12 minute read

satua mén cekepel

Next Article
K. Kenoeh

K. Kenoeh

Ada koné tuturan satua, madan I Mén Cekepel, ia sedekan beling gedé, Iantas

kurenanné mati. Buina I Mén Cekepel nongos di alasé, ia nongosin abian. Di

Advertisement

alasé ento tusing pesan ada buin jlema nongos ditu, among ya I Mén Cekepel

dogén tur ia padidian, dadi ia sedek beling gedé, lantas ia makeneh kayeh

ka tukadé.

Manik Sudra

Mara ia teked di tukadé, lantas ada koné raksasa tepukina di sisin tukadé ento, saha raksasané ento nakonin I Mén Cekepel, ”Né té nyai I Mén Cekepel, jani kenyekan nyai beling gedé, énggal nyai lakar manak, kéwala disubanné lekad panak nyainé, musti nyai baang kaki ngidih panak nyainé.” Dadi sawiréh I Mén Cekepel takut pesan tekén raksasané ento, laut ia I Mén Cekepel masaut, tur sanggupina buka panagih raksasané ento.

Kasuén-suén, lekad panakné I Mén Cekepel, buina muani panakné. Di mara lekad panakné, inget I Mén Cekepel tekén munyin raksasané, réh i pidan nagih panakné I Mén Cekepel. Sawiréh I Mén Cekepel kenjekan ngelah panak cerik, ditu ia mabudi kayeh makerem di tukadé, nglantas ia majalan ka tukad, nanging panakné pejanga jumah matekep baan ketungan. Dadi satekedné Mén Cekepel di tukad makerem, buin tepukina baan raksasané i pidan ané nagih ngidih panakné Mén Cekepel. Ditu lantas raksasané ngetaraang bané Mén Cekepel suba manak saha ia matakon, ”Nyai Mén Cekepel, suba nyai manak kenapa sangkan nyai mendep tur sing ajak nyai panak nyainé? Jani musti apang payu nyai maang kaki, sing dadi buungan.”

Mara kéto patakon muah pinagih raksasané, ngejer ia Mén Cekepel masaut,

“Inggih kaki, yakti tiang nyanggupang kaki panak tiangé, sakéwala lacur ja kaki, réh panak tiangé sampun mati.”

Raksasané buin mamunyi, ”Nyai ngorahang panak nyainé mati, dija bangkéné? Maéh baang kaki bangkéné.”

Ditu buin paling pasautné Mén Cekepel, “Sampun anyudang tiang bangkén panak tiangé.” I Mén Cekepel nglaut tuunan ka tukadé makerem.

Raksasané buin mamunyi, ”Jani kaki antang ka umah nyainé ngalih-alihin.” Nglaut raksasané ngojog umahné I Mén Cekepel. Setekedné di jumah Mén Cekepel, raksasané milehan di abianné, nglaut payuk, pané, sok, gelahné Mén Cekepel bulak balikanga, masih tusing tepuk baana ngalih-ngalihin, kanti leleh ngalihin. Lantas raksasané negak di duur ketungané masiksikan ngalihin kutu. Sedek masiksikan lantas bakatanga kutuné gedé gati abesik. Ping kuda-kuda pingsega masih sing dadi mati, ento krana raksasané nyemak lu, bakal anggona ngincuk kutun gelahné. Di subanné nungkayak ketungané, lantas mara enota baan raksasa panak Mén Cekepel. Jeg jemaka saha raksasané masesambatan ngéndahan I Mén Cekepel, tur ia laut magedi pesu uli jumahan abianné Mén Cekepel. Ngulahang gati ia raksasané mulih tur panakné Mén Cekepel pejanga jumahan umahné mawadah grobag. Lantas ia ngundangang timpalné ngajakin malagaran, krana ia makatang anak cerik abesik, panaka baan I Mén Cekepel. Ditu timpal raksasané pada sanggup, ada mesuang lengis, nyuh muah basa-basa.

