- en toeristische gidsen opgeleid, infoborden en kijkwanden geplaatst en ook dit educatief pakket is een onderdeel van het project. Voor de ontwikkeling van het gebied werken verschillende actoren zoals viskwekers, natuurverenigingen, privé-landeigenaren en gemeentelijke en Vlaamse overheden samen. Door het samenwerken worden doelstellingen gehaald die men alleen onmogelijk kan halen. Deze natuurlijke samenwerking heeft het project haar naam gegeven: ‘3WATER’. De 3 en de ‘E’ staan voor het begrip Triple E, of de verbinding tussen ecologie, economie en educatie. Ecologie: verbetering van de op Europese schaal belangrijke natuurwaarden (zie boven). Economie: door een betere afstemming tussen economische activiteit zoals viskweek en de ecologische noden, kan de viskweek een duurzamer karakter krijgen. Maar ook toerisme is economie en een gezonde toeristische ontsluiting brengt inkomsten naar de regio. Educatie: ligt aan de basis van bewustzijn, actie en motivatie voor natuurbehoud op lange termijn. Daarom is het een onmisbare factor in dit project. Concreet werden er gidsen opgeleid, educatief pakket ontwikkeld, een educatiestudie gemaakt, educatieve aanbieders samengebracht om hen aan te zetten de troeven van de regio meer uit te spelen. De organisaties in het Life+ project 3WATER en hun voornaamste realisaties:

European Landowners’ Organization - projectcoördinatie

Vlaams Agentschap Natuur en Bos - Grootschalige ecologische terreinacties in Wijvenheide (Zonhoven) en de Platwijers (Hasselt) - Monitoring en opvolgen van beheersplan voor het gebied - Infrastructuurwerken zoals het aanleggen van een parking en het plaatsen van kijkhutten 37

Vervolg locatie 8

Opdracht 8 Rollenspel in groepjes van vier. In elk groepje zijn 4 personages, met (ogenschijnlijk) conflicterende belangen (zie profielbeschrijvingen en 4 kleuren badges): 1 viskweker, 1 natuurbeschermer, 1 privé landeigenaar, 1 recreant. Ontwikkeling Vijvergebied Midden-Limburg vzw - Ecologische terreinacties bij privé-landeigenaren in Zonhoven, Heusden-Zolder en Hasselt

Financiële middelen kwamen van Europa, het Vlaamse Agentschap Natuur en Bos, de projectpartners en de Provincie Limburg.

Regionaal Landschap Lage Kempen vzw - Educatieve acties (educatieplan, opleiding wijergidsen, ontwikkeling landschapsexcursie ‘De Wijers, een beeld van een landschap’) - Lange Afstandswandeling De Wijers - Infrastructuurwerken zoals knuppelpad, kijkwanden, infozuilen, webcams

De viskweker

De natuurbeschermer

De privé landeigenaar

De recreant

Uitgangspunt Limburgs Landschap vzw - Ecologische terreinacties in Bolderberg, vnl in functie van de boomkikker en heidegebied - Ondersteuning private landeigenaren bij de uitvoering van de terreinacties

Een nicht van één van de privé-landeigenaars hier in de regio is overleden. Haar stuk grond met 6 vijvers staat te koop. Elk van de personages heeft zijn eigen belangen bij deze 6 vijvers. In de groepjes licht elkeen eerst zijn eigen standpunt toe. Dan trachten de leerlingen te komen tot win-win situaties voor iedereen.

Van conflict naar samenwerking

Stad Hasselt - Ecologische terreinacties in Domein Kiewit, vnl. vijvherstel in functie van roerdomp, woudaap en boomkikker - Communicatie via infoborden en tentoonstelling

De conflicten en meningsverschillen tussen de verschillende betrokken organisaties waren de voorbije decennia reëel. Doch door de samenwerking tussen de diverse partners in het kader van het 3watEr project, is er toenadering en begrip voor elkaars standpunten ontstaan en wordt er goed samengewerkt. Door zich te verdiepen in elkaars belangen, en zich effectief samen te engageren via een unieke samenwerking concrete doelstellingen te halen, is men ook de gemeenschappelijke belangen gaan zien.

Gemeente Zonhoven - Educatie via een interactieve wandeling en tentoonstelling over het viskweekverhaal

De aanpak van het project focust sterk op het creëren van een duurzame basis voor behoud van de ecologische waarden van het gebied op lange termijn. Enkel met een goede synergie tussen ecologische, economische en educatieve aspecten en een goede samenwerking tussen de verschillende betrokkenen kan een gezonde, zelfvoorzienende situatie bereikt worden.

Voorbeeld van een win-win situatie: de landeigenaar koopt de 6 vijvers, de viskweker pacht deze vijvers van hem om vis te kweken, de viskweker beheert de vijvers met advies van de natuurbeschermer zodat bedreigde diersoorten maximale kansen krijgen en stelt delen ervan open voor het publiek. Enkele keren per jaar is er een begeleid bezoek aan de gesloten delen mogelijk.

Op het einde nabespreking – per rol - Kon je je goed inleven? Wat heb je geleerd door via de bril van deze personen te kijken? Heb je meer begrip gekregen voor hun standpunten? - Wat vond je van de reactie van de anderen? - Is er een win-win situatie uit de bus gekomen? - Wat zouden de anderen kunnen doen om meer rekening te houden met jouw standpunten? De Leerkracht = moderator van de nabespreking Materiaal: 3water krantjes om nadien uit te delen

Zin in meer?

Er zijn enkele filmpjes over De Wijers en over 3WATER ter beschikking. Deze kunnen gedownload worden. - Nieuwe film over 3WATER en De Wijers, 2013, 52’, vanaf begin 2014 via www.3water.eu

- Promofilm De Wijers, 2010, 3’ 34’’, www.rllk.be/ontdek-de-lage-kempen/streken/mooie-streek

Regel bij Toerisme Zonhoven een bezoek aan de viskweek. Een geleid bezoek van 1,5 uur aan de zoetwaterviskwekerij staat garant voor een spetterende kennismaking met het leven in het water. Het ontstaan van de visteelt, het reilen en zeilen in een viskweekbedrijf, de aanleg van vijvers, waterzuivering, kweek- en groeivijvers, het voederen van vissen en het transport zijn slechts een greep uit de onderwerpen die de gids aansnijdt. Neem dus zeker

- Uitdagingen voor De Wijers, 2012, 4’ 41’’, www.rllk.be/publicaties/videos/23/

een kijkje achter de schermen van één van de toonaangevende viskwekerijen in het gebied, die tot ver buiten de landsgrenzen hun zoetwatervis exporteren! Vanaf zomer 2014 is de tentoonstelling over de viskweek aan de ingang van camping Heidestrand (Zwanestraat 105, Zonhoven) te bezoeken. Deze is gratis. Tevens is dan de nieuwe educatieve wandeling gerealiseerd. Startplaats is de parking tegenover camping Heidestrand. Volg de oranje route.

- Trailer van 3WATER, 2011, 4’ 55’’, www.3water.eu/site/index.php?option=com_content&view=article&id=130&Itemid=167&lang=nl - Vijvergebied Midden-Limburg, De Wijers, Eigenaars en gebruikers werken samen, 7’ 15’’, www.natuurenbos.be/nl-BE/Natuurbeleid/Natuur%20en%20Natura%202000/Natura_2000/ Geen_verre_toekomstmuziek/DeWijers.aspx

De locaties die je bezoekt tijdens deze excursie en de thema’s die daarbij behandeld worden, doen je zin krijgen in méér? Schakel dan een wijergids in voor een begeleide wandeling in het gebied. Een wijergids kan geboekt worden bij: Limburgs Landschap, 011 53 02 50, info@limburgs-landschap.be

Toerisme Hasselt, 011 23 95 40, toerisme@hasselt.be

Natuurinformatiepunt Limburg, 011 26 54 86, nip.limburg@telenet.be

Toerisme Heusden-Zolder, 011 80 80 88, toerisme@heusden-zolder.be

Natuurpunt Limburg, 011 24 60 20, info@natuurpuntlimburg.be

Toerisme Houthalen-Helchteren, 011 49 21 40, toerisme@houthalen-helchteren.be

Provinciaal Natuurcentrum, 011 26 54 53, pnc@limburg.be

Toerisme Lummen, 013 39 05 15, uitbalie@lummen.be

Toerisme Diepenbeek, 011 35 02 28, info@diepenbeek.be

Toerisme Zonhoven, 011 81 04 80, toerisme@zonhoven.be

Toerisme Genk, 089 65 44 80, uitingenk@genk.be

Download de mobiele applicatie WatchOut! en ontdek de typische soorten van De Wijers. Het provinciaal Natuurcentrum (PNC) ontwikkelde een website en app om de eigenheid van de zes Limburgse natuurparken (Bosland, De Wijers, Haspengouw, Voeren, Kempen~Broek, RivierPark Maasvallei) in kaart te brengen. Nieuwe doelgroepen als wandelaars, fietsers, recreanten, jongeren, jeugdbewegingen en alle andere bezoekers van de natuurparken laten ze via vernieuwende en moderne technieken kennis maken met 10 typische soorten per natuurpark: een vlaggenschipsoort – zeg maar een soort om mee uit te pakken - en negen andere soorten. Iedereen kan op de overkoepelende website www. watchoutlimburg.be terecht voor meer informatie en vernieuwende, leuke en constructieve initiatieven die ontwikkeld werden om iedereen – op eigen tempo en maat – een bijdrage te laten leveren aan de kennis over de Limburgse natuur. Zo kan je vandaag de 60 soorten ontdekken via een de mobiele applicatie WatchOut!. Deze gebruiksvriendelijke applicatie bevat het laatste snufje ‘Augmented reality’ en een sterke verwevenheid met social media. Download de app op je smartphone via de App Store of Google Playstore en ga op zoek naar de leefgebieden van bijzondere soorten in de Limburgse natuur. Op de website www.watchoutlimburg.be kan je terecht om de startlocaties van de app te vinden!

Wanneer je de app hebt gedownload kan je met de camera in het landschap kijken. Al snel zal je de verborgen leefwerelden van de 10 typische soorten uit het door jou gekozen natuurpark vinden. Klik je op een van de soorten, kan je kiezen om meer informatie over de soort te krijgen of om via de bestaande wandelwegen naar het leefgebied genavigeerd te worden. Treed je tot slot binnen in het leefgebied van een door jou gekozen soort, kan je zijn/haar leefwereld ontdekken door opnieuw het landschap te scannen met je camera en leuke informatie – of geluiden – van de soort te bekomen. Doe je een bijzondere ontdekking? Dan kan je die op elk moment doorsturen naar het PNC via de ‘waarnemingen’ knop. De applicatie vind je op www.watchoutlimburg.be. Doe mee en ontdek hoe jij een bijdrage kan leveren aan het verwerven van meer kennis over de Limburgse natuur! Mag het iets avontuurlijker? WatchOut! verstopte per natuurpark ook één schat. Op www.watchoutlimburg.be vind je een link naar de startlocaties van de zes zoektochten. Ook de schattentochten dompelen je onder in de wereld van typische biotopen en soorten. Zeker de moeite waard om eens uit te proberen!

Voor méér educatief aanbod kan je terecht bij het Provinciaal Natuurcentrum, Craenevenne 86, 3600 Genk.

Educatief aanbod PNC voor secundair onderwijs (2014) Is stilte een verdacht geluid? Limburg telt een 50-tal gediplomeerde stiltegidsen. Ze werden opgeleid om groepen, zowel leerlingen als recreanten, te begeleiden in hun kennismaking met rust, stilte en ruimte. Tijdens een stiltewandeling maken ze kennis met het geluid van de stilte. Tijdens een stiltewandeling is het niet de bedoeling dat je zwijgt, maar dat je de natuurgeluiden leert kennen. Met stethoscopen en decibelmeters kun je luisteren naar het ruisen van de wind, het kabbelen van een beekje of de sapstroom van een boom. Mediatechnieken en poëtische teksten brengen je in de juiste sfeer. Misschien krijg jij wel als eerste de “praatstok”, een gebruik van de Amerikaanse indianen. Enkel degene die de magische en mooi versierde stok vastheeft, mag spreken. Kwestie van respect te tonen voor elkaar en actief te leren luisteren! Elke groep kan rekenen op een specifieke aanpak. Doelgroep: Duur: Prijs: Periode:

1ste en 2de graad SO (A-stroom), maximum 2 groepen tegelijk 2,5 à 3 uur 25 euro per groep heel het schooljaar

Meer info en reserveren via 011 26 54 53 of pnc@limburg.be Dit project kan je ook volgen in verschillende stiltegebieden. Een vijver, meer dan water alleen (vijverbiotoopstudie) De leerlingen onderzoeken het leven in en rond de vijver en maken kennis met verschillende soorten waterplanten en -dieren. Elk groepje leerlingen krijgt een schepnet, loepjes, petrischaaltjes en zoekkaarten ter beschikking. De

bedoeling is dat zij waterplanten en -diertjes determineren, de waterkwaliteit bepalen en een voedselweb tekenen. In het werkboekje staat ook een aantal verwerkingopdrachten voor later in de klas. Doelgroep: Duur: Prijs: Periode:

1ste en 2de graad SO, maximum 2 groepen tegelijk 2,5 à 3 uur 50 euro van april tot oktober

Meer info en reserveren via 011 26 54 53 of pnc@limburg.be Dit project kan je ook volgen in De Wissen, Provinciedomein Nieuwenhoven. Een bos, meer dan bomen alleen (bosbiotoopstudie) De leerlingen vergelijken twee bostypes. De bostypes tonen opmerkelijke verschillen, hoe is dit te verklaren? De leerlingen onderzoeken het beheer, de begroeiing, de bodem en bodemdiertjes van de twee bospercelen. Voor het onderzoek krijgen ze veldmateriaal zoals o.a. een gutsboor, een bodemvochtigheidsmeter, potloepjes en determinatiekaarten ter beschikking. Ook een grondig onderzoek van de weergesteldheid en een oriëntatie-oefening maken deel uit van het programma. Doelgroep: Duur: Prijs: Periode:

1ste en 2de graad (A-stroom), maximum 2 groepen tegelijk 3 uur 50 euro per groep van april tot oktober

Natuurzoektocht De leerlingen voeren zelfstandig in kleine groepjes verschillende opdrachten uit en vinden zo hun weg door het bos. Op een actieve en speelse manier maken ze kennis met het leven in het bos. De werkboekjes bevatten 17 à 20 meerkeuzevragen die de leerlingen oplossen. Elk goed antwoord levert een letter op. Met deze letters worden de namen van 2 dieren gevormd. Om de oplossingen te vinden, determineren de leerlingen bomen, ze werken met het kompas en gebruiken al hun zintuigen. Eenvoudige materialen zoals lintmeters, loepjes, verrekijkers en kompassen helpen de leerlingen op weg. Doelgroep: Prijs: Duur: Periode:

B-stroom van de 1ste graad SO, maximum 2 groepen tegelijk 25 euro per groep 1,5 uur van april tot oktober

Meer info en reserveren via 011 26 54 53 of pnc@limburg.be Dit project kan je ook volgen in Provinciedomein Nieuwenhoven.

De leerlingen onderzoeken korstmossen op de schors van bomen op verschillende locaties. Ze maken hierbij gebruik van een determinatiekaart en een kleurenkaart over de ammoniakgevoeligheid van korstmossen. Voor de leekracht is er een handleiding beschikbaar met tips voor de voorbereiding en naverwerking in de klas. Doelgroep: Duur: Prijs: Periode:

2de en 3de graad van het SO en HO, maximum 1 groep tegelijk 2,5 uur 50 euro van april tot oktober

Meer info en reserveren via 011 26 54 53 of pnc@limburg.be Limburgs Veldstudiecentrum (LIVEC) Scholen krijgen de kans om onderzoeksprojecten op te zetten rond biodiversiteit in Limburg. De leslokalen en labo’s van het LIVEC staan ter hunner beschikking, evenals de deskundige ondersteuning door specialisten van LIKONA (Limburgse koepel voor natuurstudie). Dat is geschikt voor het ontwikkelen van onderzoekscompetenties en het maken van geïntegreerde projecten (GIP’s).

Korstmossen, snuffelpalen van ons milieu Korstmossenonderzoek is een echte wetenschappelijke materie. Met dit project leren de leerlingen op welke manier korstmossen goede indicatoren zijn voor luchtverontreiniging en klimaatopwarming.

Meer info en reserveren via 011 26 54 53 of pnc@limburg.be Dit project kan je ook volgen in Gerhagen, Provinciedomein Nieuwenhoven.

Bibliografie: - - - - - - - - -

Bos- en aanvullend landschapsbeheerplan Bokrijk - consultatieversie, Grontmij, april 2013. Burny Joël, Bijdrage tot de historische ecologie van de Limburgse Kempen 1910-1950, Natuurhistorisch Genootschap in Limburg, 1999. Eindrapport Educatiestudie, Een gemeenschappelijk kader voor de ontwikkeling van initiatieven op het vlak van natuur- en milieueducatie in het 3WATER projectgebied, met verruiming naar de omliggende regio De Wijers, RLLK, 2012. Geschiedenis van de viskweek in Zonhoven, Intern document van Guido Pirotte, toerisme Zonhoven. “Het Wik, opnieuw een vijverreservaat met allure”, Natuurpunt.Limburg, jaargang 4, nr.1, 2007. Infokrant 3WATER, nrs 1 - 2 - 3, 2011-2013. Masterplan Uitdagingen voor De Wijers, Vlaamse Landmaatschappij, 2012. Recreatievisie De Wijers, Vlaamse Landmaatschappij, 2013, intern document. Startnota De Wijers, Vlaamse Landmaatschappij, februari 2010.

WOUDAAP

ROERDOMP

Colofon: Ontwikkeling en redactie: Regionaal Landschap Lage Kempen vzw (Marylène Vrolix) met ondersteuning van het Provinciaal Natuurcentrum. Layout: King Arthur bvba, Philip Lodewijckx & Rik Mockers - www.king-arthur.be © 2014, Regionaal Landschap Lage Kempen, Grote Baan 176, 3530 Houthalen-Helchteren Tel 011 78 52 59 - info@rllk.be - www.rllk.be Verantwoordelijke Uitgever: Ludwig Vandenhove, Grote Baan 176, 3530 Houthalen-Helchteren. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand en/of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Copyright foto’s: Maurice Dekens, An De Wilde, ELO, RLLK, Frans Van Bauwel, Tine Verheyden

Dit project wordt ondersteund door de Europese Commissie Directoraat Generaal Milieu onder het LIFE + programma Natuur (Subsidieovereenkomst nr LIFE08 NAT/B/000036).

Notities