Majalah Suara Saking Bali Edisi LVII (57)

Page 1

Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

i


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

ii


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

daging majalah Pamahbah luh punapi gatrané? (gedé Jr) 2 Lawat-lawat ulungan tuak (IGA Darma Putra) 3 Satua Cutet caling asu bang (I Pandé Putu Alit Antara) 13 bli madé tutup polis asuransi (das magerengan jak cs édisi gagal ngubuh kucit)--I Madé Édy Juniawan 38 mémé rumi (IBW Widiasa Kenitén) 50 ngantosang matan ai (Rambut Kristinta) 71 Satua Bali bagus diarsa 28 Puisi Bali puisi-puisi i kadék widiantana 22 puisi-puisi iam éka yanuarini 47 puisi-puisi ida i déwa nyoman merta semara bawa 64 puisi-puisi ni luh sari suryastini 78 puisi-puisi i nyoman sutarjana 95 Artikel sinérgi tri pusat pendidikan sajeroning ngwangun merdéka belajar (Komang Sujana) 44 Satua Masambung mlancaran ka sasak (2)--Gdé Srawana 56 satuan ati (1)--Agus Sutrarama 85 Geguritan bongkling 9 Isin Gumi kamu kenapa? (I Gusti Lanang Sutéja Naréndra) 6 Kitut mindang batu (Kadék Sonia Piscayanti) 92 Kamus kamus 102

1


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

Pamahbah

gedé Jr

luh punapi gatrané? Luh punapi gatrané Bangli? Makelo suba tusing maan ka Bangli Men kénkén, nu kolam loloh cemcem dajan kantor bupatiné ento? Jalané ané di désa-désa nu liu usak luh? Got ané di kota nu maluab nuju masan ujan?

Kénkén gatrané Bangli luh? Kocap bupatiné suba maganti Daweg kampanya ngaku ngaba nuju “Bangli Éra Baru” Men éra baru ané kénkén suba di Bangli luh? Lampu merkuri di sisin jalané suba nyak baru? Apa nu tileh mati tondén maganti?

Kénkén gatrané Bangli luh? Madiolas luh, tulung sambatin Madiolas luh, tulung tekedang Apang bli nawang, kénkén gatrané Bangli.

2


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

Lawat-lawat

IGA Darma Putra

3


Suara Saking Bali

S

Édisi LVII | Juli 2021

ing dadi minum-minuman keras! Kéto patutné pesu tuturé dugas madarma wacana ngiringang ida dané sareng sami sambilang matuakan. Sing masih dadi mamitra! Ento buin abesik ané patut

pesuang dasarin baan sastra sambilang ngantosang balesan WA uli Luh Ayux. Payu apa tusing nyanan lakar melukat ka tongosé sepi-sepi. Apang nyak galangan bedik sirahé suud ngurusang anak ajak liu. Kéwala kondén ada WA nang akledutan uli Iluh Ayux, koné ia nu ngurusang somahné ané gelem suba tibanan uli mara ngantén. Sambilang ngantosang, luungan bukuné ané mabejug di kamaré ené bacabaca sakabedik. Apang ada anggon nutur mani puan péd ada anak ngaukin nagih tuturin aji isin sastra ané ening-ening. Kadéna aluh mirib dadi anak dueg tekén anaké. Sing tawanga nu misi malajah apang tusing pelih ngemang tutur. Nak bisa mastu sastrané yén pelih baan nuturang. Jani awaké paling baana. Apa kadén buku ané sandang plajahin, wiréh nak suba makejang rasané bakat baan maca. Makejang isiné suba bakat baan ngaresepang. Dija ajaka mapadu, asané lakar bani ngalawan. Edaké mara paekpaek umah dogén, edaké mara di balé banjaré dogén, di istana présidén lakar bani asané ngaba tuturé. Sakabedikin jani ngebitang buku Tri Hita Karanané. Apang seken-seken bakat plajahin apa ané madan Tri Hita Karana. Suba liu anaké mlajahin Tri Hita Karana, kéwala sing liu ané nyalanang. Ada tetelu koné ané ngranayang anaké bagia. Ento madan Parahyangan, Palemahan, Pawongan. Buka telu ento koné nyak cara awak jlema. Parahyangan ento sirah, Palemahan ento uli baong kanti ka basang, Pawongan koné lima ajak batisné. Sing ada jlema ngidang

4


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

idup yén sing misi sirah. Apa buin yén sing misi awak. Kéwala yén batisné tusing misi, enu koné nyidayang jlemané idup. Jani tegarang badingang. Parahyangan dadiang lima batis. Ané madan Parhyangan ento sorohan ané misi Hyang. Ento suba ané madan déwa-déwi, ento bhatara-bhatari. Bhatara-bhatari ento jani dadiang batis, apanga luung tindakané majalan. Apa buin limané maparagayan déwa, sinah suba rahayu ané bakat gembel. Kéwala kéweh dadiné, sing dadi batisé prajani nyagjagin ané cemer-cemer. Sing dadi limané nyaup ané leteh-leteh. Apa buin lima mulan biasané sing kena sebelan, sing nawang wewaran tekén purnama tilem. Kadén mulan limané malu ané iteh ngalulu ané mabulu-bulu. Nyak cara liman bojog ngalih kutu. Kéto malu yén Parhyangan dadiang lima batis. Kija lakar tindakang batisé enu lantas kadoang baan suci-leteh. Kéweh idupé yén kemu mai tusing dadi. Sajabanin suba patut ngamargiang kabiksukan. Ané madan Biksuka, ento ketékan Asrama ané paling dori. Adané dogén paling dori, sinah sik dori jemak gaéné ento. Gegaéné tuah mamegeng ngulengang keneh apanga bétél kemu mai. Disubané bétél sing dadi anggon babétélané ngintip ané mengkebmengkeb. Néh, kadén aluh nyemak gaé dadi kéto. Nak makejang gagaéné misi alu, misi kéweh. Monto malu baca buku Tri Hita Karanané, kayangné buin lanturang. Hapéné suba makledutan, “Bli ayok naé!”

IGA Darma Putra embas lan magenah ring Bangli. Kakawiannyané kawedar ring makudangkudang média, minakadi Bali Post, Pos Bali, Tatkala.co, Suara Saking Bali, miwah sané lianan. Ngamolihang Hadiah Sastera Rancage 2018 antuk cakepan “Bulan Sisi Kauh”

5


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

Isin Gumi

I Gusti Lanang Sutéja Naréndra

M

abalih tivi padaduanan. Sedeng demena mabalih sinétron azab, ada iklan belanja online ngaliwat. “Kamu kenapa?”

“Ngehéng!” Sagét suba ada hapé baru. “Kamu kenapa?” “Gosong!” Sagét ada méjik jér baru. “Kamu kenapa?” “Panas!” Sagét ada kipas angin baru.

6


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

Kurenan tiangé nuléngék mabalih iklané ento. Suud kéto, jani tiang toliha ngédéngang sebeng sebet cara anaké luh matagihan di iklané ento. Péééh... suba tawang tiang tatujoné. Pasti lakar matagihan nénénan! Bakat saru-saru tiang, ia nelélep. Ngaraos sinted pesaja. “Iiisssh... lelaki tak peka!” Tiang beber serba salah bana. Kujang jani? Kakécér sing ngelah. Yén takonin, “kamu kenapa?” Nyanan magenep-genep tagiha, apa anggo mayah? Celekotokané... Iklané ento ngaé tiang jatuh harga diri! Makelo tiang nyaru-nyaru sambilang nginyukang kaliadrem piing. Jani buin tiang tuléngéka, sada paekanga muané ka muan tiangé. Néh, telah suba uleh-ulehan tiangé, terpaksa tiang matakon, nuutang anaké muani di iklané ento. “Kamu kenapa?” Ngantiang pasautné, katos tiang magelekan cara kuluk nguntal bantal ketan. Apa ya lakar tagiha... “Meled...” Kéto sautné manying pesaja. Tiang sayan bingung, apa ya meledanga? Ah, melahan buin takonin. “Kamu kenapa?” “Meled...” Tingtinganga dasterné. Nah tawang jani maksudné, pasti nagih daster baru! Lantas tiang nyautin. “Nah buin telun, di betengé!” “Meled pang jani!” Bejek-bejeka tanggu dasterné, ilut-iluta sayan menékang. Badah... I Luh sing peka! Suba tawanga kurenané kena PHK, jani matagihan daster baru sing dadi tanggehang. Celekotokané... “Nyai, sing dadi tanggehang bin puan?” Ia ngituk, manying pesaja. “Nah, tahanang malu buin amanian!”

7


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

Buin ia ngituk, sayan manying. Béh, ngarodok basang tiangé. Sing nyidang bahan ngelipekang kenehé, lantas bangras tiang ngaraos. “Wééé... Nyai, suba tawang kurenané maPHK, jani soléh-soléh tagih Nyai!” Sagét ia magébras bangun, macelep ka kamar lantas jelanané magablég keras pesaja! Klik... mamunyi seregé makancingan. Apakpakan basé, hapé tiangé mamunyi. Ada WA masuk. Mara buka, yééé... I Luh ngechat. “Dasar lelaki tak peka! Lamun kéto, Pak Gedé lakar baang isin tengah dasteré!” Mbééé.... Tiang bengong cara kebo mabalih film layar tancap. Celekotokané....

(Macang Rumah Cinta Seribu Jendela)

I Gusti Lanang Sutéja Naréndra magenah ring Macang, Bebandem, Karangasem. Satuanyané prasida kawacén ring facebooknyané.

8


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

Geguritan

Kaketus saking manuskrip duén Ida I Déwa Gdé Catra, Karangasem

/219/ Kawulané atengaha, keni masikep gagitik, antuk kayu ngales kawot, Gusti Agung manyahurin, beneh kenehang kahi, nah tundén manggawé bungbung, padha mapetang lawas, né gedé-gedé pilihin, Tambakgangsul, kema cahi mangénterang.

/220/ Kayuné kreng kenyang-kenyang, to tundén nganggon gagitik, jani di petengé hento, tundén cahi mananemin, Gusti Tambak mangiring, mangarahang sami sampun, pepek sampun makejang, I Gusti Agung ka puri, mahyas sampun,

9


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

puput nganggo malih medhal.

/221/ Majarin Gedé Serangan, I Déwa Sloka haturin, haturang bapa mangantos, Ida haturin mamarggi, tundén manjajawahin, pagisiyang marep kawuh, sig gelaré né lawas, cahi lawut manyarengin, hamwit bangun, I Gusti Gedé Serangan.

/222/ I Déwa Gedé Saloka, sampun ida kahaturin, raris mamarggi narobos, tekaning panjaké sami, makandha-kandha titib, bedhilé nongos di pungkur, kahapit baan tamyang, lén parési mamucukin, tumbak tulup, manongos di tengah-tengah.

10


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

/223/ Miwah Gusti Gdé Serangan, manegakin jaran putih, di malun sikepé nongos, ada samas né mangiring, sagrehan uli kangin, I Singhambara manyunduk, negakin jaran belang, I Singhandapur nyarengin, padha patuh, hireng nganggo maka dadwa.

/224/ Tegakané masih padha, mapajeng ban sutra kuning, mungkurin I Singhambarong, kapéngé teked ka koping, mata gedé mandelik, gidat nyalang boké rutrut, negakin jaran barak, I Singhakrura nyarengin, padha pangus, pantes padha anjayéng prang.

11


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

/225/ Sampun mangliwat punika, I Déwa Sloka mamarggi, panganggo sarwwa nyab kawot, padha malandéyan grantim, soroh néné mangabih, watek prang mula papadhu, I Déwa Gdé Sloka, matunggul selem matulis, tuhu pangus, solahé negakin jaran.

/226/ Sampun manglintang punika, I Gusti Agung mamarggi, ngredeg anglinggihin gayot, mahirib kala mamurtti, jong agung amarapit, lengaré nambaga sutsut, twara kayun madastar, rambuté inggel malilit, kadyu mretyu, jalan nyané nyaplok bulan. (masambung...)

12


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

Satua Cutet

I Pandé Putu Alit Antara

13


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

Wayan Jengki Sunarta 14


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

Ayu Darini mula anak luh sané aget numitis ka mrecepada, sawiréh ia ngelah mémé bapa sané sanget nyayangang tur apa sané ketagih lakar kaisinin. Ia wantah padidiana tusing ngelah nyama. Ento makerana ia manja tur apa ané tagiha apang maan. Ayu Darini suba kasekolahang ngantos tamat sarjana. Jani ia suba dadi pegawé di Kota Dénpasar. Sawiréh tusing ngelah nyama muani ditu sedina-dina bapané miteketin apanga ia ngalih sentana mangda tusing putung keturunané.

“C

ening Ayu, ingetang pabesen bapané, alihang ragané tunangan ané nyak ajak nyentana, apang tusing putung keturunané dini, ento ingetang satuan Sang Jaratkaru ané suba taén bapa

satuayang tekén Ayu, kadén kerana tusing ngelah pratisentana, leluhurné Sang Jaratkaru megantung di tiing petungé.” Kecawis olih Ayu Darini, “nah tenang dogén bapa, bantas ngalih aukud, kadirasa tatelu presida baan tiang ngalihang.” Ayu Darini mula anak bajang ané seleg pesan magaé. Di kantorné ia tusing taén ngidih ijin utawi tusing masuk. Ia kasengguh rajin olih pimpinan kantorné. Jani Ayu Darini suba ngelah tunangan ané madan Ngurah Kusuma, ia magaé dadi karyawan hotél ané ada di Sanur. Kacunduk rikanjekan Ayu Darini melali ka pesisi Sanur. Tan dumadé nepukin baya, kagulung olih ombak sané gedé. Rikala ento Ngurah Kusuma nyelametang hidupné, kaajak ka sisin pasihé. Ayu

15


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

Darini pingsan tur basangné bek misi yéh pasih. Drika katulungin tur kaajak ka Puskésmas ané ada di wewidangan Sanur. “Adan tiangé Ayu Darini saking Dénpasar, men beli sira adané sané nulungin tiang?” asapunika raosné Ayu Darini. Kacawis olih Ngurah Kusuma, “adan beliné Ngurah Kusuma, magaé dini di hotél Bali Antik bagian room boy, asal beliné saking Tabanan.” Sesukat makenalan ditu Ayu Darini marasa mautang urip tekén Ngurah Kusuma, ditu lantas saling tukaran nomor HP mangdené bénjangan aluhan ngubungin. Ayu Darini masih demen ngubuh saananing soroh asu, minakadi asu ras Kintamani, ras Cina, ras Éropa miwah sané siosan. Di jumahné di Dénpasar ia khusus ngelah kandang asu, ané atep ajak umah tongosné ia mesaré. Baan demené tekén maubuhan asu, kanti ngaé ia kamar-kamar tongos asuné medem. Ada masih kagaé balé pesandekan asu sakadi balé bengong miwah sané mabuat kawangun sema asu. Maan kanti mémé bapané nyapatin Ayu Darini unduk pelaksanané sané soléh totonan. “Cening Ayu dadi magenep gaé, ngaé umah lan sema asu, sing dadi pipis ceningé pejang di bank, apanga liu maan bunga.” Kecawis olih Ayu Darini. “Mémé ajak Bapa eda sanget ngurus dademenan tiangé ené, yén mémé ajak bapa ngelarang, tiang lakar ngalahin mati.” Baan liuné Ayu Darini ngubuh asu, kanti ia ngalih pembantu ajaka patpat ané lakar nyiagayang seananing kaperluan asuné, minakadi ngemaang asuné neda, ngaukang tain asuné, mersihin kandang, ngemandusin miwah nanem yéning wénten asu sané mati. Asuné sané mati katanem di sema asu ané suba kasediayang, miwah kaupacaraian manut sekadi patut. Taén Ngurah Kusuma melali ka umahné Ayu Darini, sanget bayuné tengkejut tur takut sawiréh mula ia tusing bani tekén asu, ento makerana ia mutusing matunangan ngajak Ayu Darini. Kalintang sebet pisan manahné Ayu Darini saantukan kasuudin olih gegélannyané. Ento makerana ia jengah tur mapinunas tekén Ida Sasuhunan sané sungsunga ring gedong suciné. Ia nyiagayang indik upacara sané

16


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

kaanggén piranti mapinunas minakadi banten pejati, woh-wohan, segehan manca warna, nasi mapinda asu metatakan don tlujungan, samian punika katur ring Déwaning Asu. Ri sampuné jangkep serana pinunasé, drika raris Ayu Darini ngrana sika masemadi, nguncarang japa sajeroning hati, metu japa kadi puniki: Om awigenamastu namo sidham Om pukulun Ratu sesuhunan titiang Ratu Betari Serama miwah Ratu Begawan Kasyapa Pinaka biang aji asu ring jagaté taler déwaning asu sami Titiang puniki kasengsaran ring jagaté, ngemargiang titah Paduka Batara Icéning titiang pemargi mangda manah titiangé presida degdeg, Napi sané keapti mangda kesidan Minakadi seananing jatma lanang mangda presida titiang nungkulang Saananing buron mangda asih ring titiang Jatma manusa ring jagaté dungkul, ngeb tan wani mapeliatan Taler seananing sané melaksana tan becik mangda nénten purun ring déwék titiangé. Dumogi atur titiang itambet kedagingin Om ksama sampurna ya namah swaha Om Santih, Santih Santih Om Asapunika pengastawa miwah raregepan Ayu Darini ring gedong suciné, ngantos sué, wenginé ngelintang, ngantos ipun sirep ring semadiné. Rikanjekan ipun sampun sirep leplep raris kerauhin antuk Ida Betari Serama, Ida ngandika sapuniki, “uduh pérmas nira Ayu Darini, kalintang pesan sedih kingking ceningé, jani Manira ngicénin waranugraha apang apa ané keaptin pérmas kasidan, ento di canangé suba icén manira caling asu bang, maka sarana apang presida apa sané keapti pérmas kesidan, buina ingetang nemonin rahina kajeng kliwon, purnama, tilem, tumpek aturin caling asu bang punika sesajén marupa canang lenga wangi burat wangi, enyitin dupa sia katih,

17


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

segehin antuk segehan mapinda asu mawarna bang metatakan don tlujungan biyu gedang saba, mebé bawang jaé, atin bawi miwah tetabuhan tuak arak, yén suba nyak nuutang buka sané pituduhang manira sinah pengaptin pérmasé kasidan.” Tan dumadé ngléjat bangun Ayu Darini saking pesaréan ring genahé semadi, inget ia mangipi sané soléh iwawu, digelis Ayu Darini ngingetang ipiané sané enu nerawang sawang. Lantas ia ngalih-alihan di duur canangé manut sekadi ipiané. Sagét kapanggih caling asu matéja barak diduur canangé, téjané ngulapin paninggalané. Digelis kaambil caling asu punika raris kekaput antuk kain putih kategul antuk benang tridatu. Sahasa ngaturang sembah pangebakti Ayu Darini, duaning sampun masuéca Ida Sasuhunan sané kasungsung. Bénjangné kanjekan rahina kajeng kliwon uwudan nemonin tilem, ditu kekaryanang tur keaturin upacara caling asu bang punika manut sekadi sané sampun kapiteketin ring paipian. Rikanjekan Ayu Darini masuk ka kantor, ditu ia dot nawang kawisésan caling asu bang punika. Digelis ipun ka gedong suciné ngaturang piuning jagi nganggén

paicané.

Ditu

lantas

caling

asu

bangé

kaambil

saking

penyungsungan, ngraris kacelepang ka kantong bajuné. Jeg prejani bayuné gedé, awakné merasa ingan tur suarané sada goro. Ayu Darini ngorain sopirné nyiagayang mobilé jagi berangkat ka kantor. Jeg prejani taler sopirné enduh tan wani mapeliatan, yadiastun ukudan ipuné gedé siteng tur dini ditu metato. “Waduh Bu Ayu makta mobil anyar nggih? Becik pisan puniki Fortuner keluaran tahun terbaru,” asapunika sesambat timpalné sané sampun dumunan wénten ring kantor. Kacawis olih Ayu Darini, “patut pisan nika, Fortuner puniki wantah adiah ulang tahun tiangé, belianga tekén tunangan tiangé sané saking Ubud.” Kadi asapunika pabligbagané Ayu sareng timpal-timpalnyané ring kantor. Sasukat Ayu Darini makta paica caling asu bang, makejang teruna-teruna sané demenin ipun keni kasmaran. Sekadi I Gusti Kompyang teruna bagus sané nuénang hotél ring Kuta miwah Ubud, kapincut tekéning

18


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

Ayu Darini, ngantos numbasang mobil Fortuner anggéna mangda Ayu Darini nerima pitresnané. Jani Ayu Darini taler sampun ngamolihang jabatan Kabid ring kantornyané makarya, nika mawinan ngancan ten purun timpaltimpalnyané ring ipun. Yéning itung wénten minab solas diri gegélan Ayu Darininé, samian wénten ring sajebag jagat Bali. Minabang kawisésan caling asu bang punika sampun nyusup ring angga sariran ipun, para gagélannyané ten purun ring Ayu Darini, saantukan yéning polih kadengkik samian gagélané bungker tan purun mapelawanan. Wénten tetiga gegélan Ayu Darini saking Dénpasar, minakadi Déwa Sandat, Gedé Wira miwah Gung Wijaya. Wénten taler sané saking Karangasem, Klungkung, Bangli, Gianyar, Buléléng, Negara, Badung Tabanan miwah Nusa Penida. Wénten timpal ipun sané leket metakén asapuniki, “Bu Ayu, dados akéh pisan medué gegélan? Napi malih niki sajebag jagat Bali miwah Nusa?” Kecawis olih Ayu Darini, “asapuniki indiknyané, tiang nak demen matirtayatra ka Pura Sad Kahyangan, bénjangan tiang dot metirtyatra ka Pura Pulaki, mangda gagélan tiangé sané ring Buléléng ajak tiang nangkil, yéning dot matirtayatra ka Pura Lempuyang Luhur, gegélan tiangé sané ring Karangasem sané nyarengin, yéning dot tiang muspa ring Pura Batur, gegélan tiangé sané saking Bangli orain tiang nyarengin.” Malih matakén sawitrané, “nénten taén mauyutan sareng gegélan Bu Ayuné?” Kacawis olih Ayu Darini, “nénten purun gagélan tiangé bani ajak tiang! Taén makejang gagélan tiangé orain tiang ka Dénpasar mangda samian makumpul, jeg makejang pekedék pekenyung pada demen, tusing nyangetang merebutin tiang, apa buin misi cemburu, makejang satinut tur manuh ring déwék tiangé.” Ring galah sané becik Ayu Darini jagi matirtayatra ka Pura Luhur Lempuyang miwah Pura Bhur Bwah Swah sané wénten ring wawengkon Karangasem, ditu Ayu Darini ngorahin gagélanné Déwa Ketut Cakra sané

19


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

maasal saking wewidangan Karangasem mangda siaga nyarenging muspa. Sesampuné rauh ring kota Amlapura, drika Ayu Darini kacunduk sareng Déwa Ketut Cakra jagi nyarenging muspa ka Pura Lempuyang, ring pamargi sasampuné doh saking kota, sagét ring margi manggihin Ayu Darini banténg jagiran ngamuk ring dusun kangin, samian jatmané jejeh, seantukan banténgé ageng tur tandukné gedé lanying. Banténgé nyandak mobil sané wénten ring jalané gedé, sané nuénang banténg takut pisan, saantukan talin penegulan banténgé pegat. Tan dumadé Ayu Darini tuun saking mobilé, digelis nyagjagin sané nuénang banténg. “Bapa meriki baang tiang taliné, tiang lakar ngejuk banténgé sané ngamuk punika.” Kacawis olih sané nuénang, “sampunang jero, niki banténg ngamuk, tiang sané nuénang manten takut, napimalih ragané mapadéwékan anak istri, sinah manggih kesengkalan.” Jeg kaambis taliné olih Ayu Darini saking bapa pengangon, lantas ngojog banténgé sané ngamuk, prejani banténgé polos tur manuh ajak Ayu Darini. Digelis banténgé kategul, teluksuk cunguhné kakeretang antuk tali, raris kakedeng ka pinggir marginé. Drika ngaturang suksma sang pengangon majeng ring Ayu Darini. Gelising pemargi raris Ayu Darini miwah Déwa Ketut Cakra sampun rauh ring genah Pura Telaga Mas, drika muspa dumun sareng kalih, risampunané puput raris ngelanturang pemargi nincap ka luhur. Ngelintangin penyatusan undag-undag mangda presida rauh ring Pura Lempuyang Luhur. Ri sampuné memargi tigang dasa menit, malih ka panggih Pura Pasar Agung, driki akéh wénten bojog sané gedé-gedé tur sada galak, yéning ipun nénten kaicén lungsuran utawi kacandén. Drika Ayu Darini nyingak anak bajang ngeling sigsigan nénten presida katungkulan tekén reraman ipun. Raris ketakénin, “dados jeroné ngeling driki, napi sané ngeranayang?” “Nika HP tiangé pelibanga tekén bojogé, sané maglayutan di duhur carang kayuné,” asapunika penyawis ipun.

20


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

“Nah da sebet, jani baang bojogé ngidih biu, sinah HP-né ulianga.” Digelis Ayu Darini ngambil biu, saha ngaokin bojogé sané ada di carang kayuné. “Kruééék, kruééék, kruééék….. mai tuun baanga ngidih biu, kruééék…. kruééék… kruééék…” jeg teka bojogé sada polos tur manuh tekén Ayu Darini, ditu bojogé baanga biyu tur HP-né sané abana kaenjuin tekén Ayu Darini. Ngaturang suksma banget anaké bajang punika miwah reraman ipuné, tur gelis mamargi nyarengin Ayu Darini miwah gagélannyané jagi nyujur Pura Lempuyang Luhur, taler katututin antuk bojog cenik gedé sané sami polos tur manuh.

Semarapura, Wrespati Pahing Galungan, 17 April 2021

I Pandé Putu Alit Antara, Guru ring SMAN 1 Semarapura taler dados Pemangku ring Pura Dadya Agung Pandé Tohpati

21


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

22


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

Tusta Citta Manemu Pati

idup boya unduk déwék padidi nénten yukti ngantosang pati patiné sulur anemu widhi widhi widya bekelang sasai yasa kérti satmaka titi maduluran laksana luih salami maurip angawé tusta swagotra sami ring suargan unggwani sang kapati yadian kulawarga duhkita tan sinipi mangiring pajalan sang anemu pati sahananing panes matemahan tis ring kasukan masenetan duhkita pasti sahananing maurip mawastu pati pati tan urungan panelasing titi mugi rowangku tusta citta manunggaling Gusti

23


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

Pangaksaman Sang Palatra

tan kawasa angiket sang hyang atma matulak wali anemu panyamania anggapati, prajapati, banaspati, wanaspati raja angatad anyambut sang palatra kadi hima manyaputin sang katilar sungsutnia sang katilar sinaput antuk magirang manyanggra atiti swagotra sang palatra aturnia banban matampih ban duhkita atur pangampura I Dambha ngangganin sang palatra nglungsur luput iwang ring atiti ramia pradé iwang i sang palatra asung lédang mangampura

24


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

Sungsutnia Sang Palatra

sang lampus mamanah mabaos nanging sané mangkin sampun bina tongos wénten jihwa panyamaan sané kagentos mangda sida matur ring anak tios panyamaané karangsukin anggén jalaran nyanggra para atiti wénten baos yadian acuil pangenjuh atur i lara tuwi atur sang atma sada banban mémé bapannya nangis sinambi manimbal durus mamarga antuk kalascaryan sampunang lupa ngaton pianak saking kadituan

25


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

Dedauhan Pati Urip

suka duka lara pati tan sida manungkalikang tan sida manangkis yadian manyadang dedauhan pati urip tuna ban nglidang i wwang daridra amung sida manyalanang lantang tuwuh kadirgayusan pangaptiné sami wateking manusa punika taler I Dhamba tuna kénak rahayu banget katunas guna sadu sané utama gamel setata sampunang lupa yasa kerti dahat buatang mangda sida nemu bagia

26


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

Pangacep Sang Katilar

mamarga jwa mamarga angungsi jagat sunialaya wiréh titahé tan sida manulak kasanggra kairing panyamania acep-acepan sang katilar atilar i lacur mamangguh rahayu rahayu genah praya katur katur tustha citta jeroning manah anuntun laksana gotrannyané kantun maurip mangedohang wisya rowang wéci wanging nindra turu angajap atangi moga tan malupa ring sanak panyamania sami

27


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

Satua Bali

28


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

Ada orah-orahan satua I Bagus Diarsa, ia anak bebotoh, nangingké ia tiwas pesan. Sai-sai ia matajén, nanging sing taén magelar liu.

S

edek dina anu ia matajén ka bancingah, magelar tuah samas. Sasubanné tetajéné makiré suud pipisné tuah satus dogén. I Bagus Diarsa lantas pesu uli kalangan tajené, ngojog sig dagang nasiné.

Sedeng gatina ia madaar nasi, nget teka ada anak tua ka tajén. Anaké tua ento berung tur bonné bengu pesan. Makejang anaké ngedésem, tur pada nekep cunguh mara ngadek bon anaké tua ento. Anaké tua ento ngomong jog sig tongos I Bagus Diarsané madaar. I dagang nasi lantas nekep cunguh krana tusing duga baana ngadek bon anaké tua ento. Anaké tua ento lantas ngomong, “Jero, jero, icén ja titiang nglungsur carikané akidik, mangda nyidaang titiang ngraris mamargi.” I Bagus Diarsa lantas masaut, “Nguda carikan arsaang jeroné, mriki munggah, tiang tumbasanga ragané ajengan.” Anaké tua ento buin ngomong, “Nénten, kanggéang titiang lungsuran jeroné.” I Bagus Diarsa lantas masaut, “Sampunang ngarsaang carikan titiangé, Jero dagang nasi baang anaké odah nasi dasa kayang kebé!” Anaké odah Iantas bareng-bareng madaar. Sasubané pada suud madaar lantas anaké odah ngomong, “Jero, apa tiang oon pesan, icén ja tiang madunungan.” I Bagus Diarsa masaut, “Inggih ngiring.” Anaké odah lantas kaajak kumahné, I Bagus Diarsa lantas ngomong tekén kurenanné, “Mén Ceningé, kebatang tikehé ma! Anaké odah lakar madunungan.” Kurenanné ngénggalang ngebatang tikeh, lakar tongos anaké tua negak. I Bagus Diarsa buin ngomong, “Mén Cening, nu ada baas?”

29


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

Kurenanné masaut, “Apa sing ada nu, maan nganggeh baas amonto suba jakan baang i cening.” I Bagus Diarsa buin ngomong, “Nah yan sing nu, kema meli baas aji séket, to siapé nu aukud to tampah!” Kurenanné ngenggalang meli baas, tur ngejuk siap lakar tampaha. Jani kacritaang suba peteng tur nasiné suba lebeng, lantas ané luh masagi. Anaké odah lantas katurin sagi, lantas anaké odah ngomong, “Éh, mai té cening bareng-bareng dini madaar, apanga liangan keneh pekaké agigis.” I Bagus Diarsa, kurenanné, lantas ditu bareng-bareng madaar. Sasubané suud madaar, lantas né luh épot nampedang dulang tekén piringné. I Bagus Diarsa nu ditu ngenemin anaké odah. Anaké odah ngomong, “Ih cening, kénkén i tuni matajén?” I Bagus Diarsa ngomong, “Tiang kaon tigang atus.” Anaké odah ento buin ngomong, “Cening, sai-sai matajén kuda cening ngelah siap I Bagus Diarsa buin ngomong, “Tiang sai-sai ja ka tajén, nanging pepesan kalah, jani apa tiang tusing ngelah. Yén siap ja tiang mula tusing ngelah. Anaké odah buin ngomong, “Nah, buin pidan cening mlali nyen ka kubun pekaké, pekak ngelah siap tetelu, né encénan ja juang céning.” I Bagus Diarsa lantas masaut, “Inggih bénjangan naén ja tiang lakar mlali mrika, nunas ayam napi asiki.” Anaké odah tekén I Bagus Diarsa makelo mapaomongan, kanti kenyel ané luh ngantosang. Makelo-kelo anaké odah buin ngomong, “Ih cening, cening ngelah pianak?” I Bagus Diarsa buin ngomong, “Inggih wénten wantah adiri, nanging kantun alit.” Anaké odah ngomong, “Béh, apa pekak jumah padidian pesan, buina pekak suba tua, baang ja pekak ngajak ka kubu, apang ada tundén-tundén pekak.”

30


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

Wayan Jengki Sunarta 31


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

I Bagus Diarsa buin ngomong, “Inggih ambil, yén ipun sampun nyak, tiang ten ja nombaang.” Sambilanga ngomong kéto, lantas pianakné jeritina, “Ih, Cening.” “Tiang,” masaut pianakné. “Mai ja main! Tusing makelo teka pianakné. I Bagus Diarsa lantas ngomong, “Ih Cening, Cening idiha tekén anaké odah, lakar ajaka ka kubu, kénkén cening nyak?” Pianakné lantas masaut, “Inggih yén sampun saking Bapa, tiang tusing ja bani tulak.” I Bagus Diarsa buin ngomong, “Nah yén suba cening nyak, buin mani cening ngiring anaké odah ka kubu!” Sasubané anaké cerik ngiring, lantas anaké odah buin ngomong, “Ih Cening Bagus Diarsa tegarang kema ngalih bulun siap telung katih!” I Bagus Diarsa ngénggalang ngalih bulun siap, tur katurin anaké odah. Anaké odah lantas ngomong, “Nah Cening, né kema celekang di sanggah pangijengané. Buin pidan, yén Cening makeneh nelokin pianak Ceningé, bulun siapé né dogén tututin, teked suba cening sig kubun pekaké!” I Bagus Diarsa lantas masaut, “Inggih bénjangan titiang pacang mrika.” Suud ia ngomong kéto, lantas bulun siapé ento celekanga di sanggah pangijengé. Sasubané peteng, lantas I Bagus Diarsa ngaturin anaké odah merem, tur ia mapamit lakar pules. Kacrita jani anaké odah masaré bareng-bareng ajaka anaké cerik, sambilanga matutur-tuturan, ngaénang anaké cerik pakendel, apang tusing sebet ia ngalahin bapanné. Kéné omong anaké odah. “Nah Putu buin mani ajak pekak ka kubu. Ditu pekak ngelah kambing, nyen Putu lakar tundén ngangon. Buin pekak ngelah memeri, sampi, siap, to masih Putu lakar baang pekak. Di abian ada punyan ubi, yén suba wayah lakar lablab lakar baang Putu,” kéto omongné anaké odah ento makendelin anaké cerik, kanti anaké cerik ento pules. Anaké odah ento masih pules.

32


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

Buin maninné nu ruput suba anaké odah bangun, anaké cerik masih kadundun. Disubané lakar majalan anaké odah lantas ngomong, “Putu, kema mapamit malu tekén i bapa!” Anaké cerik ngénggalang nundun Bapanné, lantas ia ngomong sambilanga nyumbah, “Inggih Mémé, Bapa mangkin tiang mapamit.” Reramané lantas masaut, “Nah kema, melah-melah Cening majalan, da nyen cening kual-kual ditu, sapatuduh anaké odah da Cening tulak.” Sasubané bapanné suud nuturin panakné, tur anaké odah suba suud moraban tekén I Bagus Diarsa, lantas ia majalan ngiring anaké odah. Kocap pajalanné terus dogén, menék gunung, tuun jurang nylupsup ka tengah-tengah alasé, tusing mrérén-rérén. Anaké cerik tusing pesan ja ngasén kenyel. Pinah sawat pajalanné, nget teked ia di muncuk gunungé. Anaké odah lantas ngomong, “Nah, jalan dini mrérén malu. Buin kesep dong teked jumah.” Anaké odah tekén anaké cerik lantas mrérén. Tusing makelo ia negak, lantas anaké odah ngomong, “Ih Cening, nyén sajatinné pekak, tawang cening? Nah yén cai tusing nawang, pekak suba Betara Siwa. Suud anaké odah ngomong kéto, lantas ia masiluman dadi Betara Siwa. Buin kesepné, rauh watek Resigana mendakin Ida Betara. Ida Betara lantas ngandika, “Inggih Resi makejang, kema lukat anaké cerik né, apang dadi ajak bareng ka Suargan!” Sasubané anaké cerik ento mlukat, lantas Ida Betara munggah ka joliné ngraris mamarga, kairing antuk Resigana makejang, ping kalih anaké cerik. Kacrita suba rauh di Siwaloka, angob anaké cerik ningalin buat kamelahan puriné, matémbok mas, majlijih baan inten. Ida Betara Siwa kalintang lédang pesan tekén anaké cerik ento. Nengakena ring Siwaloka. Kacrita jani I Bagus Diarsa jumahné. Buat sesolahanné jani, patuh dogén cara ané suba-suba, tusing taén ninggal tetajén. Ia tusing pesan taén inget wiadin maselselan mara katinggal tekén panakné.

33


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

Ping kalih ané luh masih kéto. I Bagus Diarsa tusing taén menang matajén, jeg kocapan kalah dogén. Tusing taén ia nglipetang pipis. Kacrita jani di bancingah lakar ada tetajén ramé. Anaké Agung nauhin parekané apang ngadu ka bancingah ategen. Nyén ja ané tusing ngadu, dosa siu. Yén aukud dogén ngaba siap, limangatus dosané. Dadi anaké makejang mreténin siapné lakar aduanga di bancingah. Jani critaang I Bagus Diarsa kalintang kéweh kenehné krana ia tusing ngelah siap. Pelan bin petang dinanné tajené, masih ia tusing ngelah siap. Lantas ia ngomong tekén kurenanné, “Men Cening, nglekes ja malu bedik, apa buin mani lakar ka kubun anaké odah ngahh siap, sambilang nelokin I Cening. Suba makelo ia ditu, tusing taén nelokin.” Kurenanné lantas nglekes, tur pempena ka kampéké. Buin maninné semengan pesan lantas jemaka bulun siapé tur lébanga. Bulun siapé ento lantas tututina tekén I Bagus Diarsa. Bulun siapé ento terus dogén makeber, tur I Bagus Diarsa nututin uli duri. Yén I Bagus Diarsa mrérén, bulun siapé ento masih nengil. Yén suba segeran kenehné, buin bulun siapé makeber. Kocap pajalanné sawat pesan, menék gunung tuun jurang, nylupsup ka tengah-tengah alasé. Tan kacrita, nepukin ia puri kaliwat melah, tur di jabaan puriné misi punyan bingin. Bulun siapé nglantas macelep, lantas ia nengil di batan binginé. Mara bulun siapé ento teka, Ida Betara Siwa suba uning, lantas Ida ngandika tekén anaké cerik, “Ih cai, to bapan cainé jenenga teka, kema delokin pesu ma!” Anaké cerik ento ngénggalang pesu mapagin bapanné, tepukina negak di batan punyan binginé. I Bagus Diarsa lantas ngomong, “Yéh Cening kelih lan suba. Tusing taén delokin bapa. Men dija kubun anaké tua?” Panakné lantas masaut, “Éh anak tua apa, Betara Siwa ento, jani Bapa kapangandikaang ngajeroang tangkil.” Suud ngomong kéto, lantas bapanné

34


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

kaateh ngajeroang. Ida Betara Siwa lantas ngandika sinambi ica, “Ih cai Bagus Diarsa, cai mara teka?” I Bagus Diarsa lantas matur, “Inggih titiang wau pisan, Ratu Betara.” Ida Betara malih ngandika, “Nah lamon kéto ja kema alihang ibané nasi malu! Nyanan pilihin men siapé! I Bagus Diarsa lantas nyumbah, tur mapamit lakar nglungsur, atehanga tekén pianakné. Ia ko baanga nasi tuah akepel, misi bé tuah abedik, masih misi jukut tuah abedik. Sabilang nasiné daara, nu buin akepel. Makelo-kelo kanti betek basangné, nanging nasiné nu masih ambul to. Sasubané ia suud ngalih nasi bin ia nangkil tekén Ida Betara. Ida Betara lantas ngandika, “Nah kema né cai iwasin siapé, ané encén ja demenin, juang!” I Bagus Diarsa lantas mapamit sambilanga nyumbah. Ditu tepukina siap tetelu, makejang melah ulesné. Tusing makelo lantas makruyuk abesik, “Bék, bék kukuruyuk, tiang menang ping molas.” Buin kejepné ané lénan, “Bék, bék kukuruyuk, tiang menang ping solas.” Buin kejepné ané lénan, mamunyi, “Bek, bek kukuruyuk tiang ngaiahang Sang Prabu.” Siapé ané makruyuk tanggu duri katlektekang pesan ulesné. Sasubané ia waspada, lantas ia tangkil ring Ida Betara. I Bagus Diarsa lantas matur, “Inggih Ratu Paduka Betara, titiang nglungsur ayam duéné asiki, sané matekep pinih lera.” Ida Betara lantas ngandika, “Nah juang!” Sasubané makelo ia tangkil, lantas ia nunas mapamit. Ida Betara malih ngandika, “Ih cai Diarsa, kema to alap bungané di mrajan, to anggon toh!” I Bagus Diarsa matur sairing, tur raris ia ngalap bunga, bongkosa baan saputné. Dimakiré ia majalan, Ida Betara buin ngandika, “Ih Diarsa, kema ambahin beneng kauh, da cai mlékok-lékok, teked suba cai jumah.” I Bagus Diarsa ia nuut sapangandikan Ida Betara. Tusing makelo ia di jalan, nget teked jumahné. Ané luh kendel pesan kenehné, mara kurenanné teka, lantas ia matakon, “Kénkén beli, seger I Cening?”

35


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

I Bagus Diarsa lantas masaut, “Apa seger, anaké odah ento Betara Siwa nyén. I Cening jani ditu mamarekan.” Kurenanné ngon mara ningeh munyin Bagus Diarsa kéto. Jani I Bagus ngenggalang ka peken meli guungan anggona nekepin siapné. Tur bungané pejanga sig bokorané. Nyananné I Bagus Diarsa nuturang buat tingkah purin Ida Betara Siwa. Makejang ané tepukina tuturanga tekén ané luh. Jani critaang tajené di bancingah suba paak, makejang anaké pada ngayah lakar menain kalanganné. Buin mani lakar tajén, petengé anaké pada ngecelin siapné. Soroh dagangé suba pada itep menain daganganné, apang ada adepa buin mani. Kacrita jani suba semengan, anaké suba tragia ngaba siap, tur soroh kelian muah perbekel makejang pada itep ngitungang anaké ané ngaba siap, ané patut dosa miwah ané tusing dosa. Sasubané makejang pada teka, lantas anaké ngawitin nandingang siap. I Bagus Diarsa masih nyeluk siapné, sabilang anjurina siap anaké, makejang jerihina. Liu anaké ngomong kéné, “Yéh Diarsa siap jerih abana ka tajén.” Nanging I Bagus Diarsa tusing ngrunguang pangupet anaké kéto, nu masih ia nandingang siapné. Undukné ento, cingakina tekén Ida Sang Prabu, lantas Ida ngandika, “Ih cai Diarsa, mai tandingang siap cainé!” I Bagus Diarsa maakin Ida Sang Prabu, tur katandingin siapné tekén ayam Sang Prabu. Siap I Bagus Diarsa jerih, nanging masih kaklesitin (kakelegin) apanga nyak galak, krana ia jejeh kaduken. Makelo-kelo, nyak siapné galak, lantas payu. I Bagus Diarsa lantas ka sisi najinin siapné. Duéné masih ada juru kembar najinin. Suba pragat mataji, lantas siapé katengahanga. Ida Sang Prabu lantas ngandika, “Ih Diarsa, kuda siap cainé metoh?” I Bagus Diarsa lantas mesuang bunga ané kaicén baan Ida Betara. Bungané ento nget makejang dadi mas, slaka, inten, berlian muah sesocan ané melahmelah. I Bagus Diarsa lantas matur, “Amuniki, ayam titiangé metoh.” Ida Sang Prabu ngandika sinambi ica, “Ah, ah, ah, ah, nah payu.” Makejang anaké ngamusuhin I Bagus Diarsa. Kacrita, siapé suba pada

36


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

kelebang, nangingké siapé tusing maan mapalu krana siap I Bagus Diarsané mlaib ka duur guimganné, lantas makruyuk. Siapé buin ka sambut. Sabilang siapé kelébang, siap I Bagus Diarsané kéto dogén sai-sai, kanti siapé kelébang di bawak. Mara siapé kelébang di bawak, lantas siap I Bagus Diarsa né makeber tur ngebug Ida Sang Prabu nganti séda. Siapé lantas mlaib. Anaké di tajén pada makolongan, ada né mlaib nepak kulkul lakar ngrejek I Bagus Diarsa, krana karaos ia ngaba daya jelék. I Bagus Diarsa mlaib kumahné, lantas ia mabresih nganggo sarwa putih, krana suba nyet sing tara lakar karejek. Kacrita sikepé suba ngiter umahné I Bagus Diarsa, critaang nget teka siapé matinggah di nebé, lantas ngomong, “Ih cai Diarsa, da cai jejeh kai nulungin cai jani.” Siapé lantas masiluman dadi garuda tur I Bagus Diarsa negak di tundunné. Makejang sikepé pada jerih tur nungkul tekén I Bagus Diarsa. Jani I Bagus Diarsa nyeneng ratu ngentosin Ida Sang Raja Déwata. Sabilang semengan Ida tangkilin baan panjaké. Makejang panjaké tresna asih tekén Sang Prabu anyar. Tan critaang Sang Prabu anyar, kacrita Ida Betara Siwa di Suargan katangkilin baan watek resi makejang. Ida Betara Siwa ngandika tekén I Wiracita, “Ih cai Wiracita kema cai mulih, krana bapan cainé suba aget!” Anaké cerik ento lantas mapamit sarwi nyumbah. Tan critaang di jalan, jeg anaké cerik ento negak di tengah panangkilan Ida Sang Prabu anyar. Makejang kaulané ngon, ningalin sarauh okan Sang Prabu anyar buka kéto. Ngawit ento maweweh-weweh tresnan panjaké tekén Sang Prabu anyar.

Catetan: Satua Bali puniki kaambil saking cakepan Kembang Rampé Kesusastraan Bali Purwa Buku II sané kasusun antuk I Gusti Ngurah Bagus sareng I Ketut Ginarsa

37


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

Satua Cutet

I Madé Édy Juniawan

38


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

Sawetara ada jam kutus semeng Bli Madé suba suud manjus laut meséh. Mapenganggo nyetil

suud materik kadi rasa cecek

mencegan di bajuné lakar belig ulung ulian

kencengné. Sepatu

mengkilat kadi rasa mesuluh anggo dadi. Magegésonan nyemak tas selem, nyaluk kaca mata selem, misi masuluh malu bedik pang tawang déwékné nu bagus apa mesebeng ancruk. Ternyata nu sané magoba bagus tapi bedik.

M

otor suba sayaga, hélm lan jakét selem masé suba siap. Bli Madé jani ka kota maaba-abaan lengkap. Uli surat-surat motor, masker, handsanitizer ada suba. Tetujonné jani lakar ka kantor asuransi

lakar ngecék saldo duaning suba jatuh prémi alias tutup prémi. Di kenehné ia lakar maan pis liu lakar anggona ngentugin ngaé kandang céléng. Cita-citané uli cenik dadi juragan céléng. Bé céléng jani mael buin langka, satus tali akilo. Ento mekada Bli Madé saat kenehné lakar narik tabungan asuransi anggona bisnis kucit, bangkung jak céléng.Cita-citané gedé yan ngidayang lakar ékspor daging babi ka Turki.

39


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

Wayan Jengki Sunarta 40


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

Gelising satua, saget suba neked di parkiran kantor asuransi. Kantorné méwah metingkat lantai lima. Clingak-celingut Bli Madé ngalih-ngalihin tongos macelep. Makejang tepukina empet sing ada song kal macelep ka tengah. Tawanga ada anak bingung, teka satpam maekin sambil nyujuh alat pengukur suhu. Bli Madé tengkejut laut angkat tangan mamunyi ngejer, “Ampura Pak, Bli, Um éh Mas, tiang boya maling, tiang lakar nyemak pis asuransi.” Mesaut Pak Satpam, “Ten Pak, niki alat pengukur suhu, ijin tiang ngecék suhu Bapak mangkin.” “Kadén tiang pistol, patuh gobané,” pesaut Bli Madé ngengkebang lek atiné. Lantas Bli Madé orahina ka tengah gedung ngojog méja resépsionis. Ditu suba ada nak luh ané nyantos nyambut. “Selamat datang Bapak, bisa saya bantu,” munyin nak luh ento lemuh magoléran. Bli Madé ngénggalang negak, sambil mesuang surat-surat asuransi. “Kéné Bu, tiang lakar ngecék saldo asuransi niki, kudang yuta dadi pis tiangé?” Mamunyi Bli Madé lagas. “Coba Pak, meriki bakta surat polisé, tiang cék mangkin,” munyin pegawai ento sambil nyemak surat polisné Bli Madé. Ada limang menit makeloné laut ia ngomong sambil ngédéngan catetan cenik. “Pak Madé, jinah sané kasurat deriki wantah amun niki.” Makesyab Bli Madé ningeh munyin pegawainé ngoraang pisné tuah nu buin akéto laut ia mamunyi agak ngegas, “Maksud Ibu kékén né, tiang mayah perbulan akéné, nguda jani dadi bedik kéto, malah tiang suba nganggeh bahan ngaé badan céléng, mesen bibit kucit, bangkung, polar buin ngalih tukang kal magaé. Adi pis nu buin bedik Bu, coba jelasang kén tiang malu.” “Sabar malu Pak, Pak kan mayah amunné abulan, jani pak mepotong biaya keséhatan lan kematian amunné, dadiné nu ngelah sisa amunné, buina jani

41


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

saham tuun tusing ngidayang mastiang liuné dadi jinah Bapaké.” Pegawainé nyobak nyelasang kén Bli Madé. Bli Madé ngenahné suba jelék sebengné, kecéwa asané ngenah ulian buung lakar bisnis bé céléng. Lantas Bli Madé buin kenyat. “Ipidan dugas ajakina jak agén, ilustrasiné gedé, sing akéné dadiné, yan tawang tusing tiang milu ané kéné,” Bli Madé nu kenyat sing terima kanti satpam paek milu menenangkan situasi. Ada pang dasa jelasina jak pegawainé nu masé Bli Madé sing terima, kanti majugjag misi mantigang polis. Kecéwa berat asané jani bisa mamedih sanget. Pegawai asuransiné tusing nyak kalah masé, ya nyelasin buin, “niki kan asuransi keséhatan jak kematian, yan Bapak gelem, dijeléké mati mara Bapak maan manfaat asuransi, bayaha sesuai ketentuan né di polis niki.” Buin nyangetang émosi Bli Madé, “Maksud Ibu, kénkén né, yan kéto adané Ibu ngemadakang tiang mati? Misi mati-mati kéto mara bayah, séntimén jak tiang nah.” “Buin pegawainé to nyelasin kanti das ngeling, “Kéné Pak, patuh cara Pak numpang bémo uli di Ubung neked di Kreneng, Pak kan mayah sawiréh Pak atehanga kanti selamat, kéto masé né, disageté ada terjadi sesuatu makejang lakar ditanggung, kadong ja Pak maubad ka Hongkong lakar di tanggung, né mepotong nak mayah jaminan ento.” “Apa hubungané jak bémo, jani bémo ba sing ada, né ada to Sarbagita jak Métro Bali Déwata, Gojek, Grab ada, tiang mai negakin motor pedidi sing ada hubungan jak bémo, ngawag Ibu nyelasin.” Mekelo masé Bli Madé uyut di kantor kanti ngaé antréan nasabah. “Dong buung ja tiang ngubuh céléng,” nu masé Bli Madé nyambat céléng. “Mun to kanggoang né sisané anggo Pak, kanggoang cenik malu,” kanti Pak Satpam milu maang saran. Sawiréh suba sing nepuk pejalan ulian sing ngerti Bli Madé laut mulih, di jalan ia makeneh, berarti né agén pidan bes mamauk maang ilustrasi. Bakat

42


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

gugu munyiné. Neked jumah mara nepuk unduk, né ba madan asuransi, biaya perjalanan hidup mun gelem atau sengkala mara maguna. Matuturan Bli Madé neked jumah ngajak somahné. “Makané baca malu sekenang, milu kéto da ja uju-uju milu, tergiur maan pis liu, apa programné apa jaminané sekenang, pang sing kena harapan palsu.” “Nah, nah Luh, da buin bahasa, Bli buung kal ngékspor kucit ka Turky.” “Nah, Bli alih hikmahné yang penting selamet kayang jani, kanggoang sisané anggo modal maan kucit lelima to gedéang pang dadi liu.” Bli Madé akhirné nerima keadaan, anggona pelajahan mani puan pang lebih teliti yan milu asuransi buin. Laut ia ngaé status di story WA, “Hidup ini tak lebih dari skéma asuransi, ilustrasi awal dengan tutup polis tidak sesuai harapan.”

Catetan: Kesamaan tokoh, tempat, nama lan situasi hanya rekaan fiktif belaka, walaupun sama itu hanya kebetulan saja. Das kedék tiang puk……. asuransi…...

43


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

Artikel

Komang Sujana (Ki Jugul)

44


Suara Saking Bali

M

Édisi LVII | Juli 2021

anut podcats (siniar) Mendikbudristék Nadiém Makarim sareng Bapak Présidén Jokowi sajeroning mikélingin Hari Pendidikan Nasional 2021, inggih punika program Merdéka Belajar jagi

katincapang miwah kalimbakang mangda pendidikan ring Indonésia sayan becik. Lian ring punika taler kawedarang indik pembelajaran tatap muka (PTM) terbatas sané jagi kalaksanayang ring tahun pelajaran anyar, bulan Juli sané jagi rauh. Paplajahan durung kadadosang sakadi sekolah normal, nénten wénten ékstrakurikulér. Sekolah kicén nglaksanayang PTM pinih akéh wantah 50%. Mawinan kantun tatap muka terbatas, dadosné para sisia kantun malajah saking jumah. Pembelajaran jarak jauh (PJJ) sané sampun mamargi kirang langkung awarsa gumanti durung prasida mamargi becik, akéh metu pikobet. Akéh sisia nénten gumana malajah, nénten ngirim tugas. Sané pinaka dadalan saking para sisia wantah kuota nanging kasujatiané akéh para sisia madué kuota nangih mayus malajah, seneng main game online timbang ngwacén materi utawi malajah daring miwah makarya tugas-tugas. Malajah luring ring jero saongsoang taler nénten gumana. Pikobet ring ajeng patut iraga kayunin sareng-sareng utawi karerehang pamargi mangda paplajahan sané jagi rauh prasida mamargi sayan becik. Pinaka pamargi wantah nincapang malih sinérgi Tri Pusat Pendidikan sané kawedarang olih Ki Hajar Dewantara. Tri Pusat Pendidikan inggih punika pendidikan ring sekolah sané kaemban olih guru, pendidikan ring keluarga sané kaemban olih guru rupaka utawi rerama para sisia, miwah pendidikan ring pakraman sané kaemban olih i krama. Niki mangda mamagi sinarengan pinaka dasar ngwangun Merdéka Bélajar. Guru madué swadarma nglimbakang karakter miwah kaweruhan para sisia nganutin panglimbak téknologi ring sekolah. Guru ngemban sisia mangda madué karakter, kaweruhan, miwah keterampilan mangda benjangan prasida katampi ring dunia kerja. Nanging, guru nénten prasida ngemban para sisia

45


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

paragaan. Napi malih kawéntenan sakadi mangkin sajeroning PJJ para sisia akéhan galahné ring jero soang-soang sareng i rerama taler ring lingkungan masyarakat. Pendidikan ring keluarga pinaka pendidikan sané pertama miwah utama. Guru rupaka patut ngajahin indik tata susila, ajah-ajahan agama, ngajahin pendidikan dasar, saha ngemban panglimbak émosional pianak. Ring PJJ sakadi mangkin rerama mangda setata ngwangun komunikasi sareng i pianak, mikélingin mangda setata malajah, sakadi nakénang program sekolah, miwah tugas-tugas sekolah. Tetujoné mangda uning panglimbak pendidikan taler uning pikobet i pianak. Genah malajah para sisia nénten ja tuah ring sekolah. Manut Ki Hajar Dewantara makasami genah punika kabaos sekolah, makasami jadma kabaos guru. Niki mawinan lingkungan masyarakat mabuat pisan kawéntenané sajeroning panglimbak para sisia. Lingkungan masyarakat pinaka genah para sisia nglimbakang kaweruhan sosial émosional. Lingkungan sané kaon pacang ngiusin para sisia malaksana sané kaon utawi nénten becik. Antuk punika, krama patut ngicénin pendidikan moral ring para sisia. Krama patut ngicenin tetuladan sané becik. Sajeroning ngwangun Merdéka Belajar nénten prasida wantah sangkaning pendidikan ring sekolah. Guru rupaka miwah krama sapatutné mamargi sareng-sareng, madué pikayun sané pateh manut sakadi unteng/téma Hardiknas 2021 „Serentak Bergerak, Wujudkan Merdéka Belajar‟.

Komang Sujana (Ki Jugul) makarya dados guru Bahasa Bali ring Buléléng.

46


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

47


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

Indik Umah

Makudang- kudang wénten umah sané ageng Sané alit Sané melah Hb taler sane jelé

Umah druwéné Buyut, Kompyang Umah druwéné Kaki, Nini Bapa, Mémé lan Pianak, sareng Cucu

Umah minakadi Segara minakadi Gunung minakadi Tukad minakadi Goa taler Wahana

Umah genah sami sirep mategtegan Genah ngeling, makakedékan Umah genah miyegan lan sarwa carita

Umah genah Manusa mengkeb Saking angin Saking sabah Saking panes Saking dingin

48


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

Unduk Somah

Somah tresnan tiangé Paiketan tiangé Jiwatman tiangé

Somah minakadi Surya Sané nyinarin Padéwékan tiangé

Somah laksana Guru tiangé Aji lan Ibu tiangé Dados sasuluh tiangé

Somah angkian tiangé Semangat tiangé Tamba ritatkala gelem

Somah lemah peteng tiangé Somah setata ring manah tiangé Ngelintang ring anakan mata

IAM Éka Yanuarini embas ring Mataram 01 Januari 1967. Magenah ring Jl. Bougenville Raya D4 Sweta. Makarya ring swasta

49


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

Satua Cutet

IBW Widiasa Kenitén

50


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

Reramané melah pesan ngaénang adan, Putu Rumi, sedeng incepa nyatuang Kartika Panedenging Sari. Putu Rumi lekad. Tiang ngadanin Mémé Rumi. Reramané mula nglah sekeha santhi. Sabilang Saniscara ada dogén anak kemo mlajahang awakné lakar ngalih pajalan ané madan melah. Shastra anggon nuturin awak. Apang bisa milah ané encén beneh, ané encén pelih. Yén suba mautsaha majalan melah lantas nepukin masi gegodan, mirib ento ané madan pailehan karma.

U

li adan suba katakeh sinah mula demen tekén ané arum-arum, miik, lan nglangenin. Kenehné masi apang setata arum, apang nyidaang ngesiuhang kamiikan tekén anak lén. Misi pangaptin reramané,

Mémé Rumi bisa ngrastitiang déwékné apang arum buka pangaptin reramané. Ia masi seleg mlajahang awakné magegitan. Sakancan pupuh, kidung, kakawin masi demenina. Kanti maan jatu karma di tongos masanthiané. Bapa Rucika bani nglemesin. Misi mula dongsok-dongsokanga baan sekeha santhiné. “Juang énggalang I Rumi, nyanan anak lén nyuang. Ia anak ada masi keneha tekén Madé,” kéto timpalné nongsokang apang énggal mabesikan. Mirib mula jatu karma, énggal matunggalan. Kénkén kadén disubané nglekadang panakné ané nomer dua, sagét gelem uli matulung ngébat. Neked jumah manjus nglantas pules, dadi nglaut pules. Tusing bakat tulung. Gigis palingné Mémé Rumi. Bes mara pesan matulung mébat lantas somahné ngalahin. Sing pracaya lakar énggal buka kéto Sanghyang Kalamretiu nyabut urip somahné. Mirib baan pepes maan tutur indik pajalan mati énggal pajalan pangabénan somahné. Mémé Rumi mautsaha apang tusing makelo sebet. “Ané idup mula pamuputné lakar mati,” kéto ia ngrieng di kenehné.

51


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

Wayan Jengki Sunarta 52


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

Ia gumanti ngrastitiang awakné apang setata miik arum. Tusing awakné dogén astitianga sentanané masi. Ia nglah sentana dadua luh muani. Mirib baan pangrastitin méméné lanus pajalan idup sentanané. Ané pinih keliha magaé di Jakarta, kéto masi panakné ané luh. Makedua pada melah maan tongos magaé. Kanti di Jakarta nyidaang ngaé umah melah. Baan kapahné sentanané maan nepukin mémé, lantas ajakina ka Jakarta. Ditu nongos. “Mé, mai ka Jakarta. Dini di Bali Mémé masi tusing ada sentana ané patut ngrunguang. Tiang sinah tusing nyidaang lakar sabilang dina ngrunguang Mémé. Gegaén tiangé liu pesan. Sanja mara teka uli magaé. Buina bisa maan tugas ka durapolo utawi ka duranegara.” “Pura Kawitanné kénkénang?” “Depang nyamanné I Bapa orahin ngrunguang. Tanah kawitan lan umahé ené adep dogén. Ditu di Jakarta ngoyong. Tiang lakar ngayahin Mémé ajak belin tiangé. Di Jakarta tusing sanget iju makrama désa. Nah, yén seger bayuné, yén gelem nyén lakar ngruang Mémé. Melahan ka Jakarta. Ditu kapah makrama désa. Pragat ngitungang kénkén carané apang énggal maan pipis lan énggal sugih. Yén suba sugih, lamun encén gegaéné lakar pragat.” Makeneh-keneh Mémé Rumi. “Saja masi, idéwék suba sayan tua lantas dini di désa nyén lakar sesai ngrunguang.” “Kénkén Mé, nyak ka Jakarta?” “Lamun Putu lan I Luh suba nyak lakar ngayahin mémé ngujang tusing? Mémé nglah sentana tuah dadua ané lakar ngitungang mémé manian. Lamun kéto lakar morahan masi tekén nyaman bapan Putu-n lan nyaman Luh-é.” Mémé Rumi morahan lakar ka Jakarta buina tanah bebagianné makejang suba adepa. Tusing makelo. Tanah adep sinah lakar énggal laku apabuin tanah di Bali marebut nagih meli. Buin maniné suba alihanga tiket pesawat tekén sentanané. Majalan lantas kanti ka Jakarta. Ditu Mémé Rumi nongos ajaka tekén sentanané ané dugasé ento enu pada-pada bajang. Uli sukat ento, Mémé Rumi tambis tusing taén ka

53


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

Bali ngaturang bakti tekén kawitan krana suba nyerahang kawitanné buina yén ka Bali umah ané tongosina ipidan suba madep. Yén tongos pules dong aluh, ada hotél makacakan, sakéwala rasa pulesé tusing patuh. Nongosin umah nyén kadén nglahang? Sekel besik panakné ngantén. Pengawit ané muani nyuang anak tusing patuh agamané tekén sentanané. Timpalné ané ajaka magaé bareng-bareng di kantor. Dugas ngawit ngantén nyak lakar marengin agamané né muani, kénkén kadén, sayan makelo sayan tusing pati inget teken agama kawitanné kanti magenti adan suud madan Bali. Paid bangkung anaké nyambat. Méméné suba ngorahin apang tusing magenti agama, tresna ngliput, tusing buin inget tekén awak padidi. Méméné dikénkéné ngeling, “Ratu Bhathara wau titiang éling, dados sapuniki kapanggih. Manahang titiang jaga jati-jati ipun subakti pamuputné sapuniki.” Panakné ané nomer dua masi patuh marengin agaman somahné, kapah pesan rungu tekén méméné buin. Pragat ngrunguang awakné tekén munduhang kasugihan. “Mé, tiang suba magenti adan lan magenti agama. Jani, tiang tusing ada ané negul buin. Mémé suba tusing nglah panak buin. Yén ipidan saja tiang panak mémé, jani tusing. Krana suba tusing panak mémé buin, mémé tusing buin dadi guru rupakan tiangé. Uli jani, pegat mapanak. Lautang Mémé ngalih tongos padidi. Kija lautang! Tiang tusing buin rungu tekén Mémé. Lakar ngujang ngrunguang Mémé?” Nyag tangkahné Mémé Rumi ningeh munyin panakné buka kéto. Sasukat idup tumbén ada bani mamunyi buka kéto. “Mirib ené mula karman meme, Tu. Malah pesan mémé nyerahang tekén panyamaan Bapan Putu-né ngrunguang kawitanné di Bali. Tanah di Bali buina suba telah madep. Pipisné masi Putu ané nelahang. Dong kéné walesan Putu-né tekén Mémé?” “Eda liunan munyi Mé. Tiang suba nyambat. Tiang tusing buin panak Mémé. Megedi Mémé uli umahé ené. Kija Mémé nongos lautang.”

54


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

Ngeling sigsigan Mémé Rumi. Ia ngrasa pelih tusing pati rungu tekén kawitan. Ia mrasa ponggora tekén kawitanné. “Ratu Bhathara ampurayang titiang. Titiang sané iwang. Titiang kalangkung pracaya ring panak titiangé. Pamuputné sapuniki panggihin titiang. Titiang nglungsur padem ring Ratu.” Mémé Rumi nglalu mati. Ping kuda-kuda Mémé Rumi nglalu mati, ping kéto ada anak nulungin.

55


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

Satua Masambung

Gdé Srawana

56


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

“Dayanin sampun! Suung ngluntang, Ratu. Mangkin indayang manawi embok Putu wénten!”

P

asongé macakal, narajang, calingnya mabengad putih. I Madé nyépak ipun, jantos makletak tendas asu punika keni sepatu, “Né segut né.....” Asuné mrondanan mlaib ipun kapungkur. Sagét wénten janma tua

nyagjag.

“Sira? Baaaaaa, Jeroné pidan rauh Jero Madé?” “Mara tiang, Wak! Mekel Ketut kija? Suwung teka!” “Mekel Ketut dibi ka Gerung, Jero Madé!” “Dayanin suba.” Kénten ngrumun I Madé Sarati. “Bin pidan rauh Mekel Ketut?” “Bénjang, kocap!” “Ratu mireng sampun, Dayu! Bénjang kocap wau Beli Ketut rauh. Aduh, musti I Luh Sari ngabanin bantugé!” “Nggih, tiang suba, buin kénkén, lénan tekén bantug, Beli Madé?” “Ngiring jeroné driki. Titiang makta kunciné!” asapunika atur janmané tua. “Anak kénkén ento, Dé? Adi kéto tembang rawesné?” “Sasak ipun. Ipun jemet pisan, deriki sampun saking riin, wau Beli Ketut magenah ring Mataram, dados pangijeng deriki.” “Wak? Wak apa adané?”

57


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

Wayan Jengki Sunarta 58


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

“Wak Ali. Data takénang Ratu. Margi pakayunin dumun, dija mangkin Dayu makolem?” “Manawi ta wénten mingsikin Dayu iriki?” “Eda ja, Dé. Aruh, juari sing yang kemo, bes sing taén kemo. Ipidan undang ida yang sing nekain, jani juari ngajorjor nyilih pasaréan.” “Yéning titiang purun ja iriki. Yéning Ratu kobet manawi?” “Kobeeet tiang Jero Madé! Tiiih, dadi Jero Madé dini. Jero Konong!” I Madé sareng Luh Sari kedék ngakak. Raris supiré matur. “Tuan, terlalu lama saya tunggu. Barang belum boléh turun?” “Tunggu, tunggu sebentar!” “Madé sing ngelah kanténan lén dini?” kénten pangandikan I Dayu. “Wénten, nanging durung ja becik pisan pakantenan titiangé sakadi sareng Beli Ketut iriki. Titiang taler tan purun, juari, mrika nyelang dunungan. Biih, gedegé. Ratu sampunang duka! Lali pisan titiang nitipin surat Beli Ketut. Ampurayang, Ratu, leman titiang!” “Nah, da suba lantanganga. Diapin lingang ragané jani, ada sing bakal dunungan lén. Ada pasanggrahan kéto dini, Dé?” I Madé jengah. “Aduh jengahé, adénan idéwék benduinida, padaang tekén kéné melahmelah pangandikanida,” sapunika ipun ring ati. “Men, kénkén Dé, supiré pang sing makelo nganti! Jalan san di pasanggrahan, kanggoang mahalan, apetengg dogén sih, mani Mekel Ketut sing teka suba!” “Inggih, Dayu, antukan titiang iwang, titiang ja naurin pasanggrahané.” “Sing, Dé sing ada kéto. Matapa iraga kakenén? Sing! Yang anak liu kaicén bekel kén Ajin yangé.” “Inggihan asapunika, titiang makada Dayu akéh ngamedalang jinah........” “Nah, lan té suba, Dé! Mani itungang! Tawang supiré deleh-deleh suba!”

59


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

“Inggih, sapuniki sampun Dayu. Ngiring ja ring pasanggrahan Suranadi. Tis irika, imbangang iriki, opek pisan! Sepalaan sampun ngamedalang jinah. Motor inepang irika.” “Joh, Dé?” “Tan, wénten. Tan langkung napi ring ajam.” “Nah, kénkén ja suba, Madé!” I Madé raris ngrawes ring supiré. Masubaya naur „uang makan‟ tur séwannya kawuwuhin sapatutnya. Supiré cedang paningalannya, usan mledru, deleh-deleh. “Mari, Tuan!” “Wak Wak, aturang tekén Mekel Ketut, tiang ma mai.” “Pukul kuda jeroné rauh?” “Nah, batak pukul sia.” “Inggih! Aturin deriki, ten jeroné kayun.” “Nah, tiang mani teka. Kalahin Wak!” “Margi, margi.” *** Wengi sampun. Wénten pukul pitu. Ring Mataram makécan-kécan, ricu. Wénten atengah jam. Wau rauh motoré ring pakarangan pasanggrahan... ring Suranadi, mandorenya nyagjag tur nyapa sang wau rauh, “Tuan, mau menumpang di sini?” “Ada kamar tinggal kosong?” “Ada tuan kebetulan tadi seorang tamu berangkat, jadi ada kamar kosong sebuah.” “Sebuah?” I Madé ngon tur ipun mapapas. Lihat ring Dayu Priya. Palihatnya sakadi mataken ring ida, “Sapunapiang mangkin?” “Ya sebuah, kan cukup Tuan dan Nyonyah saja, babu boléh tidur di sini sama anak saya perempuan.”

60


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

Dayu Priya kabilbil pisan swabawanida tur ida maméngos, “Mimi, kadéna makurenan iraga.” Sapunika ida ring pakayunan. “Ya, baik! Barang-barang saya, coba turunkanlah!” “Yé, kénkén ja kenehné I Madé jani?” ring pakayunan kéwanten I Dayu ngrumun. “Ratu! Ratu sampun irika, mangda I Luh ngiring titiang né, muani ring dija ngluluk dados. Ring motoré sareng supiré dados......... Yéh saja yakti, wénten kenalan titiang iriki asiki dados mantri pasar. Lu' Hasan wastanipun na, derika titiang nginep.... sapunapi? ........ Dayu? Duka Ratu? Titiang ja naurin pasanggrahané.” “Sing Dé. Ento sing kobetang yang. Mimi, Madé ditu! Yang padidian dini?” “Boya I Sari sampun ngiring Ratu iriki?” Dayu Priya

bengong Ida.

Raris

malih ajahanné

Ida

ngambrés

panjeroanida. “Apa Sari kanengneng? Lamun kenyel awaké, orahang kenyel.” Luh Sari tan panahan ipun, ngon, ring wacana gustinya banggras. Arang pisan Dayu Priya ngrawes banggras, tuwi sakadi prarainidané, muluh rawes ida alus tur ngawinang bulun kalung jering, yéning pirengang wiadin piragiang rawesida. Ida maparab Priya, boya ké ayu teges kruna punika, anut pisan ring prarainé. Grananidané munjuk, sakadi pakaryan tukang togog pradnyan, rambuté gelgel tur selem, adeg ngenyudin antuk langsing lanjaré. Panyikané manis malenyad ngawinang rug jagat yan rasayang. Yéning talektek anut pisan sakadi gaguritané, “Grana munjuk kadi reka becik. Pipi telah upami yén aras. Maserod antuk beligé....... Sayawakti wimbanida nyurarit, tajep mabengad, pantes mambedahang kayun anak lanang.

61


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

I Madé slegsegan, tan purun matur saantukan Ida ngalah ungkurinipun. “Béh duka pesan Ida,” wantah ring manahipun purun mapajar. “Déh tasé, Luh!” Malih sakadi biasa pangandikan ida. “Nah, Dé, kema suba, dija timpal Madéné ditu suba laku. Depang tiang dini ajak I Luh.” “Mimi, nguda Ida matiang; pedas nu duka.” Asapunika I Madé ring ati. “Dayu, Ratuuuuuu. Nguda Ratu duka? Purun titiang muani ngiring I Ratu diriki?........... Ten! “Nah, kema ja Madé. Melahang ja kenehé. Tiang sing kénkén apa. Nguda sih Madé manjakin tiang?” “Dong, Ratu! Sapunapiang titiang mangkin? Ten purun titiang ngiring I Ratu dados akamar.........” “Nah, yé.... kema suba! Tawang ja jani satian Madéné.” I Madé Sarati bengong malook-loluk, tan pelut antuk ipun nyawis wacanan Ida. I Dayu ngrebet wastranida mamargi kairing antuk I Sari. Ida tan pisan kayun nolih angan apisan. I Madé ngusud-usud sirahipun. “Bé, sigug malah dayanin anaké jegégné.” Sapunika ipun ngrumun, sawat paliatnya, sakadi janmané kabancut atma antuk Batara Dalem. “......Habis Tuan, makan pukul berapa? Nanti dua kali sedia makan; lagi sebentar pukul delapan dan jam setengah sembilan. Boleh Tuan pilih. Mari dulu Tuan, tulis nama Tuan dan nama Nyonyah......” “Bangké! Awak makurenan sing ajak Ida!” Kénten misuh I Madé ring ati. Nanging ipun sareng mapanta, macelep ring pasanggerahan irika. “Ini buku, Tuan! Nyonyah tak usah tulis nama. Tuan saja boleh tuliskan......” Malih I Madé mamisuh ring manah, “Mandor bang..... suba orahang sing makurenan, masih Nyonyah Nyonyah nésdés!” “Suruh....e..e.. suruh... ya, sudah, saya sendiri membawakan buku ini kesana.”

62


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

“Baik, Tuan. Tuan makan jam setengah sembilan sama Nyonyah? Tamutamu lain makan jam delapan.” “Tanjung cunguhné, begbeg Nyonyah Nyonyah dogén!” Asapunika malih I Madé ring atinnya, nanging ipun tan purun ngamedalang rawesnya, santukan ipun sampun tampek pisan ring jelanan kamarida I Dayu, nanging jelananné maubetan. “Ratu, Dayu......” Sepi. I Madé ngamalihin matur. “Dayu, puniki buku téken dumun.” “Da ko Madé ngabaang mai, tiang bisa nyemak bukuné nyanan. Kema suba ka dadunungan Madéné. Tiang bani dini ajak dadua!” “Dayu, titiang ten durus ten mrika, medal ajahan dumun.” (masambung...)

63


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

64


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

Baliné Sayuakti

Bali napi? Kasengguh Bali ya upacara Upacara ya suci Suci ya Sang Hyang Surya Bali Suryaning Jagat Surya Ya Déwa Ya Manusa Ya Bhuta Ya Bali ngaran mawali Mawali ya mawalik Mawalik ya manunggal Manunggal nuju akasa tan patepi Bali bhumi aksara Kangin, kelod, kauh, kaja, kaja kangin, kelod kangin, kelod kauh, kaja kauh Malingga sajeroning sarira Urip, urip, urip saurip

Langlang Anglayang, 2021

65


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

Surya Prabata

Sunar-sunar galang nyusup pertiwi Nyusup rong-rong jimbar Rong-rong puyung Uli Érsania ngantos Nairiti Sakatah ngemu angin Sakatah ngemu banyu Téja nyusup Sarwa sekar Sarwa lalata Sarwa taru Sarwa gulma Nyusup ngantos patala Galang gumi ganal jimbar

Sunar-sunar galang nyusum ambarané pelung Nyibak awan-awané medempul Mayasin sagarané selem dedet Bangun ombak majedur Bé awan kecas kecos Mayuhin gunungé kaliput sayong Mangunang paksi-paksi medem Mangunang I manusa lel-lep

66


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

Manusa alep Manusa beler Manusa ngeres

Sunar-sunar semeng nyusup buana Ngawarninin sakatah aran Buka lukisan jagat Mayapada mayaloka kabanda maya Galang gumi ganal jimbar

Bangli Amerta Lingga, 2021

Bali Prawira

Sa Dua Telu Suaran pada tegep kukuh bakuh Sunaran pangarasan linuih Luih kadi entéran téja suryané Suara lambé mawibawa banter ngantos akasa jimbar Sida baan ngres-resin manah mesehé Tusing ada Matilar

67


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

Buka pusaka kapaling Kapaling baan pati Kadayanin baan galah Keris-kerisé buka tetelu suba lina, lémpas saking saungné Lémpas uli gustiné Wantah masisa parab Kasatyan dados tulang giying Jati-jati ksatria dharma Ngulati kadharman salantang marga Tinut anut satinut swadharmana Pangraksa jiwa nagara sama sagotra Mangkin ring dija dané-dané ngungsi? Ring genah napi minab malingga? Sanak kula gampar sinungsut Puceh manah takut Kadirasa ulu angené kabancut Nandang anyud Kelem ring lawana tan patepi

Ring genahé tinggar Kaastuti baan wéda puja Maimbuh sarwa kembang Merik, wangining jagat Mangkin angggan-anggané miik Luihan tekén tunjungé mara kembang Luihan tekén téja suryané Mabusana sarwa petak Imbuh kenyem pangarasané liang Sampunang sangsaya!

68


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

Kénten atur Titiang bagia, tiang mukti Awinan tiang bhakti maimbuh bhukti Sampunang nangis! Titiang driki sareng pasubayan titiang Ané paturu mabéla pati Nindihin gumi Satyaning samaya Satyaning ati Satyaning swagotra Satyaning nagari Asihing swagotra Jiolas sampunang nangis! Driki titiang ngayah ngaturang bhakti Ring lelangit sami Ring Ida Sang Hyang Widhi

Bangli Amerta Lingga, 2021

69


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

Sasab

Sasihé kaliput désti Sarwa mala ngrembun Ngebekin sakancan tongos Désti nyetik sakancan urip Nyakit-nyakit Ngaé pedih Kasatan getih Panes gumi ngumbara Morbor sakayang-kayang Ngeseng sakancan maprana Ngemu wisia uli awang-awang Nyekik kolongan Ngempel angkihan Saka siki Nuju pabasmian.

Bangli Amerta Lingga, 2021

70


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

Satua Cutet

Rambut Kristinta

71


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

Leguné galak nyegut pipin tiangé. Kunang-kunang ngambang di duur sirahé mirib ia dot ningehang isin keneh tiang. Jangkrik ngering saha ngendingang petengé punika di balé bengong. Ngericik munyin yéh mancur di kolam tiangé miribang lakar nganyudang rasa sebet tiangé. Bé di kolam tingalin tiang pada macapatan saha ngortaang déwék tiangé ané padidian di peteng dedeté puniki. Kesiran angin dingin niman kulit tiang. Sayong nundunin tiang uling lamunan. Lantas bli Gusti ngelut tiang uling duri.

“L

uh Tu, ados deriki meneng? Ngiring ka tengah.” Bli Gusti ngerayu tiang. “Nggih Bli Gus. Bli Gus dumunan. Tiang ngunci pintu

dumun.” Tiang ngewales sareng kenyeman. Bli Gusti kurenan tiang sané rajin, ipun makarya dados pegawai tata usaha ring sekolah menengah atas. Rauh uling sekolah ipun malih ngerapiang barang dagangan ring toko bangunannyane. Ebokné inggel, kumisné tipis tur kulitné selem manis. Asliaban mirip cara artis hengki kurniawan. Bli Gusti anak lanang sané banget tresnain tiang. Sané prasida sareng ring suka lan duka. Tiang wantah rabi saking anak sudra. Sané mangkin dados Jro Putu iriki. Sabilang wai tiang nyaga bisnis Bli Gusti ting toko bangunan. Dumunan tiang makarya ring hotel bintang lima ring Kuta, sakewala tiang dot ngewantu Bli Gusti ring toko apang tiang prasida nguwangun bisnis sareng-sareng buina meweh pesan ngrereh pegawai jujur. Ipidan sampun dadua pegawainé kena

72


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

PHK ulian tusing jujur pas nyaga toko. Ulian punika tiang ngurus toko padidian dipété libur, Bli Gusti nyarengin. Uusan ngunci pintu gerbang, tiang negak di kamar tamu sareng Bli Gusti mabalih film favorit cara dugasé nu bajang. Sagét suba jam dasa peteng. Panyingakan tiang sampun kiap. Matuan tiang teka uling kamarnyané lakar nyemak yéh anget. Ten wénten ujan, ten wénten angin, biang ngeraos. “Panak gaé kan luung. Pragat mabalih film engkénang nyak ngelah panak.” Biang ngeraos tur majalan ka kamar. Tiang lan Bli Gus buka jangrik kapacek. Saling sledétin tur tusing ngeraos napi. Lantas tiang lan Bli Gus ka kamar. Bli Gus matakon tekén tiang. “Luh Tu, maan ada tamu melali?” “Dibi wénten timpalné biang bli, Bu Jro Jepun. Wénten napi Bli Gus?” tiang ngalanturang matakén. “Suba kudang tahun biang ajak bareng, biang tingalin bli berubah. Cara wénten anak ngomporin ulian bli ajak luh durung madué oka.” “Bli Gus sabar. Biang mungkin suba edot pesan ngembu cucu. Cara timpaltimpal arisané liunan sampun ngempu cucu. Bli sabar tur lan nunas ica sarengsareng dumogi Ida mapaica”. Bli Gusti makenyem tur ngusap sirah tiang. Sujatiné penyingakanné tusing prasida ngidem. Benjanganné jam 08.00 semeng tiang sampun uusan makarya masakan, umah sampun bersih, bekel Bli Gus sampun sayaga. Bli Gus majalan makarya. Tiang muka pintu toko, sagét sampun wénten pelanggan di arep tokoné. “Om Swastyastu gék, numas napi?” “Om Swastyastu, tiang nénten matumbasan nika. Tiang jagi ngrereh Bu Jro Sekar. Wénten Bu Jro nggih?” “Oh, ngrereh biang. Ngiring ngeranjing. Deriki malingih, tiang ngrereh biang dumun.”

73


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

Wayan Jengki Sunarta

74


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

Tiang penasaran tekén anak bajang punika, nanging tiang ten bani matakén sareng biang. Tiang ngelantur ngerapiang toko tur mabanten canang sari. Sampun wénten a jam biang ngeraos sareng anak bajang punika. Dapetang tiang suba atehina ka toko. “Gék numas napi?” Patakon tiang santukan ipun macelep ka toko. “Mulai mangkin Manik magaé dini di toko Tu, nulungin Luh Tu apang wénten sané nyarengin.” Lamun nika biang nyautin tiang. Ngelantur ngipekin nak bajang punika sané mawasta Manik. Tiang merasa wénten sané maelénan. Miribang biang wénten sané engkebanga. Nanging tiang meneng manten, apang ten mauyutan. Lantas Manik orahin tiang ngerapiang barang-barang di toko sakadi, balon, baut, cat lan sané tiosan. Tingalin tiang Manik jemet nyemak gegaén, sakewala tiang tusing bani matakén uling dija tur ring dija meneng. Motorné Bli Gusti dingeh tiang sampun magerung di parkir. Tiang kari mabersih ring toko santukan sampun sanja. Bli Gusti sakadi biasanné, neked di puri tusing ja masalin pakaian nanging nelokin tokonnyané. “Luh Tu, punapi lancar di toko? Pasti sampun kenjel niki.” Bli Gusti nampekin tiang sambil ngusap-usap sirah tiang. “Lumayan nika Bli Gus. Ten kenjel tiang.” Tiang ngewales. Uling di rak kayuné tingalin tiang Manik nyingakin tiang sareng Bli Gusti. Nanging Manik mapi-mapi ten nyingakin. Manik lantas pesu lakar pamitan budal. Bli Gusti bingung nyingakin sagét wénten anak baru di toko. Bli Gusti penasaran tur nakénin Manik. “Numas napi Gék?” “Ten Pak, em.. tiang.” Durung uusan ngewales petakén Bli Gusti, biang sagét rauh saking pintuné duri. “Né Manik, keponakan timpal biang. Uling jani dini magaé di toko marengin Luh Tu.”

75


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

“Oh, nggih biang. Tiang ka belakang dumun.” Bli Gusti masaut sambilanga majalan. “Tiang pamit dumun bu.” Manik gagésoan nyemak tas tur majalan muliha. Biang ka puri nénten ngeraos napi. Tiang nutup pintu toko lantas mulih. Kenjel sampun awai ngayahin langganan aget wénten sané nulungin. Tiang majalan sambil ngemel nota tur penghasilan dina né sané mangkin lakar icen Bli Gusti. Wawu neked ring arep pintu, dingeh tiang biang lan Bli Gusti maraosan. Tiang meneng sambil mirengang napi sujatinné raosanga. “Biang ngajak pegawai baru ka toko dados ten ngorahang ngajak tiang? Sampun lali biang, indik ipidan toko sampun kamalingan tur katipu olih pegawai sané ten jujur?” “Jani biang jamin tusing lakar kéto malih. Manik ento keponakan timpal biang. Mara sajan tamat kuliah administrasi, nanging ipun tusing demen merantau joh. Timpal biang ngidih gaé kan baang biang.” “Patutné biang matimbangan dumun sareng tiang, ajak Luh Tu masih biang nénten wénten ngeraos napi.” “Suud suba ngitungang Luh Tu, ané tusing ngemaang biang cucu nganti suba limang tiban to.” “Boya ja Luh Tu ngelah pelihé, ti….” Durung uusan ngewales biang, tiang teka ngambil tangan bli Gusti tur mapi-mapi wénten telpun penting. “Bli Gus ampura niki wénten telpun penting uling supplier barang dagangan.” Tiang lan bli Gus langsung ka kamar. Bli Gusti ngelut tiang tekek. Nganti kerasa sesek tangkah tiangé. Tiang ngerti teken rasa sané karasayang Bli Gus. Suba limang tiban nyalanang grhasta, nanging durung kapaica anak alit. Sampun telu bulan magae di toko. Biang mabaos sareng Bli Gusti, nikanga ngerereh anak luh elénan. Tusing ejoh-ejoh. Bli Gusti nikanga nyuang Manik. Sesek tangkah tiangé mireng raos biang.

76


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

“Gus, jani biang ngidih apang Gus nyuang Manik. Manik nak bajang jemet, polos tur seleg ngalih gagaén. Manik keponakan timpal biang. Tusing buin ragu suba pasti lakar ngemaang keturunan. Tusing cara kurenan Gusé, kayang jani tusing ngemaang keturunan.” Biang ngeraos sada keras. “Biang, tiang sareng Luh Tu boya ja nenten wénten utsaha. Biang terus nyalahin Luh Tu. Nanging suba kudang dokter sané rauhin, ngecék kondisi tiang sareng Luh Tu. Samian dokter sampun mabaos yéning tiang sané bermasalah. Tiang polih ngorain Luh Tu mulih. Nanging Luh Tu tan prasida. Tresnan ipun seken tekén tiang.” Biang tengkejut, ngisiang tangkah tur nyelempoh mirengang indik sané nibenin Bli Gusti. Sampun sué biang melihang tiang sawiréh durung kapaica anak alit, nangih tiang ngengkebang tekén Bli Gusti apang nénten mauyutan. Biang nénten prasida ngeraos malih. Lantas gelut tiang biang apang biang tenang. “Biang tiang sareng Bli Gus lakar ngantosang matan ai, yadiastun meweh, tiang lakar ngantos. Dumogi matan ai punika rauh yadiastun nénten buah basang tiang.”

Singaraja, 20 Januari 2021

Rambut Kristinta wastan sujatinnyané Ni Wayan Kristina, embas warsa 1991 ring Gianyar. Ipun pinaka guru Bahasa Inggris sekolah pariwisata ring Singaraja. Seneng malajah nulis puisi lan cerpén anggén nyelimurang manah rikala enek tangkah. Buku sané sampun terbit inggih punika Tinta Pelangi Cinta (2021), Semprong Puun (2021), lan Rimba Cerita (2021). Nyarengin grup kepenulisan KEPUL (Kelas Puisi Alit) lan AIS (Asqa Imagination School). WA ring 082236407208 tur e-mail: pucekristina1@gmail.com

77


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

78


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

Supersemar

Cening sareng sami Raris pirengang niki Dinané mangkin pinanggal solas Bulan Maret sané kâloktah katah Indik Supersemar sané kâwedar Olih Présidén Soekarno Kâtiban ring Bapak Soeharto Daweg tahun siu sanga nem dasâ nem Inggih punika Surat Perintah Sebelas Maret Sané pinaka kawetuan Orde Baru

Wraspati, 11 Maret 2021

79


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

Segehan Manca Warnâ

Niki mawastâ segehan manca warna Pacang katur ring Bhatarâ kala Mangda nénten ngerubédâ Majeng gumi lan manusâ

Mancâ warnâ lelimâ warnannyâ Selem, putih, kuning, brumbum lan barak Madaging tuak,berem miwah arak Selem uli kajâ, putih uli kangin Barak uli kelod tur kuning uli kauh Ring tengah wantah brumbun

Ring natar sanggah katur majeng Sang Bhuta Bucari Ring tengahing pâkarangan Sang Kala Bucari Ring lebuh Sang Durga Bucari Somya kala mangda jagaté trepti Dagingin canang sari Parilaksanâ kalâ dados Déwa

Saniscara, 13 Maret 2021

80


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

Gumi Masan Kéweh

Dompét sampun tipis Ciri kuangan pipis Kanggoang gigis-gigis Beli ané ngranayang tis

Gumi masan kéweh Melahang ngaba keneh Apang sing kanti lengeh Alih jalan ané beneh

Keret indriané Selegang ngalih gaé Punang nyuang ané ten dué Mlapanin nyalanin idupé

Anggarâ, 16032021

81


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

Uyang

Uyang keneh tiang maguyang Makejang bakat rambang Makejang ngrantang Makejang matalang

Keneh sing bisa neh Makeneh ané beneh Apang tusing kéweh Apa buin kanti jejeh

Redité, 28032021

82


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

Purnama Kedasa

Masunar galang gigis Sada remrem ulian gulem tipis Yadiastun raina purnama Benehné makebyar tan kabinawa

Purnama kedasa ané kedas Patut iraga ngawitin mekedas-kedas Ngedasin jiwa pramana Ngedasin angga sarira

Redité, 28032021

83


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

Idep

Idep titiang mendep Manah titiang sakadi sirep Sami mapupul ring genah pinih arep Ngadungang sakancan rasâ mangdâ jangkep

Tindih puniká pinakâ pamargin urip Tresnâ kâwedar ring galah arip Saget éling saget lali mânganjali Rasâ puniki tan mari melali-lali

Sukâ duká larâ pati Becik kaon wantah pakardi hati Papineh sané becik mangdâ kâracik Kedas sakadi tangan sakadi mawacik

Jumat, 02 April 2021

Ni Luh Sari Suryastini,S.Pd.SD embas 17 Juli 1971. Magenah ring Jalan Untung Surapati, Gang Samsam IIB No. 2, Amlapura Bali. Makarya dados guru ring SD Negeri 3 Padangkerta. Puisi-puisi Bali puniki kasurat, sangkaning nagingin arsa saking sawitranipuné, pinaka jalaran ngajegang basa Bali sané kaciriang saking kawéntenan Bulan Bahasa Bali. Malajah nyurat puisi bahasa Indonésia saking kawéntenan I Corona ring jagat Indonésia.

84


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

Satua Masambung

Agus Sutrarama

85


Suara Saking Bali

T

Édisi LVII | Juli 2021

an ja suud-suud. Uli kapertama dosén mata kuliah Tour Guiding-né nyambatang di tengah kelas yén program minggu depan tuah Dénpasar City Tour, kletug jantung ipunné makerug tan parérénan.

Kelasé kadum dadi duang kelompok, lakaran magilir dadi guide-né lan dadi tourist-né. Ipun tuara sanget ngenehang sangkaning apa dadi ia bisa girang gargita kakéto, ané penting jani suba lakar kapraktekang téori di kelasé. “Nada.” Degg. Mara ja ipun mancitan uli tegakanné lan lakar pesu uli bus kampusé, sagétan suara ento ngentenin ipun. “Buku kamu...” “Oh, makasi Ra..” Kala téjaning mata mapapas, miik angkihné tan buungan mentas, agigis guat kenyem suba nyidayang anggon bekel. Svarra, luh né mirib dadi keranan ketug jantungné Nada dadi ngarudug tan suud-suud. Hyang Raditya mungahang kawisésan Ida baan cahyané meliah buka mastikayang sakancan murip molihang paica turin nyidayang cedang ningalin, patra-patra utama wawangunan maha carita ngiterin para mahasisya Kampus Pariwisata Bali, semeng nyaluk tengai ento. “Baik, anak-anak, sési Dénpasar City Tour kita mulai dari sini, Taman Budaya atau lebih dikenal sebagai Art Centre. Silakan kelompok satu memulai, dan kelompok dua bersiap sebagai tourist dengan pertanyaan-pertanyaannya. Let’s practice your English and your knowledge as a Profesional Tour Guide…” Ibu Surni, dosén mata kuliah Guiding mungkah papelajahanné. Ari Kusuma, ketua kelas B lan ané milu dadi grup guide kala ento majalan kamalu, ipun makenyem ningalin makejang, “Good morning ladies and gentlemen. Profesor Mantra started a great project in 1969, a palace of Balinese arts and cultures, it’s called Werdhi Budaya, here, now we know as Art Centre..” Nada makenyem ningalin Ari, kéto masih timpal-timpalné makejang, para calon guide. Nada percaya yan

86


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

iraga urati ngajak sejarah, tuara ja lakar dadi calon guide Bali né andel dogénan, lén ento mula iraga ané beneh kacagerang dadi duta budaya Baliné. Duta budaya, sang pradnyan ané nawang carita sahananing kriya, boya ja tuah bisa nyaurin baan kruna „nak mula kéto‟. Tusing ja masih carita kakarangan padidi, kéwala makejang carita ento patut madasar baan sumber né nyidang kapertanggungjawabang. Sajan mula penting tau filsafatné, kéwala tetep lebih penting yan makejang filsafat ento, saja! “This is Ardha Candra…” Mira, ngendih paningalanné kala nujuhang ikon Art Centre-é ento. Nada manggutan, desir semilir nedehang ingetanné tibantibanan ipidan, duk SMP, ipun milu dadi sekaa gong kebyar anak-anak ngawakilin kabupaténné, ditu di sisi kaja kalanganné, kala lampu soroté nujah, lan andup panyiuan panontonné ngentenin, ngisinin abesik ipian ipunné. Nada, Gdé Nada Aksara wit né tuara ja nawang yan lakaran makuliah di Jurusan Pariwisata. Dugas ipun SD, kala makejang sisyané katakonin unduk cita-cita baan guruné, ipun inget nyambatang cita-citané tuah guru lan seniman, hah, kija ya lakun yéh membah, bapak ipunné magaginan guru. Yan unduk seni, utamané sasolahan, mirib ipun ngarasaang rasa ané malénan, rasa gargita ané mabunga api yén tuturang, kala maan andupan nuju kapertama masolah ngayah duk piodalan di pura, kanti lantas neket dademenanné di widang kasenian. Setata kaajumang baan guru seni tariné ulian koné demen ningalin agem ipunné ngenah seken, kéto masih nuju di kelas seni menabuh, pelatihné nyumbungang ipun di aep timpal-timpalné makejang, koné apang cara Nada, becat nangkep gending. Duh, SMKI, marawat-rawat di muncuk matan ipunne, dadi tatujon ipun satamat SMP. Buka dot nyaingin kabisan Bapakné ané taén masih ngecapin sekolah menengah kesenian ento ané ipidan maadan KOKAR. Kéwala. “SMA Taruna nak alih! Apang terbuka wawasan kamu-é.” Kéto ipidan taén abesik guru SMP-né ngomong tekén ipun. Guru ané sakancan tutur lan tingkah ipunné setata dadi gagisian nuluh titi di idupné Nada. Yén kénkén

87


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

kadén, tutur guruné dugas ento tusing enyak dadi „tis‟ di atinné, tusing enyak dadi „wicaksana‟ nuju ibah tatimbanganné lakar nentuang kija nugtugang masekolah. Nguda mesti SMA Taruna? Tusingké i guru ngeh ngajak préstasi ipunné di widang kesenian? Apaké i guru masih nyampahin yan seken masekolah di kesenian ento mani puanné lakaran tusing nyanjiang apa? Apang terbuka koné wawasané! Hah, Nada tuara ngelah dukungan, apa mirib masih ulian préstasiné di widang kesenian, ngamilunin lomba mapupuh, maca puisi, ngalukis, ngigel, lan siduri dadi duta kabupatén ring lomba gong kebyar anakanak ento tuah biasa? Tuara ja madan prestasi ané nadiang anaké di samping nundén apang ia ngelanjutang ka SMKI? Nada dot ada anak ané nukung ia lakar nuju cita-citané dadi seniman. “SMA gén nak alih..” Kéto macepol munyin ibunné Nada dugas ento. Buin cepok Nada tuara maan kendel, ibunné padidi jani nundén apang ia milih ngalanjutang ka SMA, buka penyaur rasa ragu ipun ané taén maan nyambatang unduk nentuang apaké musti ngalih SMKI apaké SMA. Ipun jelas nawang uling kendel ibunné kala ada anak ngortaang kéto masih ngajumang i pianak dikala péntas masolah, lan kéto masih dugas katonton panyiuan anak di Art Centre. I Bapak, ané nginspirasi ipun ngelah rasa tresna kapining seni ento, mamolos, “Nah, di SMA masih ada ékstra kesenian..” Atumbegan tanah suba kaurugang, ka tengahing bolongan sema, nanem cita-citanné, makejang?? “Nada.” Makesiab Nada, kala suaranné Mira ngentenang baan kenyem bungah calon guide professional, nundunin yan jani suba duman paletné Nada lakar nugtugang ngatehang tamiuné napakin paileh Taman Budayané. Téjané numpel di ubun-ubun, Nada nyunggiang kenyung, “Spirit is immortal, and today we’re lucky to be able to learn those all great spirits inside. Ladies and Gentlemen, we are entering Mahudara Mandara Giri Buana Art Museum..” Kala ento tan panyelapan ipun ningalin Svarra, abesik rambutné neket di tipis bibih ipunné, ngarenyi.

88


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

Wayan Jengki Sunarta 89


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

Mahudara Mandara Giri Buana, adan lan jaegné sajan adung. Undagan tegeh, ukiran Hyang Naga di kiwa lan tengenné, buka ngingetang iraga dikala napak undag Penataran Agung Pura Besakihé. Bapak, yang jani dini, di tongos ipidan Bapak ngalih pangupa jiwa Ketug jantung Nada ngansan ngerasang, ngejer rasa bibihné kala ngemikang

English

Guiding-né,

ngarasayang

jiwatman

ipunné

jani

kadedehang baan sang jiwa nguda ia i bapak, ané ipidan dugas enu truna maan ngalih bekel masuk ipunné dini, nyaga pameran di Gedung Museumé. “Pidan ditu Bapak nyaga paméran, di Gedung Mahudara adanné, apang ada ngentugin bekel masuk ngalih S1, apang sing bas baat blin bapaké, Bapa Mané miyanin, haha, kéwala sajan kéweh magaé misi masuk, kenyelé ngaé kiap di kelasé, bapak lantas suud masuk, apang seken nyidang magaé dogén..” Kéto buin Nada inget kén satuan bapakné taén ipidan. “Alit!” Suaranné Svarra ngaé makejang makipekan. “Kenapa to?” Ari Kusuma nyagjagin. “Alit, Ri..” Sautné Svarra masuara jejeh, ngisiang Alit peluhné nyrétcét di gelutanné Svarra. Alit kenyelan, sinah ia maksaang raga ngamilunin program City Tour-é ené, ulian maan gelem lan kondén pulih kondisiné, mimbuh semeng né ia tuara sarapan. “Makasi, Arra..” Munyinné Alit adéng lemet kapining Svarra ané negak di sampingné, di tengah bisé jani. Svarra setata satya nampingin, li tunian, li sekat ipun kadakep baan Svarra kala masriut nagih pungkat di tengah museumé. “Mm, minum Coco Water nih Lit..” Svarra ngenjuhin Alit minuman sari kelapa. “Makasi..” “Alit, jajak roti lembut, maem naé bedik nah..” Mira masih milu ngenjuhin. “Suksma ya Mir..”

90


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

“Éh, Mira.. nih, bang jep Alit permén…” Munyinné Ari Kusuma, sang ketua kelasné negak di samping supiré. “Thanks Ri,” abetné Alit tuara nyidang baas keras. “Okéh, teman-teman.. untuk menghibur Alit, dengan penuh ketulusan ijinkan saya menyanyi dangduttt… DJ Ari.. tolong musiknya, please…” “Okeh, siap Inul dara Arra….!!” “Assyikk.. Arra magending, digoyang…” Munyinné I Gobér né negak di duri, nylengking. Svarra, haha, jani ipun majujuk ngisiang mic-é, makiré lakar magending, ngaé Alit di sampingné nakep bibihné, buka nyaruang kedékné, baan polah timpal di sampingné ento. Jurusan Perjalanan Wisata kelas B, buka ngaénang Nada engsap ngajak telung tiban rasa gabeng ukudanné nyalanin sekolah SMA-né. Telung tiban ané baat kala inget suba ngalébang ipianné serius niti jalur seniman. Telung tiban ané nemuang ipun ngajak akesitan sisin sigin sentir jiwatmanné, sastra. Adaké rasa raguné ipidan ento kaubadin abedik ulian payu nuntun ka sakolahan ané nyidayang kabéanin baan béasiswa ipun, ngisinin dademenan ipun ngajak sastra lan basa Inggris lan mesuang cita-cita anyar ipunné, profesional guide in Bali. Ramia di tengah bisé, buka Alit engsap ngajak gelemné. Svarra magending girang, buka adan ipunné, sajan ngelangenin yén magending. Adaké ané lénan aluh ngaénang muaniné ngulayang, tuah manis kenyem gigi gingsul ipunné. Acepok pindo paliat ipunné jak dadua mapapas tan panyelapan. Nada ngalébang ketug ipunné ané ngansan sing karwan kasisi, ka linggah Tukad Badungé membah, di sisin jalan Imam Bonjol nuju By Passé. Yéhné sajan tuara nyidang kasambatang cedang, nganyudang sakabesik carita, lan carita, nuju muara ané mula tondén madan jelas. (masambung...)

91


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

Kitut

Kadék Sonia Piscayanti

92


Suara Saking Bali

S

Édisi LVII | Juli 2021

uba taén ningeh ada nak Mindang Batu? Dong mindaaang batu. Ada batu, trus pindahang. Lén to. Né mindang batu. Mindang berasal uli kruna pindang. Pindang ento artinné bé pasih ané lablaba misi uyah,

don janggar ulam, trus nyatnyata kanti telah yéhné. Kéto trus émbonanga, dadiné pindang. Biasané ané lénan kén bé pasih, taluh dadi masi pindang. Adané taluh pindang. Jaan darang saur jak kacang, bejekang di nasiné. Tapi amen batu pindang, kénkén ja dadiné. Berarti batuné lablab, jangin basa, antiang. Trus tiriskan. Kéto ow. Dija maan nuduk kata mindang batu? Kéné ceritané. Yang kan demen maca satua Bali, salah satuné buku kumpulan satuané Bapak I Gdé Dharna (alm) ané majudul “Dasa Tali Dogén”. Melah-melah gati satuané. Kenapa melah karena jalan satuané sing aéng, simpel, tapi melah. Nah, di antara makejang kumpulan satuané ento, ada ané majudul Mindang Batu. Nah, yang penasaran jak cerpénné ento. Kéné koné satuané. Ada nak muani madan I Gedé Suta, ya sai masi kaukina I Gedé Bima, krana awakné gedé, laksanané témperaméntal, sai brangasan jak gedé égoné. Ya demen gati koné mabalih wayang, krana demen jak tokoh Bima. Suwud mabalih wayang biasané iya malali ka dagang patokan, dagang kopi cantik, ané sai ada di pinggir jalan, ané pidan ramé ada di désa-désa. Nah amen Gedé Bima nganggur, ané lénan sing bani milu nganggur apang sing bersaing ajak Gedé Bima, krana ya terkenal brangas. Singkat cerita, Gedé Bima suatu hari kena magic, ulian liu ulesné sainganné masekaa nyakitin iya. Sakit basang iya sing dadi ubadin, tur giginé telah ulian kecong besik-besik kanti masisa panggal dogén. Ulian gelem-geleman, I Gedé sing taén pesu, lek ya pesu. Suba abulan, mara inget ya ngelah poh di abiané. Makelo sing tepukina pohné, dot ya nengokin. Pas gati, jeg cara sinétron, ada nak luh madan Luh Nadri, mulihné Gedé, nakonang poh, lakar meli pohné, koné iya ningeh uli brayané pohné Gedé suba nged gati. Majalan koné jaka dua ka abianné. Ditu suba

93


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

lantas iya jak dua jatuh cinta ulian suasana, ulesné di abianné romantis, ada poh, ada kayu, ada don, ada tanah, ada angin, ada kesunyian ulesné masi, ada apa kadén buin, yang sing taén ka abian dadiné sing nawang. Nah kéto ulesné. Singkat cerita, Luh Nadri né masi demen, sakéwala iya nak luh balu, sing ngidaang ngelah panak. Tapi adané jatuh cinta, Gedé nyak menerima apa adanya. Kéto masi Luh Nadri, meskipun iya wayahan buin telung tiban, ya demen ajak Gedé Bima. Trus kénkén, nah happy ending lah. Kéné éndingné, “Yadiastu liu ada anak ngomongang I Gedé jani suba maan nuduk batu melah anggona pindang, kanggoanga batuné ento pindanga, aliha kuah-kuahné dogén. Nanging I Gedé tusing ngarunguang, sigugné melahanga ngejang, sumangdénnya melah pajalanné makurenan ngajak Luh Nadri.” Suwud maca éndingné ané kéné, yang terus ngenehang judulné “mindang batu”. Ternyata agak menyakitkan masi métaforané ené, apalagi ditinjau dari perspéktif féminis, anaké luh anggapa batu, mara sing ngidaang ngelah panak. Sing ngidaang anggo apa, buka satuané yén mindang batu, aliha kuah-kuahné dogén, sing misi isi. Padahal dini kan jelas Luh Nadri ané ngelah gaé pasti, dadi sodagar poh, ané memperkerjakan Gedé Bima dadi tukang alap poh. Harusné Gedé Bima ané dadi batu, sawiréh yén tingalin uli perspéktifné Luh Nadri, iya masi sing ada usaha apa, buka Luh Nadri mindang batu makurenan jak ya. Nah jani uli perspéktif batuné, ya masi ngidaang protés, meskipun ya batu, tapi kan berguna masi, da naké anggona pindang, dadiang ané lén kan bisa, misalné pondasi bangunan. Batuné amen nawang métaforané ené pasti protés ya. Gaya gati téh mara dadi jlema. Gedeg basang batuné, gaénanga cerpén judulné “Mindang Jlema”.

94


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

95


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

Tutur Mendep

Siep Ngep Lelep Liap liep Tuturin tutur Kenehé ngelantur Tusing siep tusing mendep Kenehé tusing dadi tuturin Tusing siep yadiastun mendep

okt 2019

96


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

Tutur Belog

Kéné suba tuturan nak belog Setata dadi kakedékan gumi Jelema olog-ologan Lengeh-lengehan Gaginané bengong nyodog Ngandong kabelogan Tusing maji Makejang dadi Nyacad-nyacadin Numitis buin cepok Apang dadi anak dueg

Okt 2019

97


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

Guminé Satata Ramé

Di guminé ané setata ramé Makejang anaké demen mamunyi Yén suba mamunyi sinah ngenah dueg Yén mendep sinah oranga belog Yén dot ngenah dueg Apang bisa nuturin anak Nuturin gumi Nuturang kajelékan pisaga Kajelékan gumi Diastun tuturé tan pabukti

Okt 2019

98


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

Dueg Belog

Nyén sujatiné belogné nyangsan belog di guminé né? Ten pelih wantah i déwék Amoné makeloné baan ngandong kabelogan Awai aminggu abulan tiban-tibanan Tusing ada anak tepuk belogan tekén déwéké Cerik, kelih, tua, bajang Suba liu ané melog-melogin déwéké Nanging déwéké sing makita melog-melogin anak Tuah ento ané ada kalegain bedik Ulian déwéké suba dueg ngaba kabelogan padidi

Okt 2019

99


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

Belog Dueg

Yén ada anak dueg, nganggo kaduegané anggona melog-melogin anak, Sujatiné ento anak belog Yén ada anak belog marasa déwékné belog nanging belogné kasilibin ngakungaku dueg, sujatiné ento anak saja-saja belog Yén ada anak belog merasa déwékné belog mawinan ipun seleg malajahang raga nanging ipun tetep, marasa belog ento ané madan dueg Yén ada anak dueg, marasa déwékné belog tur bisa nganggo kaduegané anggona nuegin anak, ento ané jati-jati dueg

okt 2019

100


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

Lebihan Quote

Hidup cainé da lebihan quote Ngorang demi kepentingan bersama Yén suba bersama, cai ngurusin déwék pedidi Ngorang semua orang itu penting Yén suba lega, cai ngukir tundu Nuturin kajelékan timpal Ngorang bahagia itu sederhana Cai numpukin arta brana Sing peduli pipis anak Ngorang jangan menyerah sebelum perang Yén suba perang cai magedi ngalih selamat Yén kalah cai mapi-mapi peduli Yén menang cai ngakuin Makane idupé da lebihan quote Bedikin ngaba agem délem Sawiréh liu anaké sekuni masemu kresna

okt 2019

I Nyoman Sutarjana Guru ring SMAN Bali Mandara, nulis puisi anggé sarana ngubadin tatu-tatu tangkah

101


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

Kamus

ba.ga.wan n orang suci, pendeta, raja, dan kaum kesatria yg menjadi pendeta ba.ga.wan.ta n pendeta istana 1

bag.bag v kerjakan sedikit-sedikit tidak sampai selesai; bag.baga v dikerjakannya sedikit-sedikit tidak sampai selesai; ka.bag.bag v dikerjakan sedikit-sedikit tidak sampai selesai (oleh); mag.bag v mengerjakan sedikit-sedikit tidak sampai selesai

2

bag.bag v menceritakan sst yg telah lewat

3

bag.bag v hilangkan kadar air dl minyak kelapa dg memanasi (tt proses

pembuatan minyak kelapa secara tradisional); bag.bag.an n hasil memurnikan minyak kelapa; mag.bag v memurnikan minyak kelapa ba.ged a lambat: -- pesan nyemak gaé kerjanya sangat lambat ba.gi v bagi: -- malu pipisné bagi dulu uangnya; a.ba.gi.an n sebagian; ba.gi.an n bagian; ba.gi.ang v bagikan: ~ baasé malu bagikan berasnya dulu; ba.gi.anga v dibagikannya; ba.gi.na v dibaginya: baasé suba ~ beras itu sudah dibaginya; be.ba.gi.an n pembagian; ka.ba.gi v dibagi (oleh); ka.ba.gi.ang v dibagikan (oleh); ma.ba.gi v terbagi: tanahné suba ~ tanahnya sudah terbagi;

102


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

ma.gi v membagi; ma.gi.ang v membagikan ba.gia a bahagia ba.gor a besar; kuat bag.ler v tabrak; bag.lera v ditabraknya; ka.bag.ler v ditabrak (oleh); mag.ler v menabrak bag.lug a bodoh: anak cerik ento – pesan anak kecil itu sangat bodoh bag.lur → bagler ba.gu n serat; rami ba.gus a 1 tampan; cakap (tt wajah, rupa laki-laki): -- kurenanné Luh Sari suami Luh Sari tampan; -- genjing tampan sekali; 2 baik; ba.gus.ang v lakukan dg baik; ba.gus.anga v dibaikkannya; ka.ba.gus.an n hal tampan: modalné ~ dogén modalnya hanya ketampanan; ka.ba.gus.ang v ditempatkan secara baik (oleh): dompété suba ~ ngejang baan I Nyoman dompet itu sudah di tempat yg aman oleh I Nyoman; ma.gus.ang v 1 menempatkan secara baik; 2 semakin tampan bah v 1 rebah; roboh; tumbang: ia – pingsan dia rebah pingsan; -- bedég, pb meninggal krn kena wabah; punyan pohé ento -- ibi peteng pohon mangga itu tumbang kemarin malam; 2 tebang: punyan poh ané di natahé lakar – tiang pohon mangga yg ada di halaman akan saya tebang; -bangun 1 tunggang-langgang: ~ ia mapagin pianakné tunggang-langgang ia menyambut anaknya; 2 giat: ~ ia nyemak gaé dia bekerja dg giat; 3 proporsi panjang, lebar, dan tinggi dl bangunan Bali; baha v ditebangnya; bah.ang v rebahkan; tebangkan; rubuhkan;

103


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

bah.anga v direbahkannya; dirubuhkannya; bah.in v ditimpa; ka.bah v ditebang (oleh); ka.bah.ang v ditebangkan (oleh); ka.bah.in v ditimpa (oleh); ma.bah v tertebang; ma.bah.bah.an v membaringkan diri untuk menghilangkan lelah; nge.bah v 1 menebang; 2 membaringkan diri; nge.bah.ang v 1 menebangkan; 2 membaringkan diri; nge.bah.in v menimpa bah.bah v urai; mah.bah v menguraikan; mengantarkan: buka ~ benang buut, ki spt menguraikan benang kusut; ia ~ sangkepé ento dia menyampaikan kata pengantar pd rapat itu; pa.mah.bah n uraian; kata pengantar bah.ni n api 1

ba.hu n 1 tangan: -- pada kaki tangan (kepercayaan); -- raksagelang tangan; 2

bahu: Sasra -- raja bertangan banyak (kemampuannya besar) 2ba.hu a banyak; -- danda kaki-tangan raja; -- mantra aneka mantram; -- sastra kamus; -- sisia banyak murid; -- wangsa banyak keturunan; -- wida banyak rupa bai a kikir: jlema -- orang kikir ba.ig a besar krn kekenyangan (tt perut) ba.ing n jenis udang laut kecil-kecil ba.i.ngin → bingin ba.is n kaki; ba.is.in v pasangi kaki; ba.is.ina v dipasanginya kaki; ka.ba.is.in v dipasangi kaki (oleh); ma.ba.is v berkaki: -- bébék, ki berkatakata dg tidak jelas;

104


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

ma.is.in v memasangi kaki ba.i.sa n sajen yg sudah digunakan untuk upacara (mengaben) ba.i.ta n perahu ba.jag n bajak laut; lanun; perompak 1

ba.jang a 1 akil balig; dewasa: ia mara menék -- dia baru meningkat dewasa

(akil balig); 2 gadis; remaja; muda; belum menikah: ia nu -- dia masih muda (belum menikah); -- genten gadis perawan; ba.jang-ba.jang n pemuda-pemudi; ma.jang.in v berlaku sbg gadis remaja 2

ba.jang → nyama ba.jang-ba.jang n rumput yg bunganya dapat melekat pd pakaian bila tersentuh

ba.jeg a tegak lurus;-- surya tepat tengah hari ba.ji, pa.ma.ji n alat untuk merenggangkan belahan balok yg digergaji atau dibelah ba.jid a enggan pd yg kotor-kotor; jijik ba.jing n sj tupai; bajing ba.jing.an n penjahat Ba.jo n Bajau: wong -- orang Bajau ba.jog → pajog ba.jra Asi n 1 genta; 2 bagian atas pegangan genta; 3 salah satu perlengkapan pendeta untuk memuja; 4 senjata Dewa Indra dan Dewa Iswara ba.ju n baju; -- deplang baju tanpa lengan; -- kutang baju dalam wanita penutup payudara; a.ba.ju.an n sepotong kain cukup untuk sehelai baju; ba.ju.ang v pakaikan baju; ba.ju.anga v dipakaikannya baju; ba.ju.in v beri berbaju;

105


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

ba.ju.ina v diberinya berbaju; ka.ba.ju.ang v dipakai berbaju (oleh); ka.ba.ju.in v diberi berbaju; ma.ba.ju v berbaju; ma.ju.ang v memakai sbg baju; ma.ju.in v memakaikan baju pd orang lain 1

bak n tinta cina

2

bak n bak; kotak besar tempat air, sampah, dsb

ba.ka 1 n bangau; 2 a ki munafik: pedanda -- pendeta yg munafik (dl cerita Tantri) 1

ba.kal 1 n bahan: -- jalér bahan celana panjang; 2 p akan: -- kija akan ke

mana; 3 n calon: -- mantu calon menantu; be.ba.kal.an n bahan yg akan dipakai untuk wujud tertentu: ~ saka bahan yg direncanakan untuk membuat tiang rumah; me.ma.kal n merencanakan bahan 2

ba.kal v bajak; ba.kala v dibajaknya; ba.kal.ang v bajakkan; ba.kal.anga v dibajakkannya; ba.kal.in v bajak ulang; ba.kal.ina v dibajaknya ulang; ka.ba.kal v dibajak ulang (oleh); ma.kal v membajak: -- tanah uma membajak tanah sawah; ma.kal.ang v membajak ulang; ma.kal.in v membajak ulang ba.kang-ba.kang n 1 hiasan dr janur yg dilengkungkan pd pénjor; 2 alat upacara dr janur yg dilipat berbentuk segi tiga dipakai dl upacara untuk memberikan jiwa pd benda yg bersangkutan

ba.kar Ami v bakar; panggang;

106


Suara Saking Bali

ba.kara

Édisi LVII | Juli 2021

v

dibakarnya;

dipanggangnya;

ba.kar.ang

v

bakarkan;

panggangkan; ba.kar.anga v dibakarkannya; dipanggangkannya; ka.ba.kar v dibakar (oleh); dipanggang (oleh); ka.ba.kar.ang v dibakarkan (oleh); dipanggangkan (oleh); ma.kar v membakar; memanggang: ~ jatah membakar satai; ma.kar.ang v membakarkan; memanggangkan ba.kar.an n sajen berupa daging (penyu, babi, dsb) yg masih mentah ba.kas n sj rumput-rumputan, menjalar, biasa tumbuh di tebing yg berair ba.kat adv 1 dapat: siapé tusing – baan ngejuk ayam itu tidak dapat ditangkap; 2 dg tidak sengaja: -- jagur adiné dg tidak sengaja adiknya terpukul; ba.kat.ang v dapatkan; ba.kat.anga v didapatkannya; ka.ba.kat.an v kena denda krn tidak ikut dl suatu pekerjaan; ka.ba.kat.ang v didapatkan (oleh); ma.kat.ang v 1 mendapatkan; 2 mempunyai kesempatan: tiang sing ~ ngatehang ia saya tidak berkesempatan mengantarkannya bak.bak v sibak; buka; bak.baka v disibaknya; dibukanya; bak.bak.ang v sibakkan; bukakan: ~ malu ambenganné apang aluh mentas sibakkan dulu ilalang itu agar mudah lewat; bak.bak.anga v disibakkannya; dibukakannya; ka.bak.bak v disibak (oleh); dibuka (oleh); ka.bak.bak.ang v disibakkan (oleh); dibukakan (oleh); mak.bak v menyibak; membuka (tt jalan, hutan, sawah): banjaré ~ alas anggota banjar membuka hutan; mak.bak.ang v menyibakkan; membukakan (masambung...)

Catetan: Kaambil saking Kamus Bali-Indonésia Édisi Ke-3 sané kamedalang antuk Balai Bahasa Bali

107


Suara Saking Bali

Édisi LVII | Juli 2021

108


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.