Jani critayang Mén Cekepel mulih uli tukad, satekedné jumah, lantas dapetanga ketungané nungkayak, lantas ia ngeling jerat-jerit sedih mangilgilang, baan panakné bakatanga baan raksasané. Sedek ia ngeling Mén Cekepel, dadi ada laut bikul ningeh, tur paekina Mén Cekepel saha ia matakon, ”Apa krana Mén Cekepel ngeling sedih buka kéné?” Ditu Mén Cekepel nuturang tekén I Bikul, solah panakné cerik juanga baan raksasané, lantas Mén Cekepel mamunyi tekén bikulé ento, ”Inggih Jero Ketut Bikul, yéning sida antuk Jeroné ngrereh panak tiangé, tiang sanggup ngupahin Jeroné pantun asambi, Jeroné sampun ngodagang sambin tiangé.”

Ditu Iantas I Bikul masanggup tur ia nangguhang awak nu ngalih kanti. Prajani lantas I Bikul majalan ngalih saing tur ia matepuk ajaka I Méong. Satepukné I Bikul ajaka I Méong, I Bikul lantas ngaksama apang I Méong

suud gedeg tekén I Bikul, tut tuturanga kabutanné lakar nulungin I Cekepel, krana kéto awak bakal makatang upah. Ditu I Méong masanggup, nanging buin I Méong ngajakin ngalih kanti.

Tondén pegat raos I Bikulé ajaka I Méong, laut teka I Kedis Crukcuk miwah I Tambulilingan, ditu lantas kaukina baan I Bikul ajak I Méong. Buin I Bikul lantas nuturang buka raosné ané bau tekén I kedis Crukcuk miwah I Tambulilingan. Ditu lantas ia sanggup, réh pada bakal makatang upah.

Gelising satua, makapatpat jalan jani ngungsi umah raksasané ané malaibang panak Mén Cekepelé. Dadi satekedné di jumah raksasané, ditu dingeha pada ramé-ramé ngaé basabasa raksasané ajaka timpaI-timpalné. Nglaut dogén I Bikul macelep mulihan ajaka patpat sig pakarangan raksasané. Ditu Iantas I Bikul matakon tekén raksasané, ”Napi karyaninkaki teka rames gati munyin talenan kakiné pada?”

Masaut I Raksasa pada, ”Kaki ngaé basa lakar ngébat jlema cerik panaka baan I Mén Cekepel.”

Lantas I Bikul masaut mabriuk mamunyi ajaka patpat, ngaku pada meled nyipcipin ébatan jlema. Lantas raksasané masaut, ”Lamun cai pada meled, anti dini malu!”

Buin I Bikul masaut mabriuk, ”Kéwala tiang biana bisa nulungin. Yéning magambelan, ngigel, mara bisa ajak makejang.”

I Raksasa laut pada kedék saha nundén ngigel muah magambelan. Lantas I Méong magambelan, I Crukcuk miwah I Tambulilingan ia ngigel. Munyin gendingné I Méong begbeg gati kekéné, ”Krég-krég nying, krég-krég nyong.” Ditu I Crukcuk ngigel saling ilehin ajaka I Tambulilingan.

Kenyakané pada demen I Raksasa mabalih muah madingehang, lantas I Bikul macelep mulihan, morot grobag tongos anaké cerik. Di subanné bedah, lantas pesuanga anaké cerik baan I Bikul, tur I Bikul mawangsit tekén I Méong, suba sida baana mesuang panakné Mén Cekepel. Buin I Bikul antang magedi ngamalunin. Ditu lantas I Bikul malaibang anaké cerik tur ngojog I Mén Cekepel. Laut patampianga panakné. Ditu lantas prajani Mén Cekepel nagih atehang mulih ka désa, tur I Bikul lantas ngatehang ka désa.

Dadi réh suba makelo I Bikul magedi. Ditu lantas I Méong morahan tekén raksasané, ia ngaku antang meju. Disubanné magedi I Méong, lantas I Crukcuk muah I Tambulilingan ngaku ngalih I Méong. Dadi makelo raksasané pada ngantiang, masih tondén ia pada teka, laut raksasané mulihan Iakar nyemak anaké cerik. Dapetanga grobagé bedah porot bikul. Ditu Iantas I Raksasa ngaku déwék kadayaang baan I Bikul ajaka saingné. Béh krura gedeg kenehné, lantas I Raksasané makejang ngalih umahné I Cekepel. Teked ditu, tepukina suba suung umahné, réh Mén Cekepel suba mulih ka désa. Lantas kado I Raksasa nampah jlema, laut ia pada nyusup ka tengah alasé mamangsa ngalih buron. Réh suba pada makatang buron, ento lantas ébata anggona lelagaran.

Catetan: Kaambil saking cakepan Satua-satua Bali (II) sané kasusun olih I Nengah Tinggen (Bubunan)

cokorde darma (Don Quixotie Versi Bali)

Mangkin kaceritayang ring tengahing puri, wénten anak truna bajang saking

kulawarga triwangsa ménak sané maparab Cokorde Darma. Ida sampun

kasinengguh totosan treh triwangsa saking Puri Kediri ring Jawi. Pangadeg

anggan idané kiris lancig sakadi rerégék tunggék tur semun idané alep kecud

seming kekuning-kuningan, miwah pangenah idané tua cakluk rumaksat sakadi

anak sungkan lesu. Samaliha, prabawan idané kacingak sakadi merengat daraka,

galak tur nakutin. Ida arang pisan ngamedalang raos sambilang kenying.

Taler yan ida mesuang raos, suaran rawos idané sakadi hana tan hana, ilang

ring tengahing bucun juman metén kadi sang maruti nutdut sayongé mangumbara.

Yan sampun ngemel lontar, aduuuh, durusang sampun pacang sinah ida ngatelun

tan pamangan tan panginurn. Punika makawinan ida maraga rumaksat rerégék

tunggék.

Cokorde Darma kantun teruna genten awinan tuara kéngin ngrereh rabi. Reraman idané, sekadi biang miwah ajin idané sampun kémengan, bingung, miwah inguh ri kala nyingak okané abatun salak puniki lintang seneng pisan ngwacén sakancan pupuh, geguritan, kidung, miwah kekawin. Napi awinanné kémengan? Tan ja lian, awinan okané lintang teleb pisan mamaca soroh lontar-lontar kuna mabasa kuna dresta, sané manyiratang miwah ngungguhang saluiring satua-satua, pitutur-pitutur, pawarah-pawarah, pamargin indik katatuaning wong ménak sané ilu.

Ida kapah éling ring ajengan miwah toya. Daging lontar-lontar punika makasamian ngungguhang indik parindikan kaluwihan para ksinatria ménak sané rihin. Manah idané sampun kadaut antuk daging miwah tetuek sané mungguh ring lontar-lontar kuna punika. Sesampuné wusan ngwacén makudang-kudang lontar indik katriwangsan ménak sané ilu sané mungguh ring geguritan kuna punika, raris makawinan manah idané nerawang lunga ka dauhé aab ilu, pamuput punika sané makawinan manah idané nyeluksuk ring sajeroning manah durmaning parilaksanan idané.

Cokorde Darma ngawirasayang manah idané patut pisan nelebang napi sané mawasta kotamaning kawangsan triwangsa ménak punika sakadi manut ring lelintihan linging aji taler manut ring kadarman ngamanggehang sesanan ménak. Antuk punika, yan kacingak, daging lemarin Cokorde Darma bek matumpuktumpuk madaging lontar linging sastra mabasa purwa dresta.

Awinan ida tuah ngrunguang indik trehan kawangsaan, lantas ida tan pisan ngrunguang ring soroh kahanan kebon, carik, lan arta brana sané akéh pisan. Ida taler tan pacang sedih yéning makasamian raja branan idané telas antuk anak lian. Sadina-dina, lemah dalu ida mlinggih masila tiding mamaca lontar. Daging lontar sané kawacén ida kapilihin wantah lontar sané ngungguhang sang ménak kasub kajanaloka.

Ring daging lontaré mungguh lelintihan carita indik soroh ksinatria sané lintang kasub ring saluiring gumi. Minakadi para ksinatria sané maparab, sakadi luir ipun Sang Sri Wijaya, Sang Jaya Wijaya, Yodaksa, Wirupaksi, Gudangkara, Drupasru, Sri Garga, miwah Danghyang Hana. Maka samian para ksinatria punika kasub, kasaktian idané tan kasinengguh antuk makudang-kudang senjata sakadi panah, gada, keris, miwah tumbak.

Kacaritayang sampun akéh taler para jatma sakti sané kaucap mungguh ring lelintihan satua lontaré, sami tan makekirig ulian suaran bedil. Para Ksinatria punika seneng morbor umah musuh ipuné, tan ngicénin piolas maurip para wong sané sampun kajarah taler sané sampun nunas urip manyerahang raga mangda tan kapademang olih i meseh. Asapunika daging soroh satua-satua sané mungguh ring tengahing lontar makatatuan parindikan wong ménak.

Siang dalu Cokorde Darma maminehin, yan parindikan para ksinatriané sané ilu ngadug-ngadug solahnyané tur ngusak-ngasik para wong istri. Punika sané makawinan ngrudeg rahina wengi manah idané kéngin makirti di jagaté manut totosing sakadi wong ksinatria luih. Awinan kayun idané sampun kedeh mapineh tur pikukuh jagaté sami, lantas ida magentosin aran idané mangda mangicalang wangsan idané sané mapaséngan Cokorde punika.

Pamuput, lantas ida matangi ngadeg saking sesilaan linggih idané nglantas ngambil sanjata tombak sané bek madaging barak dahar tai. Ri kala punika, ring tengahing gedong purin idané tepengan punika kantun ngraga. Koriné sampun mapepet makancing. Ida lantas ngambil kuskusan sané anggéna nguskus ajengan tur kagenahang

ring sirahné anggéna sarana ketu. Tangan tengen idané mangayat masikep ngranasika, ida lantas makecog sambil numbak lemari. Pamuput sémbéné nglayut katuhuk antuk ketun Sang Ksatria lantas lampuné katangkis

makawinan paceruduk lengisé mabrarakan ring tengah gedongan purine.

Malih ida lantas ngambil tamiang, tumbaké ayata ka samping, méjané lantas kauyak nyantos magrudugan glalang-gliling ring tengah gedongané. Wus punika, Cokorde Darma nyerit masasambatan kadirasa wénten mesehé rauh.

“Né jani I Darma jani tandingin! Kai Ksatria Butuh Beruk, muani uli mara lekad! Sing ja ngelah takut.”

Sambilanga nigtig tangkah, méja kursiné lantas sruduka nganti batis méja kursiné pablasbas paselanting kelés mabrarakan. Punika paripolah ida ring tengahing gedongan nyantos para wong ring saluiring tengahing puri kagaok, kagyat, tur tangkejut manyingak indik putran ida sakadi asapunika. Nanging, nénten mrasidayang ngusanang tur ngrérénang parisolah ida sakadi punika. Asing wénten sané pedek mapikéling, ipun pacang katundik aji muncuk keris luk salas. Solah idané sakadi anak masiat, témbok kabenturin sawai-wai, cedat-cedut kajagurin nyantos ngangobin anaké manonton manyingakin.

Malarapan antuk neherang sesanan triwangsa wong ménak, ida pupus pakahyunan pacang lunga mangumbara, mamanahang sapalan-palan ida makerti mapitulung ring anak madué kabrebehan, kasungkanan, miwah kaprihatinan. Awinan kamanahang ida malih, para wong ksatria makasami bes ngrubéda pisan makarya kapedihan ring saluiring jatma ring jagaté. Nah, mangkin manut manah ida, wong jatma taler wong istri kaprihatinan punika sané patut nyandang tulungin ida.

“Nah, encén nyan sakadi bukti? I raga sané patut kasembah,

kasiwi, muah kasungsung. Awinan para sinatriané tuah gabuag-gabuag ngaku wong ménak, nanging ento tuah betukan wong tani adanné. Mangakungaku ksatria sujati utawi ksatria singgih! Nanging, sujatinné gerap, iri ati, letuh, tur ngébél kikilné mara ngenot muncuk keris nirané. Béh, ebah bangun mlaib lantas ngancing jelanan.”

Malih Cokorde Darma mecikang adegnyané, sambilanga nglanturang rawosné.

“Ngraksa wong ménak apang sesajaan, eda ngulurin indria dogén. Ngamah akembal nu kuangan. Ento betukan soroh wong tani boya ja ksatria adanné! Telapakan kikilné prajani putih ngemplak ri kala ningeh kulkul bulus. Nah, yén ipun sujati ménak, sapatutné sinah ngidamang masiat sesai, dot matempuh maperang maoran getih nglawan musuh. Yadin lampus utawi mati tuara inget tekén somah buin. Wiréh ané mawasta ksatria kinucap manut sesanan sang sujati wong ménak mungguh ring daging lontaré kuni sakadi tetamian lawas. Sesanan wong ménak sané becik mamuatang gumi, mindrihang ngrajegang karahayuan, satia ring wacana, miwah makarya gumi landuh.

Nanging, jani i raga lakar ngrereh kakasuban di guminé apanga ada anggon dalih nglamar sang manik ring puri sané maparab Déwi Suritangsu. Déwi kasub sakadi bulan saking Sérang lintang linuwih madué parisolah lintang ageng. Malarapan antuk polih kakasuban punika, ida sane patut pisan katindihin olih nira, Cokorde Darma.”

Kedeh pakayunan Cokorde Darma pacang nilar puri ring tepengan tengah wengi punika. Ida sigra sayaga raris ngambil sanjata miwah tamiang lantas ngrereh kudané ané madan I Cograh, palinggihan ida anggén ngiderin gumi.

Rika Riyanti

Ida lunga nilar puri, ninggal kadang sakulawarga, miwah sakadatwan. Ida dot pisan kasengguh ksatria linuwih tur mangda sinah ring pamargian, kekasubang olih saluiring jagat, kéngin mélanin anak itrri, pinih utama Déwi Ratih sané ngrasuk ring pakahyun idané sadina-dina. Ida uning durung wénten ksatria sakadi mungguh ring lontar seneng mapitulung sakadi laksanan ksatria sané maparab Cokorde Darma. Taler sampun inucap durung naenin wénten ksatria nyahjah gumi ngawé kakasuban jagat.

Catetan: Punggelan novél puniki kaambil saking cakepan mamurda Cokorde Darma (Don Quixotie Versi Bali) sane kasadur antuk I Gusti Putu Antara

puisi -puisi wayan

Rika Riyanti

jéndra

Padiné Kuning

yén padiné kuning atiné milu kuning legan manahé magayut di muncuk padiné sareng i kedis perit

yén padiné kuning tembang sinomé ngalod di kubu tembang kalegan manah buka tan katiban lara

yen padiné kuning kuning atiné matapan damuh makebiar ilang suryané galang maduluran tembang semarandana atiné masalin tuh sakadi sumi

uduh, suka dukané mamisan

tusing ada langgengan tekén Ida ida kuningan tekén padiné kuning

Wedalan Sanghyang Saraswati

Rainan niki wedalan Sanghyang Saraswati pangamel daginging sastra ngawé awidyané dados wiwéka

Andus dupané mlepuk lemuh solah Ida Sanghyang Saraswati ngamel pustaka cemara-tasbih muah rebab ratuning widya sastra

Tembang sané katembangang wit suécan Ida

mawinan manusané uning

sakancaning tatakrama laksana

Bungan tunjung miwah angsa linggih Ida batari cihna kasucian

putih bersih lemuh mulus

sekadi kapas belus

Mangkin rainan Ida tlebang tlenging ati suci bakti

subakti ring wiwekaning budi bakti

ngastiti karahajengan gumi

Besakih

Matedoh di bongkol gunung agungé pendéta sakti ngulati kerti

genah umat hindu masadu nuturang larané margin idupé tetelu numadi, idup, lara-mati jalan punar bawané

purnamané dibi makenyem di carang jepuné ngenyemin manusané ngrereh sukaning jagat kadarman numadi

ngarep Ida sanghyang widhi unteng kadarmané mulus putih Besakih

langgeng

ageng

Catetan:

Puisi puniki kaambil saking cakepan Galang Kangin sané kamedalang antuk Saba Sastra Bali Dénpasar warsa 1976.

This article is from: