Majalah Suara Saking Bali Edisi XLVII (47)

Page 1

Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

i


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

ii


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

Daging Majalah Pamahbah dija ké dokaré jani? (Madé Réland Udayana Tangkas) 2 Lawat-lawat sarin sirah (IGA Darma Putra) 4 Satua Cutet mulat sarira (Putu Ardana Bukian) 10 utsaha ta larapana (Ida Bagus Pawanasuta) 34 bulan (Ni Kadék Rika Riyanti) 52 runguang (Komang Sri Puspa Déwi) 67 ulian tresna (I Kadék Ruminten) 100 Satua Bali pan angklung gadang ngelah tungked sakti 28 Artikel tukad (IDG Trinandita) 25 Puisi Bali puisi-puisi i wayan jatiyasa 21 puisi-puisi i nyoman sutarjana 41 puisi-puisi i wayan mardana putra 60 puisi-puisi ni kadék dwi satya ambarawati 79 Prosa Liris gitanjali (Rabindranath Tagore) 63 Satua Masambung sang boma (14) 46 mawa madui (13)--I Ketut Sugiartha 73 Geguritan bongkling 17 Gegonjakan kepasilan (I Gusti Lanang Sutéja Naréndra) 7 Naskah Drama galungan puput (I Wayan Sumahardika) 82 Kamus

kamus 115

1


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

Pamahbah

dija ké dokaré jani? Madé Réland Udayana Tangkas

Salantang margi Apit seman badungé sepi Tis… Betén punyan kepuhé mangetis Suwung tan ulian katundung Dija ké dokaré jani? Sira ké lakar takonin? Sira sané uning? Apa ké punyan kepuhé? Apa ké jalan aspalé? Apa ké angin ngesirsir, sumilir, tan sadia nyautin?

2


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

Dija ké dokaré jani? Suwung mangmung manarawang puyung Puyung plungpung sada ngapung Apa ké Denpasar kilangan dokar? Apa ké dokaré suba matilar? Apa ké jaran-jarané sampun buyar? Apa ké supir dokaré sampun bubar? Ilang kadi kaanyudang blabar Uli monang-maning neked gajah mada nglantur ka puputan Odah-odah masuwunan keranjang mangantiang di sisin jalan mapangenan Guminé jani, liunan montor griang-grieng ngebekin jalan Munyin batis jarané nganteg aspal tusing madingehan Jalané ramé tuah tusing ada selah Anggon dokaré ketiplag-ketiplug tur mageriah-geriah Apa ké jamané enu nganggoang dokar? Tusing ada genah anggon dokaré matingkah bingar Tusing ada galah anggon dokaré ngédéngang sangar Dija ké dokaré jani? Dija? dija? dija?

saniscara manis medangkungan 031112

Catetan: Puisi puniki kaambil saking cakepan Denpasar lan Don Pasar

3


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

Lawatlawat

sarin sirah IGA Darma Putra

Cara majalané, pasti iraga taén élah, pasti taén likad. Di aluhé iraga ngidang majalan becat, kanti tusing rungu tekén tindakan. Wiréh tusing rungu, bisa di jalané élah ento iraga katanjung. Di jalané likad iraga melah pesan nindakang batis, kanti grapa-grépé ngalih pangancan. Éngkén ja caranné apang iraga selamet, apang neked. Cutetné sing dadi iraga bes ampah yén majalan. Likad élah pada-pada misi sengkala ajak rahayu.

4


Suara Saking Bali

M

Édisi XLVII | Séptémber 2020

ajalan ajak mamunyi masih patuh apang plapan. Suba liu ada wimba di shastra, pelih baan mamunyi bisa iraga kena sengkala. Sengkala totonan bisa ngaminin, kanteg nyama-nyama ané sing

nawang unduk bareng ajak sengkala. I Nyoman Karang di satuan Basuré masih kéto ngemang panglémék. Éngkén ja carané apang iraga tiaga ngaba munyi. Ngaba munyi bas mudah sing luung, ulian munyiné mudah ento liu anak tersinggung. Nak sing tawang apa ané ada di tengahan basang anaké. Bisa misi nasi, bisa masih tai. Isin sirah masih tusing tawang. Mulan di sirahé tongos jelé melah magumblengan, campuh dadi besik. Wiwéka anggon milihin apanga bakat saring-sarin sirahé. Mesib cara anak nandusin, melah-melahang milihin apang bakat lengis-lengisné. Lengis ento sari. Belogé boya tusing ada gunané. Gunan belogé dadi anggon ngarahayuang gumi aji bebelogan. Munyi ané matandalan aji babelogan, liunan munyi entel misi sari. Artiné sing liu lakar pesu munyi uli bunguté, kéwala ngenén amun kenehé. Pamragat munyi buka kéné, jani suba sing liu bisa ngadokang. Liunan jani saling paliunin mesuang munyi apang ngenah kaduegan ngitukang layah. Makejang ngaba pabeneh ané tusing karoan beneh. Malajahang raga yén idep-idepang, cara ngalih uyah di pasih. Anak ané jemet dogén ané makatang uyahé ento. Disubané bakat, dadi anggon ngamertanin anak apang nyak ngedénan bayunné. Apang nyak marasa apa ané ajenga. Kéto patapan anak ngalih uyah, sing ja ia dogén lakar makatang. Maan ia selah lakar ngayadnyang kabisan. Belogé mulan saja mapunya. Akahné nyeluksuk di sirahé kanti tusing ngidang ngenehang magenepan. Akah ento mentik kanti mabunga misi mabuah. Iraga idup musti malajah, idepang cara ngabasin punyan belog ané mentik di sirahé. Buah ajak bunganné abasin kanti telah sakabedik. Sik duri mara iraga ngidang ngebét akahné. Akah belog tuah males.

5


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

Kéto mulan patapan anak makeneh, misi ruang musuhin. Nyén ada di guminé nénénan lakar ngidang makeneh kéto, sinah ia ané makatang sarinsarin gumi. Sarin gumi madan boga. Boga saluir ané ngaénang lega bagia. Lega bagia layahé yén suba maan ngajeng ajeng-ajengan ané jaen-jaen. Ukudané lega bagia yén nganggon panganggo ané nyak anut amun kenehé. Kéto masih upastané nyak lega bagia yén maan mesuang smara. Ento madan lega bagia. Lega bagia ané ngilit awak iragané kanti sing ngidang makiba. Makejang ento kasengguh boga. Ané madan boga sing makejang lakar telah. Manut katuturan para panglingsiré, ada boga ané tusing telah-telah. Boga ané sing pegat-pegat. Bogané ento madan Ananta Boga. Ananta artiné sing pegat-pegat, sing telahtelah. Bogané ené koné ané ngaraksa guminé di sapta patala apang tusing benyah latig. Nyén ané makatang boga sing pegat, sinah ia bagia. Bagia lén raosné Wisata!

IGA Darma Putra embas lan magenah ring Bangli. Kakawiannyané kawedar ring makudangkudang média, minakadi Bali Post, Pos Bali, Tatkala.co, Suara Saking Bali, miwah sané lianan. Ngamolihang Hadiah Sastera Rancage 2018 antuk cakepan “Bulan Sisi Kauh”

6


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

Gegonjakan

kepasilan I Gusti Lanang Sutéja Naréndra

D

i natah tiangé mentik punyan delima putih. Suba tami tiang mentik ditu. Nyén kadén najuk, wiréh bapa lan wayah tiangé masi ngaku napet suba mentik ditu.

Delima putih, buahné nged, rasané legit. Pepes masi anaké ngidih buahné,

anggona amikan, di kapahé anaké teka ngidih anggona sarana ubad. Baang tiang, idepang mayasa. Yén ulihan buah delimané abungkul ngeranayang anaké seger, tiang bareng mayasa ayu. Ulian suba biasa tepukin, lénga tiang tekén unduk. Sing ngeh tiang, punyan delimané tumbuhin kepasilan. Mimih, kepasilané tumbuh liu pesaja, sada ngarempayak. Mbééé... punyan deliman tiangé mentik, sakéwala ligir, doné kriting. Mirib telah sedota sarin punyané tekén kepasilané. Jani tiang makeneh lakar ngenteb kepasilané ento. Sakéwala, yén kénkén kadén unduké, kurenan tiangé gedeg tan sipi. “Ngujang enteb punyan delimané?! Punyan delimané suba cenik, jani entebin kepasilané. Sayan cenik ya, bisa ngareges!” kéto raosné bangras. “Yééé... Nyai ber ngaros sing maunduk. Bli nak lakar ngenteb kepasilané dogén! Apang nyak melah entikan delimané,” tiang masaut banban. Sakéwala I Luh sayan bangras.

7


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

“Yééé... Bli ané sing nawang unduk. Sing nawang sastra! Icang mamaca di google, koné mungguh di sastra usada, kepasilan delima putih sarana usada mautama! Sastra ngucapang kéto, boya ulian gugon tuwon!” Mimih... dueg jani I Luh unduk sastra. Sada sastra usada jani bérbéra. Ada kemajuan! “Gelem apa Luh, ané ubadné kepasilan delima putih?” “Sehananing gelem. Médis dan non médis. Kepasilan delima putih solusi keséhatan holistik!” Mimih... buin tiang madeepan. Bahasané I Luh sayan akademik. Cara raos anak kuliahan! “Baang Bli contoné! Apang sinah. Apang ngéténg!” “Dekah, bibir pecah-pecah. Sakit magelekan.... béh liu gati gunan kepasilané ento manut lontar usadha! Bli orang awam yang belum tercerahkan, sing lakar resep!” Celekotokané... rasa ngimbang suba kabisaané I Luh mara mamaca lontar usadha akebésan! “Yén panawang Bliné, dekah, bibih kepit-kepit, sakit magelekan, ento gejala kuangan vitamin C. Buah delima kaya vitamin C. Buahné dahar, sing perlu Nyai kanti ngantiang kepasilan.” I Luh sayan semangat mesuang kabisaané. “Kepasilané melah anggo ubad tekanan darah tinggi!” “Dadi ruet itungan Nyainé? Don delimané lalab, ento ubad tetamian nak lingsir!” “Kepasilané luung anggo ubad semutan di lima lan batis!” Boé sayan liu pesu penawangné I Luh. “Nah, yén unduk ento, babakan delimané luung anggo boréh. Cutetné, delima putihé ento maguna usada uli don, bunga, buah, kulit kanti ka akah. Tegarang kebit-kebitin lontar usadané I Wayah, eda Nyai melajah tekén guru Googlé!”

8


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

I Luh bengong, sayan nyényé ia matakon. “Saja ada tuturné ento? Sing tutur gugon tuwon?” “Saja. Baca, pelajahin tetamian anaké lingsir. Nyai tondén malajah suba marasa déwéké wisésa. Ané pelajahin Nyai mara aselem kuku.” I Luh mecuk alis, keras mirib ia berpikir. “Bli, yén kepasilané dogén suba luung gunané, buah kepasilané pasti luungan tekén buah delimané. Pastika masi luung anggo ubad.” Boé... berprejani tiang kedék ingkel-ingkel. “Luh, dikapan Nyai lakar nepukin kepasilané mabuah? Diastu mabuah, tusing dadi dahar. Buina buahné ento lakar mentik dadi kepasilan di carangé lénan. Mula tugenah i kepasilan idup di punyan ané lénan. Ngisep sari, ngemasin punyané ané tumbuhina mati ngareges. Mawanan jani Bli makeneh lakar ngenteb kepasilané ento. Apang nyak punyan delimané mentik rena, mabuah nged. Apang ada alapin ajak makejang.” I Luh mendep, sing ngelah saut. Pabaliha dogén tiang dugasé nyemak belakas. Sakéwala mara tiang lakar ngenteb, ber liu anaké teka nguél. Pisagané teka magrudugan, kanti keliang banjaré teka moyanin tiang ngenteb kepasilan. “Yan, sing dadi ngawag kéto! Diastu punyan delimané Cai ngelahang, sakéwala kepasilané liu anaké nyaratang lakar anggona ubad. Patut Cai ngitungin unduké ento!” Tiang bengong. Makita tungkas, sing juari tekén dané keliang banjar. Makita nepin, punyan delima putih tiangé ngareges. Béh... buka taluh apit batu tiang jro... (Macang Rumah Cinta Seribu Jendela)

I Gusti Lanang Sutéja Naréndra magenah ring Macang, Bebandem, Karangasem. Satua banyolnyané prasida kawacén ring facebooknyané

9


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

Satua Cutet

mulat sarira Putu Ardana Bukian

Munyin gerantang gelinting uli spéaker HP-né Nyoman Surya. Sambilanga nampadin padang di tengah tegalané ipun mirengang suaran gong gerantangan. Milu suir-suir nuutin munyin gending gamelan gerantangé. Kedis becicané ngelincak di duur carang punyan kayu jatiné. Munyiné ngrocé gacor. Nyoman Surya nolih menék. Laut negak nyedégdég di betén bongkol punyan kayu jatiné.

10


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

“P

éh… ngedah munyin becicané…” kéto di kenehné sambilanga meliat menék nyingakin becicané ngecikcak. Ilih-ilih sambilanga negak, laut iseng nyemak HP ané kaselet di

kantong celanané. Laut ipun mamaca, nolih-nolih isin HP-né. Saget mamunyi HP-né sawiréh ada pabesen macelep di WhatsApp-né Nyoman Surya. “Man… dija né? Ngujang? Ngidih tulung nah… ada bekel? Bang ja tiang malu nyilih, anggo aba pianak tiangé masuntik. Pianak tiangé gelem, bekel telah tiangé telah, Nyoman ada pis? Dadi tiang nyilih? Suksma.” Kéto pabesen sané macelep di WhatsApp-né Nyoman Surya. Nyoman Surya mula nak sing dadi ati. Sing ja ulian ulian matimpal dogén ipun jemet, diastun ja sing kenal asal ba nak nagih ngidih tulung pasti tulunginé. Yadiapin suba pang liu kabelog-belog anak. Ada anak ngoraang nyilih pipis ngoraang kéweh, diseubané baanga nyilih, nguliang sing suba pati nyak. Kéwala Nyoman Surya tuah masukserah ring Ida Hyang Widhi. Yén kéto anaké demen melog-melog sing ja lakar masari rejékina. Kéto dogén anggoné ngalimurang kenehné. Né téh.. jani, anaké nagih nyilih pipis sing ja lén, timpalné anaké ajaka magaé ring Pariwisata. Patuh-patuh dadi guidé ngaba tamu Arab. Timpal anaké sanget gati taén nulungin Nyoman Surya. Yén sing ada timpalné ténénan, taén suba Nyoman Surya sing makan ditu di gumi Badungé. Inget ipidan dugasné mara-mara nawang magaé dadi dagang acung di pantai Kuta, sai suba Man Surya makenta. Dagang acung ajak liu makejang saling pagarangin tongos lan magarang tamu apang meli. Sinah suba ada hukum rimba ditu. Nyén anaké kuat, gedé to suba anaké menang. Man Surya pungkulan cenik, berig, tumbén nawang magaé, sing bané lakar milu magarang kakéto. Paek bedik ba dengkika tekén anaké malunan ngelah tongos magaé ditu. Taén Man Surya ngeling di betén punyan ketapangé ulian sing maan medagang tur basangné seduk pesan. Dugas ento teka Mang Sugi timpal patuh pedagang acung maekin.

11


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

12

Ni Kadék Rika Riyanti


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

“Man, kenapa ngeling? Ci dini sing dadi ngeling. Yén ci ngeling dini lakar terus majekjek ci dini. Mai barengin ditu ngalih tamu. Paekin dogén.. nyak beliné nyak sing. Mai..” Mang Sugi ngedeng limané Man Surya. Man Surya jangkeh basangné sing ngidang bangun ulian seduk. Sing ngidang majujuk. “Bli tiang sakit basangé.. seduk bli.” Man Surya ngelantas ngeling sengisengi. Mang Sugi laut nyemakang bungkusan uling tasné. Mesunga nasi bungkus. “Man né daar nasi bliné, da telahanga, bli pang maan masi madaar.” Mang Sugi ngenjuhang nasi bungkusné ka Man Surya. Minab ulian sing juari, Man Surya makitukan. Sing nyak ngajeng nasiné ané kabaang olih Mang Sugi. Mang Sugi ngerti tekén solahné Man Surya buka kakéto. Mang Sugi lantas negak di arepné Man Surya. Nasi bungkusné kabukak. Mang Sugi laut ngajakin Man Surya ngajeng nasiné bareng-bareng. Nagih sopina apang Man Surya nyak bareng ngajeng. Suryané ngentak-entak, ajaka dadua iteh lantas ngajeng di betén ketapangé. Satuané ento suba liwat selaé tiban. Suud suba Man Surya lan Mang Sugi makebus di Pantai Kuta sawiréh gaginané suba lén. Suba ada duang dasa tiban ajaké dadua magaé dadi guidé ngaba tamiu-tamiu uling arab. Mula tulis gidang lan pejalan karma pada lén. Pada-pada magaé ngajak tamiu sakéwala sarin pagaéné melénan. Man Surya melah pajalan sarin gaéné, saget ngidang dadi kepercayaan tamu arab apanga ngurus travel ané ada di Bali ulian Man Surya polos tur jujur magaé. Ipidan satondén dadi guidé, Man Surya taén dadi pegawé hotél tugasné di Front Office. Dugas ento, Man Surya nepuk koper ané kecaganga di loby hotél. Ada suba awai apeteng koper totonan di loby tusing ada anak nakonang. Lantas koper ento katangkidang di koker hotél olih Man Surya. Mang Sugi nawang unduk koper to tawanga misi pipis liu. Mang Sugi nagih ngedum jak dadua pipis totonan. Yén unduk kakéto, Man Surya sinah suba sing lakar nyak.

13


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

Takut yén nganggo pis sing gelah lakar kena karma jelék. Cara pis mamaling. Ngelah papineh buka kéto, Mang Sugi sing terima. Kadéna Man Surya munafik, sing demen jak pis, sok suci. Aah.. apa ja oranga. Man surya cutet sing nyak ngedum pis to yén saja koper ento misi pipis. Ento sané ngaranayang, Mang Sugi ngejoh tekén Man Surya. Buin maniné sagét ada tamu arab nakonang koper ento. Cecirén koper ané takonanga persis cara koperné tangkidanga jak Man Surya. Suba yakin koperé totonan gelah tamiuné ento, koper ento laut kaserahang. Disubané kaserahang, tamiuné ento ngeling sigsigan.. nyumbah tekén Man Surya. Sawiréh tamiuné marasa mautang urip jak Man Surya. Koperé ento misi sekancan surat-surat sané maharga tinggi, emas batangan, lan pipis 20000 US dolar. Sesukat dinané ento, Man Surya lantas kaserahin tugas apanga ngurus travelné ané ada di Bali. Disubané dadi manajer travel, sayan-sayan ngaluungan idupné Man Surya. Liu ngelah sopir guidé, liu ngelah mobil. Ngeliunang kasugihané lan ngaluungan idupné sing ngaranaang Man Surya dadi nyapa kadi aku. Malah ngaliunang nulungin anak, maang sopir-sopirné bekel lebian nyaning nuju rarainan utawi hari raya. Dadiné demen makejang sopirné magaé. Mang Sugi laut kaajakin magaé di travelné Man Surya tatujoné apanga ngidang males budi tekén Mang Sugi. Sakéwala, Mang Sugi sing nyak magaé ditu minab nu gedeg ulian masah koperé ento. Nah.. di cara jani, gumi sedeng gejorang gerubug gumi ulian virus corona, gaginan di pariwisata sinah ngoyong sing ada nak bani magaa. Travel-travel uli luar negeri katutup. Sing ada tamiu ané bani melali. Hotél-hotél makejang tutup. Tongos ané biasané ramé misi tamiu utawi wisatawan dadi sepi, suung. Kuta, Nusa Dua, Sanur, Ubud ané biasané macet ulian bek tamiuné melali, jani jalanné suung aluh majalan. Kadirasa, ngigel di tengah rurung bani, ulian langah-langah anaké mentas. Gumi Baliné cara nyepi sabilang wai. Liu anaké magaé di Badung, Dénpasar, Ubud magaé pariwisata balik mulih ka désa. Ulian tamiu sing ada.

14


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

Gagaén lénan masi makejang nguwangin pagawé. Liu suba anaké kéné yusan jelék ulian gering gerubug corona ténénan. Kéto masi Man Surya, diastun suba dadi Manajer Travel, ulian tamiu sepi, Man Surya mulih ka désa. Agetné di désa ada abian abedik ané beliné dugasné nu sedeng liu tamiuné. Abiané banga bapa lan méméné di désa apang ada pulaina jagung, tabia krinyi, tabia bun, kacang tanah, dikalané musim ujan. Lénan tekén ento, abiané pulaina masi jati solomon ada liuné 200 puun. Makejang suba tegeh-tegeh. Abesik jatiné maaji 6 - 10 juta. Yén ento adep akuda suba pipisné ento? Kéwala jani.. gumi gebug corona, anak mabelanja sing ada kéweh maadepan. Sing suba ada anak lakar meli barang ané lénan. Mekejang meli anggo nyambung idup sediné-diné ulian sing bani magaa ulian virus né nu ganas gati ngelalah di guminé. Né suba anaké rasaanga tekén Mang Sugi jani. Sinah suba kéweh jani karasayang. Kanti kedeh lakar nyilih pipis di Man Suryané. Pis anggona meriksaang pinanakné suba sing ngelah. Mula dugas kondén cara jani, Mang Sugi idupné méwah. Tiap bulan maan dogén melali ngajak pianak kurnané ka luar Bali. Yén makan kapah jumah lebian ba mafoto di réstoran dogén. Kéwala anaké kéto-kéto sing suba bani tombaanga tekén Man Surya. Tuah matimpal sing suba runguanga, nyama tugelané sing bani nombangin. Kéwala diastun matimpal, rasa manyama Man Surya tekén Mang Sugi mula tebel. Rasa demen yén Mang Sugi nyan morahan ngidih tulungan tekén Man Surya. “Nah Bli.. Tiang ada bekel, kuda bli lakar nganggon. Tiang transfer manten nggih?” Kéto balesan pabesen WhatsApp Man Suraya tekén Mang Sugi. Makelo Mang Sugi sing nyautin pabesen Man Surya. Ulian sing sabar, Man Surya lantas nélpun Mang Sugi. Télpuné mekelo munyi dering sakéwala sing ada nak masaut. Sing makelo mapineh buin, Man Surya mukak aplikasi Banking-né laut ngirim pipis ka rékeningné Mang Sugi Rp 5 juta. Apanga ada anggona bekel tur ngubadang pianakné. Mara suud ngirim pipis saget ada buin pabesen di WhatsApp-né.

15


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

“Suksma Man, Nyoman matresna tekén bli. Mogi bli ngidaang males tresnan Nyomané. Bli jani di rumah sakit. Mara meréksaang pinak bliné. Dokter ngoraang panak bliné positif covid, bli masi kéné, kurnan bliné masi kéné. Bli ngidih doa Man, mogi ngidang matepuk disaget nyan bli seger. Suksma Man.” Mekesyab Man Surya maca pabesen kakéto. Lantas ngénggalang ya nélpun. Sing suba ngidaang masuk télpuné. Tuah munyi operator dogén ngoraang télpun di luar jangkauan lan salah sambung. Man Surya ngansan engsek di bongkol kayu jatiné. Munyin becicané sing jangih kadingeh, anginé sing tis rasayang. Kenehné bimbang, bingung ulian sing ngidang lakar ngerungu Mang Sugi ulian gelemné sing dadi dengokin. “Ratu Betara, dumogi gering puniki gelis ical, lebur saking jagaté. Damuhdamuh batara sané keni gering gerubug puniki mangda gelis kénak. Timpal tiang Bli Sugi lan kulawargané mangda gelis kénak. Astungkara.. Hyang Widhi..”

Putu Ardana Bukian embas ring Bungkulan, 1982 lan magenah ring jalan Pulau Obi, Singaraja. Mangkin kantun makarya dados guru ring SMKN 1 Kubutambahan.

16


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

Geguritan

bongkling Kaketus saking manuskrip duwén Ida I Déwa Gedé Catra, Karangasem

/145/ Sasana ya madan unggwan, asraya mangalih kanti, di jalan panjaké soroh, di jumah pejang abagi, luwas tundén abagi, dwi wibhaga wastan ipun, nika madan sad guna, malih i sapta prakrerti, bapa haturanga apang ipun telas.

/146/ Dana maka miwah béddha, sama Ian dandha mangiring, maya indrajala kawot, hupéksa tong dadi pelih, teges ipuné niki,

17


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

dana pawéh sarwwa luhung, ring panjaké makejang, sama da suhud ngajahin, da jwa suhud, manggawé leganing panjak.

/147/ Nika né maadan dandha, jalané mamati-mati, anak hento paling habot, manimbang panjaké sami, pang asih ban ngencanin, apang da Iabuh kalangsuh, jalané sayang salah, orahang twara da pelih, saru-saru, dadi mademen-demenan.

/148/ Hento da man jalananga, mamendem né twara sisip, yadin pét ya janma belog, buwin twara kasenengin, yadin janma né miskin, lamun ya mamanggih patut, rawosin apang menang, nah né babédané buwin,

18


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

panga tutug, makejang padha madhartha.

/149/ Nggawé apang kasub melah, kasub haéng kasub ririh, kasub kereng kagagawok, di jagaté tan patanding, né madan indrawarih, dayané malingang musuk, apang salah jaganan, panga salah liyat sahi, salah unduk, salah mesuwang upaya.

/150/ Jalané njalanang dutta, twara tahu hanang nyinyik, dutta né twara da linyok, mangorahang néné jati, yadin mati mamati, saking silih masih liyu, né bakal laksanayang, hupéksané jani buwin, twara ngitung, kanggo ja anaké lénan.

19


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

/151/ Hento dayané telulas, sang ratu wenang manggisi, selid sanja mangarawos, ngitungin upaya sandi, twarada dadi kasih, tekéning sang ratu ratu, puniki cacakanya, né twara nyandang kasihin, nggawé redut, yan ajak nunggalang daya.

/152/ Ratu cenik ratu tuwa, ratu takut tekén istri, ratu loba ratu linyok, tekén panjak sahisahi, ratu gering anggirih, ratu manuhukin kahyun, ratu gedegin rowang, lén ratu gedegin warggi, miwah ratu, getapé teked ka tulang.

(pacang kalanturang…)

20


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

Puisi Bali

puisi-puisi i wayan jatiyasa

21


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

Pemilu

Pemilu mapetitis sang angawa rat sané widagda wicaksana ngamel jagat asih-kumasih tresnané ring rakyat sadu gunawané mangaji nitisastra dahat

Yuktiké pemilu pinaka pésta démokrasi? Yéning para caloné ngambekang budhi ngwiwékayang wisia tuna kanti ngandapang kamanusan tui désti

Yuktiké pemilu politik malédang-lédang? Yéning pamarginé tulya matangkep perang katah ksatria démokrasi sungkan magadang tios séda katah kawilangang

Karumasaké yasa kérthi i ksatria démokrasi? Yéning momo angkarané sida mamurti ngambekang kita buta ati salampah pamargi mangda keni

Pemilu? Démokrasi partai politik.

22


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

Buruh

Matanai terang Masunar galang Panes nangtang Matandang wirang

Yéh rusit Gaé sulit Ujan mitbit Awak gesit

Keneh inguh Magaé gupuh Bayu tuyuh Upah geruh Ginada Matembang Aksara

Aksara Bali kocapang, dahat utama ring urip, embas pati i manusa, Wréastra wedarang dumun, Swalalita Modré ketah, patut uning, plajahin werdhi kawekas.

23


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

Ngalap Ipian

Ring lawat-lawat bintang Titiang kalangen ngantenang Semuné ngawinang girang Juwitan ati sané sayangang Nyréré kenyungé kasingidang Untuné putih selaka nyalang Adegé nyempaka madya rengkiang Carma gading makaput sinjang Tayungan tangané busung amputang Anggané arum manganyudang Mapinta tangan nguningayang sayang Irika tresnané katunggilang Ring selan-selan cahyané galang Nanging i adi nénten sida kadruénang Duaning punika wantah pangajap-ajap tawang

I Wayan Jatiyasa Ketua Jurusan Prodi Bahasa Bali ring STKIP Agama Hindu Amlapura lan dados Penyuluh Bahasa Bali Kabupaten Karangasem. Kakawiannyané kawedar ring Bali Orti (Bali Post) miwah Médiaswari (Pos Bali).

24


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

Artikel

tukad IDG Trinandita

S

ungai punika basa Indonésia. Yéning basa Baliné kasengguh tukad. Ring Bali akéh pisan wénten tukad. Ring tukadé akéh wénten klebutan. Biasané klebutan punika wénten ring batu parangan sisin tukad. Raris

kakaryanin penampungan dados pancoran. Ring pancoran punika biasané wénten pura béji. Toyané kabaos tirta ring béji. Punika mawinan yéning warginé ke tukadé taler nyambat jagi lunga ka béji. Macihna béji punika wantah genah sané suci tur kapiara becik olih warginé sané maduwé wewidangan tukad punika. Ring béji warginé ngarereh toya utawi tirta. Yéning maduwé pekaryan yadnya warginé pastika nunas tirta ring pura béji. Napi malih ring pura kayangan tiga rikala wénten piodalan utawi karya alit lan karya ageng pura béji puniki pastika dados genah nunas toya ning anggé ngarga tirta. Taler anggén ring perantenan pura mitegepin sajeroning parikrama ayah-ayahan nyiagayang kramané paica. Sané mangkin kantun akéh warginé sané seneng masiram ring tukadé. Sejabané nunas tirta ring béji. Toyané ring beji ning pisan. Akéh warginé nginum toyané punika ring genah medal. Wénten taler sané ngaruruh nganggé galon. Warginé rumasa toya béji wantah tirta sané becik. Punika wantah toya

25


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

ning nirmale sané kasuciang. Riantuk toya punika kebaos tirta lan toya sané suci lan murni. Setios genah nunas toya tukad wantah genah warginé mesiram, mememan lan genah ngumbah kuaca. Ring pedésaan tukadé kantun resik toyané kantun ning. Irika warginé kari nganggén tukad punika dados genah sekadi kawedar ring ajeng. Kémawon tukad ring perkotaan arang sané ngawigunayang kadi punika. Taler kejantenang ring masan endang kadi mangkin akéh klebutan utawi pancoran ring wewidangan Bali sané nyat nénten medal toya. Dumogi digelis sabeh lan medal sekadi pinunas kramané sami. Sané mangkin tukadé ring kota sampun katiténin mangda resik, lan dados genah mawisata. Sinah puniki mapidabdab becik ngalestariang genah punika. Sujatiné ring tukadé punika jatmané tan dados ngawag-ngawag ngutang luu, nyakit basang, napi malih maparilaksana kaon tiosan. Warginé ring Bali percaya pisan tukad wantah genah suci lan pingit. Toya wantah urip i manusa. Yéning nénten wénten toya ring jagaté sinah nirdon i manusa jagi prasida maurip. Entik-entikan taler jagi padem, punika taler sarwa beburon jagi pacang mati makesami. Toya satmaka amerta ring kahuripan puniki. Sekadi sané sampun kawedar ring ajeng. Tukadé ring wewidangan Bali sané mangkin sampun akéh

kedabdabin dados genah malilacita irika

kabersihin lan ketata asri. Sinah warginé seneng irika sareng kulewargané nyelimurang kayun sepisanan ngarereh udara segar taler ngatonang toyané. Napi malih rikale nyoréang utawi wengi majanten asri pisan pekantenan tukadé punika. Riantuk kaiyasin lampu warna-warni. Pidabdab puniki becik pisan. Warginé nénten malih ngutang luu napi malih limbah irika ring tukadé. Yéning prasida kamargiang sekadi puniki minab tukadé pacang dados genah sané asri, becik, ngulangunin lan dados obyék wisata anyar sané karuruh warginé. Warginé seneng nyaksiang toya napi malih toya sané ning, raris bé sané wénten ring toya punika prasida kaaksi. Pastika ngulangunin pisan.

26


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

Ring Bali warginé seneng pisan nyaksiang toya. Kejantenang antuk setata nuju sumber toya minekadi lunga ka segara. Taler seneng ngaruruh danu irika warginé taler manggihin toya. Irika sami wantah genah meyadnya. Warginé taler seneng ngaruruh genah malukat. Ring sajebag jagat Bali akéh wénten genah malukat. Sané sampun kasub irika ring Tampak Siring kebaos ring Pura Tirta Empul. Irika genah malukat sané jangkep pisan. Napi sané kabaos ring ajeng sujatiné nguningayang wargi Bali subakti ring Ida Sang Hyang Widhi. Kebaos segara, danu, tukad, lan genah sumber toya tiosan wantah genah sané dahat suci. Yéning ke segara jagi mesiram akéh warginé ngaturang canang sari sadurung masiram. Punika taler yéning masiram ring genah malukat tiosan. Toya segara kasinanggeh prasida ngalebur leteh ring angga sarira. Taler toya ring genah malukat tiosan. Warginé sekadi marebut nyujur genah punika. Niki macihna warginé sayuwakti nyuciang toya punika. Toya wantah sumber kahuripan. Sami sumber toya patut kapiara lan kajaga kabersihan nyané. Sapasira mapakardi ngawé cemer sumber toya pastika jagi polih sengkala. Tukad wantah pemargin toya saking gunung nyujur segara. Yéning pemargin toya saking gunung kacemerin minab pateh sekadi nyemerin danu, nyemerin segara. Sinah nénten nginutin Sad Kertih Loka Bali. Unteng nyané tan nginutin Danu Kertih lan Segara Kertih. Cutetné tukad punika genah sané ngulangunin pisan. Paican Ida Sang Hyang Widhi ané patut piara sareng sami

Batubulan, Sadurung Covid-19

IDG Trinandita urati lan seneng ring parikrama Bali

27


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

Satua Bali

pan angklung gadang ngelah tungked sakti Sesubané Pan Angklung Gadang mepamit ngiring Ratu Déwa Agung, jani kacerita ia idup di pondokné ngajak kurenané dogén. la milu mekrama banjar masuka duka ditu di banjar Pangkung.

28


Suara Saking Bali

S

Édisi XLVII | Séptémber 2020

edek dina anu klian banjaré mapengarah apang makejang krama tedun ka banjar sangkep ngitungin unduk papeson-peson krama ané marupa pipis. Dugasé ento Pan Angklung Gadang merasa takén déwék tusing

taén pesu naur papeson banjar. la suba makelo tusing taén mayah ka banjar; “Yening buin mani buin tusing mayah, sinah suba i déwék lakar suudina mabanjar, ketundung uling guminé dini. Yén suba kéto dija lantas déwék madunungan,” kéto Pan Angklung Gadang maselselan di pondokné. Sanget pesan ia mapineh di pondokné. “Dija déwék jani ngalih pipis. Nyén koné jani lakar ojog silihin, pipis. Sawiréh anaké jani makejang pada perlu tekén pipis. Waluya cara nyilih talenan di rahina Galungané. Sinah suba i déwék lakar kéweh maan nyilih," kéto pan Angklung Gadang ngerimik di kenehné. Disubané kéto, yen teka uling dija kadén, jeg maan ia daya ané tidong-tidong. Dayané ento ané lakar adokanga buin mani di pesangkepan banjaré. la sing ja payu mejalan nyilih pipis. la suba andel tekén dayané lakar ngenén. Kacerita lantas buin maniné Pan Angklung Gadang teka paling sidori ka Banjar. Jero Klian lantas ngandika, “Pan Angklung Gadang, jeroné paling liyu metanggeh, kénkén jani? Bayah malu pepeson ban are, tur bayah masih pipis banjaré ané silih Pan Angklung Gadang.” Mesaut lantas Pan Angklung Gadang, “Nawegang tiang jero klian sareng krama sami. Sangkaning tiwas tiangé keliwat, kanti mangkin tiang tan prasida naur utang di banjar. Merasa lek tiang tekén jero sareng sami.” Kéto pesautné Pan Angklung Gadang sedih tur memelas. Buin Pan Angklung Gadang matur tekén jero klian, “Jero Klian icén ja tiang metanggeh malih abulan manten. Rikala nika sami utang tiangé jagi lunasang tiang.” Kéto aturné Pan Angklung Gadang. Buin lantas Pan Angklung Gadang matur “Inggih jero krama banjar sareng sami, rahina ané bénjang tiang nunas pang banget mangda jeroné sami lédang

29


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

ngerauhang tiang ring pondok. Jeroné sami jagi katurang-ajengan sekayuné ngajeng. Sawiréh bénjang otonan titiang.” Lantas ada masih ané mesaut kéné: “péh pangkah sajan Pan Angklung Gadang lakar ngundang banjar ajaka mepatung. Kadirasa baas ané lakar anggona nyakan buin mani dogén ia tondén ngelah.” Ningeh munyi buka kéto, Pan Angklung Gadang lantas salah tampi kenehné, kewala ia tetep makenyém, “Inggih sayawakti tiwas tiangé kaliwat, kéwala indik prabéa anggén nyangu ida dané sareng sami bénjang prasida antuk tiang. Sampunang jeroné sami sumandangsaya tekéning titiang. Jeg rauhin tiang bénjang di pondok. Ngiring irika bénjang meseneng-seneng.” Kéto pemunyin Pan Angklung Gadang. Kacerita lantas buin mani sanjané krama banjaré makejang pada marérod teka ka pondokné I Pan Angklung Gadang lakar mapatung. Pondokné jeg bek misi jelema. Pan Angklung Gadang demen atiné sawiréh makejang kramané nyak teka ka pondokné. Dugasé ento Pan Angklung Gadang suba mepayas aken, nyelémpot, mekamen, maudeng tur kupingné misi bunga pucuk bang rejuna. Jeg suba madengen ngenahné I Pan Angklung Gadang. Pan Angklung Gadang pesu lantas uling meténné ngaba kayu cara tungked poléng, mesaet baan kain poléng misi rerajahan. Di arep krama banjaré, Pan Anglung Gadang ngorahin kurenané nyemak dupa apesel tur bunga sandat, jepun, tekén bunga cepaka. Di tengah natahné Pan Angklung Gadang ngregep sambil ngisiang tungked misi bunga, dupa, tur kemak-kemik mengayat Ida Betara Sesuwunan, nunas panugrahan. Makejang anaké mabalih tingkahné Pan Angklung Gadang. Kéné mantrané Pan Angklung Gadang, “Inggih Ratu Betara Sesuwunan, tiang nunas ajengan telung sokasi.” Sesubané ngorahang kéto Iantas ia ngentungang tungkedé totonan ka baléné si kangin. Ngénggalang lantas kurenané nyagjagang kema, tur ngaba nasi telung sokasi. Ditu bengong, mekesiab, tur angob krama banjaré ané ada ditu.

30


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

Manik Sudra

Buin lantas ia ngeregep mapinunas tekén tungkedé totonan. “Inggih Ratu Betara Sesuwunan, tiang nunas lawar, saté, komoh, arés agenepan.” Lantas entunganga tungkedé totonan ka baléné ané bedauh. Ngénggalang kurenané nyagjagang tur dapetanga teka ngaba lawar, saté, komoh, arés mewadah pané, mewadah paso.” Nyanget-nyangetang krama banjaré bengong nepukin kesaktian tungked Pan Angklung Gadangé totonan.

31


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

Buin cepok lantas Pan Angklung Gadang ngeregep nunas tuak, arak, berem tekén tungkedé totonan. Entunganga tungkedé totonan ka baléné ané bedaja. Jeg teka lantas kurenané ngaba tuak limang kélé, arak duang pucung, tur berem. Jeg sayan bengong krama banjaré makejang. Disubané liu ada dedaaran, ditu lantas Pan Angklung Gadang ngajak krama banjaré makejang mepatung. Péh ramé sajan patungé dugasé ento. Kacarita jani I Madé Gyur jelema sugih kéwala pripitné sing kodag-kodag baan. Waluya buka kantawali paitné. I Madé Gyur nepukin tungked Pan Angklung Gadangé totonan. la mekita pesan ngelah tungkedé totonan. Sawireh ia buin limang dina lakar ngotonin pianakné. la makeneh lakar ngundang braya banjar makejang mapatung buka I Pan Angklung Gadang. Kenehné apang maan mapatung jaka liu, sakéwala bedik nelahang pipis. Kéto paitungané ia I Gyur. Buin maniné ia teka ka umah Pan Angklung Gadang lakar meli tungked sakti totonan. Pan Angklung Gadang sing ja ngadep tungkedé totonan. Sakéwala I Gyur mamerud nagih meli tungkedé aji dasa tali rupiah, kéwala Pan Angklung Gadang sing ja ngemaang. Sawiréh utangné di banjar lebihan tekén ento. Sing kéné sing keto, I Gyur lantas mayah tungkedé ento aji selai tali rupiah. Mara lantas Pan Angklung Gadang ngemaang, sawiréh utangné di banjar tuah limoIas tali rupiah. Dadiné sisan bayah utang enu mesisa buin dasa tali rupiah. Ditu kendel atiné Pan Angklung Gadang. Gelisin satua, tungkedé ento jani gelah ia I Gyur. Suba jeg demen pesan atiné I Gyur sawiréh ia lakar sing kéweh-kéweh maolahan tur nyakan. la suba mabesen tekén kurenané tur tekén pianakné. Dija ja tungkedé ento kaentungang, kema melaib jemak nasi, bé, kuah, lawar, apaja luiré. Kacerita jani para krama banjaré teka ka umahné Gyur ané sugih, kéwala pripit. Para tamyuné makejang katuran negak. Suba kéto, ngénggalang lantas I Gyur nyemak tungkedé totonan tur suba ngisiang bunga tur dupa. Ngeregep ia di tengah natahné nunas ica tekén Ida Betara Sesuwunan. Lantas entunganga tungkedé ento di balé dangin. “Guwér

32


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

ketampyang,” ngénggalangan kurenané melaib nyagjagang nasi. Kéwala tusing ada apa. Payu belah prabotné ané melah-melah. Jumunanga lantas buin. Tungkedé kaentungang ka Balé Dauh. “guwer grodag-grodag.” Mara jagjagin puyung sing misi apa, dapetanga pané, paso belah dogén ané ada. Buina tungkedé totonan ngenén tamyuné ané ada ditu, tur tamyuné totonan metatatu bek, pesu getih. Jengah lantas ia I Gyur, buin ia nunas ica seken, seken, tur kaéntungan ke jinengné. Mara jagjagina kema, sing ada nasi, payu pianakné ané cenik kena tungkedé totonan lantas ngalahin. Ditu kramané makejang ngerimik, pocol, tur makejang pada magedi. I Gyur masih kéto, jengah atiné, tur lek atiné tekén nyama banjaré. Buin besikan pianakné ngalahin ulihan tungked totonan. Sesukat totonan I Gyur tusing juari pesu, krana bes sanget lekné tekén nyama braya di bebanjaran. I Gyur mirib tusing nawang tekén dayané Pan Angklung Gadang ané liyu ngelah daya. Setondéné ia ngundang banjar, Pan Angklung Gadang suba répot ngajak kurenané nguskus nasi liyu, nampah céléng anggo lawar, saté, arés, tur ia masih suba matagataga tuak, arak, tur berem. Kéwala tusing ada anak nawang. Setondéné ento ia suba ngejang nasi, bé, tur inem-ineman totonan di tongosné. Pan Angklung Gadang lantas ngentungang tungkedé totonan di tongos nasi, bé, tekén tuak totonan. Nah kéto nyen undukné Pan Angklung Gadang ané dueg ngéka daya, tur ulian dayané ento ia nyidang mayah utang, tur pipisné liu mesisa.

Catetan: Satua puniki kaambil saking cakepan 'Satua Bali I Cicing Gudig Dadi Raden Galuh' sané kasusun antuk I NK Supatra

33


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

Satua Cutet

utsaha ta larapana Ida Bagus Pawanasuta

Tumbén tuni semengan, Luh Sari atehanga tekén kurenanné ka peken Galiran mirib tawanga tekén kurenanné jani suba paek rainan.

Tawanga

ia

lakar

liu

mablanja.

Nyak

sajaan

buka

panarkan kurenanné, ia malanja liu pesan. Magréndotan ia ngaba bablanjaan, duang kranjang gedé. Ané akranjang misi sarwa buahbuahan, ané buin akranjang sarwa kabasa, nangka, gedang, buah kacang lan don biu.

34


Suara Saking Bali

“B

Édisi XLVII | Séptémber 2020

u Luh. Tiang ngupah nyuwun nggih!” Tukang suuné ngreremi. “Nggih. Mék. Bakta jebos ka tongos parkir daja nggih.”

“Wénten malih?” “Wénten, Mék. Tiang kari mablanja malih. Kurenan tiangé ring tongos

parkir ngantosang.” Luh Sari kenal pesan tekén tukang suunné ento. Biasa ia metlatonan ajaka dadua. Taén masi ia ngorta kanti duang jam lebih karena makelo kurenanné tusing tepukina di parkiran. Kurenanné enu ngorta ajaka juru parkiré, timpalné dugas ia masekolah di SMP pitulas tiban ané suba liwat. “Adi makelo Luh?” kurenané matakon. “Liu tiang mablanja bli. Rainan suba paek. Punduang malu sakebedik ané dadi oyongang makelo.” “Kadén nak ilang di tengah pekené. Mara okana alih ke tengah.” “Sing nyak macelep bli ka tengah pang tawang raméné ditu. Masuuk anaké mablanja.” “Encén beblanjan tiangé bli?” “Ento di bagasi, Luh.” “Adi a kranjang, bli? Mémék tukang suuné nak 2 kranjang titipin tiang.” “Dija ya mirib abana ajak mémék tukang suuné ento, Luh?” “Antosang dini bli. Tiang lakar nelokin kemu buin.” Kondén majalan Luh Sari, saget teka mémék tukang suuné nyuun buin a kranjang. Géséh gayal ia nyuun. Sabilang a dangka ia marérén sambilanga ngunda angkian sawiréh angkiané ngangsur. Batisné ngejer sawireh kumat tujuné. Mara ia ukana matindakan jeg nylémpoh di arepanné Luh Sari. Kranjangé ulung uli sirahné, beblanjané masi mabrarakan uli kranjangé. “Mék. Nak kénkén ni?”

35


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

Ni Kadék Rika Riyanti

36


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

“Ampura. Bu Luh. Nyelék keneh tiang Bu Luh. Basang tiangé seneb. Peluh matah-matah pesu. Batis tiangé enduk sajan.” Ia masaut sambilanga nuduk beblanjaané ané mabrarakan di samping mobilné Bu Luh. “Mék. Masandekan malu ditu di émboné. Tiang ja nuduk beblanjané.” Luh Sari tulungina tekén kurenané nuduk beblanjané saka besik laut kapunduhang buin di kranjangé. Sasubané ia ngemaang tukang suuné upah, ia lantas mulih krana tukang suuné masi suba segeran buin bayuné tur suba nyidaang buin nglanturang lakar kaupah nyuun. “Bli. Pedalem mémék tukang suuné busan. Pasti kondén madaran ia tuni semengan setondéné maburuh nyuun.” “Sajan Luh. Suba lingsir nu masi ragané anteng ngalih gaé. Suba lebihin Luh ngemaang upah nyuun ragané?” “Suba, Bli. Mirib tusing ngelah nyén buin jumahné ané idihina nasi. Bli. Ento awinan ia semengan suba maburuh nyuun dini di peken.” Liu pabligbagan Luh Sari ajak kurenané di mobile sambilanga ngeték sisan pipisné ané lakar anggona mblanja buin di Cahaya Melati. “Bli, marérén binjep di Cahaya Melati nah. Tiang lakar meli roti tekén kué kering. Buin mani panaké lakar teka. Nak suba libur kuliah koné ia uli bin mani.” “Nah. Luh.” Sasubané neked di arep tokoné, Luh Sari nepukin anak cerik ajaka dadua luh muani. Umurné sawatara ada 4 tiban ané luh, 5 tiban ané muani. Bokné lantang gading tusing taén kena suah. Awakné daki, panganggoné masi daki. Yén alih gobané miriban ia adi kaka. Ané muani nguber ané luh di trotoar di arep tokoné nganti ia ulung. Ngeling anaké cerik sawiréh entudné beréd pesu getih mapalu di bucun trotoaré. Ada lantas anak luh sawatara umurné 30 tiban nyagjagin. Mirib ia méméné. Sakéwala yén ia méméné, tusing adung tekén penganngon anaké cerikcerik ento. Kamen lan bujun anaké luh ento tusingja

37


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

sanget daki. Kedenga lantas cerik-ceriké ento makadadua ajaka negak di cigcigan tokoné. “Bu. Nunas jinah, bu. Siu dogén. Bu,” anak luh ento ngejuhang lima. Luh Sari tuara masaut. Ia ngenjuhang pipis laut majalan ke tengah tokoné. Ada limolas menit makeloné ia mablanja, lantas ia mabayahan. Neked di ambén tokoné, anaké cerik ajaka dadua nu nongos ditu sakéwala anaké ané luh ané ngenah cara méméné tusing nu ia ditu. “Bu, nunas jinah, bu. Siu dogén. Bu,” anaké cerik ento natakang lima. Luh Sari nolih anaké ento laut ia ngemaang ngidih pipis. Ia lantas mulih atehanga tekén kuranané. Di tengah mobile, ia ngorta ajaka dadua. “Bli. Angen masi bana ajak anak ceriké ento makadadua.” “Nu cerik ia suba di jalané idih-idih.” “Dija ya mémé bapané, Bli?” “Men ento anaké luh ané ngedeng ia tuni sing ja méméné, Luh?” “Miriban méméné, Bli.” “Yén méméné, adi kedas pesan gobané lan pengganggoné, Luh?” “Saja Bli. Sing adung ajaka cerik-ceriké ento yén ia méméné.” “Yén ia méméné, patakon bliné, dija ya kurenanné?” “Mirib jumahné bli, yén sing kéto ia ngalih gaé, yén sing ngalih gaé ia mirib suba ngalain.” “Ah. Ngudiang somahnaké bakat tuturang, Luh. Ni suba teked saget jumah.” Sasubané neked jumah, iteh ia ajaka dadua nuunang beblanjané. Beblanjan ané anggona rainan punduhanga di bale delod, ané anggona sewai-wai abana ka paon. Kondén Luh Sari maan mategtegan negak, saget ada anak mageluran uli diwangané. “Jero, tumbasin tiang jero!” Ada ping telu anaké ento mageluran sakéwala Luh Sari tuara ningeh sawiréh ia iteh ngitung lan nyarca beblanjané. “Jero dauhné. Tumbasin tiang jero. Tiang makta lémat sareng gula ental.”

38


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

“Nggih. Mriki bakta,” pasautné Luh Sari. “Tumbasin ja tiang jero. Niki lemat ageng mangan aji limang tali. Niki ané alitan becik anggén matuésan aji telung tali.” “Mategtegan malu, Mék. Driki negak di ambéné!” “Uli dija mék?” “Tiang uli kaja kangin bongkol gunungé, Bu.” “Mih, joh pesan. Pidan mémék ampun mriki?” “Sampun uli telun tiang driki. Sampun paek raihan. Sambilang tiang ngadep tiuk, blakas, pangutik sareng gula ental. Apang wénten anggén raihan.” “Dija men mémék nginep driki?” “Tiang pules di pos polisiné, Bu. Ten baanga ajak polisiné tiang pules di émpér tokoné.” “Ampun maketelun mémék sirep di pos polisiné?” “Nggih, Bu. Kanggoang tiang pules di pos.” “Men buin pidan mémék lakar mulih?” “Bin mani semengn gati, Bu. Biasané semengan uli driki wénten mobil isuzu neked di penambangan kota, uli kota wénten mobil cenik ané tumpangin tiang neked di jalan gedéné di tanggun désané. Uli sisin jalan gedéné tiang majalan ke désa sawatara ajam tengah, Bu.” “Mih, joh pesan mémék majalan. Emm..Blakasé aji kuda niki, Mék?” “Niki ané masaung misi pangutik aji satak séket, Bu.” “Bli. Belinin méméké ni blakas!” ia ngelurin kurenané ané iteh ngemaang kedisné godem. “Nah Luh. Beliang suba bli a besik.” Somahné nyautin uli balé daja. “Mék. Tiang meli blakas besik, tiuk gedé ajak tiuk ané cenikan bin besik.” “Nggih. Bu. Ten numbas gula ental? Gula niki manis, Bu.” “Aji kuda gula entalé, mék?” “Ané makaput ulatan don ental ané gadang maelan, aji sasur. Ané cenikan makaput ulatan ental putih, aji slaé tali, Bu.”

39


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

“Ané makaput gadang besik, ané makaput putih dadua, mék.” “Suksma, Bu. Sampun numbasin tiang. Dados ngidih yéh bedik, Bu? Bedak pesan tiang. Niki botol tiangé isinin, Bu.” Sasubané ia maan ngidih yéh, anaké ento laut pesu. Luh Sari ngrenggeng ajak somahné ané nu iteh ngurus kedisné. “Ni mara peplajahan idup, Bli. Tuni semengan di peken, mémék tukang suuné ngemaang iraga conto. Yadian ia suba lingsir nu masi ngalih gaé nyuun. Mémék ané uli kaja kangin bongkol gunungé ané suba lingsir, nu masi madepan mai sejoh gumi nyuun penarak misi blakas, tiuk an gula ental.” “Nah. Ento suba, Luh. Utsaha ta larapané. Kadén kéto anaké lingsir wikan nyambat.”

Ida Bagus Pawanasuta embas ring Gianyar warsa 1966. Nyurat makudang-kudang kakawian sané kawedar ring media masa. Polih Hadiah Sastera Rancage 2020 antuk novelét Tresna Tuara Teked. Punika taler polih jayanti ring widang puisi Gerip Maurip sané kalaksanayang antuk Pustaka Eksprési warsa 2019.

40


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

Puisi Bali

puisi-puisi i nyoman sutarjana 41


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

Mai Majalan

Mai majalan Kutang sebeté Tuyuhé tusing nyandang tuturang Borbor jengahé Anggon cening sundih Nyalanang tuuh

Okt 2019

Majalan

Mangda dangan antuk majalan iraga perlu ngaba bekel nanging bekelé tusing dadi liu apang tusing ulian bekel iraga baat majalan majalan masih mangda inget mareren negtegang raga negtegang kayun maserah ring Sang Hyang Wenang

Okt 2019

42


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

Jengah

Jengah ngangah Kadi singet semangah Kenehé pengah Tusing maselah Masolah campah Jelé melah Pada asah Pada kalah

Okt 2019

Sebet

Uli pidan tiang ngadab-ngadabin déwéké padidi sabilang inget makita ngeling sebet yén tuturang hidupé nyalanang sengsara dadi anak ubuh ngidup-ngidupang raga tusing ada ané urati guminé ramé nanging atiné satata sepi

Okt 2019

43


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

Nyujuh Mémé

Tengah peteng tiang bangun Ulian jelék pengipiné Limané nyliksik nyujuh mémé Nanging mémé tusing ada Dingin pesaréné Tiang padidi Petengé tiang bedak Kanti jani enu bedak Ulian mémé Lawatané satata nyujuh mémé

Okt 2019

I Nyoman Sutarjana, Guru ring SMAN Bali Mandara, nulis puisi anggén sarana ngubadin tatu-tatu tangkah

44


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

Ngubuh Kuluk Di pekené tiang kacunduk kuluk cenik awak ipuné berag padidi ngarésgés sampah nyeluksuk ngalih amah dija kadén inané tiang maekin kuluké uli matané tiang matemu lawatan déwéké pedidi jani suba ubuh kuluke punika kaadanin Suda Mula

Okt 2019

Bapa Alpaka tiang bapa Ring pucuk pamargi Tiang nénten ngiringin Pamegat tali karmané Sunaré sayan remrem Sayan padem Manahé kelem Tiang kapetengan Hidupé rasayang mati

Nov 2019

45


Satua Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

Masam bung

sang boma (14) Sang Satiaka gelis matangi pacang nandingin, nanging

gelis

Sang Samba ngandika, ”Sampunang kadropon mademang utusan!”

46


Suara Saking Bali

S

Édisi XLVII | Séptémber 2020

ang Mahodara malih mabaos, ”Ih, sujati cai makejang brangti. Jani kai mulih, yan saja cai wanén tut pajalan kainé. Tusing buungan lakar punggel kai baong cainé.” Digelis mamargi Sang Mahodara miwah

Sang Satruntapa mawali ngungsi Sang Prabu Boma, Sarauh ipun ring ajeng Sang Prabu Boma, Sang Satruntapa raris nguningayang mungguing watek Yaduné sami nénten ngiringang pacang masikian. Sang Boma duka pisan sinambi ngandika, ”Bengong nira tekén watek Yaduné tusing jejeh matiang manira. Buina encén ento ané sandang tandingin manira? Yan I Kresna, Baladéwa waluya nasi kepelan, apabuin ratuné lénan upama I Arjuna satmaka jukut ento. Panegarannya lakar enyagang manira, lakar remukang manira aji liman manirané. Getih i musuh drasaksat gula, uteknyané satmaka santen ento makejang lakar inum manira di pasiatan.” Sang Prabu Cedi matur, ”Ratu Sang Prabu! Ngiring sané mangkin mamarga watek ratuné sami sampun sayaga. Wénten gunung daat becik mawasta Gunung Réwata saking irika gebug watek Yaduné.” Sang Prabu Boma mamargi kairing antuk watek ratuné minakadi Sang Prabu Cedi, Sang Prabu Magada miwah Sang Prabu Awangga. Magrudugan ring Gobraja, suryaké makuug alasé telas benyah asing kaentasin rusak dados tegalan. Buké ring bangkiang gunung Windiané masepuk kaentasin antuk krétané. Sang Prabu Boma nglayang ring ambarané nglinggihin Wimana. Tan asué Sang Boma sampun rauh ring Gunung Réwatané. Wiakti keti yutaan gajah kuda miwah krétané, suarannyané makuug, kedépan caling danujané kadi tatit miwah endihan matannyané barak ngarab-arab sakadi geni. Kala punika panjak-panjak panepi siringé jejeh manahipuné raris sami malaib engsap ring pianak, mabelasan ring somahnyané, katungkul sami ngelidang uripipuné ngungsi désa. Tatkala Sang Prabu Boma rauh ring Gunung Réwatané, bala wadua Yaduné sami sampun madabdaban ring pondok-pondoknyané. Sami sayaga, nénten marasa méweh pacang mapag i meseh. Para ratu kantin Ida Sang Prabu

47


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

Kresna sampun wénten iriki makadi: Sang Prabu Madra, Sang Prabu Wirata, Sang Prabu Drupada, Sang Rukma, Sang Arjuna, Sang Bahlika, Sang Somadata, Sang Prabu Winda, Sang Nuwinda, Sang Wabru miwah Sang Kretawarma. Sasampuné sami katamiu olih Ida Sang Prabu Kresna raris kawéntenang paruman, maosang indik upayané pacang nangkepin satru. Sang Prabu Salia matur, ”Déwa, Prabu Kresna! Duaning sampun rauh meseh I Déwané gelisang tangkepin, sareng sami tur rejek ka genahnyané. Sampunang banggayanga i meseh ngusak asik panjak I Déwané ring panepi siring. Yaning jantos sué I Déwa durung nulungin ipun, gelisan i panjak mabalik subakti ring mesehé saantukan ipun ajerih kapademang. Daat sengka malih ngwaliang mangda ipun subakti ring I Déwa.” Sang Prabu Drupada nimbal ngandika, ”Sampunang Sang Prabu kadropon, pikayunin dumun upayané sané, becik mangda prasida mapikolih saantukan mesehé mawisésa. Tingkah sang putusing kerti ring payudan punika tulad, kawisésané pinaka kanti, dandané punika margiang ring payudan. Tragia ida ring pangamuli meseh tur gelis ngwalesang. Lewih purusa tur legawa ring payudan tan selang kayuné mademang satru. Yan ngandelang kawisésané kéwanten ring payudan, nénten uning ring panyingsén meseh, nénten ajerih ka kembulin, pamuputné pacang padem kacidra. Sang sané kagebug patut yatna ring tingkahing pacang nangkepin meseh. Patut ngrereh kanti sané kapiandel nangkepin meseh. Lianan ring punika sampunang kirang séngeh ring wadua napi malih waduané kedikan.” Sang Bahlika matur, ”Inggih, Déwa Sang Prabu! Dikapan pacang molih yan kantun marasa rewed antuk pianak somah. Pangrauh mesehé punika patut pagutin. Indik katah mesehé nénten patut punika ngawinang janggel. Amuk mesehé saking ungkurnyané miwah saking samping, bilih ratunnyané katinggalin raris ungseng kembulin.”

48


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

49


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

Prabu Somadata matur, ”Bilih sampun ipun nunjelin kala irika briukin amuk sareng sami. Sinah Ipun tengkejut tur malaib patipurug, raris terjak antuk jaran miwah gajah janten ipun padem kajekjek.” Sang Arjuna matur, ”Yan nénten wénten ngapialangin pangrauh satruné, ipun pacang nangsekang ka negara. Bilih asapunika daat sengka pacang ngwalesang saantukan waduané kantun mapineh-pineh pacang nangkepin meseh. Napi malih ipun angen ring pianak somah mawastu nénten durus ipun mayuda pamuputnya ipun malaib sareng kulawarganipun nilar negara. Daging atur titiang sampunang icéna mesehé jantos nuunin ngebug, ngiring gebug riinin. Banggayang titiang pinaka pamucuk. ” Sang Prabu Kresna raris ngandika, ”Adi, Sang Arjuna! Sampunang mapikayun wirosa. Tingkah sang putusing kerti, pasuitrané sané kautsahayang pinih riin mangdané prasida kapanggih kawibuhané. Yan nyidayang mesehé mabalik dados suitra punika luihan ring laksanané nyidayang ngaonang mesehé ring payudan. Awinan ida sang purusa setata plapan tur prayatna mangdené prasida molih ring payudan, wantah kabuatang pisan naya upayané. Subaktin idep prakantinidané kawaspadayang pisan, taler wangun gelaré mangda kadabdabang. Nénten ajerih ring pangamuk mesehé wisésa, sura dirané laksanayang. Dagingnyané iwang yaning riinan malaksana sakadi pikayun Adi. Bénjang semeng ngiring sinarengan mamargi sareng Beli. Mangkin sampun wengi patut madabdaban I Déwa sareng sami. Banggayang Sang Ganakumara mangda ngemit puriné.” Usan punika Sang Prabu Kresna ngandika ring Sang Ganakumara, ”Uduh, Cening Sang Ganakumara! I Déwa makemit bareng panjak ceningé sregep senjata miwah tunggangan. Waduan ceningé pah patpat selegentiang makemit tatkala lemah muah peteng. Tongosé makemit apang ilid. Yatnain pesan, musuhé ento watek raksasa. Iribang Bapa lakar nunjelin pondok-pondoké. I Déwa saha wadua suba andelang Bapa, ento krananné patut Cening ngebag pondoké pinaka pakukuh.”

50


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

Sasampuné para ratuné usan parum, sami ngungsi pondokidané soangsoang, kairing antuk baudanda miwah waduanidané. Rauh ring genah pondoknyané maéndahan tingkah waduané, sami égar pacang ngaonang meseh ring payudan. Sasampun rayunané rateng, sami katurin marayunan miwah mainum-inuman sané kalintang becik rasannya punika ngawinang maweweh rena paidepannya soang-soang. Tan critayang wenginé, mangkin critayang suryané sampun endag. Ida Sang Prabu Kresna sampun ngastawa ngaturang bakti ring Ida Sang Hyang Surya. Sedek ida mamuja rauh anak isteri saking ambarané mabusana daat luih sutéjanidané makalangan ring genahé punika. Ida nganggé gelung warniné kalintang listu ayu nglinggihin manik biru, mapinda udang miwah ring ungkur palinggihané wénten angsa putih. Punika sami ngawinang maweweh-weweh galang sutéjanidané. Ida mairingan widiadari. Sasampuné rauh ring ajeng Sang Prabu Kresna raris Sang Prabu matur, ”Ratu Betari! Kalintang liang manah titiangé saantukan Betari suéca ngrauhin sakadi titiang.” Ida Betari ngandika, ”Déwa, Sang Prabu! Tiang rauh mriki kautus antuk Ida Sang Hyang Indra saantukan ida uning I Déwa pacang mayuda nangkepin Sang Boma. Puniki tiang makta toya mawadah kumba ratna. Toyané puniki anggén I Déwa masiram tur sekarnyané patut sekarang I Dewa! Inggih amunika pangandikan Ida Sang Hyang Indra ring titiang.” Usan ngandika asapunika raris toya punika kasiramang ring anggan Ida Sang Prabu Kresna sinambi katunasicayang mangda Sang Prabu Kresna prasida molih ring payudan. Sasampuné puput digelis ida sang maraga déwati makeber ka ambarané. (masambung…)

Catetan: Satua puniki kaambil saking cakepan Sang Boma sané kamedalang antuk Dinas Pendidikan Dasar Provinsi Daérah tingkat I Bali warsa 1989/1990

51


Satua Terjemahan

Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

bulan Ni Kadék Rika Riyanti

Ebo miik ngalikub uli kamar ané denges. Lan andusné

kaiterin kordén mawarna selem

ané

kaenjut di pasepané. Api di pasepané cenanané

Andusé

ento ngupuk uli kerikan cenana

ngaénang kamaré

ngamahin makejang

totonan lan ngaénang andusné ané

tusing lebih tekéning 3 x 4 méter

totonan karasa bekbekan. Sing ada endihan lampu, ané kamaré

makupuk.

totonan ngandelang sunaran matan ainé

ané

ngelahang macelep

léwat crangcang kamaré, lan uli apin pasepané

ané

52

dikénkéné

ngenah ngedénang.


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

D

i tengah kamaré ané peteng totonan, negak anak tua majénggot lantang. Bibihné kemak-kemik nguncarang mantra, lan rikala kemak-kemik totonan ngenah giginé ané selem. Jagutné menék

tuun,

dikénkéné ia

mangkihan

lan

mesuang

angkihané keras-keras.

Kramané nawang ia tuah balian sakti, Bapa Selem adané. “Bwuuuaaahhh…!” ia nyimbuh. Anak muani makelus bagus negak di maluné gelu. Das ia makecos; limané ngisiang tangkahné. Anaké muani totonan ngusap-usap tangkahné, krana ia ngasanin jantungné das macepol. Suba atengan jam ia negak cara togog

ditu,

di

maluné Bapa

Selem

ané sibuk

mamantra. “Anu,

anu,” munyiné kambang, nanging Bapa Selem tusing rungu. Anaké muani

totonan—kramané biasané ngaukin Agung—ngelah

kasta

tegeh. Ia cucu, cucuné, cucu, kulawarga ménak. Pawakané ngenah cara jelema ménak, lan ento tusing perlu sangsiang. Panganggoné malengis, miik; bokné inggel;

kulitné putih

cara

susu;

nanging

ané paling

penting:

kantongné tebel. Tusing ada ané nyidaang nebag akuda liun pipisé ané ada di kantongné. Yén isiné pesuanga, setata pipis barakan. Timpal-timpalné iri kapining Agung. Nanging di maluné Bapa Selem, ia tusing nyak ngorahang nyén adan sujatiné. Yadiastun liu ané ngorahang, Bapa Selem nawang makejangné, yadistun ragané tusing ja ngorahang apa tatujoné teka kemu. Baliané totonan suba nawang. Ulian ento ia tusing ngorahang adané. Lénan tekén ento, teka ka tongos ané buka

kéto

suba

pasti ngaénang

ajin déwékné ané setata

kasumbungang ilang. Ulian marasa ngelah ajin déwék tegeh, Agung tusing ja nyak matolihan yén ada ané ngaukin uli duri. Agung mula anak muani sombong. Nanging,

ada

ané ngaénang

Agung

tusing

nyidaang

ngujang.

Muané ané bagus, kasugihané, tusing ada artiné di malun anaké luh ané jani ngaénang uyang paling. Anaké luh totonan ipidan dadi kembang désa, lan

53


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

kanti jani tetep dadi kembang désa disubané ia mulih ka désané, disubané tamat

masekolah

di

kota.

Anaké luh

totonan

tuah

tresna

kapertamané Agung rikala enu masekolah di SD, adané Putri Bulan. “Cu, ia masih demen tekén cucu,” Bapa Selem mamunyi kéto sambil ngenjuhang botol misi isina ané mawarna barak getih. “Lautang jani magedi uli dini. Daar telahang isiné yén suba neked di jumah. Pejatiné depang dogén dini,” Bapa Selem nimbalin. Agung inget, liu timpal-timpalné ané ngorahang yéning Bapa Selem tusing demen ajak nutur kangin-kauh. Timpal-timpalné masih ngorahin yén suba maan pica uli Bapa Selem sing dadi ngoyong ditu, apang tusing Bapa Selem mesuang munyi lénan. Agung lantas ngénggalang magedi disubané nyelekang pipis sesari di pejatiné, ia ngalahin kamaré ané remrem totonan. *** “Ah, Bulan….” Agung negak masadah di jendéla kamarné. Di méjané, ada botol puyung. Botolé totonan ané baanga tekén Bapa Selem lan isiné suba telah. Ia nyelepit roko di limané. Sujatiné, Agung tusing bisa ngeroko. Ia tuah nyedot roko yéning marasa kenehné inguh. Cara ané jani, rikala ia rindu pesan ngajak anak luh ané ngelah kenyem paling manis ané taén tepukina. Langité sayan selem. Munyin kedisé ané nguci suba kagentinin munyin celepuk ané ubuhina di durin umahné. Paliatné Agung joh, nlektekang bulan purnamané ané galang nyalang. Kakéto tuah kajegégané Bulan. Jegég pesan nanging ondén bakatanga. Agung suba dot pesan pules lan matemu Bulan buin maniné. Agung dot muktiang munyiné Bapa Selem ané ngorahang yéning Bulan masih ngelah rasa tekén déwékné. Enu

neket

di kenehné Agung

balé banjaré ngajak

Bulan.

Bulan

dugasé ia

mapapasan di wantilan

nganggon

kebaya

ané ngédéngang

awakné langsing. Nyonyoné nyangkih ngenah di sepakan kebayané, ngaénang pipiné Agung

barak. Bokné lantang

mategul

54

besik,

lan

di

tegulan


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

bokné totonan misi bunga jepun. Tepukina ia kedék renyah rikala sedek nutur ngajak

timpalné.

Nanging

kedékné ento

nadak

sara

ilang

rikala

paningalané macaplung ngajak paningalané Agung; maganti aji kenyeman. Dugasé ento, Agung makeneh yén Bulan demen tekén déwékné. Nanging ia

masih

marasa

sangsi:

ngaremeheng. “Ah, tiang

bisa

sing

dogén

kenyemné totonan

kenyem

Agung nyeletuk

rikala

nawang!”

totonan. Yadiapin Bulan sing demen tekén déwékné, enu liu anak luh di désané ané jegégan. Agung masi nyidaang malali ka kota lan ngaba anak luh jegég abesik ka désané. Ngenehang unduké totonan, ia negehang sebeng. Baan apa ané gelahanga jani, baan kabagusané, baan gelarné, Agung nyidaang makatang ané lebihan tekén Bulan. Nanging,

makelo-kelo

apa

ané kenehanga

totonan

pelih.

Ento

ané ngaénang Agung kanti ka umah balian saktiné disubané ada timpal lan sandingané ané ngorahin. Agung dot nawang, apaké Bulan masih ada rasa tekén déwékné, apa ia tuah ngipi dogén. Ia sing nyidaang ngengsapang kajegégané Bulan. Sabilang wai ané ada di kenehné Agung tuah Bulan, bulan, Bulan, lan bulan. Bulan ané ada di langité ngaénang ia inget tekén Bulan di désané, lan rikala ningalin Bulan, ia marasa cara ningalin bulan di langité. Jegég buka dadua. “Tegarang kemu ka tongosné Bapa Selem ané ngoyong di durin Pura Pusehé,” timpalné, “Cetikné Bapa

Gedé Astra Selem

maang

meranén

tatimbang

pesan.

dugasé totonan.

Nawang Suadnyana? Ia

dugasé ené ngalih cetik sek Bapa Selemé anggona ngenain lawan tajéné. Suadnyana gedeg pesan krana kalah matajén,” Gedé Astra nuturang. Agung ingettekén Suadnyana. Sabilang matemu ngajak Suadnyana, anaké muani totonan terus dogén ngarémon, nguyutang

lawan

tajéné, Pan

Kopi, ulian

ia

pepes

kakalahang

di

tajén. Suadnyana masih misunaang Pan Kopi, yéning siapné isinina bekel apang nyidaang ngalahang siap gelahné. Nanging mula saja, orta indik

55


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

matiné Pan Kopi ngaénang biur. Tusing ada ané nawang kenapa Pan Kopi bisa mati di samping kandang siapné. Mayatné urab tain siap lan awakné jekjek siap ubuh-ubuhané lan tusing ada nawang kénkén siapé totonan bisa ngeléb uli kandangné. “Dugasé totonan yén sing pelih dokteré ngorahang ia kena serangan jantung?” Agung matakon. “Mirib dugasé mukak kandang siap lan maang ngamah siapné totonan Pan Kopi kena serangan jantung,” ia ngrimik nyekenang. Agung sing percaya tekén guna-guna. Ia sing taén percaya mantra, lan unduk-unduk lénan ané mistis. Yadiastun ia seken magama. “Nanging tegarang kenehang buin, apaké ento tusing kebetulan? Ada ané nepukin Suadnyana di paak Pura Pusehé ngaba pejati. Yén manut keneh Gungé, apa aliha ditu?” “Mirib maturan,” Agung masaut bawak. “Pedidina? Baan panganggo selem? Tiang taén ningeh, yéning lakar ka Bapa Selemé, harus nganggon panganggo selem,” Gedé Astra nyekenin. “Ento mula suba pepes dingeh.” “Nah ento suba!” Ningehang munyiné Gedé Astra ané seken, Agung makeneh-keneh. Saka besik

kramané ané taén

ka

Bapa

Selemé takonina

tekén

Agung.

Simaluné nutur biasa, salanturné ia nerima tatimbang kramané totonan. Disubané makelo makeneh-keneh, Agung ngenjit roko. Nyedot andus rokoné totonan lan mesuang andusné uli bibih muah cunguhné. Adi Bulan. Seken-seken jegég anaké luh totonan. Agung tusing nyidaang ngilangang Bulan uli kenehné. Ia makeneh, ngajak Bulan ka kasurné, ngisiang limané maka

dadua,

lan

marikosa,

yadiastun

Bulan

ngalawan.

Kenehné totonan tusing nyidaang kailangang sakadi film sémi di otakné uli sekat matemu kapertama. Nah,

Agung ngrimik. Buin

mani

awaké lakar

ngalih I

Bulan di

tongosné biasa ajaka timpal-timpalné. Awaké dot nawang kénkén ia ningalin

56


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

awaké kemu. Suba tusing dadi tanggehang kenehé matemu ngajak ia tur ngaénang ia nyak ajak awakné. *** Ebo miik ngalikub uli kamar ané kaiterin kordén mawarna selem denges. Lan andusné ento ngupuk uli cenana ané kaenjut di pasepané. Api di pasepané ngamahin

makejang

cenanané totonan

lan

ngaénang

andusné makupuk. Andusé ngaénang kamaré ané tusing lebih tekéning 3 x 4 méter totonan karasa bekbekan. Sing ada endihan lampu, ané ngelahang kamaré totonan ngandelang sunaran matan ainé ané macelep lewat crangcang kamaré, lan uli apin pasepané ané dikenkené ngenah ngedénang. Di

tengah kamaré ané remrem

totonan,

Bapa

Selem negak

masila. Bibihné kemak-kemik nguncarang mantra, lan rikala kemak-kemik totonan

ngenah

giginé ané selem.

Jagutné menék

tuun,

dikenkené ia

mangkihan lan mesuang angkihané keras-keras. “Bwuuuaaahhh…!” ia

nyimbuh.

“Bwuuuaaahhh,

bwuuuaaahhh,

bwuuuaaahhh!” buin ia nyimbuh, paosné muncrat kemu mai. Anak luh jegég lan ayu negak di maluné makesiab. Nanging anaké luh totonan suba kanti lapah tekén apa ané ada di kamaré totonan; limané ngisiang entud batisné, dikénkéné ngesgesin entudné ané tusing genit. Suba telung dasa menit ia negak ditu

kadi

togog,

di

maluné Bapa

Selem ané sibuk

nguncarang

mantra. Anaké luh totonan tusing pesu munyi, krana ia nawang, Bapa Selem pasti suba nawang apa tetujone teka kemu. Anaké luh totonan—kramané liu ngaukin ia Putri Bulan—tuah kembang désa. Ia cucu, cucuné cucu, uli kulawarga sudra ané idupné saderana. Nanging jegégné sakadi bulan purnama, lan ento tusing ada ané bani nungkasin. Bon awakné miik; bokné selem, lantang; kulitné putih susu; nanging ané paling penting: ia ondén ngelah gagélan. Tusing ada ané nawang anak muani cara kénkén ané demenina. Suba liu ada anak muani ané teka ngelamar kemu, nanging setata katulak. Timpal-timpalné Bulan kadirasa makejang iri.

57


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

Ni Kadék Rika Riyanti

58


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

Nanging di maluné Bapa Selem, ia tusing nawang nyén déwékné. Nyén sujatiné anak luh ané demenina tekén truna-trunané di désané. Krana cara ané suba

orahanga

tekén

krama

désané, Bapa

Selem nawang

makejangné, yadiastun ragané sing perlu ngorahang apa-apa yén teka kemu. Baliané ento suba nawang. Ulian ento, ia tusing ngorahang nyén adané, lan tusing ngorahang apa tatujoné teka kemu. Lénan tekén ento, Bulan masih suba sesai teka ka tongosé totonan lan ngalih apa ané dotanga, termasuk kajegégané, satondené ia ka kota masekolah. Lan di kenehné kanti jani, ia marasa ondén ada anak muani ané pantes masanding ngajak déwékné. Ia mula sombong cara keto. Nanging ada masih ané ngaénang Bulan tusing nyidaang makiba. Adané Anak

Agung

Wira

Satya, lan

biasa

kaukina Agung. Tresna

kapertamané satondéné ia masekolah ka kota. Kabagusané ngaénang Bulan buduh paling, apabuin kasugihané: tanahné héktaran di désané. Anaké muani totonan ipidan rebutina tekén bajang-bajang di désané, kanti kayang jani, lan ento ngaénang Bulan mulih ka désané. Agung tresna kapertamané Bulan dugas enu masekolah di SD. “Buin mani anaké muani totonan lakar nekain Cucu,” kéto Bapa Selem mamunyi. “Ané jani dadi suba magedi uli dini. Antosang sapatekan anak muani ané demenin Cucu lan eda baanga ngeléb. Pepesin daar ramuan ané baang Bapa ibi petengé. Depang dogén pejatiné totonan dini,” Bapa Selem ngalanturang. Bulan makenyem.

Dénpasar, 2 Agustus 2020

Ni Kadék Rika Riyanti, embas ring Dénpasar, 22 Agustus 1996. Mangkin meneng ring Sanur Kauh, Denpasar. Ngawit nyurat duk kantun SMP.

59


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

Puisi Bali

puisi-puisi i wayan mardana putra

60


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

Bubuh

Éling kawéntenan, déwéké tuna… Éling kawéntenan, déwéké tuna… Éling kawéntenan, déwéké tuna… Tuna di arta, kajekjek, kalilig Sang maguna daya! Tuah mabekel tatal, masaput tanah, mabaju kampil Ubuh déwéké, tan kodag ban ngangganin… Sajan gedé kotané, gedé masih ahamkarané Sajan maprada umahné, maprada masih kenehné Sajan masih sugih artané, nanging tiwas atiné! Déwéké ané ubuh ené, tuah saksi Nolih angga nginyukang pipis! Nolih angga mandus pipis! Aduh… Ruet.. Ruet… Ruet pada maguna kaya! Éling kawéntenan, déwéké tuna… Diastun tuna. Pulesé aris. Diastun sugih pules makrangkéng! Jik… ping!!! Kanggoang bubuh! Bubuhé jani suba sayan émbon.. Bubuhé jani masisa buin a kau… Dija buin ngalih bubuh? Mani buin kenehang! Mani buin mamesik…

61


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

Kertas? Lucu guminé jani… Yén tingalin lucu gati… Kertas? Kertas begeh mawadah tas… Kertas begeh sing lémpas! Hééy! Pingit sajan ento, tusing dadi kéto. Kertas? Ao, ento kertas… Tusing ngidayang resepin… Apa ané ngaé pada nguberin? Minab kertasé kagambarin, Para pahlawan duk riin! Aduuuhhh!!! Sedih minab pahlawané! Kagambar di kertasé kaplaibang ka café. Malila cita sambil tunggang-tungging… Nyén to? Sing tawang! Déwéké dini masih ngaba kertas.. Kertas magambar Frans Kaisepo.. Tukar ban goréngan… Ia, ngaba kertas mawadah tas Tukar ban krangkéngan… Lucu gati isin guminé jani, minab Kali Yuga. Tabik!!!

I Wayan Mardana Putra embas ring Denpasar pinanggal 8 Maret 1998, dados mahasisia semester VII, ring Prodi Pendidikan Bahasa Bali, STKIP Agama Hindu Amlapura.

62


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

Prosa Liris

Gitanjali Rabindranath Tagore

/77/ Titiang nguningin I Ratu sekadi Ida Sesuhunan titiangé, raris titiang mekekirig nénten uningin titiang I Ratu sekadi kesugihan titiangé, raris titiang ngenampekang. Titiang nguningin I Ratu sekadi bapan titiangé, raris titiang megaang mekul cokor I Ratuné tangan I Ratuné nénten gamel titiang sekadi titiang ngamel buntut timpal titiangé.

Titiang nénten mejujuk ring genah I Ratuné tedun jagi ngambil duén I Ratuné mekasami sekadi ngambil pegelahan titiangé, jagi nyelekepang I Ratu ring manah titiangé, taler jagi nganggén I Ratu sewitra.

I Ratu sampun Semeton ring semeton-semeton titiangé, sekéwanten titiang nénten renga ring ipun, sangun titiangé nénten dum titiang ring ipun, mekasami dum twang ring I Ratu.

63


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

Duké sedih miwah duké gargita, nénten titiang megenah ring samping ida danéné, sekéwanten ring ajeng I Ratuné, wangdé titiang ngayahang urip titiangé, punika sané ngawinang nénten ngiring titiang nyilem ring tukad uripé sané jimbar.

/78/ Duk merca padané wau kepit, taler duk wau ngawitin bintangé mekasami ngendih, déwatané parum ring ambarané turmaning mekidung, “Inggih pececingakan agung! Inggih sesenengan tulén!” Sekéwanten silih tunggil wénten sané ngenika, “Sekadi wénten sané pegat ring kalung sunaré punika, semaliha bintangé ical asiki.”

Tali emas winan Idané pegat, sarin kidung Idané mejanggelan, belagbag jejep Ida nyerit raris, “Inggih, bintangé sané ical punika wantah bintangé sané pinih becika, bantang gargitan déwatané.”

Sukat punikané nénten rarianan raris ida danéné ngererehin bintangé sané ical punika, tangisé saling tambungin, kebaos sangkaning ical bintangé punika, jagaté kicalan bungkulan gargitané.

Wantah ring sepi singid wenginé sané ngulangunin, bintang-bintangé pekenyem tur mekisi-kisi ring timpal ipuné. “Punika karya memocol! Ulanguné sané tileh mekabungkul, megenah ring manah.”

64


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

/79/ Pé boya gantos titiangé manggihin I Ratu duk titiang kantun murip, bengayang sampun titiang setata ngerasaang sekadi asapunapi iseng titiangé ring cecingak I Ratuné swécanin titiang mangdané titiang nénten polih lali neng akijapan, swécanin titiang makta sedihé sané tanma nedunin titiang puniki, baktan titiang ring pengipian miwah ring kedat titiangé.

Pét galah titiangé telas ring umiung pasar jagaté, tur buntut titiangé setata bek medaging bati, bengayang sampun setata titiang ngemanahang, titiang nénten polih bati punapa-punapi swécanin titiang mangdané titiang nénten polih lali neng akijapan, swécanin titiang makta sedihé sané tanma nedunin titiang puniki, baktan titiang ring pengipian miwah ring kedat titiangé.

Pét titiang negak ring pinggir marginé, kenyel semaliha sesek angkihan tigiangé, pét titiang ngebatang tikeh genah titiangé medem, mekasahan ring buké, bengayang sampun setata titiang ngemanahang, kantun wénten malih marginé sané doh ring arep titiangé swécanin titiang mangdané titiang nénten polih lali neng akijapan, swécanin titiang makta sedihé sané tanma nedunin titiang puniki, baktan titiang ring pengipian miwah ring kedat titiangé.

Pét metén titiangé sampun resik kepayasin, sulingé sampun mesuara, tur kekedékané jangih kepiarsa, bengayang sampun setata titiang ngemanahang, titiang durung ngaturin I Ratu tedun ring kubun titiangé swécanin titiang mangdané titiang nénten polih lali neng akijapan, swécanin titiang makta sedihé sané tanma nedunin titiang puniki, baktan titiang ring pengipian miwah ring kedat titiangé.

65


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

/80/ Sekadi kecag-kecagan sasab masan panesé sikian titiangé, kangin kauh ring ambarané, inggih Suryan titiangé sané setata masunar kebinawa! Embanembanan I Ratuné durung pisan mencahang manah titiangé sané kemarman, sané ngawinang titiang metunggilan ring Sunar I Ratuné, raris titiang ngewilang-wilangin seka sasih miwah seka warsa titiang medohan ring I Ratu.

Pét puniki sampun pikarsan I Ratuné, tur pét puniki sesenengan I Ratuné taler, durusang ambil sampun marman titiangé sané gelis pisan ngelintang, raris dagingin gegambaran, sepuhin antuk emas, imbangang ipun ring sayongé sané ngelilus, taler limbakang ring kewidhéné sané metegepan.

Raris pét sampun pikarsan I Ratuné jagi muputang sesenengan I Ratuné ring wenginé sané mangkin, jagi mekaon raris ical titiang ring dedeté, midep minab ring

kenyem semengé

sané

bungah,

midep

ring

tis

toyané

sané

ning. (masambung…)

Catetan: Prosa liris puniki kabasabaliang antuk Komang Berata lan kawedar olih Sanggar Buratwangi warsa 2002

66


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

Satua Cutet

runguang Komang Sri Puspa Déwi

Bengong ia, nyingakin foto kenanganné sareng mémé bapané. Kandeng-kandeng

yéh

peningalané

pipiné.

67

saha

ngetél,

ngarémbés

ka


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

“M

é, sengsara keneh tiangé mémé ngalahin tiang dini. Singké mémé medalem tiang dini nu cerik ngajak adin tiang né kondén sepantesné belas. Nguda kéné nasib tiang

mé?” Raos anak teruna ento sangsaya sada jengis sing karasa peketél-tél losan yéh paningalané ngungsi paningalané. “Beli Dé,” raos anak cerik mabaju lusuh ngelunin anak lanangé ento.” “Napi Dék?” raos Madé Bagus nu sigsigan nyautin adiné. “Beli Dé ngeling?” patakoné Kadék Utra tekén beliné. “Sing Dék, beli sépenan,” saut Madé Bagus tekén adiné. “Men adi begul paningalan beliné, ada apa beli?” patakon Kadék Utra ngaé keneh Madé Bagus jengis sing sida nyautin pitakén adiné. Saklek. Ngeling sigsigan buin Madé Bagus sing sida naenang kroda, nyesel lan sakit kenehné ané rasayang I Madé Bagus. “Beli, inget dugasé i mémé tekén i bapa nu bareng-bareng. I mémé setata ngetisin keneh beliné rikala i bapa gedeg tekén beli. Né jani suba malénan, mémé lan bapa belas makurenan. Beli tusing siap Dék. I bapa sawai-wai sing taén jumah pepesan magaé. Sing taén rungu tekén pianak somah ento makrana I mémé magedi. Nyesel beli Dék, hidup diguminé né. Engsek keneh beliné,” tuturé ené pesu los uli bibihné Madé. “Beli, ampuanang beli pedih buka kéné. Sing ja beli gén ané pedih. Sing beli gén ané nyesel, tiang masé beli. Tiang nu cerik, nu SD kelas 3 jani. Apa ané tawang tiang, tiang perlu anak tua sané ngajahin tiang, ngurukang tiang ané beneh. Men buka kéné ané bakat beli. Diolas beli da sanget sungsut ring hati beliné buka kéné,” raos Kadék Utra jengis. “Beneh ané to orahang Kadék, nanging beli sing nyidang nrima Dék. Beli suud masuk demi nyén, demi Kadék jani. Beli mati-matian magaé ulian i bapa sing taén dini, sing taén bertanggungjawab ngajak pianak.” Ngeling makadadua, sebet sané ngrubéda kenehné. ***

68


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

“Yan, ija cang ngalih gaé nah? Tujuin ja icang gagaén pang ada anggén bekel adin tiang masuk,” petakon I Madéné tekén I Wayan Jaka. “Ebéh masan jani aluh to ngalih gagaén. Ané éngkén kal tagih gaéné Dé?” sautné mamongkak. “Nah, ané engkén gén ja, yang penting cang nyidaang ngidupin tiang lan adin tiangé I Kadék,” Raos I Madéné. “Béh, melah san keneh ciné Dé, salut cang kén ci. Nu teruna ngelah té ci keneh kéto. Cang lega nyingakin ci kéné. Nah kal usahaang cang nulungin ci. Ditu di Banjar Sekar, ada bendésa né ngalih tukang nyampat di balé banjar. Coba ci kemu saget té ci nyidang maan gagaén lan pipis ulian magaé ditu,” raosné I Wayan Jaka yukti. Sané biasané ia maboya. “Suksma Yan, ci émang ngerti sajan,” kenyeman I Madé ngiasin bibih tipisné. “Béhh, nah santai gén jak cang,” raos I Wayan Jaka sada mekenyir. “Nah icang pamit ba, lakar ka tongos ané tujuin ci to. Suksma gatiné nah Yan.” Laut I Madé Bagus ngucap suksma lan mepamit nuju tongosné tujuin I Wayan Jaka. Teked di Banjar Sekar, I Madé Bagus buka pitik kélangan ina. Laut ia ngetis di punyan bingin paek Désa to. “Mih ija ya lakun jani? Lén sada guminé panes gatiné.” Ditu keneh sengsaya ngalémpasin keneh I Madéné. Laut teka uli kauh anak lingsir mabusana putih. “Wé cening, ngujang dini negak, apa makrana cening dini slapat-slapat tengai gedé kéné? Uli dija cening né?” raos anak lingsiré ento. “Ampura mbah. Wastan titiang Madé Bagus, tiang saking banjar Marum, mangkin titiang ngarereh Jro Bendésa ring driki jagi nunas pakaryan mangda tiang prasida nyekolahang adi tiang sané kari alit,” kéto pasaut I Madé Bagusé alus banban.

69


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

Ni Kadék Rika Riyanti

70


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

“Oh kénten, becik pisan keneh ceningé. Men mémé bapan ceningé dija?” kéto pangraos anak lingsiré ento ngaé semuné I Madé jengis. “Mémé bapan titiang sampun palas makurenan, tiang nutug bapan titiang kéwala kapah di jumah. Nika mawinan titiang seleg magaé apang sida ngidupin titiang lan adin tiangé I Kadék,” kéto pasautné I Madé sambilang kandeng naenang yéh paningalané. “Uduh cening sampunang cening sengsaya. Nika boya ja mémé bapan cening tusing rungu, nika ngajahin cening apang sida dadi anak sané suputra tur mandiri. Patut parilaksanan cening sinah nemu pituju sané becik,” kéto pasautné anak lingsir ento saha ngetisin keneh I Madéné. “Mai jalan tutug jalan ené beneng kaja, lurus gén kanti di pertigaan terus lurus. Ada umah bagus mejenés ditu ba umah Jro Bendésa,” kéto pituju anak lingsiré ento. Bawak satua, mangkin I Madé Bagus sampun polih gaginan di Jro Bendésa dadi sopir lan tukang bersih-bersih di Pura Désa. Saget metemu ngajak bapané I Madé di warung Mén Bijané. “Madé, né té cai panak bapané? Kadék ija?” kéto petakoné paling peliatné. “Né tiang, ngujang mara bapa rungu ngelah panak? Uli pidan kija?” saut I Madé Bagus jengis. “Béh cai, sing nawang bapa gén. Bapa magaé Dé,” saut bapané jengat. “Ngugu gati tiang, da ba ngrunguang tiang. Sing perlu pagaén bapané yén kéné gén, nelantarang panak.” “Dé, bapa nawang bapa mula saja pelih. Pelaksanan bapané suba corah gati. Bapa ngidih pelih. Bapa kéné ulian bapa kondén siap nu ngelah panak. Bapa tamatan SD Dé, bapa kondén bisa nyuang gaén lebih. Bapa ngantén nguda Dé, né makada kéné dadiné,” kéto pesaut Pan Jaya tekén pianakné saha ngambeng yéh peninggalan natarang isin kenehné sujati. “Men kéto ngujang bapa nagih di jaené gén? Inget naké sasanan dadi nak tua. Sing ja ento gén ané bisa ngaé demen, nu liu swadarma iraga yén ba

71


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

ngantén. Jani mémé ba palas ngajak bapa. Bapa sareng I Kadék gén sané gelahang tiang jani, runguang tiang pa. Didik panak-panak bapané pang dadi anak suputra. Pantesné bapa né ngamaang contoh ané melah apang bisa panakpanaké nuutin parilaksanan bapané,” raos I Madé. “Beneh buka tutur Madé, Madé jani ba truna ba nawang beneh pelih. Saja bapa nu sing bisa bertanggungjawab, ulian bapa cening kéné ajak dadua. Ngidih pelih bapa Dé, lan jalan pituju bapa apang bisa dados rerama sané becik,” ngrémbés yéh peningalan bapané ulihan lek atiné tekén panakné. “Nggih jalan pa, bareng-bareng malaksana becik. Tiang nunas ampura yéning tiang kasar mareraos tekén bapa. Tiang ngarepang bapa mangda bisa ngarunguang tiang sareng I Kadék. Masalah magaé tiang suba maan gaé di Jro Bendésa. Jani, jalan balik mulih ka umahé Pa.” Lantas Pan Jaya sekat ditu mara ia sadar ngelah panak, sadar kén swadarmané. I Madé Bagus lan I Kadék Utra marasa bagia pisan ngelah rerama yadiastun tan paméméné.

Komang Sri Puspa Déwi, sisia ring SMAN Bali Mandara, Buléléng

72


Satua Masam bung

Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

mawa madui (13) I Ketut Sugiartha

Bu Anés sedeng masagi di ruang makan dugas Putu macelep ka kamarné. Ia lakar nutugang mamaca bukuné Aiko Gibo: Manusia

Tidak Mati, sakéwala tanggehanga mapan André lantas ngedeng limané ngajakin ka ruang makan.

73


Suara Saking Bali

C

Édisi XLVII | Séptémber 2020

ara biasané satondén ngawit madaaran makajang pada ngrastiti. Kulawargané Pak Anés berdoa anut tekén agamané, Kristen. Putu masih ngrastiti anut tekén agama gelahné, Hindu.

“Jaen sajan rasaang tiang masakan Bu Anés,” kéto Putu ngajum disubané

suud madaaran. “Kanggoang, Ibu tusing bisa masak. Yéning karasa jaen ento ulian Putu bisa nyuksmaang pican Widhi.” “Saja to, Putu,” Pak Anés nimpalin. “Rasa angayubagia ento satmaka basan idup. Yén iraga sing bisa nyuksmaang pican Widhi sinah lakar marasa kuangan dogén.” “Patuh tekén loba,” André sagét nimpalin. “Jlema buka kéto tusing ja taén lakar ngarasaang bagia. Yadian sugih nanging tetep marasa lacur.” Putu angob ningehang munyin André. “Mih, sing madaya Bli Putu yén André dueg sajan. Dija maan palajahan buka kéto?” “Béh, Bli Putu jeg bisa gén,” André laut majujuk munduhang piring lakar umbaha. Cara biasané, disubané suud madaaran André lantas macelep ka kamar lakar mragatang tugas sekolahané. Ulesné tusing ada ané rasaanga sukeh. Ento awanan ia tusing ngidih tulung tekén Putu. Mapan nadaksara ada tamiu teka, Putu nanggehang kenehné maraosan ajak Pak Anés. Macelep ka kamar ia lantas ningehang tembang nganggon walk man gelah André ané pasilihanga tekén déwékné. André suba cara adiné padidi. Lega kenehné nyidaang makumpul ajak kulawarga ané setata sagalak sagilik salunglung sabayantaka sarpanaya. Buin kejepné sawat dingeha ada anak nogdog jelanan. Putu ngelésang earphone ané nekepin kupingné. Disubané mukak jelanan dapetanga Pak Anés majujuk di maluné sambilanga makenyem. “Dadi Pak macelep?” Pak Anés matakon ngaé Putu maplengek. “Oh, dadi san, Pak.”

74


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

Manik Sudra

75


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

Putu ngedeng kursi di durin mejané laut ngorahin Pak Anés negak. Ia padidi negak di sisin pasaréané. “Ada kabar luung, Putu,” semitan Pak Anés bungah. “Kabar apa to, Pak?” “Di malu ada timpal Pak. Ia teka mai nakonang guru tari Bali. Guru ané nyak ngurukang pianak majikanné jumah.” Putu tondén resep tekén tatujon raos Pak Anés. “Pak ngenehang ené galah melah sajan.” “Melah kénkén, Pak?” “Urukang pianak majikanné ngingel. Pak percaya Putu pasti waged ngigel lan liu ané bisa igelang Putu.” “Yén ngingel dong bisa, Pak. Kéwala Putu sing taén ngurukang.” Pak Anés makenyem. “Sing ja perlu ngurukang cara guru di malun kelasé nganggon téori magenepan. Pianakné tuah iseng mapan sedeng prai.” “Ngudiang sing ja malajah di sanggar tari? Kadén ada sanggar tari di Jakarta?” “Pada sing nyak. Makadua pianakné nagih malajah jumah padidi.” Putu mendep. Sujatiné ada kenehné nyemak galahé ené nanging kenehné nenga-nenga mapan tusing pesan taén ngurukang ngigel. Ia jejeh yéning tusing nyidaang ngisinan keneh anaké ané malajah. “Kéne gén malu, nah. Lakar orahang Pak Putu nu matimbang. Kénkén miribné?” Putu manggutan. *** Taksi ané penékina tekén Pak Anés ajak Putu marérén di malun umah nomor solas di silih tunggil wawengkon perumahan élit Kebayoran Baru. Tusing ada jalema ngenah majlawatan di jalané mapaping warna barak. Natah umah ané kaojog jelanan lan jendélané pada mauneb, kéto masi garasiné. Lénan tekén entik-entikan bunga, di natah di malun térasé ada masih punyan

76


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

nangka ané sedeng mabuah. Mirib tusing ja makelo buah nangka ané ngléndok di carangné ento suba lakar nasak. Pak Anés mecik bél ané tongosné mengkeb di durin pagehan besi mategeh abangkiang. Putu iteh mandrengin kaluwihan padang mutiara ané mentik buka karpét makebat di betén punyan nangkané. Tusing makelo madingehan ada anak mukak pintu gulung garasiné. Lantas ada anak teruna cenik nengok. “Ibu ada jumah?” Pak Anés nakonin anaké totonan. “Bapak nyén?” ia mabalik matakon. “Orahang dogén Pak Anés, ngatehang guru tari.” Disubané ngmaang kelép apang ngantiang, terunané ento mabalik ka tengah. Tusing ada limang menit ia suba pesu buin ngorahin apang Pak Anés ajak Putu macelep. Makadua lantas majalan marérod ngliwatin garasi ané misi mobil dadua. Ménggok ka kébot acepok laut neked di ruang kulawarga ané linggah. Suba ngantos ditu Bu Niti ajak pianakné ané suba pada bajang. Pak Anés lantas ngenalang Putu tekén Bu Niti lan pianakné makadua. “Putu, Pak Anés, apa gaénang Ibu?” matakon Bu Niti cara suba matimpal leket. “Ten perlu répot,” Putu masaut. “Ten ja repot.” “Napi gén dados,” Pak Anés nyautin. Sinambi maraosan paningalan Putu mileh maencegan. Ia angob nepukin ruang kulawarga ané linggah tur rapi. Ada makudang keramik Cina lan lukisan gedé-géde magantung ditémboké. “Minum malu,” Bu Niti nanjénin sambil nyacarang téh botol di duur méjané. “Suksma. Sira lakar malajah ngingel, Bu?” “Ené suba, ajak dua,” Bu Niti masaut sambilanga nujuhang bajang-bajangé. “Ngawit mangkin?”

77


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

Bajang-bajangé makadua saling tolih. Ulesné nu kimud mapan mara sajan kenal. Putu masi kéto, sada kamemegan mapan tusing ngadén lakar ngurukang anak suba pada bajang buinsada jegég-jegég. “Langsung gén, Putu. Yén nyidaang sabilang wai,” kéto pangidih Ibu Niti. Putu manggutan. “Nggih yéning sané malajah sayaga.” “Pasti sayaga, sedeng melaha prai.” Putu anggut-anggut. Galah buka kéné mula luung sajan anggon malajah ngigel. Nyidaang ngincepang keneh malajah, tusing kagugul tekén prekara ané lén-lénan. Putu lantas ngajak bajang-bajangé makadua ngawit malajah ngigel disubané Pak Anés ngalahin mulih mapan ada gaé ané perlu pragatanga jumah. “Suba taén malajah ngigel?” Putu matakon apang melah baana ngurukang. Makadua kituk-kituk sambilanga makenyem kimud. “Ampura, dadi Putu nawang adan ragané makadua?” “Tiang Julia,” masaut bajangé ané tegehan lan makulit kuning langsat. “Mbok tiangé ené Laras.” Ané sambata durinan ngenahné tusing pati pesu munyi. Ia tuah makenyem kala Putu nguratiang déwékné. Awakné éndépan buin abedik katimbang Julia, nanging kulitné tusing ja sanget putih cara adiné. “Tuutin Putu,” Putu ngorahin disubané makadua pada majujuk di duriné. Putu lantas ngédéngang dasar igel ané madan agem. (masambung….)

Ketut Sugiartha embas ring Baturiti, Tabanan, 9 November 1956. Kakawiannyané ring basa Indonésia sampun kawédar ring Bali Post, Bernas, Detektif & Romantika, Kartini, Media Hindu, Nova, Sarinah, Selecta, Senang, Simponi, Sinar Harapan, Suara Karya, Suara Pembaruan miwah média sané lianan.

78


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

Puisi Bali

puisi-puisi ni kadék dwi satya ambarawati

79


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

Anak Madasi

Apa ané ia pegaénin? Apa ia lega nyemak gaé kéto? Apa ia bangga? Ia anak terhormat Ia anak madasi Ia negak di kursi bergéngsi Nanging ia nyemak hak anak lén? Ia anak dueg ané tusing ngelah pangrasa Ia tusing marasa kapining dosa Kramané kéweh ngalih pamelin nasi Pesu peluh apang nyidayang napak pertiwi Nanging anak madasi ento tetep melali Kema mai tusing peduli Jadmané di betén sakit ati sabilang wai

80


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

Korupsi

Korupsi…. Ngalih untung pedidi Kapining anak lén tusing peduli Ané penting maan lega di ati Korupsi….. Sampun dadi tradisi Semaliha uli jaman ilu Kanti neked jani Korupsi…. Sampunang melihang guru Sampunang melihang pendidikan Pelihang anggané soang-soang Korupsi…. Ten taén guru ngajahin kéné kéto Rerama masi pepes mabesen Apang iraga tetep ngastiti Widhi

Ni Kadék Dwi Satya Ambarawati embas ring Seraya, 24 Oktober 1995, dados mahasisia semester VII, ring Prodi Pendidikan Bahasa Bali, STKIP Agama Hindu Amlapura

81


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

Naskah Drama

galungan puput I Wayan Sumahardika

Pragina IWA KAPLUR (60)

: Iwa Tiri Wayan Danu

WAYAN DANU (35)

: Sané Dadi Tokoh Utama Cerita

GEDÉ CALUK (42)

: Réntenir

MÉMÉ (62)

: Méméné Wayan Danu

BAPA/KETUT RENENG (70) DÉ DANA

: Bapané Wayan Danu

(23)

: Adi Tiri Wayan Danu

MANG YANI (14)

: Adi Tiri Wayan Danu

MAN SEKAR (27)

: Tunangan Wayan Danu

PAN SEKAR (72)

: Bapané Man Sekar

82


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

Munyin jam maklenténg sabilang peteng. Munyiné nénten ngantenang galah sané pastika. Tuah mamunyi. Sabilang klenténg munyin jam punika wantah nyihnaang pelaibané Ketut Reneng. Sunar ring ungkur siluét ngendih. Angkihan Ketut Reneng, kasarengin rasa jejeh inggian paundukan mati sahasa ngrauhin. Lianan punika, makudang-kudang anak nedeng nguberin, ngalihin Ketut Reneng sambil makraik “matiang, tunjel, sepeg baongné, bangsat, penghianat, matiang!” Ring ungkur anak-anaké punika, taler kasarengin anak istri sané nedeng beling masih mageluran, “Beli! Beli! Tulungin tiang Beli! Da kalahin tiang beli!”

IWA KAPLUR

: “Yan.. Wayan! Wé, Yan! Wayan!”

WAYAN DANU

: “Éh, Éng.. Éngkén, Wa?” (tengkejut uli bengongnyané)

Lampu masunar ring panggung. Sampun wénten Iwa Kaplur ajak Wayan Danu malinggih, genah marupa sekadi umah sané bungah, jangkep madaging sofa, méja, foto kulawarga miwah makudang hiasan sané ngawinang asri. Umah punika katongosin olih Wayan Danu kasarengin mémé miwah kakalih adi tiriné Wayan Danu.

Wayan Danu ngenah negak di ampik, ia sedek nglungsur banten Galungan, lan kawagiang antuk makudang-kudang kranjang sané malianan, minakadi buah ring keranjang buah, jaja ring keranjang jaja. Saté, tum, pésan miwah olahan bé sané lianan ring keranjang bé. Iwa Kaplur nulungin, sambilang milihin buah sané meled pacang ka ajeng.

IWA KAPLUR

: “Apa kabengongin, Yan?”

WAYAN DANU

: “Éhh.. sing ada apa, Wa…”

IWA KAPLUR

: “Men kéngkén? Busan tengainé Iwa ka sanggah daja, adi sing ada ngenah ka sanggah maturan Galungan?”

83


Suara Saking Bali

WAYAN DANU

Édisi XLVII | Séptémber 2020

: “Nak I Mémé semengan suba mabanten di sanggah, lantas ka sanggah daja. Makrana jam 10 ukuna nangkil ka Lempuyang, Wa.. Ngajak Dé Dana, Mang Yani, lan Man Sekar bareng masi milu”

IWA KAPLUR

: “Man Sekar? Tunangan Wayané milu masih?”

WAYAN DANU

: “Ae, Wa.. iya suba ané nyetir mobilé.. Dé Dana nak kondén ngelah SIM..”

IWA KAPLUR

: “Oh.. Men? Adi tumbén méméné nyak pesu? Yén sing hari raya, biasané kan Mémén Wayané kadén sing ja lakar nyak pesu uli jumah…”

WAYAN DANU

: “Nah.. nto suba, Wa.. Iwa kan suba nawang nyén ané ngajakang mémé pesu jani…”

IWA KAPLUR

: “Hmmm.. Men, Wayan adi tusing milu?”

WAYAN DANU

: “Busan tiang iseng mukak béngkél tiangé, Wa.. Ramé masi maan pasuh. Makané kondén maan maturan ka Merajan Daja. Mu, Wa.. ajeng alu lungsuranné.. ada juuk, apel.. tapé masi ada..”

IWA KAPLUR

: “Yan… (siep) Yén Wayan, demen sing jani Bli Ketut Reneng, Bapan Wayané suba mulih?” (sambilang melut apel)

WAYAN DANU

: “Biasa dogén, Wa.”

IWA KAPLUR

: “Wayan kondén maan ngorta ngajak Bli Ketut?”

WAYAN DANU

: “Biasa dogén masi, Wa.”

IWA KAPLUR

: “Ajak naé Bli Ketut ngorta, Yan.. Bli Ketut pasti iseng pesan ngajak Wayan..”

WAYAN DANU

: (mendep)

IWA KAPLUR

: “Yan..”

WAYAN DANU

: “Tiang, Wa?”

IWA KAPLUR

: “Wayan suba maan ningeh ortané di banjar?”

84


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

WAYAN DANU

: “Orta muaniné ento, Wa?”

IWA KAPLUR

: “Ae..Ngortaang Bli Ketut Reneng..”

WAYAN DANU

: (mendep)

IWA KAPLUR

: “Di sisi, Bli Ketut suba ortaanga tekén banjarané, Yan.. Sebenehné Iwa tusing juari ngorain Wayan.. sakéwala, nah… kénkénang men.. Anak Wayan ané paling wayaha jumah.. Apang Wayan nawang, suud Bli Ketut megedi ngalahin Wayan ajak mémén Wayané ipidan, lantas mémén Wayané ngantén ngajak Dé Lagas, Belin Iwané.. Lantas.. nah.. kan Wayan suba nawang.. tuah Wayan dogén ané ngidaang Iwa ajak nutur jani, Yan.”

Mirengang punika, Wayan Danu mendep ajebos, ia sekadi kalintang sebet, nanging ia mautsaha naenang hatiné, nguredang gedeg sané kataenang. WAYAN DANU : “Tiang sing bakat baan ngenehang, Wa. Kenapa adi mara jani iya mulih. Rikala makejangné suba ngancan ngaluungan. Rikala suba tusing taén buin bakat kenehang tiang. Rikala I Mémé suba sing taén nakonang iya buin. (mendep) Tiang inget ugan sabilang Galungan, Wa. Sabilang Galungan, I Mémé

maan dogén ngrumuk

ngenehang megediné muaniné ento.” IWA KAPLUR

: “Nah.. Iraga makejang nawang unduké ento, Yan.”

WAYAN DANU

: “Nto mawinan tiang sing juari ngajak Bapa Lagas, Wa. Jeg kadirasa lantang gati basangné Bapa Lagas nyalanin idup ngajak mémén tiangé.”

IWA KAPLUR

: “Nto krana tresnan Bli Lagas gedé gati teken memen Wayane, Yan.”

WAYAN DANU

: “Nah.. Suba ja kéto, Wa.. Pedalem masi Bapa Lagas, krana mémén tiang mara ngrasayang gedé tresnané tekén

85


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

Bapa Lagas disubané ngalain. Mémé sing suud-suud nyeselin unduké Bapa Lagas ngalain.” IWA KAPLUR

: “Ento unduk ané suba atiban liwat, Yan..”

WAYAN DANU

: “Sesai tiang nyeselang déwék, Wa.. Adi jeg énggal gati Bapa Lagas ngalain iraga. Yén Bapa Lagas nu idup, pasti tekané muaniné nto sing maarti apa tekén mémé jani.”

IWA KAPLUR

: “Lantas.. kénkén jani, Yan? Apang ngidaang Wayan mragatang unduk katekan Bli Ketut jani, Yan?”

WAYAN DANU

: “Né tusing ja tuah unduk tiangé dogén, Wa. Tiang masi ngenehang mémé. Rikala muaniné ento teka pitung dinané ibi, mémé ngrasa idup buin. Tiang sing taen ningalin mémé

buka kéto. Sing las asané tiang dadi

pianakné ngilangang rasa bagiané I Mémé. Mémé ané nyaga tiang uling ipidan, kéweh ngedénang tiang, diastun banjarané gedeg ulian iraga suba kadung macolék pamor, kadéna kulawarga penghianat. Jani jeg.. Duh, tiang inguh gati, Wa.” IWA KAPLUR

: “Ulian ento, Yan. Wayan pang nawang. Unduké ené tusing ja ngitungang banjaran ané tusing demen ngajak Bli Ketut Reneng dogén. Wayan kan suba nawang, telung tiban ané suba liwat iraga ngaturang ngabén masal. Bli Ketut masi milu kaupakarain ulian kadén suba ngalain. Yén unduk ring niskalané suba pelih, Yan. Né mula nyakitin ati , nanging yén manut Iwa, Bli Ketut apanga aliang tongos joh uli désané né, Yan.”

WAYAN DANU

: “Maksud iwa, tiang apanga nundung I Bapa? Aduh, sing kakeneh baan tiang, Wa. Apabuin adin-adin tiangé jeg demen pesan ada muaniné ento mulih, cara adin-adin tiangé ngelah bapa baru buin.”

86


Suara Saking Bali

IWA KAPLUR

Édisi XLVII | Séptémber 2020

: “Nto krana adin-adin Wayané tusing nawang unduké né. Semeton ané di sanggah bedaja suba pada ngerumuk, Yan. Makejang tusing demen ngajak Bli Ketut Reneng.”

WAYAN DANU

: (mendep)

IWA KAPLUR

: “Yén né tengilang, Yan. Adin-adin Wayané, ané suba sepatutné dadi pewaris, makatang umah, natah, lan apa ja ani gelahang Beli Lagas lakar tusing bisa bakatanga ajak adin-adin Wayané. Wayan kan nawang kéngkén jelé melah nyama jumah daja? Apabuin koné Wayan lakar ngantén ajak Man Sekar. Iwa jejeh dadiné ngenehang kénkén lakara mémé lan adin-adiné, Yan.”

GEDÉ CALUK

: “Yan Danu! Yan Danu!”

Kapirengang suaran Gedé Caluk ring sisi. Gedé Caluk inggih punika pinaka réntenir sané katakutin ring désa

GEDÉ CALUK

: “Swastiastu, Yan.”

WAYAN DANU

: “Yéhh.. Bli Gedé.. Mai negak, Bli.”

IWA KAPLUR

: “Kénkén Dé? Seger?”

GEDÉ CALUK

: “Apané seger, Wa.. Ekonomi sedeng sing tegteg jani. Pariwisata ngengsut. Tamu-tamu sing ada ané ngenah song cunguhné! Pocol pemerintah ngaé désa wisata nanging sing ada apa déé..”

IWA KAPLUR

: “Yéééé? Asané dugasné maan ramé sing, Dé?”

GEDÉ CALUK

: “Oo.. suud pengabénan masal désa ugané, tamu-tamu makejang teka. Désa iraga ipidan ané orahanga tenget lantas dadi désa ani asri. Mirib, wong-wong ané di sema makejang suba maabén. Ento ngeranayang désané asri. Nanging…”

87


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

WAYAN DANU

: “Naning kenapa, Bli?”

GEDÉ CALUK

: “Ampura né Yan, Nah.. Nu dingeh-dingeh dogén.. Tusing tiang sané ngorahang.. Tuah ningeh orta..”

WAYAN DANU

: “Orta napi, Bli?”

GEDÉ CALUK

: “Ada sawa ané suba maabén koné idup bin. Nah.. Désa suba ané kena dadiné. Nanging sajaan né, sing beli ané ngortaang. Beli tuah ningeh dogén.”

IWA KAPLUR

: “Ento orta ngaé-ngaé adané, Dé..”

WAYAN DANU

: “Éh.. ehmm.. Bli. Tiang ngaenang kopi malu, Nah…”

GEDÉ CALUK

: “Éh, eda répot-répot, Yan. Bli teka mai lakar ada tuturang kesep dogén. Kéné, Yan.. Sujatiné, né masi ngitungang unduké ngabén ipidan.”

WAYAN DANU

: “Ada apa nggih, Bli?”

GEDÉ CALUK

: “Wayan kan suba nawang, ané anggon upakara ngabén Bli Ketut Reneng, Bapan Wayané, ané jani buin idup to, Wayan nyilih pipis 20 juta kén beli… Dugas to beli mula ngemaang ulian Wayan kuangan pipis. Nanging jani ulian Bapan Wayan nu idup, Bli jani lakar nagih pipisé nto, Yan.”

Wayan Danu lan Iwa Kaplur saling tolih.

WAYAN DANU

: “Inggih, Bli.. Tiang pasti lakar nguliang pipisé nto, Bli.. Nanging kanggoang kecicil, Bli.. Minab jani rainan Galungan. Liu lakara tiang meli lakar Banten. Suud Galungan masih keneh tiang lakar…”

GEDÉ CALUK

: “Wayan lakar ngantén, kan? Ulian ento suba, pasti makelo kel Wayan nguliang pipis beliné. Anaké ngorahang yén nyilihang pis anggo upakara ngabén nak

88


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

mati nanging ané abén ento idup buin, to lakara ngraranin sengkala. Jelék to, Yan. Ulian ento suba bli takut, Yan. Apabuin ngenehang Wayan lakar ngantén suud Galungan jani. Né ba ngranaang bli nyangetang inguh ngenehang.” WAYAN DANU

: “Inggih, Tiang lakar nguliang, Bli. Lakar uliang tiang suud…”

GEDÉ CALUK

: “Yén nyidaang mingguné jani, Yan! Ampura, Yan. Bli sing nyak sebenehné maén kasar. Sakéwala né suba dadi omongan di banjarané, Wayan ajak nyaman Wayané lakar kasepékang ulian Bapan Wayan biin ngenah jumah. Ulian ento bli sing nyak nyemak gaé lebih!”

WAYAN DANU

: “Nanging, Bli…”

GEDÉ CALUK

: “Pokokné, Yan. Wayan apang nguliang mingguné jani. Yén tusing, Wayan pasti nawang kénkén nasib anaké ané tusing mayah utang ajak Bli! Bli pamit, Yan! Ngiring, Wa!”

Gedé Caluk magedi.

IWA KAPLUR

: “Kénkénang jani, Yan?”

WAYAN DANU

: “Sajaan ané orahanga ajak Bli Madé, Wa? Tiang ajak makejangné lakar kasepékang?”

IWA KAPLUR

: “Sing nawang masih iwa, Yan. Iwa mara masih ningehang unduké ento. Ningeh omongané Dé Caluk cara tuni, bisa gén ento beneh. Wayan kan suba nawang kéngkén ipidan krama sané matungkasan ngajak partainé Bli Ketut. Jani, diapin ngabén masal suba majalan, gedeg basang krama désané sing lakaran ilang. Apabuin sapetekan Bli Ketut jani. Yan, kayakné Wayan ajak

89


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

makejang harus sayaga yan (siep) hah… masalahné baat sajaan, Yan. Iwa sebenehné sing las ningalin Wayan nanggung makejang pedidian. Nah coba iwa jani ngomongang ngajak jero keliané. Nyén nawang nyidang raga sangkep ajak makejang.” WAYAN DANU

: “Inggih, Wa.”

Iwa kaplur medal saking panggung, kacingakin baan paliatanné Wayan nlektekang nyarengin Iwa Kaplur. Sajeroning Wayan meled mewali nglanturang pakaryannyané, kapireng suaran bél mobil ring arep pameson pakarangané. Suaran Iwa Kaplur sané nyapatin gigis kapirengan. Wayan Danu ngantosang makejang rauh.

MANG YANI

: “Bli Wayan, Bli Wayan!”

Mang Yani rauh. Katutugin olih Dé Dana, Mémé miwah Ketut Renang ring ungkur. Sawusan punika rauh taler Man Sekar, tunangan Wayan Danu.

MANG YANI

: “Yeh.. Bli Wayan, suba mulih magaé? Suba makelo bli?”

WAYAN DANU

: “Ae mang, kija dogén mara jak makejang?”

MÉMÉ

: “Ajak makejang tuni singgah malu ka Candidasa, Yan. Suba makelo mémé sing maan mlali pesu. Mara mémé mrasa jeg makejang suba liu né maubah.”

DÉ DANA

: “Mémé sih. Uling pidan ngoyong dogén jumah. Tusing taén nyak ajak pesu melali.”

MAN SEKAR

: “Bli Wayan, Bli Wayan nawang sing, busan I Mémé ningeh munyin mobil ambulans, jeg makesyab nyeh. Tiang milu masih mekesyab dadiné. Nanging sing ja ada nyeh.”

90


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

MANG YANI

: “Aget ada I Bapa, ané bisa nenangang.”

WAYAN DANU

: “Sirina mobilné nak mula serem, anaké jani tusing lakar nawang yén sing idup dugas zamané ento.”

MANG YANI

: “Émangné kenapa ajak sirina ento bli?”

MÉMÉ

: “Uhuk-uhuk (kokohan)… nyidang nyemakang mémé yéh, Yan? Mekelo sajan di jalan ngemasin mémé bedak. Jemakang masih bapané. Bli bedak masih kan?”

BAPA

: “Ae.. Wayan, nyidayang sing nyemaka…?”

Durung wusan bapané ngraos, Wayan sampun magedi ka paoné.

WAYAN DANU

: “Yéh di téko masisa tuah agelas. Né anggo mémé dogén.”

MAN SEKAR

: “Mai, Pa. Nyoman dogén né nyemakang, Pa. Cepokan masih lakar gaénang kopi.”

MANG YANI

: “Tiang milu nulungin mbok nah..”

Man Sekar miwah Mang Yani ka paon nyiapang wédang.

MÉMÉ

: “Wayan nu pedih ngajak I Bapa?”

WAYAN DANU

: “Mémé, pasti mémé kenyel uling joh. Marérén malu, Mé.”

MÉMÉ

: “Sing melah yén mapedihan makelo, Yan. Yén ada né pelih, ento makejang pelih mémé ané ngadén bapané magedi tanpa alas ngutang iraga. Jani suba ya mabalik mulih. Makejang lakar mawali cara ipidan.”

WAYAN DANU

: “Tiang ba sing ngelah bapa mé!”

MÉMÉ

: “Wayan!”

91


Suara Saking Bali

BAPA

Édisi XLVII | Séptémber 2020

: “Depang dogén suba luh, baang ya waktu, makejang perlu prosés apang bisa cara ipidan.”

WAYAN DANU

: “Kanti mati ja tiang, sing lakar taén nerima muani ené dadi bapa!”

DÉ DANA

: “Bli… sing melah cara kéto” (ka Wayan)

Man sekar miwah Mang Yani rauh makta wédang

MAN SEKAR

: “Niki, Pa, Dé, Bli.. Kopiné..”

MANG YANI

: “Né nak Komang ané ngaé.. Pasti jaen..”

BAPA

: “Ouh, saja, Man.. men kéngkén rencana ngantén ngajak Wayan? Suba nentuang déwasa ayu?”

MAN SEKAR

: “Kondén, Pa. Soalné kan niki enu Galungan. Suudan Galungan mara tiang ajak Bli Wayan mastiang déwasa sané becik. Sing kéto, Bli?”

WAYAN DANU

: “Aee, Luh.”

MANG YANI

: “Énggalang dogén ngantén ajak Bli Wayan, Mbok. Apang Komang ada ané nulungin nyait banten sabilang rainan.”

MÉMÉ

: “Mimih I Komang. Ngaku-ngaku dogén bisa nyait banten, tundén ngopin mémé mabanten dogén sing nyak.”

MANG YANI

: “Yéé.. Mémé.. Manian kan Mbok Sekar ané nulungin. Sing kéto, Mbok?”

PAN SEKAR

: “Wayan.. Wayan…”

Pan Sekar ngranjing, samian nyambut ragané rauh

WAYAN DANU

: “Éh, Bapa.. ada apa peteng-peteng kéné, Pa?”

PAN SEKAR

: “Dija Man Sekar?”

92


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

MAN SEKAR

: “Bapa… Adi gawat sajan.. Ada apa ngalih tiang, Pa?”

WAYAN DANU

: “Bapa, negak malu mategtegan. Niki wau ja makejangné ngopi”

PAN SEKAR

: “Sing perlu répot-répot, Yan. Bapa meled ngajak I Nyoman mulih gén.”

MAN SEKAR

: “Mulih? Adi tumbén bapa buka kéné? Biasané bapa sing taén ngrunguang tiang.”

WAYAN DANU

: “Ae, Pa. Malinggih dumun. Yéh saja. Sapisanan tiang meled ngraosang pawiwahan tiang sareng Man Sekar. Kadung mémé miwah adin-adin tiangé dini.”

PAN SEKAR

: “Ngajak Bapané Wayan masih kan?”

BAPA

: “Pan Sekar.. Lugrayang tiang bapané Yan Danu.”

PAN SEKAR

: “Amontoan dogén, tiang tusing perlu ada basa basi dini, né jani tiang dot ngajak Nyoman mulih” (sambilang matek limané Sekar)

MAN SEKAR

: “Nak kéngkén né, Pa? Nyanan masi tiang mulih, Pa!”

PAN TAMI

: “Pokokné jani!”

WAYAN DANU

: “Ndén malu, Pa. Ada apa sebenehné ené, Pa? Tiang seken-seken sing ngerti. Yéning ada masalah jalan bareng-bareng raosang, Pa”

PAN SEKAR

: “Masalahné sing ja lén, tuah Bapan Wayané!”

BAPA

: “Émangné ada apa niki ajak tiang, Bli?”

PAN SEKAR

: “Lek sajan bapa ngajak semeton bapa, Yan! Wayan tusing taén ngorang Bapan Wayané taén milu PKI!”

SEKAR

: “Bapa!”

PAN SEKAR

: “Endepang ibané Sekar! Sekar sing nawang unduk apa, ené suba jelema-jelema ané ngregut tanah gelah iraga ipidan. Ngaénang kulawarga kakiang melarat! Ngerti!”

93


Suara Saking Bali

BAPA

Édisi XLVII | Séptémber 2020

: “Tulung, Bli. Sampunang beli buka kéné, tiang mara pesan nepukin beli acepok.”

PAN SEKAR

: “Sing ada gunané ngomong ajak gamang. Bli ané suba maabén, jani cara teka bangkit buin. Nyén masih terima unduké ento. Tiang sing lakaran nepinin pianak tiang lan kulawargan tiang milu-milu ulian pagerengan ané suba liwat. Jani suba keputusang pawiwahan Wayan tekén Nyoman batalang dogén.”

MAN SEKAR

: “Bapa!”

WAYAN DANU

: “Pa, jantos dumun, Pa. Sampunang buka kéné, Pa. Tiang nunas, tiang sanget nresnain Sekar, Pa.”

PAN SEKAR

: “Tusing ngidang, Yan. Né suba dadi keputusan kulawarga. Nyoman Sekar pianak bapa sing lakaran ngantén ngajak Wayan”

MAN SEKAR

: “Pa, eda kéné carané, Pa. Tiang masih sanget nresnain Bli Wayan”

PAN SEKAR

: “Nak cenik bengkung! Nuwut dogén apa orahang bapa!”

Pan Sekar ngedeng Sekar medal. Nénten wénten sané prasida nanggehang. Sekar terus ngeling sigsigan. Ia kraik-kraik. Mang Yani sareng mémé taler ngeling.

MÉMÉ

: “Kudiang jani bli? Kenapa buka kéné dadiné?”

DÉ DANA

: “Bapa, Bli Wayan , iraga sepatutné kéngkén jani?”

MANG YANI

: “Mémé…” (ngeling)

BAPA

: (katuju ka yan danu) “Yan… Bapa..”

WAYAN DANU

: “Mendep iba!”

DÉ DANU

: “Bli..”

94


Suara Saking Bali

WAYAN DANU

Édisi XLVII | Séptémber 2020

: “Telung dasa lima tiban. Telung dasa lima tiban iba, ngutang icang ngajak mémé. Icang sing taén nawang kéngkén goban bapan icang buka apa! Uling lekad icang ningeh tuah orta-orta jelek indik iba! Pariselsel I Mémé! Pisuna! Uling lekad icang suba idup tusing ngelah ané madan bapa! Nanging jani nguda iba mai, nguda buin mai, hah!”

BAPA

: “Yan… Bapa ngaku mula seken pelih. Mirib nunas ampura dogén tusing nyidang lakar ngubadin sakit hati Wayan tekén bapa. Daweg bapa ninggalin Wayan ajak I Mémé, bapa seken-seken mrasa sing maurip. Tuah I Mémé ajak Wayan ané nyidayang ngaé bapa nglintangin nyabran dina di perantauan. Bapa sing nawang apa anggon bapa lakar ngubungin Wayan ajak mémé.”

WAYAN DANU

: “Men ento dadiang iba alasan mrasa tekén déwék beneh ngutang I Mémé ajak icang, Hah? Nepinin mémé miara icang dugasé mémé melingang déwék icang? Nepinin kramané nyepékang I Mémé ulian kapisuna dadi penghianat negara?”

DÉ DANA

: “Bli suud monto bli..”

BAPA

: “Bapa tusing ngelah pilihan buin dugasé ento, Yan. Yén bapa terus ngoyong dini dugas ento, makejang dini lakar kena getahné. Ngadénang bapa ané sengsara bandingan ningalin I Mémé ngalahin.”

WAYAN DANA

: “Ouh…dadiné iba nganggep sengsara icang ajak mémé sing ada artiné? Ulian iba icang kaanggep sing ada apané! Ulian iba icang kéweh ngalih gaé! Né jani, ulian iba buin icang buung ngantén ngajak Luh Sekar! Amonto sengsaran icangé sing ada artiné? Bangsat!”

95


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

MÉMÉ

: “Wayan! Suudang monto!”

WAYAN DANA

: “Ngudiang iba buin mabalik mai? Nguda icang ajak mekejang milu nanggung? Yén iba magedi, jalan magedi dogén. Sing perlu mai teka buin! Nguda buin mai! Bangsat!”

DÉ DANA

: “Bli eda ja buka kéto, pedalem I Bapa…”

WAYAN DANU

: “Nah.. Terus.. terusang suba medalem dogén! Pedalem! pedalem! Adi jak makejang tusing taén ngrasayang kéngkén keneh icang dadi beli ané tusing taén nawang bapané pedidi! Apa katawang unduk bliné!”

MANG YANI

: “Sabar, bli…. sabar” (nabdabang)

WAYAN DANU

: “Wak nu cerik mendep dogén! Bli suba kliwat sabar! Bli suba kliwat sabar dugas iya teka mai! Apa buin misi masemu lara. Ngedor gerbang umahé sagetan macelep ka umahé ené! Iya tusing taén mautsaha apa baang iraga ajak makejang.”

DÉ DANA

: “Bli, iraga jak makejang anak suba ngerti kéngkén keneh beliné, sakéwala tusing melah cara kakéné…”

WAYAN DANU

: “Cai sing ngerti, Dé! sing ada né ngerti kéngkén rasané sing ngelah bapa!”

BAPA

: “Nah yan… Ampurayang bapa, Yan.. Amonto gedeg Wayan ngajak bapa. Paling melah bapa megedi dogén..”

WAYAN DANU

: “Megedi suba iba! Megedi!”

DÉ DANA

: “Beli!”

MANG YANI

: “Pa.. Da magedi, Pa. Komang sayang ajak bapa. Pedalem mémé, Pa.” (mautsaha nyegat I Bapa)

BAPA

: “Suksma, Mang, Dé.. Diastun Mang ngajak Dé tusing pianak buah basang, nanging Mang ajak Dé seken-seken nyayangin bapa cara nyayangin bapa pedidi. Bagia sajan

96


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

Déwa Hyang Bapané ngelah pianak buka mang ajak Dé. Lan luh suksma suba nerima beli mabalik. Yadiastun kejep, ento banget ngae lega keneh beli… Wayan… buin cepok bapa ngidih pelih, bapa sing nyidang dadi panutan. Né jani bapa nerima karman bapané, kéwala bapa stata ngastitiang Wayan, dumadak Wayan stata nemu bagia.”

Bapa medal, Mémé miwah Mang Yani ngeling sigsigan.

MÉMÉ

: “Beli! Da megedi beli! Da kalahina buin tiang, Bli. Yan.. énggal tutug bapané, Yan!”

WAYAN DANU

: “Baang dogén ya magedi, mé! Tiang sing taén ngelah bapa!”

DE DANA

: “Bli! Mula seken-seken bli dadi ati ngajak bapa pedidi! Tiang ané tusing pianak kandung bisa ngrasayang amongkén tulus keneh bapa!”

WAYAN DANU

: “Mendepang ibané Dé… Awak sing nawang apa!”

DE DANA

: “Tiang mula sing nawang unduk, bli. Tiang mula tusing nawang kéngkén bli nyalanin idup uli pidan kanti jani, Bli. Krana di jaman tiange lekad iraga suba idup melah. Beli mrasa sengsara? Tiang masih sing nawang kéngkén sengsara ané rasayang beli. Nanging beli taén sing makeneh abedik dogén. Kéngkén ané rasayang I Bapa. Beli ngorahang beli sing ngelah bapa? Ohh nah.. Saje mula beli sing ngelah bapa. Nanging bapan beliné masih mrasa kilangan pianakné. Tusing ja pianak dogén, bapa mai mrasa kilangan kurenané, nyama-nyamané. Nawang bli unduké ento? Sabilang dina I Bapa mlaib ngelidin anaké ané nagih ngamatiang. Yén saja I Bapa nyerah,

97


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

pasti bapa suba mati. Sakéwala I Bapa kéngkén? I Bapa tetep makelid, terus malaib telung dasa lima tiban terus malaib. Apang nyidang matemu ngajak pianak ajak kurenané. Nanging beli apa? Beli enu ngelah mémé! Beli masih enu ngelah tiang! Enu ngelah Komang ané nyayangin beli, nyén sujatiné paling ajak didina dini? Bapa ané kilangan makejang kulawargané apa beli ané tuah kilangan bapa? Sebenehné beli bersyukur I Bapa suba mawali dini. Kadén beli alu, naenang rasa sing juari, rasa takut ané rasayang dugasé di perantauan? Jani I Bapa teka tuah buat beli. Yén beli nu ngerasayang sepi berarti tiang dini ajak mekejang sing ada artiné di matan beliné.” WAYAN DANU

: “Dé…”

DÉ DANA

: “Mé.. (katuju ring mémé) tenang dogén mé.. Ada tiang dini.. Baang dogén Bli Danu kéngkén ja suba kenehné. Tiang né lakar ngalih bapa.. Tenang dogén, Mé. Tiang pasti lakar ngajak bapa mai buin.”

MANGYANI

: “Komang milu Bli Dé…”

Dé Dana sareng Mang Yani matilar. Tuah wénten Wayan Danu sané beku saha I Mémé sané tan surud-surud ngeling sigsigan. Lampu sakakidik padem. Ring siluét jadma-jadma makrumunan. Kacingak sampun wénten kecelakaan utawi tabrakan. Lampu siriné ambulancé masunar. Sareng suaran bél sané tan surud-surud. Samar-samar kapirengang suaran Dé Dana miwah Mang Yani teka makraik “Bapa, mai mulih, Pa… Pa.. Bapa.. Mulih, Pa.. Bapa..”

Singaraja, 2017

98


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

Catetan: Para semeton sané jagi nyolahang naskahé puniki, sumangdané ngrereh

pangawi

mangda

prasida

kasayagayang

indik

dokuméntasi

sesolahannyané. Email: sumahardika@gmail.com

I Wayan Sumahardika Alumni Pendidikan Bahasa dan Sastra Universitas Pendidikan Ganesha. Nyurat makudang-kudang kakawian marupa satua cutet, puisi, ésai, miwah naskah drama. Punika taler aktif ring téater lan dados pamucuk ring Téater Kalangan.

99


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

Satua Cutet

ulian tresna I Kadék Ruminten

Siapé suba makruyuk nyinahyang guminé suba lakar endag galang. Tiang magegéson bangun sawiréh tiang lakar ngatoang mémé ka peken. Sawatara jam telu, mémé suba nundun tiang.

100


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

“D

ék…. Dék…. Dék…. bangun suba jam telu atoang jep mémé ka peken!” Tiang masaut wantah magereman doén, “Emmm…emmmm.”

Mémé nawang tiang kenyel sawiréh ibiné tuyuh kanti magadang nulungin nyait busung anggon canang ajak sampian, lakar nyanggra rahinan suci Galungan. Tiang yadiastun anak muani yén masalah nulungin majajaitan, matanding apa buin mébat ngaé lawar, komoh, urutan, jukut arés pastika tiang bisa abedik-bedik. Yén iraga dadi anak Bali lakar nyanggra rahinan mula kenyelan abedik, sakéwala ento cihna iraga bhakti majeng ring Ida Sang Hyang Widi Wasa sané sampun ngicénin karahajengan lan karahayuan. Galahé suba setengah pat tiang buin dunduna tekéning Mémé. “Dék… Dék… Dék…. Suba jam setengah pat mai bangun atoang mémé ka peken apang tusing bes lemah!” Kéto munyin mémén tiangé lantas tiang ngadébras bangun mara bukak saputé gesit sajan, krana di désa tiangé ngoyong mula awah guminé dingin. Sakéwala bes mémén tiangé ané nundun tiang tusing bani tempal lantas tiang masaut uli pasaréané. “Nah mé, Dék suba bangun.” Lantas pesu tiang uli kamaré ngalantas masugi doén laut maganti baju. Sasubané tiang neked di peken, mémén tiangé lantas mablanja, tiang negak di duur montoré. Suba makelo asané tiang negak kondén masi mémé suud mablanja sawiréh pekenné kelet. Tiang bangun uli montoré majalan-jalan ningalin dagang sambilang nyuangin blanjan méméné. Nadaksara tiang macaplagan tekéning anak luh jegeg ngaba bunga ajak buah-buahan. “Ampura Gék bakat tomplok tiang!” Laut anak luhé ento masaut. “Nggih ten kenapi bli, tiang bakat ngelén-ngelén majalan.” “Nggih Gék.”

101


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

Tuah amonto doén tiang ngomong sawiréh pekenné kelet. Tiang buin ngelanturang majalan, tepukin tiang mémé enu matawahan meli buah. Sawiréh jani masan buahé maal. Kéne luungné yéning iraga mablanja di peken maan matawahan, nu ada sistem kekeluargaan béda yéning mablanja di mall, hargané suba mapatok tusing dadi tawah. Tiang laut nyuangin blanjan mémé ngaba ka montoré. Suba suud mablanja tiang ajak mémé lantas mulih. Neked jumah adin tiangé suba ngidupang api ngaé yéh anget. “Mang suba ngerodok yéh angeté?” “Suba Dék!” Tiang lantas ngaé kopi tetelu sawiréh bapan tiangé suba tusing enu ritatkala tiang enu mayusa telung oton. Kéto nasib tiangé enu mayusa cenik suba kekalahin baan bapan tiangé. Nanging Mémé tiangé enu pageh ngempu tiang kanti jani tiang suba kuliah. Ené mula tatujon Mémé lan Bapan tiangé apanga tiang nawang gowét sinah buin pidan tiang dados jatma ané maguna tur suksés, yadiastun kakalahin baan bapan tiangé, dumogi uli kadituan bapan tiangé nyingakin tiang, Mémé ajak adin tiangé. Tiang inget pesan tekén pabesen bapan tiangé uli kadituan dugasé tiang ngelungsur pitakén ring Jro Dasarané. “Cening pianak Bapa, jemetang nyén malajah apanga cening

nawang

gowét nyén nawang pituduh widi cening buin pidan maan gaé ané luung, kéto masi tulung-tulungin I Mémé magarapan, bapa uli kadituan nulung-nulungin tur miara cening.” Mémé tiangé mabesen masi tekéning tiang dugasé tiang nulungin majajaitan ngaé cepér kéné pitutur Mémé tiangé. “Dék…. Gaén Mémé né tuah dadi buruh nyuun ajak ngaé cepér, tusing karoan maan pipis sabilang wai, nuju ada nundén mara mémé maan pis abelian baas, jani cai jemetang nyén malajah apanga buin pidan cai ngelah ané madan pabekel déwék, maan gaé ané luung apang tusing cara Mémé buka kéné.” Kopiné suba maseduh laut tiang nyemak tipat cantok ajak jaja laklak lakar darang kopi. Krana ento mula biasa uling tiang enu cerik yéning ka peken

102


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

satata meli gapgapan tipat cantok ajak jaja laklak lakar anggon darang kopi. Suba suud tiang ngopi lantas tiang nyemak sampat lakar nyampat, adin tiangé nulungin mémé di paon nyakan tekén ngaé jaja uli. Yadiastun adin tiangé muani ia bisa masi magarapan di paon. Suba suud tiang nyampat laut tiang ka paon nyemak basa-basa lakar mébat sawiréh jani rahina penampahan Galungan. Makejang pakrépak magarapan, adin tiangé ngaliang babungkilan tiang nyemak talenan lakar ngaé basa muah nektek bé. Mémén tiangé nulungin ngikih nyuh lakar anggon ngaé lawar. Suba lebeng lawaré Mémén tiangé mabanten saiban suba suud kéto tiang lantas madaar ajak mémé lan adin tiangé. Yadiastun tiang nongos di désa ngelah pondok cenik nanging tiang bagia. Galahé suba tengai tiang nutugang manggang siap lakar anggon banten sawiréh buin mani rahinan jagat Galungan. Sang surya suba lakar engseb tiang laut ngaé pénjor ajak adin tiangé, mémén tiangé ngaénang sampian gantunggantungané. Mula patute iraga yéning ada rahinan gedé cara piodalan, rahinan Galungan lan Kuningan miwah rahinan sané lianan ento cihna iraga ngalestariang budaya lan adat baliné. Buin maniné sawatara jam lima semengan tiang bangun tur mandus duaning tiang lakar maturan ka Pura. Sasubané tiang neked di Pura, mémén tiangé ngunggahang banten tiang ajak adin tiangé negak di batarané. Ditu tiang matemu ngajak anak Luh ané tepukin tiang di peken dugasé ibi ngedas lemahé. Buka anaké ngorahang yéning anak Luh pastika mula jegég, yéning anak muani pastika bagus nanging jegég kalawan bagusé sakadi anaké maosang ento tuah relative. Anak Luh yéning jegég tusing ja tuah di mua doén nanging ring jeroning ati janten apanga jegég. Nika sane kawastanin anak Luh luih. Kéto masi yén anak muani apang patuh bagus disisi tekéning ring jeroning ati. Tiang lantas makenalan tekén anak Luhé ento. “Éééééé… Gék ané tepukin tiang di peken ibi nggih?” Anak luhé ento makenyem manis di arep tiangé sambilanga negak ngudik HP. Laut anak Luhé ento nyautin patakon tiangé.

103


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

Ni Kadék Rika Riyanti

104


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

“Nggih Bli, tiang sampun né tepukin Bli di peken dugasé ibi.” “Oooooo… ngomong-ngomong adan Gék sira nggih?” Sambilanga masalaman ajak tiang tur makenyem nyautin patakon tiangé “Adan tiang Luh Ayu Citra Bli, yén Bli sira?” “Tiang Kadék Suputra luh.” Ditu tiang ngorta kangin kauh ajak Luh Ayu. Tiang buka cara katepén bulan kenehé nepukin anak Luh jegég. Ditu tiang ngidih nomer WhatsApp-né nyén nawang buin pidan ada kaperluan. “Luh ngelah WathsApp baang tiang nomer Luhé nggih nyén nawang tiang buin pidan ada kaperluan?” Luh Ayu sambilanga macanda tekén tiang pura-pura tusing maang nomer wathsapp né. “Héhéhéhé… ten dados ngidih Bli, meli mara bang tiang.” Laut sautin tiang, “Bééhhh ten dados kénten Luh nyaan ilang kajegégan Luhé buin telung sénti.” Luh Ayu kedék ngakak. “Hahahahaha… Bli bisa masi ngebanyol.” Suba makelo asané negak sambilang macanda ngajak Luh Ayu Citra. Sané mangkin dané Jro Mangku sampun puput ngastawayang banten pamedeké tiang laut ngalih tongos negak ané luung lakar ngaturang sembah bakti kéto masi Luh Ayu. Suba suud tiang ngaturang bakti tiang laut mulih. Mara neked jumah tiang laut nyemak HP dot nga-WA Luh Ayu. Luh Ayu suba ya neked di jumahné apa kondén? “Luh niki Bli Dék add WA Bli Déké nggih?” Tusing kanti makelo tiang ngantosang Luh Ayu jani suba online di WA-né. “Hehéhéhé.. nggih siap Bli!” Tiang lantas matakon tekén Luh Ayu suba ya neked apa enu di jalan. “Luh sampun neked di jumah?”

105


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

“Sampun Bli, niki mara usan maganti baju.” “Oooooo.. nggih Luh, Luh mangkin kari ngudiang?” “Tiang kari ngempu adin tiangé Bli.” “Wahhhhh Luh jeg cager sajan.” “Wkwkwkwkwk tiang cager ngambul Bli.” “Wkwkwkwkwwk.” Sedeng demena chattingan ngajak Luh Ayu sagét mémén tiangé ngaukin tiang. “Dék beliang mémé oot, mémé lakar maang ngamah kucit!” “Nah mék.” Ditu lantas tiang nyemak motor lakar ka Warung meli oot. Suba tiang neked tiang ngaukin dagangé sawiréh di Warungné suung. “Bu..bu…bu….tiang numbas oot nika!” Suba makelo tiang ngantosang sambilang kauk-kauk, laut nyagjag anak Luh jegég, miribné ento anak cerikné bu Arik ané nongos di Badung sawiréh rahinan ia mulih. laut anak Luhé ento nakonin tiang. “Numbas napi Bli?”Yadiastun anak Luhé ento ngoyong di Kota bisa masi mabasa bali, krana yén sing I raga ané ngalestariang budaya lan adat baliné ané marupa bahasa, aksara, miwah sastra bali, nyén buin? Sangkala I raga dadi generasi penerus kebudayaan bali sapatut nyané I raga ngalestariang mangda nénten padem utawi punah. “Bli numbas oot Luh!” “Kudang kilo nika Bli?” “Duang kilo manten Luh!” “Nggih Bli antosang dumun!” Suba suud anak Luhé ento nimbangang oot laut bayah tiang. “Aji kuda nika Luh?” “Aji sia tali nika Bli.”

106


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

Lantas jemakang tiang pis di dompété. “Niki Luh!” “Makasi nggih Bli.” “Nggih Luh.” Neked tiang jumah ooté enjuhin tiang Mémé lakar banga kucit. Nadaksara HP tiangé mamunyi. “Kring…..kring……kring.” Mara tolih timpal tiangé I Wayan Doglér nélpun. “Éngkén Yan?” “Dija né Dék?” “Raga jumah Yan, nak ada apa né?” “Milu malali Dék?” “Ajak nyén doén?” “Né I Darma, I Losog, I Somplo ajak ci yén nyak!” “Nak lakar kija né malali?” “Nah jeg milu-miluin doén pang maan pesu umanis Galungan!” “Ooooo nah Yan, nyaan jam kuda majalan?” “Jam dua gén Dék pang tunaan dik kebus.” “Ooooo nah Yan.” Suba jam dua timpal-timpal tiangé teka mulih. “Maih Dék!” “Lan Yan, nak kija sebenarné né?” Lantas masaut I Darma. “Ka Pasih lan Dék, sambilang ningalin céwék anggon cuci mata wkwkwkwkw.” “Bahhh rahinan né Dar wkwkwkw.” “Nah jeg malali gén.” Tiang yén ajak timpal-timpal tiangé mula demen macanda, saling tulungin jeg cara manyama. Sasubané tiang neked di Pasih tiang bengong buka kebo

107


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

mabalih ombak ningalin wisatawané mancanagara lan domestik masliweran. Ada masi ané negak sambilanga makan-makan ajak kulawargané. Tiang ngalindeng majalan ajak timpal-timpal tiangé ningalin wisatawané tua, bajang, teruna, cenik jeg makejang ada. Ada masi anak matunangan disisin Pasihé ané misi punyan pandan liu. Dikeneh tiangé dot masi cara ABG né jani malali ngajak anak Luh sakéwala tiang buka teruna papojolan tusing bisa ngarayu, yén sabilang nepukin céwék tiang kimud. Unduké ento ané ngaranayang déwék tiangé kondén ngelah gagélan. Yén tiang di Kampus bajang-bajangé liu demen tekén tiang sakéwala tiang tusing bani ngoraang tiang demen tekén anak Luhé ento. Ada masi timpal tiangé adané Mitha demen ngéndahang tiang krana tawanga déwék tiangé kodén ngelah gagélan. Tiang sasai ajaka chattingan tekén Mitha uli nakonang kabar, ngajakin malali, ngajakin makan bareng kanti tiang baper. Kéto suba yén dadi anak teruna kondén ngelah tunangan jeg sabilang ada anak Luh paek bakat kadénang demen tekén déwék tiangé. Tiang masi taén ngajak Mitha makan di Restoran. Dinané ento sawatara jam nem tiang télpune tekén Mitha nagih atoang makan. “Dék sibuk jani?” “Sing kok Mit, nak kal éngkén?” “Atoangké iyang makan!” Tiang jejeh ngajak Mitha makan krana tiang nawang Mitha suba ngelah tunangan sakéwala di statusné enu sibuk minab ia enu magerengan tekén tunanganné sakéwala tiang nak idihina tulungan orahina ngatoang nyak-nyak doén. Buka sesenggak ngentungang blakas matali yén ngenén luung yén sing de sangatanga, nyén nawang Mitha demen ngalih né baru. Dikeneh tiangé jeg meadukan keneh liang kalawan takut, lantas tiang ngewales patakoné Mitha. “Nah Mit, dija makan né?” “Di réstoran nyak Bli?” “Nah Mit.”

108


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

“Nyaan jemput iyang di kost nah Bli!” “Oké Mit!” Neked lantas tiang di malun pintu gerbang kost-né Mitha. Tiang ngetok pintu gerbangné ngalantas nyagjag Mitha. “Tok..tok..tokk.” “Ééééééé Bli Dék be teka.” “Lan menék Mit.” “Nah Bli.” Tiang ngajak Mitha ka réstoran dikenehé buka ketisin tirta sanjiwani liang tan kabinawa krana tumbén tiang ngajak anak luh jegég tur sexy. Sasubané tiang neked di réstoran tiang makan sambilanga Mitha curhat tekén tiang unduk hubungané Mitha ajak tunangané. Tiang bengong ningehang munyiné Mitha ritatkala nuturang pajalan tresnané ngajak tunangané ané suba majalan kutus bulan. Yeh panoné Mitha ngerébés ritatkala nuturang indik tunangané ané sabilang pelih abedik Mitha satata dengkikine tekén tunangané. Tiang nawang Mitha anakné belengih yén ada anak ngeréngin abedik pastika ia ngeling. Mémé bapané Mitha sujatiné kondén ngamaang Mitha matunangan krana Mitha enu kuliah. Tatujon Mémé bapané Mitha apanga pianakné seleg malajah tusing begbeg ngudik HP tur ngeluyur pesu peteng cara ABG jaman jani né. Pelih gulikan matingkah peragat kondén ngantén suba beling maluan. Ento ané ngaranayang Mitha mengkeb-mengkeb matunangan apang tusing tawanga tekén Mémé bapané Mitha. Nanging buka sesenggak tusing ngidaang nekepin andus pastika ada nawang. Kéto ané jani rasaanga tekén Mitha. Ada timpalné Mitha nélpun Méméné Mitha oranga ada anak muani ané ajaka malali dugas malam mingguné. Méméné Mitha tusing buungan branti ngajak Mitha tur tundéna nyuudin apanga seleg kuliah malu. Mitha tuah peragat ngeling ningehang pamunyin méméné. Sabilang wai Mitha oranga selingkuh tekén tunangané nanging sujatiné Mitha tusing malaksana kakéto. Makelo-kelo tunangané

109


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

Mitha nyansan bani kanti nélpun mémé bapané Mitha nagih ajakina pesu pianakné nanging Mitha tusing nyak. Krana Mitha sakit hati tuduha ané tidong-tidong tekén tunangané. Ané jani pajalan tresnané Mitha tekén tunangané suba mapalasan. Yadiastun Mitha enu demen tekén tuanagané kéwala sawates matimpal biasa. Suba makelo asané tiang ngorte kangin kauh tekén Mitha ané jani galahé suba peteng. Tiang laut ngatoang Mitha mulih ka kostné. “Suksma nggih Bli Dék sampun ngatehin tiang makan.” Mitha makenyem manis tekén déwék tiangé. Tiang laut ngawales makenyem. “Héhéhéhé nggih Mit.” Ditu tiang lantas mulih ka Karangasem. Awah di désan tiangé gesit sajan tiang ngantiang pules kanti dadua nganggon saput sawiréh kaliwat gesit. Minab ulian ento tiang leplep pules kanti mangipiang Luh Ayu Citra. Pinané tiang matemu ring taman ngajak Luh Ayu malali. Ditu tiang ningalin muané Luh Ayu jegég sakadi widyadari uling suargan ajak tiang malali. Tiang macanda saling kepung di taman ané asri ento. Minab buka bunga pejang di duur méjané jeg pas sajan yén Luh Ayu dadi tunangan tiangé. Mara tiang saling kepung nadaksara ada punyan kayu bakat tomplok tiang kanti benjol sirah tiangé. Luh ayu nyagjag nulungin tiang, usap-usapine sirah tiangé tur aliianga tiang kunyit anggon ngubadin sirah tiangé. Suud kéto tiang enten mara bangun suba ada di malun jelanané tur Mémén tiangé nyemakang kunyit krana sirah tiangé krana sirah tiangé bénjol nomplok jelanan. Mémé tiangé kedék sambilanga ngubadin tiang krana tiang kapupungan nomplok jelanan. “Dék ngujang jelanan ngoyong tomplok?” “Tunyan Dék ngipi matemu ngajak anak luh jegég cara widyadari mék.” “Hahahahaha cai ada-ada doén jelanan ngoyong koné tomplok.” Tiang tuah kedék doén ningehang munyiné mémé. “Héhéhéhéhé.”

110


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

Libur Galungan lan Kuningan tiangé suba telah ané jani tiang ngawitin kuliah. Tiang marasa rindu ngajak timpal-timpalé sawireh makelo tusing makunyit di alas tiang matemu. Mula biasa yén mara maan matemu ngajak timpal di kelas jeg cara peken makejang ngortaang ritatkala liburan. Kéto yén matimpal reket rumeket. Suba jam setengah roras tiang ka kantin mablanja sawiréh basangé suba seduk uli semengan tuah maan naar bubuh abungkus belianga tekén Mémé di Warung. Tiang mula biasa yén semengan kapah sarapan nasi krana tiang tusing makita peragat jaja bali. Neked tiang di kantin tepukin tiang Mitha enu sedeng madaar ajak timpal-timpalné paturu Luh-Luh. Tiang kaukina tekén Mitha ajakina makan. “Miihhh tumbén tepuk iyang Bli Dék mabalanja ka Kantin biasané tusing taén mablanja wkwkwkwk.” “Hahahahaaha kamu mirib tusing taen nepukin Bli Dék mablanja.” “Hahahahaha bayahin iyang Bli Dék.” “Tenang gén Mit, jeg jemak-jemak gén nyaan inget mayah.” Timpal-timpalné Mitha énggalan kedék tiang ngawales aji kedék doén masi. Di keneh tiangé suba ye dot ngelahang Mitha apang dadi tunangan tiangé sakéwala tiang tusing bani ngoraang apa ané ada di hatin tiangé tekén Mitha. Krana tiang sabilang nepukin Mitha peragat kimud yén lakar ngorahang demen. Tiang masi nawang pajalan tresnané mara sajan mapalasan tiang tusing bani ngoraang demen. Aa yén di ageté nyak trimane buka sesenggak ngalih bé di yéhé puek yén sagét ngenén luung yén tusing peragat pocol. Sakéwala ento eda sangetanga pajalan hidup suba ada ané ngatur. Apa buin kanti ngalih pélét apang nyak nyantél tresnané tiang tusing nyak malaksana buka kakéto. Ngalih anak Luh anak cara nyelepang benang ka bolong jaumé aluh-aluh kéweh. Yén di tusing nyak to be ngawinang tiang marasa kimud yén katemu buina matimpal bisa tusing reket cara dugasé kondén ngoraang demen. Malam minggu malam yang panjang kéto anaké ngoraang nanging dikeneh tiangé dina malam minggu patuh cara biasané. Sawatara jam nem tiang télpune

111


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

tekén Luh Ayu Citra sawiréh makelo tusing makabar. Lega dikeneh tiangé tan kabinawa sawiréh tumbén malam minggu ajakina tekén Luh Ayu Citra mabalih bondrés ajak ningalin paméran. “Bli Dék éngkén kabaré?” “Amunéan doén Luh, adi tumbén Luh nélpun, nak kal ngundang Bli né?” “Buiikkk jeg ngundang tunangan doén iyang kondén ngelah Bli.” “Wkwkwkwkwkwk.” “Milu malali Bli ajak iyang?” “Seken né Luh?” “Seken Bli taén iyang bogbog!” “Héhéhéhé okéy Luh.” “Nyaan alih iyang di jumah Bli.” “Nggih Luh.” Suba jam pitu tiang neked di jumahné Luh Ayu. Mara tiang markirang montor dimalun umahné tepukin tiang Mémé ajak bapané Luh Ayu lakar nutup warung. Tiang takut-takut bani macelep ka umahné Luh Ayu. Télpun tiang Luh Ayu. “Om swastiastu Luh.” “Om swastiastu Bli, Bli ring dija niki?” “Luh, Bli sampun neked di malun umah I Luhé.” “Meriki Bli macelep ka tengah.” Luh Ayu ngorain tiang macelep sakéwala tiang jejeh tekén reramané krana Luh Ayu kondén banga matunangan nyaan tiang kadénanga tunangané Luh Ayu. Lantas paekin tiang reramané Luh Ayu. “Om swastiastu Bu.” “Nggih, Om Swastiastu Gus, wénten napi nggih?” Tiang ngalanturang matakon nanging dikeneh tiangé suba ye dag dig dug jejeh geréngina. “Wénten nika Luh Ayu Bu?”

112


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

“Ooooo wénten Gus marika katengah dumun!” “Nggih suksma Bu.” Tiang ngalanturang katengah tepuk tiang Luh Ayu di Kamarné mabalih TV, tiang lantas ngaukin Luh Ayu. “Luh….Luh….Luh..” “Ééééééé Bli Dék, mariki Bli Dék negak dumun.” “Nggih Luh.” Tiang laut maekin Luh Ayu tur negak di sampingné, ditu tiang bani krana umahné suung sawiréh reramané Luh Ayu enu nutup warung. Tolih tiang Luh Ayu negak nganggon celana kuangan kain bes ketat sajan kanti kayang isin paané ngenah. Tur nganggon baju cara anak nganggon BH doén pungsed ngenah kanti kayang gunung kembarné sriming-sriming ngenah. Anak kéto koné trén jaman janiné ulian kena pengaruh globalisasi sakéwala I raga dadi anak bali sapatutné mamilah budaya ané lakar katrima. Apang tusing I raga ulah aluh nuutin budaya anak lén nanging budaya padidi bakat engsapang. Jaman janiné liu anaké nuutin budaya kabarat-baratan dadiné I raga kabaratkabirit ulian nuutin jaman. Yéning tusing I raga ané ngalestariang budaya baliné nyén bin? Ditu aget manah tiangé kuat, buin sada inget tekén déwék anak tusing ja dadi tunangané tuah dadi timpal paekné doén. Yén mantak dadi tunangané lén suba satuané. Tiang ajak Luh Ayu ngorta kangin kauh sambilang mabalih TV. Nadaksara teka Méméné Luh Ayu tiang marasa lek krana tepukina padaduanan di tengah kamaré. Luh Ayu énggalan matakon tekén Méméné. “Mék payu mabalih bondrés jani?” Masaut méméné Luh Ayu. “Jam kuda mulai Luh?” “Jani ba Mék.” “Nah Luh Mémé ngejang sisan jukut santok malu di Paon!” “Nah Mék.”

113


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

Di keneh tiangé kadénang ja Luh Ayu tuah ajak tiang doén malali malam mingguan nanging tusing cara ané kenehang tiang. Luh Ayu ngajak kulawargané mabalih bondrés. Jani bapané Luh Ayu suba ngidupang mobil kéto masi Luh Ayu ajak Méméné suba suud meséh lakar menék ka mobilé. Tiang buka pitik kélangan pangina jelag-jelog padidi yén mabudi menék tiang tusing dadi apa-apané Luh Ayu. Yén kulawarga enu joh apabuin tunangan masi tusing. Ulian tiang tusing juari, tiang laut nyagjagin Luh Ayu. “Luh Bli lakar mulih.” Lantas masaut Luh Ayu. “Mai milu menék ka mobile Bli?” “Ten Luh Bli lakar mulih.” Tepukin tiang sebeng reramané Luh Ayu cara tusing demen tekén tiang krana pianakné kondén banga matunangan. Tiang ngantiang magedi maoraan masi tekén reramané Luh Ayu. “Bu, Pak tiang pamit dumun.” “Nggih Gus!” Tuah amonto doén Méméné Luh Ayu nyautin patakon tiangé. Ditu lantas tiang menék ka montoré tur magedi. Tiang marasa lek tekén déwék padidi ngudiang tiang mamongah nelokin anak Luh ané tuara tunangan tiangé.

Kasurat Ring Ulakan, Rahina Warespati,Pinanggal Kutus Duang Tali Siangolas.

I Kadék Ruminten, mahasiswa IHDN Dénpasar

114


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

Kamus

Kamus Bali - Indonesia an.tré v antri; an.tré.ang v antrikan; ma.an.tré (man.tré) v berantri; ngan.tré v mengantri; ngan.tré.ang v mengantrikan an.treg, ngan.treg v berhenti mendadak an.tug v sentuh; an.tuga v disentuhnya; an.tug.an n sentuhan; an.tug.ang v sentuhkan; an.tug.anga v disentuhkannya; ka.an.tug (kan.tug) v disentuh (oleh); ka.an.tug.ang (kan.tug.ang) v disentuhkan (oleh); ma.an.tug (man.tug) v tersentuh; ma.an.tug.an (man.tug.an) a dl keadaan tersentuh; ngan.tug v menyentuh: tusing ada anak bani ~ tidak ada orang berani menyentuh; ngan.tug.ang v menyentuhkan; pa.ti.an.tug v terantuk ke sana kemari an.tug-an.tugan n sayur dr bermacam-macam sayur

115


Suara Saking Bali

1

Édisi XLVII | SÊptÊmber 2020

an.tuk Ami p oleh; karena; tentang: -- punika titiang nĂŠnten uning tentang hal

itu saya tidak tahu; an.tuk.an p oleh karena; ma.an.tuka ring (man.tuka ring) p untuk; kepada; sa.an.tuk.an (san.tuk.an) p oleh karena: ~ sapunika oleh krn demikian 2

an.tuk, man.tuk Asi v 1 pulang; 2 mening gal; an.tuk.ang v kembalikan; an.tuk.anga v dikembalikannya; ka.an.tuk.ang (kan.tuk.ang) v dikembalikan; nga.man.tuk.ang v dl perjalanan pulang; ngan.tuk.ang v mengembalikan an.tun v sambung dg memintal; an.tun.an n sambungan; an.tun.ang v sambungkan; an.tun.anga v disambungkannya; an.tun.in v sambungi; an.tun.ina v disambunginya; an.tun-an.tun v sambung-menyambung; ka.an.tun (kan.tun) v disambung (oleh); ka.an.tun.ang (kan.tun.ang) v disambungkan (oleh); ka.an.tun.in (kan.tun.in) v disambungi (oleh); ma.an.tun (man.tun) v tersambung; ngan.tun v 1 menyambung dg memintal: i bapa ~ tali ayah menyambung tali dg memintal; 2 sambung-menyambung: ~ maroko merokok terusmenerus; ngan.tun.ang v menyambungkan; ngan.tun.in v menyambungi

anu v 1 ganggu; marahi; 2 pukul: bakat -- terlanjur dimarahi; anu.na v 1 dimarahinya; diganggunya; 2 dipukulnya;

116


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

ka.a.nu (ka.nu) v 1 diganggu (oleh); dimarahi (oleh); 2 dipukul (oleh); nga.nu v 1 mengganggu; memarahi; 2 memukul anu.ma.na, -- pra.ma.na n pengetahuan yg diperoleh dg cara menarik simpulan anu.na.si.ka n bunyi sengau spt terdapat pd Ang, Ung, Mang yg dl huruf Bali dinyatakan dg ulu candra anu.ra.ga a simpati; disayangi; kasih sayang anu.su.ara n bunyi sengau anut v cocok; sesuai; turut; anut.ang v cocokkan; sesuaikan; anut.anga v dicocokkannya; disesuaikannya; anut.in v ikuti; turuti; anut.ina v diikutinya; diturutinya; ka.a.nut (ka.nut) v diturut (oleh); ka.a.nut.in (ka.nut.in) v dituruti (oleh); ma.a.nut (ma.nut) v sesuai; bersesuaian; menurut; nga.nut v menuruti; mengikuti: ia ~ pangajah mémé bapané ia menuruti nasihat orang tuanya; nga.nut.ang v menyesuaikan; nga.nut.in v menyesuaikan (dg); pa.nga.nut n penganut anyal v pukuli (berkali-kali); palu; anyala v dipukulinya; dipalunya; anyal.ang v pukulkan; ka.a.nyal (ka.nyal) v dipukuli (oleh); dipalu (oleh); ma.a.nyal (ma.nyal) v kena pukul; kena palu; nga.nyal v memukuli; memalu: ~ maling memukuli pencuri; nga.nyal.ang v memukulkan anyang Tbn n sj lauk dr daging cincang, dicampur dg kelapa dan bumbu; ka.a.nyang (ka.nyang) v dijadikan anyang (oleh);

117


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

ma.a.nyang (ma.nyang) v 1 berisi anyang; 2 dijadikan anyang; nga.nyang v membuat anyang anyang-a.nyang.an a sakit pd kemih, berasa ingin kencing, tp tidak mau keluar anyar a baru: dadong meli kamen – nenek membeli kain baru: -- anyaran gerang bangkuk, pb baik hanya dl waktu singkat; anyar.in v pakai untuk pertama kali; anyar.ina v dipakainya untuk pertama kali; nga.nyar v menjualbelikan barang baru; nga.nyar.ang v menjadikan spt baru; nga.nyar.in v memakai untuk pertama kali; pa.nga.nyar n orang yg membeli barang untuk dijual lagi; orang yg menjajakan barang dg memuji-muji barangnya 1

anyi v tuai; anyi.ang v tuaikan; anyi.anga v dituaikannya; anyi-a.nyi.an n hasil menuai; ka.a.nyi (ka.nyi) v dituai (oleh); ma.a.nyi (ma.nyi) v 1 menuai: jani masan anak ~ sekarang musim menuai; 2 tertuai: padiné suba ~ padi itu sudah tertuai; nga.nyi v menuai; mengetam: ~ padi menuai padi; nga.nyi.ang v menuaikan

2

anyi, a.nyi.nang v rangkapkan benang untuk ditenun; anyi.nin v rangkapi; anyi-a.nyi.an n hasil merangkap; rangkapan; ka.a.nyi.ang (ka.nyi.nang) v dirangkapkan (oleh); ka.a.nyi.in (ka.nyi.nin) v dirangkapi (oleh); pa.nga.nyi.an n penggulung benang

118


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | SÊptÊmber 2020

anyih, nga.nyih-anyih v bersuara merdu anyir a kurang kuat anyong-anyong n kepompong anyud v hanyut: kayu -- kayu hanyut: nengkulak --, pb tidak tentu tujuan; anyud.ang v hanyutkan; anyud.anga v dihanyutkannya; anyud-a.nyud.an n barang yg terdampar setelah hanyut; anyud.in v hanyutkan; anyud.ina v dihanyutkannya; ka.a.nyud.ang (ka.nyud.ang) v dihanyutkan (oleh); ka.a.nyud.in (ka.nyud.in) v dihanyutkan (oleh); nga.nyud v 1 menghanyutkan; 2 n upacara membuang abu ke laut atau ke sungai setelah ngabĂŠn; nga.nyud.ang v menghanyutkan; nga.nyud.in v 1 menghanyutkan (diri); 2 mengikuti anyun, nga.nyun.ang v mengayunkan (bayi) agar tidur; anyun.an n ayunan; anyun.ang v ayunkan; anyun.anga v diayunkannya; ka.a.nyun.ang (ka.nyun.ang) v diayunkan (oleh); ma.a.nyun.an (ma.nyun.an) v terayun 1anyung v acung; anyung.ang v acungkan; anyung.anga v diacungkannya; anyung.in v acungi; anyung.ina v diacunginya: ~ uled diacunginya ulat; ka.a.nyung.ang (ka.nyung.ang) v diacungkan (oleh); ka.a.nyung.in (ka.nyung.in) v diacungi (oleh); nga.nyun.ang v mengacungkan; nga.nyun.in v mengacungi

119


Suara Saking Bali

2

Édisi XLVII | Séptémber 2020

anyung, a.nyung-a.nyung v kedatangan yg tidak disangka-sangka; ma.a.nyung (ma.nyung) v bertemu sebentar; ma.a.nyung.an (ma.nyung.an) v datang sebentar: mara ~ ia suba makaad ia datang sebentar, lalu pergi lagi; nga.nyung.ang v mempertemukan

anyut → anyud aob v terlindung oleh pohon-pohon besar aon n abu di perapian; abu kayu atau sampah yg terbakar; ma.a.on (ma.on) v berabu aor v campur; aor.an n campuran; aor.in v campuri; aor.ina v dicampurinya; ka.a.or.in (ka.or.in) v dicampuri (oleh); ma.a.or.an (mo.ran) v berisi campuran: nasi ~ nasi berisi campuran (jagung, ketela, dsb); nga.or.in v mencampuri apa pron apa: -- ento apa itu apa-apa n semak apad n bagian hulu bangunan Bali; -- ulu pembatas desa adat Bali Aga apah n zat cair (salah satu dr Panca Mahabuta) apak, nga.pak-a.pak v tidak senonoh; kurang ajar; bersikap kasar: gedeg ~ marah berkobar-kobar apak-apak n sj lauk apal v hafal; (masambung….)

Catetan: Kaambil saking Kamus Bali-Indonésia Édisi Ke-3 sané kamedalang antuk Balai Bahasa Bali

120


Suara Saking Bali

Édisi XLVII | Séptémber 2020

121


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.