9 minute read

K. Kenoeh

Next Article
i wayan gobiah

i wayan gobiah

sayahé gedé

uling semeng ituni anaké cerik keruang-keruing krana tuara kena nasi nyang abedik tingil saking lacuré mekada sayahé kliwat gedé kadulurin baan i rerama tusing pesan maan ngalih gaé ka pasih pajalané di wenginé ngalih upaya masih tuara nampi pikolih nyang abucu mlaib lemahé pajalanné ka umané maupahan masih tuara maundukan makadi punyan kayuné puun aduh, baané ngortaang panegaran iragané kaliwat sugih di gunung punyan kayuné donné pada gadang-gadang sampai pasihé maluap-luap saisin alamé sakéwala rakyaté mati makenta saking sayahé gedé.

Advertisement

Negara, Januari 1969

ngubuh budaya

Jani suba ada lomba nyastra. Suba ada masih lomba Tri Sandya. Yén lomba

Celuluk tekén lomba Setra, suba biasa. Jelemané demen melomba. Sing

Suargan koné rasané yén sing dadi juara. Suba ada lomba kerauhan? Péh, sing

juari nakonang! Kadéna nyanan ngalih-ngalihin. Kéwala yén ada désa

pekraman ngaé lomba kerauhan, kénkén? Lakar milu dadi peserta, apa

kanggoang dadi juri dogén?

Manik Sudra

Simpen malu petakoné ento. Sewiréh petakon bisa dadi ”inspirasi” mani puan. Ulian petakoné ento, mani puan bisa saja ada lomba kerauhan massal. Yén upami lomba kerauhan masuk agénda Pésta Kesenian Bali, mirib uli jani suba liu anaké muruk kerauhan.

Dija ngalih pelatih apang kerauhané nyak mewibawa? Tusing perlu ngalih pelatih. Jani kerauhan dadi koné gaé-gaé. Improvisasi lan modifikasi kerauhan adané. Kéto masih yén ngaé balih-balihan, apang nyak serem, jeg isinin kerauhan bedik. Apang mekesyab runtag bayun anaké mebalih. Apang bungkem gumatat-gumitité. Kéto masih yén mekita dadi mangku, jeg gaé awaké kerauhan apang. Orahang awaké kelinggihin Bhatara paling lingsir.

Sing perlu angob! Jani suba mebukti liu kerauhan asli ulian stréss. Yén kerauhan dadi gaé-gaé, masak sing dadi ngaé lomba kerauhan? Lomba tengetan tekén kerauhan suba taén ada. Di lontar Chandra Bhairawané, koné men ada lomba ngelepas tur ngejuk Atma. Pesertané dadua: Dharmawangsa ngelawan Chandra Bhairawa. Bhatara Shiwa dadi juri.

Masak saja kéto? Yén jani ada lomba celuluk, lomba sétra, lomba Tri Sandhya, tekén lomba nyastra, nguda héran yén pidan ada lomba ngelepas-ngejuk Atma. Liu jani anaké percaya sing maju kebudayaané yén sing ada lomba serem-serem. Yén kebudayan sing maju, sing lakar ada toris teka.

Yén gumin iragané kalahin toris, sinah lakar suwung cara sétra sing misi bangké. Ento ngeranayang lesu bayun ékonominé. Yén ékonomi sing mebayu, nyenik-nyenikang sikut yadnyané. Bhatara koné mepaica bedik tekén wargi ané meyadnya cerik. Kéto dadiné yén sing seleg ngaé lomba Watek Déwatané tusing jenek melinggih di gumin iragané.

Kéwala yén seleg iraga ngubuh kebudayaan aji lomba, sinah lakar ngedén-ngedénang koné pikolihné. Uli liu anak merasa lacur mekelo-kelo dadi liu anak merasa sugih. Ulian merasa sugih, yadnyané ngedén-ngedénang. Ulian yadnyané gedé-gedé, pekayunan Bhatarané koné lédang pisan. Agung raris paican Idané. Gemah ripah loh jinawi koné iraga mekejang.

Ada sesonggan wong désa, gedé angin gedé ombak! Ageng aturan ageng surudan. Yén gedé ketemu ageng, ento koné madan utama ning utama. Guminé landuh. Cirin landuh yén bibih belus enceh parus. Mula aluh ngaé gumi landuh, yén bisa ngubuh kebudayan aji lomba.

Kénkén abeté ngubuh kebudayaan, yén sing dasarin aji lomba. Patuh cara wong dusun ngangon bébék ngubuh sampi. Yén bayun bébék lan bayun sampiné lesu cara kuangan getih, jeg énggalin ngaé lomba. Lomba bébék mekeber. Lomba sampi melaib. Prajani bébék sampiné maan bayu gedé. Iraga demen. Guminé tentrem. Gumatat-gumitité kenyem-kenyem.

Uli dija tekané pepineh kéto? Uli dija kadén! Dapetang suba kéto pepineh anaké. Mirib ulian dharma wacana. Mirib mula ada dresta lomba tekén lomba dresta. Yén di Utsawa Dharma Gitané saja ada lomba dharma wacana tekén ngapalang sloka. Kéwala ento ”pembinaan” koné adané.

Kebudayan masih perlu pembinaan. Apang mael ajiné yén adep. Yén nganti ka peken luar negeri, pasti kasubanga iraga mekejang. Beneh gendingan, ”eda cening takut tuyuh, ngubuh bébék miwah sampi”. Sing perlu takut tuyuh ngubuh kebudayan, uli lomba Odalan nganti Ngenteg Linggih!

Nyén paling liu nelahang béa, dadiang juara.

Catetan: Kaambil saking cakepan Watulumbang Watumadeg (Buku I) kakawian IBM Dharma Palguna

puisi -puisi madé sanggra

Pangéling-éling *)

(pinaka pamendak rahina agung kemerdékaan republik indonésia 1970)

dumun

slaé tahun sané langkung daweg geniné murub kadi gunung agung githa merdéka utawi mati pinaka tungtunging manah

kalaning pancabaya nyuduk sarira puspaning manah tan kenéng layu lila sirna sinarengan ring tungtung manah

unteng manah punika pinaka geni astra mapas sakaluiring meseh

mangkin buaté sampun ring tanagn winihé sampun maurip wit siniram

rudirta lan toyan waspa tan kenéng winilang

Wenang kaélingang olih sang mahyun éling.

sukawati, soma pon gumbreg agustus 1970

*) ngeniang juara II sayembara sastra daérah listibiya propinsi bali tahun 1970

Suara Sakéng Sétra *)

haaaa... ha... ha, ha... hiiiiiii... hi... hi. hi...

suwud ja, suwud...! entegang bayuné!

ah, suwud mapalianan aji api tondénké marasa limané

puwun ingsun tan purna tan lila

yén gagumuk ingsun kasambehin kembang-ura ngatahun... nanging lali ring sésana tiwal ring swadharma

haaaa... ha... ha, ha... hiiiiiii... hi... hi, hi... suwud ja suwud. . .! patutang rawosé!

...ah suwud

mageburan marep ring anak malalung tondénké merasa ragané lepég belus indayang tingalin tangkahé tolih tunduné

kénkén...? nah, né jani dabdabang tindakané saderéng gongé macegur

haaaa... ha... ha, ha... hiiiiii... hi... hi, hi... suwud ja suwud...! tunggalang idepé!

sukawati, anggara umanis wayang pébruari 1972.

*): ngeniang juara I sayembara sastra daérah lan nasional Listibya prop Bali, tahun 1972

Gunung Menyan Segara Madu

(pangéling Kuta bayapati 12102002)

tan kapangguh sané karuruh sajawaning wanua cili malilit masléndang segara masumpang gunung gunung menyan segara madu

mapadu ngulurin momo momo ngalahang dharma moksa brasta kabaksa

kama arta sida sakama-kama

anginum madu angisep menyan surya ngédalem remrem kimud nyunarin bulan maklieb mengkeb masineb bintang galang makutang-kutang kilap tatit sander sinander krébék kerug macedur gaur makuwug uwug gumi gerah manah ngregah kuta makaput tanah jengah ninggal manah rah membah layon pasléngkat kadi lulu lala lulu

duh... wusan élah campah ring solah tan angétung salah ulah sayaga tiaga pegeh magehin tanah tetamian langit nguni gunung menyan segara madu.

sukawati tumpek kuningan 30112002

Rika Riyanti

margarana

sampun janten pisan makanten puruné mabuat ring kapatutan patuté sampun kaetut jantos puput sura dira astiti subakti ring hyang ibu pertiwi déning sekaré sampun ring tungtunging ati déning akahé sampun neket ring tlenging idep santukan patut punika wantah sari

sarining idep sarining sari sané patut kaetut buri

i ratu nguangun taman sari genah i tamulilingan sarahina angisep sari genah i pretisentana asuka rena tau malih kalanda olih i butha kala

tan malih kabéré-béré kaburu olih i kété-kété

inggih, rarisang becik i ratu mamargi titiang nembah ngaturang bakti pangubakti tan prasida ngaturang punapi malih sajawaning toyan mata maduluran manah enyag jengah jengah riantuk ngamanahin tingkah ipun sané tan patingkah

inggih, bangiang rahé membah dados toya tan pegat bagiang galih lan carmané dados lalemekan ngalemekin tegal sané sampun kagalgal lamakané kayuné mentik astiti subakti ring hyang ibu pertiwi astiti subakti ring hyang bapa akasa lamakané pageh-puguh ngemban dharmaning negara ngemban dharmaning agama saking lalangitan purwakala

margarana kalaning dwidasa wulan sawlas warsa ékan nem dasan petangdasa tus sangangatus sion siu kagrha sang hyang atma nyujur wiraloka patut kaélingang olih sang mahyun éling!

Sukawati, 02 09 1996

Catetan: Kaambil saking cakepan Ganda Sari, pupulan puisi Madé Sanggra lan Nyoman Manda miwal cakepan Bir Bali (pupulan cerpén lan puisi Bali anyar kakawian Madé Sanggra)

pemadat

Adâ bogolan kepesisip teloeng tiban mekelonné, réh iâ salah memaling sampi

akit. Sedek dinâ anoe iâ loeas ngarit adjaka timpal-timpalné petoeroe

bogolan, atehangâ baan mandorné. Tondén tekâ masanné ngabâ padang moelih,

mekedjang soeba padâ soeoed ngarit, kerandjangné mekedoeang ané sobâ bek

misi padang. Ditoe lantas padâ meémbon kebarengin baan mandorné, toer

mepeomongan, padâ noetoerang kelatjoeranné kang sediri, oelih kawit kanti

iâ mogolan.

otjap noetoer bogolané ané sisip memaling sampi, kéné: Moenggoeing titiang, tetoeiané pianak anak soegih. Né maloe gegaén bapan tiangé mematjoel; antengné megarapan tan njandang raosang. Tjeretjedé pasti. Ento awananné bapan tiangé soegih pesan. Doek totonan tiang sedeng teroenané toer K siteng, réh tiang toesing pati gelem, doeloerin toesing taén koeangan apan-apan.

Déning tiang soebé teroené, lantas tiang alihangâ koerenan baan bapan tiangé. Tiang teresnâ pesan tekén koerenan tiangé; loeh tiangé masih kéto tekén tiang.

Tondén makelo tiang mekoerenan, lantas bapan tiangé mati. Doek totonan pepineh tiangé enoe toenâ pesan, tondén nawang apan-apan ané lakar mekeranâ djelé moeah melah. Ento ngeranaang tiang dadi anak ané keliwat bogbog toer belog adjoem.

Kala totonan di désan tiangé lioe anaké soegih-soegih padâ demen memadat. Jan kéngkén keneh tiangé kalâ ento, dadi tiang masih bareng meladjahin memadat. Penjoemoenné tiang toesing pati demen, réh rasan madaté pait toer ngelengehin; nanging kesoeén-soeén tiang demen pesan, toer ketagihan, meawanan tiang dadi pemadat. Njaberan tiang adjak pemadat-pemadaté maranin oemah pemadaté, apang anaké ditoe nawang, boeatné tiang soebé dadi pemadat.

Tjeritanan kesoeén-soeén awak tiangé sajan meragang, toelang igané ngeridig, saking pengewésan madaté. Jén tiang adjakâ ngentjanang pegelah-gelahané baan imémé wiadin loeh tiangé, toesing pesan roengoeang tiang, setondénné tiang maan madat; sedeng gatiné ngomong, kalain tiang koemah pengadepan madaté, ditoe tiang maénak-énak memadat.

Mara tawangé baan imémé moeah loeh tiangé, tiang soebé dadi pemadat, sanget pesan moenjinné mekedadoeâ ngelémékin tiang, nanging angan aboekoe nénten idepang tiang pengelémékné.

Imémé tekén koeranan tiangé ngéjanang apang edâ pegelah-gelahané bakat adep anggon tiang meli madat. Jadin boeké apâ baanâ najanang, masih pajoe tiang ngadep oemâ asikoet, anggon tiang meli madat, réh toesing peloet baanâ ngadianin pemelin madat tekén imémé moeah koerenan tiangé. Déning kéto mémén tiangé tan mari sedih, awaninâ mati.

Penelah madat tiangé sajan makelo ngedénang dogén; awak tiangé sajan berag toer merasé toearé njidaang ngénkén. Lemahné tiang medem dogén, peteng marâ bangoen. Damar tekén tjangkelong tiangé toesing taén belas tekén tongos tiangé medem. Jan adâ anak ané tidong pemadat tekâ koemah tiangé, pepesan nénten roengoeang tiang, jadin adâ boeat lakar omongangé.

Tjarik moeah tegalé tiang soemasat makedjang koetang tiang. Dinoedjoené kekéwehan tekén pemelin madat, ditoe marâ tiang inget. Sat ngetiban ngadep oemâ, kanti telah makedjang; oemahé mekedjang oeoegan, toearâ roengoeang tiang. Beranan tiangé telah kadep. Oemahé masih kéto, ketoenang toeah aboengkoel ané tongosin tiang. Déning kéto tiang dadi anak tiwas nékték.

Wiréh tiang memadat, dadi teresnan koerenan tiangé sajan toené. Sesoebân tiangé tiwas, kekasihan tiangé makedjang metinggal. Adé pianak tiang adiri, tansah kegeringan, awakné lemet tan pebajoe; marâ metoeoeh limang oton, lantas iâ mati. Soeoedan ento koerenan tiangé sing dadi boein ngelah panak. Toeoeh koerenan tiangé masih tjendek, ke batek baan sanget doehkitanné.

Manik Sudra

Disoebanné tiang pedidiin, soemingkin njangetang kéweh tiangé, kanti singdâ maan ngenehang apan-apan, sedjawaning moeatang madaté dogén, réh ento soemasat anggon tiang nasi.

Boeinâ singdâ tiang njidaang ngoeloerin idep, memadat boekâ ibi peoané. Selemah-lemah tiang nyelsel déwék, gelibag-gelibeg di pedemané dogén, toearâ inget tekén gegaén. Petengné tiang inget tekén lakar memaling, apéng adâ anggon meli madat.

Sedek dinâ anoe tiang medem sambilang memadat. Setondén sémbé pemadatné matiang tiang, énggalan tiang poeles kepati, toeara inget tekén apan-apan. Doek totonan langsé tiangé mirib ampehang angin, kepar-kepir ngoengkoelin sémbé pemadatné, laoet poeoen. Sajan makelo sajan gedé endih apiné djoemahan metén tiangé. Mara merasâ keboes, lantas tiang enten; adjinang tiang apiné soebâ nilap keraab oemahé moeah seperabotné, pelaibang tiang pesoean.

Apiné toesing sidâ baan tiang ngematiang; lantas tiang geloer-geloer ngidih toeloengan. Serab anaké padâ tekâ noelongin ngematiang api. Oemahé oeoeg pesan, toesing dadi boein tongosin. Aboengkoelko toesing noe oemah tiangé. Tiang medoenoengan sig oemah pisagan tiangé, ané enoe inget tekén tiang.

Pekarangan tiangé kadep, pemelinné kanggon meli madat. Soebâ telah ento, sepeteng-peteng tiang loeas memaling, asing bakat, kadep apang adâ anggon meli madat. Kéto gegaén tiangé sapeteng-peteng. Pepes tiang kedjoek toer kesisipang baan anaké gedé.

Djani tiang makoetang meriki teloeng tiban, salah mamaling sampi akit. Sampiné akit ento adep tiang tekén djagal sampiné tan pesoerat keterangan. Déning kéto tiang kedjoek baan Manteri Poelisiné toer katoer kepekentjan, pemoepoet tiang memanggoehang boekâ djani.

Catetan: Satua puniki kaambil saking cakepan Tonggak Baru Sastra Bali Modern kakawian I Nyoman Darma Putra kaca kaping 38.

This article is from: