Bóbr zapobiegliwy gospodarz by Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Poznaniu

B贸br Beaver

zapobiegLiwy gospodarz

the resourceful engineeR 121

B贸br

zapobiegLiwy gospodarz 1

Redakcja / Editors: dr Jerzy Ptaszyk, mgr inż. Krzysztof Wojtkowski Autorzy / Authors: dr hab. Marek Bunalski, dr inż. Grzegorz Górecki, mgr inż. Bartosz Krąkowski, dr Janusz Nyk, dr Wojciech Rakowski, mgr inż. Joanna Sipińska-Dziardziel, dr inż. Jacek Skubis, dr inż. Wojciech Szewczyk Fotografie / Photographs: Cezary Korkosz Tłumaczenie / Translation: Tomasz Basiński Korekta / Proofreading: Danuta Urbańska, Ewa Wawrzyniak Layout & DTP: Marek Żółtowski Realizacja / Implementation: KOLORMEDIA 40-770 Katowice, ul. Ludowa 7 tel. +48 32 720 65 96 e-mail: kolormedia@gmail.com © 2013 Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Poznaniu ISBN 978-83-934210-6-0

Z satysfakcją przekazujemy Państwu niniejsze opracowanie, powstałe dzięki wsparciu finansowemu Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Poznaniu. Publikacja ta jest efektem działań mających wpływ na wzrost świadomości i rozwój postaw ekologicznych w naszym regionie. Jesteśmy przekonani, że będzie ona dla Państwa inspiracją oraz cennym źródłem informacji. W imieniu Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Poznaniu Hanna Grunt Prezes Zarządu

We are pleased to present an album created with the financial support of the Regional Fund for Environmental Protection and Water Management in Poznań. The publication is a result of efforts to raise awareness of environmental issues and develop pro-environmental attitudes in the Greater Poland region. We hope it can inspire you and be a valuable source of information. On behalf of the Regional Fund for Environmental Protection and Water Management in Poznań Hanna Grunt President of the Board

Beaver

the resourceful engineeR 3

Szanowni Państwo, Drodzy Czytelnicy,

Dear readers,

Czy naprawdę bobra nikt nie lubi?

Is there really no one who likes beavers?

Jako Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska w Poznaniu coraz

As the Regional Director for Environmental Protection in Poznań

częściej mam do czynienia z wnioskami o odszkodowania z tytułu zalań,

I more and more frequently have to deal with claims for compensation

utraty drzewostanu czy ryb ze stawów hodowlanych, które są skutka-

for flooding and damage to tree stands or loss of fish from fish ponds

mi działalności bobrów. Odbieram liczne skargi na harce tych zwierząt

that result from the activity of beavers. I receive numerous complaints

w wałach przeciwpowodziowych – o uszkodzeniach budowli hydrotech-

about beavers’ exploits on floodbanks; much was said about beaver-

nicznych przez bobry było zresztą głośno w czasie ostatniej powodzi.

inflicted damage to hydraulic structures during the last flood. There

Coraz więcej jest też wniosków o zgodę na odstrzał bobrów w sytuacjach

is an increasing number of applications for beaver-shooting permits

wyraźnego konfliktu interesu pomiędzy nimi a ludźmi albo też zagroże-

where there is a clear conflict of interest between people and beavers

nia bezpieczeństwa ludzi lub budowli.

or where there is a threat to the safety of people or buildings and

Co robić, co robić? Bóbr europejski Castor fiber jest zwierzęciem chronionym i przecież

structures. What to do?

nie dla kaprysu uczonych mężów uczyniono go przedmiotem ochrony

The European beaver Castor fiber is under legal protection, and

ustawowej. Przypomnijmy sobie slogan „już Chrobry chronił bobry”.

not merely to indulge the whims of scholars. Historically, Bolesław

Rzeczywiście, zwierzę to było tysiąc lat temu i kilkaset następnych lat

Chrobry prohibited beaver hunting in the early 11th century and

pod opieką królewską. Można nawet powiedzieć o gospodarowaniu

the species remained under royal protection for several centuries. We

populacją bobra w tamtym czasie, gdyż tylko niewielka część stanu

can even say that measures were taken to manage the beaver popu-

rycerskiego miała przywilej polowania na te zwierzęta, a przy nie-

lation, as only a small number of knights had the privilege of hunting

mal każdym dworze książęcym funkcjonował urząd bobrowniczego

for beavers and almost all ducal courts would appoint a beaver care-

(bobrowego), który bobry odławiał, selekcjonował w celu uzyskania

taker to catch beavers alive, carry out artificial selection to increase

największej ilości okazów o czarnej maści, a zimą nawet je dokarmiał.

the number of dark-coloured specimens, and even feed the animals

Castor fiber miał cenne futro oraz wartościowe mięso, jadane zwłasz-

in winter. Castor fiber was valued for its precious fur and meat, eaten

cza w poście. Strój bobrowy, czyli wydzielinę gruczołów płciowych

particularly on fasting days. Castoreum, or excretion from the ani-

o silnym zapachu piżma, wykorzystywano do produkcji kastoreum,

mal’s castor glands with a strong scent of musk, was used in perfume-

proszku, z którego wytwarzano pachnidła. Tłuszcz bobrowy stosowa-

ry. Beaver fat was used for dressing wounds. Interestingly, it has

no do opatrywania ran. Młodszym czytelnikom trzeba wyjawić, że

a place in Polish literature. In “The Teutonic Knights” by Henryk Sien-

poczesne miejsce tłuszczowi bobrowemu w literaturze polskiej zapew-

kiewicz, the chivalrous protagonist, Zbyszko of Bogdaniec, sets off with

nił Henryk Sienkiewicz w Krzyżakach. Pamiętamy wyprawę Zbyszka

Jagienka, a tomboy character, to hunt beavers for their fresh fat needed

z Bogdańca z Jagienką na bobry „po świeży skrom do gojenia bardzo

to heal the wounds sustained by his uncle, Maćko. The beaver also fe-

potrzebny” rannemu Maćkowi. Ale co do literatury, to trzeba zacząć

atured in Aesop’s Fables as an example of courage and fortitude. Spe-

od tego, że bóbr występował już w bajkach Ezopa, i to jako przykład

aking of world literature and children’s stereotype of the beaver as

dzielności i męstwa. Wspomniałabym również o doniosłej roli Pana

a wise builder, resourceful administrator, and brave and loyal friend, we

Bobra w Opowieściach z Narnii L. C. Lewisa, gdzie przyczynia się

must not forget the significant role that Mr Beaver played in L.C. Lewis’s

on do uratowania królestwa lwa Aslana. To już literatura światowa

“Chronicles of Narnia” by helping save Aslan’s kingdom...

i utrwalony w milionach serc dziecięcych stereotyp bobra jako mądre-

Unfortunately, despite royal and ducal protection, as a result of de-

go budowniczego, zapobiegliwego gospodarza, a także odważnego

mand for beavers, in the 19th century the species was considered extinct

i wiernego przyjaciela...

and all that was left was a memory that it had lived on Polish lands.

Niestety popyt na bobra, mimo królewskiej i książęcej ochrony, do-

In the mid-20th century Prof. Wirgiliusz Żurowski started the reintro-

prowadził do tego, że w XIX w. był już wyłącznie wspominany jako

duction of the beaver in Poland in a project he developed. In many

zwierzę żyjące niegdyś na ziemiach polskich i uznawane za wytępio-

European countries the beaver is extinct and has not been reintrodu-

ne. W drugiej połowie ubiegłego wieku prof. Żurowski zapoczątkował

ced. For example, there have been tentative attempts at reintroducing

w swoim autorskim projekcie reintrodukcję bobra w naszym kraju.

the beaver in Scotland for five years now, but they are not intended to

W wielu krajach Europy bóbr wyginął i nie wprowadza się go ponow-

be carried out on a greater scale. So why was so much effort made to

nie, np. w Szkocji nieśmiałe próby czynione są dopiero od pięciu lat

reintroduce the species in Poland? Why do we need such a problematic

i mają być bardzo ograniczone. Dlaczego więc z mozołem prowadzono

animal? Why should we protect it?

reintrodukcję tego gatunku w Polsce? Po co nam bóbr sprawiający tyle problemów? Dlaczego go chronimy?

I hope that this publication, which I strongly recommend, can answer any questions and help us shed our negative attitude towards

Mam nadzieję, że publikacja, którą Państwu gorąco polecam, od-

the wise animal, a result of the conflict between beavers’ engineering

powie na pytania i sprawi, że będziemy postrzegać to mądre zwierzę

activity and human interests. This could allow us to truly appreciate

bez negatywnego nastawienia wynikającego z konfliktu inżynierskiej

the beauty of nature in Poland.

działalności, stanowiącej naturę bobra, z interesem człowieka. Pozwo-

The authors of this books are not only experts on the European

li to bez ograniczeń percypować piękno i bogactwo naszej rodzimej

beaver as such, but also people able to observe in the field and describe

przyrody.

the positive role of the species in light of its engineering activity. The book

Autorami niniejszego opracowania są nie tylko specjaliści, posiada-

is richly illustrated with photographs taken by one of Poland’s best natu-

jący ogromną wiedzę dotyczącą stricte bobra europejskiego, ale także

re photographers to pleasantly guide you through it. The beauty and

osoby, które potrafią dostrzec w terenie i jednocześnie opisać pozy-

richness of nature captured in the photographs allows us to reflect on

tywną rolę bobra, w świetle jego „inżynierskiej” działalności. Ponadto,

and appreciate the role of an animal that was considered extinct in Po-

po całości opracowania oprowadzą Państwa zdjęcia jednego z naj-

land as recently as several dozen years ago.

wybitniejszych fotografów świata przyrody w Polsce. Piękno oraz bogactwo natury, jakie zostało na nich uchwycone, pozwoli zapewne na chwilę zamyślenia i docenienia roli, jaką odgrywa zwierzę, które kilkadziesiąt lat temu w Polsce uznawano za wymarłe.

Serdecznie zapraszam do lektury

Enjoy your reading,

Jolanta Ratajczak Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska w Poznaniu Regional Director for Environmental Protection in Poznań

naczna liczba szczątków bobrów znajdowanych na sta-

Mimo to sytuacja bobrów w naszym kraju nie poprawiła się,

nowiskach archeologicznych świadczy, iż bóbr europej-

a ich liczebność nadal się zmniejszała. Intensywnie prowadzona gos-

ski w czasach historycznych był gatunkiem powszechnie

podarka łowiecka oraz malejący areał lasów i bagien spowodowały,

występującym na terenie Polski, głównie w dorzeczu Wisły i Odry

że bóbr na terenie Polski stawał się rzadkim zwierzęciem (Graczyk

(Bereszyński, Homan 2007). Liczba bobrów na terenie Polski począw-

i in. 1985). W roku 1921 ssaka tego uznano za gatunek ginący. W okre-

szy od X wieku stopniowo zmniejszała się. Główną przyczyną malejącej

sie międzywojennym w Polsce bobry występowały jeszcze w dorze-

liczebności, a w konsekwencji wyginięcia bobrów, była niewłaściwie

czu Niemna i Prypeci, a zabiegi mające na celu ich ochronę polegały

prowadzona gospodarka łowiecka oraz kłusownictwo. Wykorzystanie

głównie na popularyzacji ochrony gatunku oraz walce z nielegalnym

upolowanych zwierząt było różnorodne. Skóry bobrowe stosowano

pozyskiwaniem zwierząt, a także na inwentaryzacji ówczesnych sta-

do produkcji futer, czap, mufek, a odpowiednio spreparowany „strój

nowisk (Bereszyński, Homan 2007; Dehnel 1948, Graczyk i in. 1985).

bobrowy” (wydzielina zapachowa gruczołów napletkowych bobra)

Po drugiej wojnie światowej sądzono, że na terenie naszego kraju

i sadło miały szerokie zastosowanie w lecznictwie. Wyraźny spadek

bobry już nie występowały. Jednakże okazało się, że w obecnych

liczebności bobrów spowodowany był również rozwojem osadnic-

granicach Polski zachowało się kilka stanowisk rodzinnych bobrów,

twa, zmniejszającą się powierzchnią lasów oraz osuszaniem bagien.

które znajdowały się w północno-wschodniej części kraju, na rzekach

W XI stuleciu ustanowiono urząd bobrowniczego, którego zadaniem

Czarna Hańcza, Pasłęka i Marycha (Czech 2000, 2005; Dehnel 1958;

była opieka nad miejscami występowania oraz samymi zwierzę-

Graczyk i in. 1985; Konopka, Erenc 2002).

tami. Działania te miały za zadanie zabezpieczenie bobra przed kłu-

Po roku 1950 liczebność bobrów na terenie Polski zaczęła systema-

sownikami, a w okresach niesprzyjających dla niego podejmowa-

tycznie wzrastać. W wyniku naturalnej migracji z rezerwatów radziec-

no próby wspomagania bobra, przykładowo poprzez dokarmianie

kich oraz z ówczesnej radzieckiej części Puszczy Białowieskiej, bobry

zimą. Na przestrzeni wieków polowania na bobry stawały się stop-

pojawiły się na nowych stanowiskach w północno-wschodniej Polsce

niowo przywilejem książąt (Bereszyński, Homan 2007; Czech 2000;

i w końcu lat sześćdziesiątych wykazano już 70 czynnych stanowisk

Janiszewski, Misiukiewicz 2013).

rodzinnych bobrów (Graczyk i in. 1985; Pucek 1972).

W okresie od XVI wieku do roku 1840 odnotowano, że mimo obję-

W roku 1972 opracowano koncepcję aktywnej ochrony bobra, mającą

cia bobra szczególną opieką, jego liczebność zmniejszała się, a informa-

na celu odbudowę populacji bobrów w dorzeczu Odry i Wisły. Z inicjatywy

cję o tym spostrzeżeniu zawarto w Statucie litewskim, będącym opisem

prof. Wirgiliusza Żurowskiego, w roku 1974, przy współudziale naukow-

zasobów przyrodniczych dla terytorium Wielkiego Księstwa Litewskiego

ców z Polskiej Akademii Nauk oraz członków Polskiego Związku Łowiec-

(Bereszyński, Homan 2007). Postępująca w Polsce tendencja malejąca

kiego, rozpoczęto realizację założeń programu „Aktywna ochrona bobra

liczebności bobra spowodowała, że w roku 1919, rozporządzeniem Mini-

europejskiego w Polsce” (Graczyk i in. 1986; Janiszewski, Misiukiewicz

stra Wyznań i Oświaty, objęto tego ssaka ścisłą ochroną.

2013; Żurowski 1984).

considerable quantity of beaver remains found at archae-

Unfortunately, the situation did not improve and the number of be-

ological excavation sites indicates that in the historic

avers kept falling. As a result of excessive hunting and a decline in

times the European beaver was common in Poland, mainly

the area of forests and wetlands, the beaver became a rare animal in Po-

in the drainage basins of the Vistula and Oder rivers (Bereszyński,

land. In 1921, the mammal was declared an endangered species. In

century, the number of beavers in

the interwar period, the beaver was still encountered in Poland in the

Poland began to decrease gradually. The main reason behind the po-

drainage basin of the Neman and Prypiat rivers. Protective measures

pulation decline, and consequently, the extinction of beavers, was

comprised mainly inventorying dwelling sites, popularising the species

excessive hunting and poaching. The hunted animals had various

protection and combating poaching (Bereszyński, Homan 2007; Dehnel

uses. Beaver skins were used for furs, caps and muffs; appropriately

1948, Graczyk et al 1985). After World War II the beaver was believed to

processed castoreum (scent excretion from castor glands) and fat

be extinct in Poland, however it turned out that a few dwelling sites of

were widely used for medicinal purposes. A noticeable decrease

beaver families were preserved within the present borders of Poland, i.e.

in the beaver population was also caused by expanding settlement,

in the north-east of Poland, on the Czarna Hańcza, Pasłęka and Marycha

Homan 2007). As of the 10

the shrinking of forests and the draining of wetlands. In the 11 cen-

rivers (Czech 2000, 2005; Dehnel 1958; Graczyk et al 1985; Konopka,

tury, the office of a beaver care-taker was established to protect

Erenc 2002).

beavers and their habitat. These measures were taken to protect

After 1950, the Polish population of beavers started to grow syste-

the beaver against poachers, attempts were also made at assisting

matically. As a result of natural migration from nature reserves in

the survival of beavers in adverse times, e.g. by feeding the animals

the Soviet Union and the then-Soviet part of the Białowieża Forest, bea-

in wintertime. As the centuries went by, beaver hunting gradually

vers appeared in new sites in the north-east of Poland. In the late 1960s,

became the privilege of princes (Bereszyński, Homan 2007; Czech

there were 70 active dwelling sites of beaver families (Graczyk et al

2000; Janiszewski, Misiukiewicz 2013).

1985; Pucek 1972).

From the 16 century to the year 1840, it was found that, despite

In 1972, a concept of active beaver protection was developed to

special protection, the beaver population kept declining. The relevant

restore the beaver population in the basins of the Oder and the Vistula.

information was noted down in the Statute of Lithuania, an extensive

In 1974, on the initiative of Prof. Wirgiliusz Żurowski, the programme

description of the natural resources of the Grand Duchy of Lithuania

“Active Protection of the European Beaver in Poland” was implemented

(Bereszyński, Homan 2007). A progressing downward trend of the bea-

in cooperation with scientists from the Polish Academy of Science and

ver population in Poland resulted in taking that mammal under strict

members of the Polish Hunting Association (Graczyk et al 1986; Jani-

protection in 1919 by force of the ordinance of the Minister of Faith and

szewski, Misiukiewicz 2013; Żurowski 1984).

Education.

Jednym z głównych celów programu było sztuczne przesiedlenie

One of the main objectives of the programme was to artificially

bobrów na tereny, które zamieszkiwały w przeszłości (Bereszyński,

reintroduce beavers in the areas which they used to populate in the

Homan 2007; Czech 2000; Graczyk i in. 1985). Cel takiego działania był

past (Bereszyński, Homan 2007; Czech 2000; Graczyk et al 1985).

spowodowany tym, że większość naturalnych ostoi bobrowych występo-

The programme was to be a remedy to the fact that the majority

wała w zlewniach rzek Pregoły i Niemna, dlatego naturalna ich migracja

of natural beaver habitats was located in the drainage system of

w głąb Polski była ograniczona. Mając na względzie odbudowę popula-

the Pregolya and Neman rivers, which restricted the natural migra-

cji bobrów na obszarze centralnej i zachodniej Polski, od roku 1974 w do-

tion of the beaver inside Poland. In order to reconstruct the beaver

rzeczu Odry i Wisły wsiedlano osobniki odłowione z dorzecza Pregoły

population in the central and western Poland, from 1974 animals

i Niemna oraz, w niewielkiej liczbie, także zwierzęta pochodzące z fermy

caught in the drainage basin of the Pregolya and Neman rivers, as

hodowlanej w Popielnie (Brzuski, Kulczycka 1999). Akcja reintrodukcji

well as a certain number of beavers from a farm in Popielno, were

(ponownego wprowadzenia zwierząt na dawne miejsca ich bytowa-

settled in the catchment area of the Oder and the Vistula (Brzuski,

nia) prowadzona była przez pracowników Katedry Zoologii Stosowanej

Kulczycka 1999). The reintroduction (re-settling animals in places

Akademii Rolniczej w Poznaniu i Zakładu Doświadczalnego PAN w Po-

they used to live) was conducted by the staff of the Chair of Applied

pielnie. W latach 1974-1986 w dorzeczu Wisły reintrodukowano 223 bobry,

Zoology of the Poznań Agricultural University and the Experimental

tworząc 20 populacji wyspowych, natomiast w dorzeczu Odry w latach

Unit of the Polish Academy of Science in Popielno. In 1976–1986,

1974-1985 wsiedlono 29 par bobrów (Brzuski, Kulczycka 1999; Czech

223 beavers, making up 20 island populations, were reintroduced in

2000; Dzięciołowski, Goździewski 1998; Graczyk 1979; Janiszewski,

the Vistula drainage basin, as compared to 29 beaver pairs released

Misiukiewicz 2013).

in the Oder drainage basin in 1974–1985.

Przeprowadzona w roku 1977 na terenie całego kraju inwentaryzacja

A nationwide census of beavers conducted in 1977 revealed

bobra wykazała około 1000 osobników zgrupowanych w 254 rodzinach

ca. 1,000 specimens grouped in 254 families (Brzuski, Kulczycka

(Brzuski, Kulczycka 1999; Graczyk i in. 1985; Żurowski 1978). W roku

1999; Graczyk et al 1985; Żurowski 1978). In 1987 the domestic po-

1987 liczebność krajowej populacji wynosiła około 3000 osobników,

pulation increased to ca. 3,000 animals, 60% of which lived in the

z czego 60% zasiedlało Pojezierze Suwalskie (Bereszyński, Homan 2007;

Suwalskie Lake District (Bereszyński, Homan 2007; Dzięciołowski,

Dzięciołowski, Goździewski 1998; Żurowski 1978, 1992). W wyniku

Goździewski 1998; Żurowski 1978, 1992). As a result of the reintro-

przeprowadzonych wsiedleń oraz naturalnej ekspansji, populacja bobra

duction and natural expansion, the population of the European

europejskiego na terenie naszego kraju została odbudowana, zgodnie

beaver has been restored in Poland. According to the Central Statisti-

z danymi przedstawionymi przez Główny Urząd Statystyczny liczeb-

cal Office (GUS), the beaver population was estimated at 89,000 in

ność tego gatunku w roku 2012 szacowano na około 89 000 osobników

2012 (GUS 2013).

(GUS 2013).

Bobry są ssakami (Mammalia), należącymi do rzędu gryzoni (Ro-

The beaver is a mammal (Mammalia) from the Rodentia order and

dentia), tworzą rodzinę bobrowatych (Castroidae). Na świecie wystę-

the Castroidae family. There are two species of the beaver: the European

pują dwa gatunki bobrów: bór europejski Castor fiber (Linnaeus 1758),

beaver Castor fiber (Linnaeus 1758), called also the Eurasian beaver, li-

nazywany również rzecznym, zasiedlający Europę i Azję oraz bóbr ka-

ving in Europe and Asia, and the North American beaver Castor cana-

nadyjski Castor canadensis (Kuhl 1820), zamieszkujący obszar Ameryki

densis (Kuhl 1820), living in North America, South America and parts of

Północnej i Południowej oraz część Rosji i Skandynawii. Rozróżnienie

Russia and Scandinavia. The two species can only be distinguished

obydwu gatunków możliwe jest jedynie za pomocą badań genetycznych,

by means of genetic, cariologic or morphological tests (skull structure).

kariologicznych lub morfologicznych (budowa czaszki). Bóbr kanadyjski

The North American beavers are smaller than their European counter-

jest mniejszy od bobra europejskiego, ma krótszy pysk i mniejsze worki

parts; they also have shorter muzzles and smaller castor sacs (preputial

strojowe (gruczoły prepucjalne, znajdujące się w pobliżu odbytu).

glands located near the anus). It has been also found that the North Ame-

Stwierdzono także, że bóbr kanadyjski wykazuje większą aktywność

rican beaver displays higher building activity.

budowlaną. Doświadczenia prowadzone na terenie hodowlanej fermy bobrów

there is a reproductive barrier between those two species. It was demon-

w Woroneżu wykazały, że pomiędzy tymi gatunkami istnieje reproduk-

strated that embryos created as a result of artificial inter-species bree-

cyjna bariera międzygatunkowa. Stwierdzono, że embriony powstałe

ding died at early stages of development and that in natural conditions

w wyniku sztucznego kojarzenia międzygatunkowych par zamierały we

hybrids of the two beaver species are unlikely (Janiszewski, Misiukie-

wczesnym stanie rozwoju oraz, że w naturalnych warunkach, tworzenie

wicz 2013; Lavrov 1996; Piechocki 1989).

się hybryd pomiędzy tymi dwoma gatunkami bobrów jest mało prawdopodobne (Janiszewski, Misiukiewicz 2013; Lavrov 1996; Piechocki 1989).

As regards the occurrence of the North American beaver in Europe, the animal was introduced to Finland, whence it spread to Russia. Ru-

Występujący na obszarze Europy bóbr kanadyjski został wpro-

ssian and Scandinavian studies show that the North American beaver

wadzony do Finlandii, skąd rozprzestrzenił się na teren Rosji. Wyniki

has higher reproductiveness and drives the European beaver out from

badań naukowców rosyjskich i skandynawskich wykazały zwiększoną

areas where both species co-occur. The North American beaver is re-

rozrodczość bobra kanadyjskiego oraz wypieranie przez niego bo-

garded to be an alien species in Europe (Czech 2000; Janiszewski,

bra europejskiego z zajmowanego dotychczas areału na obszarach,

Misiukiewicz 2013).

gdzie oba gatunki występują równocześnie. Bóbr kanadyjski na terenie Europy uznawany jest za gatunek obcy (Czech 2000; Janiszewski, Misiukiewicz 2013).

Experiments conducted at a beaver farm in Voronezh showed that

Do lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku uważano, że bobry mogą

Until the 1970s, it was believed that beavers can live only in wild,

zajmować jedynie dzikie, ukryte w lasach stanowiska oraz czyste cieki

deep woodland sites and in clean watercourses with an abundance of

z bogatą bazą pokarmową (Czech 2000). Rozwój przemysłu i rolnictwa

food. The development of of industry and agriculture brought enormous

przyczynił się do ogromnych zmian w naturalnym środowisku, w tym także

changes into the natural environment, including beavers’ habitats. A ra-

w siedlisku bobrów. Gwałtowny wzrost produkcji przemysłowej i rolniczej

pid increase in industrial and agricultural production has had an adverse

negatywnie wpłynął na jakość wód. Prowadzone prace melioracyjne oraz

impact on the quality of waters. Land drainage and regulation of rivers

regulacje rzek w znaczący sposób zmieniły stosunki wodne, a tym samym

significantly changed the hydrographic conditions and limited the avai-

ograniczyły dostępność siedlisk preferowanych przez bobry. Przekształce-

lability of habitats preferred by beavers. The use of green areas for resi-

nia terenów zielonych pod zabudowę mieszkalną i rekreacyjną wpłynęły

dential and recreational development intensified man’s interference

na wzrost ingerencji człowieka na obszary dotychczas mało dostępne.

in the previously wild sites. Constant human impact on that rodent in-

W wyniku stałego oddziaływania człowieka na tego gryzonia, nasilił się

creased the synanthropisation of the species (its adaptation to life

proces synantropizacji gatunku (proces przystosowywania się organizmów

in a human-transformed environment). The beaver adapts to such condi-

do życia w warunkach przekształconych przez człowieka). Bobry, adaptu-

tions and more and more frequently colonises agricultural areas adjacent

jąc się do tego rodzaju uwarunkowań, coraz częściej zasiedlają tereny rol-

to human settlements, settling along the banks of lowland watercourses,

nicze, graniczące z osadami ludzkimi. Zajmują głównie brzegi nizinnych

drainage ditches, mid-field and mid-forest ponds, gravel or sand excava-

cieków i rowów melioracyjnych, zbiorniki śródpolne i śródleśne, wyrobiska

tion pits, and fish breeding ponds (Adamski et al 2004, Czech 2000,

po kopalniach żwiru lub piasku oraz stawy hodowlane (Adamski

Dzięciołowski 1996).

i in. 2004; Czech 2000, Dzięciołowski 1996). Specjaliści zajmujący się tym gatunkiem uważają, że nie zasiedla on,

mountain streams with rapid current, great rivers with very unstable

przykładowo, potoków górskich o rwącym nurcie, wielkich rzek o bardzo

water levels and canals with concrete banks, although it may attempt to

zmiennym poziomie wód, obetonowanych kanałów, aczkolwiek na niektó-

colonise sections of such watercourses, e.g. bends and deeper places

rych wymienionych powyżej ciekach odnajduje fragmenty, na przykład

(Czech 2000).

zakola i głębsze miejsca, które próbuje kolonizować (Czech 2000).

Experts believe that the beaver does not settle in such places as

Bóbr europejski to największy na obszarze Eurazji gryzoń z rodzi-

The European beaver is the biggest rodent from the Castroidae

ny bobrowatych. Jest zwierzęciem ziemnowodnym o krępej, opływo-

family in Eurasia. The beaver is a semi-aquatic animal with a stout,

wej budowie ciała, zakończonej charakterystycznym, dużym, spłasz-

streamlined body ending with a characteristic large, flattened tail. The

czonym ogonem. Ogon jest pokryty zrogowaciałą łuską, pełni rolę

tail is covered with calloused scales and functions as a helm and pro-

steru i napędu w wodzie, natomiast na lądzie stanowi swoistą pod-

peller in water; the beaver also uses it for fat storage, thermoregulation,

porę oraz jest magazynem tłuszczu i organem termoregulacyjnym.

and, on land, to maintain balance. Moreover, beavers use their tails to

Ponadto, ogon wykorzystywany jest również do ostrzegania innych

warn other family members about danger by forcefully flapping the

członków rodziny przed zagrożeniem, poprzez mocne uderzanie nim

water surface with it (Czech 2000; Dehnel 1958; Janiszewski, Misiukie-

o taflę wody (Czech 2000; Dehnel 1958; Janiszewski, Misiukiewicz

wicz 2013).

2013). Głowa bobrów jest masywna, szeroka i spłaszczona, z osadzonymi

high, almost in one line with nostrils and ears, which allows the beaver

wysoko, prawie na jednej linii, nozdrzami, oczami i uszami, co umożli-

to observe the area above the water level without the need to resurface.

wia obserwowanie środowiska nad poziomem wody bez konieczności

The beaver can weigh up to 30 kg or, rarely, even more. The body length

wynurzania się. Masa ciała bobra może osiągnąć 30 kilogramów, a nie-

oscillates from 90cm to 110cm and the length of the tail from 25 cm to

kiedy, choć rzadko, więcej. Długość ciała waha się od 90 do 110 cm,

28 cm. The European beaver is long-lived and can live up to the age of

a długość ogona od 25 do 28 cm. Bobry europejskie są zwierzętami

30 in natural conditions. The animal’s reproductive age is between the 3rd

długowiecznymi i w naturalnych warunkach mogą żyć do 30 lat. Zdol-

and 10th year (Czech 2000; Janiszewski, Misiukiewicz 2013; Pucek 1984;

ność reprodukcyjna przypada pomiędzy 3-4 a 10 rokiem życia (Czech

Żurowski 1977). Beavers have very characteristic incisors (protruding

2000; Janiszewski, Misiukiewicz 2013; Pucek 1984; Żurowski 1977).

front teeth), which, like the rest of their teeth, never cease to grow and

Bobry mają bardzo charakterystyczne siekacze (wystające przednie

can measure up to 10cm. The distema, i.e. the gap between the incisors

zęby), które podobnie jak ich inne zęby rosną całe życie i osiągają dłu-

and molars, reaching up to 70% of the jaw length, allows the beaver to

gość do 10 cm. Diastema, czyli przerwa pomiędzy siekaczami a zę-

seal the oral cavity with its lips during underwater works (Czech 2000;

bami trzonowymi, o długości osiągającej nawet 70% długości szczęki,

Pudlis 2002; Żurowski, Krzywiński 1974). The teeth are covered with

pozwala na zamknięcie jamy gębowej wargami podczas prac pod

orange enamel and are very sharp due to uneven abrasion. Lower inci-

wodą (Czech 2000; Pudlis 2002; Żurowski, Krzywiński 1974). Zęby po-

sors are well innervated, which allows the beaver to accurately grip both

kryte są pomarańczową emalią, a w wyniku nierównomiernego ściera-

big, hard trees and small grains.

nia są bardzo ostre. Dolne siekacze są dobrze unerwione, co pozwala tym ssakom precyzyjnie chwytać zębami zarówno duże, twarde drzewa, jak i małe ziarna zbóż.

The animal’s head is massive, broad and flattened, with eyes set

Bóbr jest zwinnym i szybkim pływakiem, a dzięki naprzemiennym

The beaver is an agile and fast swimmer. It can reach 7 km/h thanks

ruchom tylnych kończyn, zaopatrzonych w błonę służącą do pływania,

to the alternate movements of the hind webbed feet (Czech 2000; Dzię-

może podczas pływania osiągnąć prędkość 7 km/h (Czech 2000; Dzięcio-

ciołowski 1996; Janiszewski, Misiukiewicz 2013). The front paws have

łowski 1996; Janiszewski, Misiukiewicz 2013). Dłonie bobrów, zbudowane

four digits and an opposing fifth one, also providing the beaver with

z czterech palców ustawionych przeciwstawnie do piątego, umożliwiają

a precise grip.

precyzyjne chwytanie.

A series of physiological adaptations allows the species to remain

U tego gatunku występuje szereg adaptacji fizjologicznych, umoż-

underwater even up to 15 minutes. For instance, the beaver has the so-

liwiających przebywanie pod wodą nawet do 15 minut. Przykładowo,

called rete mirabile, providing it with a reserve of oxygenated water,

bóbr ma sieć przedziwną, zapewniającą zapas utlenowanej wody,

well-developed respiration muscles, high tolerance to elevated CO2 level

ma silnie rozwinięte mięśnie oddechowe, a także dużą tolerancję

in tissues and an enlarged right ventricle of the heart. In addition, during

na zwiększenie poziomu CO2 w tkankach oraz powiększoną prawą

a dive, the heart slows down and blood is directed mainly to the heart

komorę serca. Ponadto, podczas nurkowania serce bobrów spowal-

and brain to protect those organs against hypoxia (Czech 2000; Jani-

nia, a krew kierowana jest głównie do serca i mózgu, co zabezpiecza

szewski, Misiukiewicz 2013).

te organy przed niedoborem tlenu (Czech 2000; Janiszewski, Misiukiewicz 2013).

The beaver is covered with shiny fur consisting of underfur, with hairs ca. 2 cm long and 0.01 mm thick, and guard hairs ca. 7 cm long,

Ssak ten pokryty jest błyszczącym futrem, w którym wyróżnia się

which determine the fur colour (Czech 2000). The guard hairs trap air in

włosy puchowe o długości około 2 cm i grubości 0,01 mm oraz włosy

the underfur, which ensures excellent insulation. The beaver’s colouring

okrywkowe o długości około 7 cm, które decydują o barwie futra (Czech

changes depending on geographic location, from pale beige at the sou-

2000). Budowa włosów okrywkowych umożliwia zatrzymanie powie-

thern edges of the range (Mexico) to black at the northern ones (Scandi-

trza we włosach puchowych. Takie ułożenie włosów zapewnia doskonałą

navia). Black colouring is a recessive trait. The fact that black colouring

termoizolację. Umaszczenie bobra, w zależności od regionu jego wystę-

dominates over brown in the Polish beaver population is probably

powania, jest zmienne, od jasnoblond na południowych krańcach zasię-

the result of selection and preference for black fur in the 18th century

gu (Meksyk) do barwy czarnej przy granicy północnej (Skandynawia).

(Czech 2000).

Czarne umaszczenie jest cechą recesywną. Prawdopodobnie w wyniku prowadzonych w XVIII wieku selekcji na rzecz czarnego umaszczenia, obecnie w populacji polskiej odsetek bobrów o czarnej barwie jest większy niż osobników o barwie brązowej (Czech 2000).

Bobry poświęcają bardzo dużo czasu pielęgnacji futra. Toaleta futra pełni bardzo ważną rolę w ich życiu, a jej zaniedbanie może wywołać szereg chorób. Po wynurzeniu i otrząśnięciu się z wody, bóbr siada z odrzuconym na bok ogonem w płytkiej wodzie lub na brzegu i przednimi łapami masuje brzuch, przedramiona, uda i nasadę ogona, wykonując powolne i symetryczne ruchy. Okolice oczu i warg wyczesuje za pomocą pazura I palca przedniej łapy. Pozostałą część ciała oczyszcza rozdwojonym pazurem II palca tylnej łapy lub z pomocą pozostałych członków rodziny. Niezbędnym końcowym rytuałem czyszczenia futra jest przygryzanie włosów oraz nabłyszczanie sierści wydzieliną gruczołów przyodbytowych, co powoduje, że całość futra jest wodoodporna (Czech 2000; Dzięciołowski 1996; Janiszewski, Misiukiewicz 2013).

Beavers spend a lot of time grooming their fur. Proper fur hygiene is very important and neglecting it may lead to a number of diseases. After going out and shaking off water, a beaver sits in shallow water or on the bank with its tail to the side and massages its belly, forearms, thighs and the base of the tail by making slow, symmetrical movements with its paws. Beavers comb the area of the eyes and lips with the claw of the first digit of the front paw. They clean the other parts of the body with the double claw of the second digit in the hind leg or rely on the help of other family members. The final, necessary part of the fur combing ritual consists in hair biting and spreading secretion of the castor glands over the fur to make it waterproof (Czech 2000; Dzięciołowski 1996, Janiszewski, Misiukiewicz 2013).

Bobry aktywne są głównie nocą, a egzystencję w tej porze doby

Beavers are primarily nocturnal and have an acute sense of smell,

umożliwiają im bardzo dobrze rozwinięte zmysły węchu, dotyku i słuchu.

touch and hearing, but mediocre eyesight. They perceive the colours and

Wzrok bobrów jest rozwinięty przeciętnie. Bobry widzą kolory, kształty

shapes of objects, as well as movement, which allows them to maintain

obiektów oraz rozpoznają ruch, umiejętności te pomagają im w orienta-

a sense of direction. The sense of smell is used to communicate with

cji w terenie. Węch umożliwia bobrom komunikację między członkami

other family members as well as with non-related animals, and to sense

rodziny i z niespokrewnionymi osobnikami oraz wyczucie potencjalnego

potential threat. Beavers mark their territory with castoreum which con-

zagrożenia. Bobry znaczą zajmowane terytorium „strojem bobrowym”

tains all the necessary information about the family composition, sex,

(castoreum), który zawiera wszelkie niezbędne informacje dotyczące

age and health condition of an animal. They deposit castoreum on a few

składu rodziny, płci, wieku oraz stanu zdrowia osobnika (Czech 2000).

to several dozen scent mounds with a height of ca. 10 cm. The beaver

Bobry składają kastoreum na kilku lub kilkudziesięciu kopczykach o wy-

scent mounds can be found from early spring to autumn. A very acute

sokości około 10 cm. Kopczyki zapachowe lokalizowane są od wczesnej

sense of touch allows beavers to feel the strength and direction of

wiosny do jesieni. Dobrze rozwinięty zmysł dotyku pozwala bobrom

the current in the watercourse with their front paws, which ensures quick

wyczuwać przednimi łapami siłę i kierunek przepływu wody w cieku,

response to even minor damage to their dams. As it has already been

co sprzyja szybkiej reakcji na nawet niewielkie uszkodzenia tam bobro-

mentioned, the characteristic construction of the front paws allows bea-

wych. Jak wcześniej wspomniano, bobry, dzięki charakterystycznej bu-

vers to grasp small objects and dextrously clean fur. Whiskers (vibri-

dowie przednich dłoni, mogą chwytać małe przedmioty oraz zręcznie

ssae), located between the upper lip and the nostrils and over the eyes,

oczyszczać futro. Występujące pomiędzy górną wargą a nozdrzami oraz

differ from the fur hairs and allow the beaver to swim in murky water

nad oczami włosy czuciowe (vibrisy), inne od tych, tworzących sierść

(Czech 2000; Dzięciołowski 1996, Janiszewski, Misiukiewicz 2013).

futra, pomagają bobrom pływać w mętnej wodzie (Czech 2000; Dzięciołowski 1996; Janiszewski, Misiukiewicz 2013).

rest, groom their fur and sharpen the teeth. Beavers usually leave

Jak wspomniano, największą aktywność bobry wykazują nocą.

the lodge or burrow at dusk. At night, entire families feed, this is also

W ciągu dnia śpią, odpoczywają, pielęgnują futro lub szlifują zęby. Bobry

the time for playing with the young. After nightfall, adult beavers build

opuszczają żeremia lub nory na ogół o zmroku. Nocą całe rodziny żerują,

dams and lodges, dig burrows and mark their territory. In autumn,

a jest to także czas na zabawy z młodymi osobnikami. W nocy dorosłe

beavers spend nights on intense feeding, storing food, repairing and

osobniki budują tamy i żeremia, kopią nory oraz oznaczają terytorium.

extending lodges and dens, and preparing them for the coming winter.

W okresie jesieni noce spędzają głównie na intensywnym żerowaniu, ma-

At dawn, adults and young return to their sleeping chambers (Czech

gazynowaniu pokarmu, naprawie i rozbudowie żeremi oraz nor mieszkal-

2000).

nych, przygotowując je do nadchodzącej zimy. O brzasku dorosłe wraz z młodymi powracają do komór mieszkalnych (Czech 2000).

As beavers are primarily nocturnal, during the day they sleep and

Bobry są monogamiczne, jednak po utracie partnera tworzą nowe

Beavers are monogamous, however if a beaver loses its partner, it

pary (Misiukiewicz, Niewęgłowski 2003). Zdolność reprodukcyjną osią-

will form a new couple (Misiukiewicz, Niewęgłowski 2003). They achie-

gają w wieku 3-4 lat. Gody na ogół odbywają się w drugiej i trzeciej

ve reproduction ability at the age of 3-4 years. The mating season is

dekadzie stycznia. W trakcie godów zachowanie bobrów jest niespokojne

usually from about the 20th to the 30th of January. During the mating

i głośne. Do kopulacji dochodzi w wodzie, najczęściej nocą lub późnym

season, beavers are loud and restless. Copulation takes place in water,

wieczorem. Kopulacja trwa od 0,5 do 3 minut (Czech 2000; Dezhkin i in.

most often at night or late in the evening, and lasts for from 0.5 to 3 mi-

1986; Janiszewski, Misiukiewicz 2013; Żurowski 1977, 1989).

nutes (Czech 2000; Dezhkin et al 1986; Janiszewski, Misiukiewicz 2013;

Ciąża trwa średnio 105-107 dni. Młode rodzą się w maju lub czerwcu. Poród odbywa się w odpowiednio przygotowanej, wyścielonej wiór-

The gestation period averages 105-107 days. Young are born in May

kami z gałęzi, komorze mieszkalnej żeremia lub nory. W tym okresie

or June in a sleeping chamber of the lodge or burrow, appropriately pre-

samica przegania z legowiska zeszłoroczne młode oraz samca. W po-

pared and lined with twig chips. At that time, the female drives out

pulacji polskiej w miocie średnio są dwa młode (maksymalnie sześć).

the male and yearlings from the lodge. Polish beavers have on average

Nowo narodzone osobniki mają zamknięte oczy, ciało ich pokryte jest

two kits in a litter (max. 6 kits). New-born beavers have closed eyes, are

gęstym futrem, a ich waga wynosi około 0,5 kg. W pierwszym miesią-

covered with thick fur and weigh ca. 0.5 kg. In the first month of life,

cu życia młode żywią się wyłącznie mlekiem matki, które jest bogate

the young feed only on the mother’s milk, which is very rich in nutrients

w składniki odżywcze, ponieważ zawiera 15 procent tłuszczu i ponad

as it contains over 15% of fat and over 8% of protein (Dezhkin et al 1986).

8 procent białka (Dezhkin i in. 1986). Po upływie sześciu tygodni od

Six weeks after the birth the male returns to the sleeping chamber and

porodu samiec powraca do komory mieszkalnej, a zeszłoroczne młode

the yearlings get back near the lodge or the nesting burrow. Both parents

wracają w sąsiedztwo żeremia lub nory rozrodczej. Młodymi bobrami

and yearlings take care of young. During the day, the kits are fidgety and

opiekują się oboje rodzice oraz starsze rodzeństwo. W ciągu dnia młode

squeak loudly and they sleep cuddled at night. Around the second month

są ruchliwe i głośno popiskują, nocą śpią przytulone do siebie. Około

of life, they gradually switch to plant material in their diet. At that time,

drugiego miesiąca życia młode stopniowo przestawiają swoje menu na

also their activity cycle changes and, like adult beavers, they became

pokarm roślinny, wówczas zmienia się również ich aktywność dobowa

active at night and sleep through the day. The young stay in the family

i podobnie, jak dorosłe osobniki, stają się aktywne nocą, a w trakcie dnia

group for ca. 2-3 years. Thereafter, they look for new sites at least 0.5 km

śpią. Młode w grupie rodzinnej pozostają przez około 2-3 lata, a po jej

away from the home lodge, and function independently (Czech 2000;

opuszczeniu poszukują nowych miejsc, w odległości nie mniejszej niż

Dezhkin et al 1986; Gizak 2001; Janiszewski, Misiukiewicz 2013; Niewę-

0,5 km od rodzinnego „domostwa”, w których funkcjonują już samo-

głowski 2000).

dzielnie (Czech 2000; Dezhkin i in. 1986; Gizak 2001; Janiszewski, Misiukiewicz 2013; Niewęgłowski 2000).

Żurowski 1977, 1989).

Bobry nie zapadają w sen zimowy. Przed zimą muszą się odpowiednio zabezpieczyć i zgromadzić w organizmie zapas tłuszczu (Żurowski 1985). Zimą bobry koncentrują się w jednym miejscu, zajmując jedną komorę mieszkalną, co pozwala im na utrzymanie wyższej temperatury (Czech 2000). Żer z przygotowanych jesienią magazynów wciągany jest do nor, a objedzone resztki usuwane są na zewnątrz do wody lub wypychane na powierzchnię. Jedynie w cieplejsze dni ssaki te opuszczają jesienno-zimowe schronienie i wypływają na powierzchnię. W pierwszym kwartale każdego roku, w czasie godów, bobry wykazują szczególną aktywność. Wzrost temperatury otoczenia oraz wydłużający się czas pory dnia wzmagają aktywność bobrów. W tym okresie bobry rozpoczynające trzeci rok życia zaczynają opuszczać rodzinne stanowiska i zasiedlać nowe obszary (Adamski i in. 2004).

Beavers do not hibernate. They have to prepare for the winter and gather fat reserves (Żurowski 1985). During the winter, beavers concentrate in one place and occupy only one sleeping chamber, which allows them to maintain a higher temperature (Czech 2000). Food from the caches prepared in autumn is dragged into the lodges and gnawed remains are disposed of outside into the water or pushed to the surface. Only on warmer days, beavers leave the autumn-winter shelter and emerge on the surface. Every year, in the first quarter of the year, beavers show unusual activity during the mating season. Rising temperature and longer days stimulate their activity. At that time, beavers approaching the third year of their lives leave home lodges and settle in new sites (Adamski et al 2004).

Bobry są roślinożercami, jedzą rośliny prawie wszystkich gatunków wodnych oraz tych rosnących przy brzegach wód. Ustalono, że jadłospis bobra jest różnorodny i w różnych uwarunkowaniach środowiskowych i terytorialnych łącznie składa się z ponad 200 gatunków roślin zielnych i 100 gatunków drzewiastych (Czech 2000; Dezhkin i in. 1986). Wielkość bazy pokarmowej decyduje o zasiedleniu i zagęszczeniu tego gatunku na danym obszarze. Bobry żerują w wąskiej strefie przybrzeżnej, rzadko przekraczającej pas o szerokości 20 m. Długość linii przybrzeżnej umożliwiającej zaspokojenie potrzeb pokarmowych rodziny bobrów (2 osobniki dorosłe + 4 młode) wynosi od 2,5 do 5 km i zależy od zagęszczenia drzew i krzewów usytuowanych w bezpośrednim sąsiedztwie zbiornika lub cieku (Zdzienicki 2002). Wiosną, latem i wczesną jesienią bobry żywią się głównie roślinnością zielną i bagienną (Czech 2000; Janiszewski, Misiukiewicz 2013).

Beavers are herbivorous, they eat almost all species of water and riparian plants. The diet of the beaver has been found to be diversified and contains a total of over 200 species of herbaceous plants and 100 tree species, depending on the environmental and territorial conditions (Czech 2000; Dezhkin et al 1986). The availability of food base determines the occurrence and density of settlement in a given area. Beavers feed in a narrow riparian zone, rarely more than 20 m wide. The length of the shoreline sufficient to feed a beaver family (2 adults + 4 young) is 2.5 km to 5 km and depends on the density of trees and bushes growing in the direct vicinity of the pond or watercourse (Zdzienicki 2002). In spring, summer and early autumn, beavers feed primarily on herbaceous plants and wetland flora (Czech 2000; Janiszewski, Misiukiewicz 2013).

Późną jesienią, kiedy wegetacja roślin ustaje i zaczyna brakować

In late autumn, when the vegetation period ends and there are not

roślin zielnych, bobry ścinają drzewa i krzewy. Ze ściętych drzew bo-

enough herbaceous plants, beavers cut down trees and bushes. They eat

bry zjadają listki, cienkie gałęzie oraz łyko i korę. Pozostałe części

leaves, twigs, cambium and bark from the felled trees. The remaining

drzew nie stanowią dla nich pokarmu i zwierzęta te wykorzystują

parts of trees are not edible and beavers use them as construction mate-

je jako materiał budulcowy do konstruowania swoich tam i żeremi.

rial for dams and lodges. Beavers have a particular taste for poplars,

Spośród drzew szczególnie chętnie jako pokarm wybierane są topole

aspens, willows, hazels and birches (Borowski, Borkowski 2003; Nowicki

osiki, wierzby, leszczyny i brzozy (Borowski, Borkowski 2003; Nowic-

1997). When the reserves of their favourite food deplete, they go on to

ki 1997). W sytuacji, kiedy pokarm preferowany przez bobry został

cutting down other species of trees, previously ignored and avoided.

wyeksploatowany, bobry ścinają drzewa innych gatunków, którymi

There are also some species of trees and bushes not eaten by beavers,

wcześniej mało się interesowały, a ich udział we wcześniejszym spo-

e.g. black elder, or species which are consumed exceptionally and in

życiu był niewielki. Istnieją także gatunki drzew i krzewów, które nie

minimal quantities, e.g. alder buckthorn and pine. In a year, an adult

są przez bobry zjadane (przykładowo jest to dziki bez czarny) albo,

beaver can fell ca. 200 big trees. The number of felled trees depends

które są zgryzane z reguły wyjątkowo i w minimalnych ilościach. Są

primarily on the species and size of a tree and distance from the pond or

to kruszyna lub sosna. Przez rok dorosły osobnik może ściąć około

watercourse.

200 dużych drzew. Ilość ścinanych drzew zależy przede wszystkim od gatunku, jego rozmiaru oraz odległości w jakiej drzewa rosną od strefy przybrzeżnej.

W świecie zwierząt działalność inżynieryjną bobrów uznaje się za

The engineering activity of beavers is considered exceptional among

wyjątkową. Budowle bobrów są bardzo trwałe, a optymalnie przygoto-

animals. Beaver-built structures are very strong and durable, and opti-

wane stanowiska tych ssaków mogą być wykorzystywane wielokrotnie

mally developed sites might be re-used by subsequent generations. De-

przez kolejne pokolenia. Kryjówkami i „domostwami” bobrów w zależno-

pending on the land features, beavers shelter and dwell in lodges or

ści od ukształtowania terenu są żeremia lub nory. Na ciekach o wysokich

burrows. On streams with high banks and compact soil, beavers dig

skarpach i zwięzłym gruncie bobry kopią nory mieszkalne, do których

dwelling burrows, with a complex system of corridors and a few sleeping

może prowadzić wiele skomplikowanych korytarzy z kilkoma komorami

chambers located above the entrance level. The burrows are usually ca.

mieszkalnymi położonymi powyżej wejścia do nor. Długość nor wynosi

10 m long (but they may be even longer) and 0.5 m high. The diameter

około 10 m, choć niejednokrotnie może być dłuższa. Z kolei ich wysokość

of the nesting chamber is 0.5–0.8 m (Janiszewski, Misiukiewicz 2013).

może wynosić do 0,5 m, natomiast średnica komory gniazdowej waha się

The entrance to the burrow, serving also as an exit, is located under

między 0,5-0,8 m (Janiszewski, Misiukiewicz 2013). Wejście do nor, będą-

the water level.

ce zarazem wyjściem, zlokalizowane jest pod wodą. Na stanowiskach, gdzie brzeg cieku jest wysoki, bobry budują półżere-

lodges near the bank, which have the features of a burrow and a lodge

mia – żeremia przybrzegowe, które mają cechy zarówno nory, jak i żeremia

(Dehnel 1958; Dzięciołowski 1996). The underwater entrance to the al-

(Dehnel 1958; Dzięciołowski 1996). Podwodne wejście do wcześniej wyko-

ready dug burrow is encased with branches, then beavers gather mate-

panej nory zostaje obłożone gałęziami, następnie bobry gromadzą materiał

rial (branches, moss, stones, and mud) to strengthen the bank.

(gałęzie, mech, kamienie, muł) dla wzmocnienia brzegu. Takie pokrycie umożliwia zwiększenie głębokości nory, ustabilizowania zwięzłości gleby oraz wydłużenie korytarza prowadzącego do komory mieszkalnej (Brzuski, Kulczycka 1999; Dehnel 1958; Dzięciołowski 1996; Janiszewski, Misiukiewicz 2013).

Such a structure allows to deepen the burrow, stabilise the soil and extend the corridor to the sleeping chamber (Brzuski, Kulczycka 1999; Dehnel 1958; Dzięciołowski 1996; Janiszewski, Misiukiewicz 2013). Another form of beaver-made structures are lodges, especially in lowland areas, built by the rodents with the use of branches, stones,

Inną formą budowli konstruowanych przez bobry, szczególnie na te-

gravel, moss, grass and mud. The entrance to the sleeping chamber of

renach nizinnych, są żeremia, do których budowy gryzoń ten wykorzy-

the lodge is located underwater, like to a burrow. The completed cham-

stuje gałęzie, kamienie, żwir, mech, trawy oraz muł. Wejście do komory

ber is covered with branches, mud and other materials. A lodge com-

mieszkalnej żeremia, podobnie, jak w przypadku nor, znajduje się pod

prises a corridor, vestibule and sleeping chamber. Lodges are continu-

wodą. Na wykonaną komorę nakładane są gałęzie, muł i inne materiały.

ously extended by beavers. A lodge allows for reducing temperature

Żeremie składa się z korytarza, przedsionka i komory mieszkalnej. Żere-

fluctuations and surviving harsh wintertime. In Poland, most lodges are

mia są ciągle rozbudowywane przez bobry. Tak skonstruowana budowla

from 1 to 8 m high (Janiszewski, Misiukiewicz 2013; Tyrała 1992).

ogranicza wahania temperatur i pozwala na przeżycie niesprzyjającego

In places where the bank is high, beavers build semi-lodges, i.e.

dla tych zwierząt okresu zimowego. Na obszarze Polski najczęściej spotykane są żeremia osiągające wysokości od 1 m do 8 m (Janiszewski, Misiukiewicz 2013; Tyrała 1992). W celu zapewnienia stałego i podwyższonego poziomu wody, bobry na płytkich ciekach budują tamy (Brzuski, Kulczycka 1999; Janiszewski, Misiukiewicz 2013; Szumiński, Szumiński 1993; Tyrała 1992). Dzięki takim budowlom wodnym zostaje spiętrzona woda, która umożliwia ukrycie podwodnych wejść do żeremi lub nor. Tamy bobrowe zbudowane są z podobnych materiałów co żeremia, a zdarza się również, że w całości zbudowane są z kamieni. Bobry budują tamy całymi rodzinami, niektóre osobniki ścinają drzewa i oddzielają gałęzie, podczas gdy w tym samym czasie inne przytwierdzają dostarczony materiał budulcowy do dna i brzegu cieku.

Beavers build dams on shallow streams in order to permanently elevate the water level (Brzuski, Kulczycka 1999; Janiszewski, Misiukiewicz 2013; Szumiński, Szumiński 1993, Tyrała 1992). Such engineering allows them to dam up water and hide entrances to lodges and burrows. Beaver dams are built with similar material as lodges but it also happens that they are erected entirely with stones. An entire beaver family is engaged in building a dam. Some animals fell trees and remove branches, others fasten the supplied construction material to the bottom and banks of the stream. Dams are very tight and any damage is repaired quickly and efficiently. The smallest dams can be a dozen or so centimetres high and several dozen centimetres long, however dams several meters high and several hundred meters long have also been reported. Their stable and strong construction

Tamy są bardzo szczelne, a wszelkie uszkodzenia są szybko i sprawnie naprawiane. Najmniejsze tamy mogą mieć kilkanaście centymetrów wysokości i kilkadziesiąt centymetrów długości, lecz zdarzają się i takie, które osiągają wysokość kilku metrów, a długość dochodzącą do kilkuset metrów. Często ich stabilna i mocna konstrukcja pozwala innym zwierzętom na przejście po niej na drugi brzeg cieku, stanowiąc swoiste groble. W wyniku spiętrzenia wody przez tamę, na cieku następuje cofanie się wody i jej zatrzymywanie. W ten sposób powstaje specyficzny zbiornik wodny określany mianem „stawu bobrowego”, który w zależności od ukształtowania terenu i wysokości skarp cieku, może zajmować powierzchnię nawet kilku hektarów. W przypadku wyeksploatowania bazy pokarmowej bobry powiększają tamy lub budują kolejne w systemie kaskadowym, zwiększając tym samym areał zalanej powierzchni, która pozwala tym zwierzętom na bezpieczne poszukiwanie kolejnych baz pokarmowych.

often enables other animals to cross the stream, serving as a sort of a causeway. A dam constructed on a watercourse allows to back up and retain water. A beaver pond is created, which, depending on the land features and the bank height, may flood an area of even several hectares. If the food base is depleted, beavers extend the dams or build new ones in a cascade system, enlarging the flooded area allowing them to safely look for new food supplies.

W Polsce największym zagrożeniem dla bobrów są przede wszystkim

In Poland, anthropogenic factors pose the biggest threat to the bea-

czynniki antropogeniczne, przykładowo takie jak: nielegalne niszczenie

ver. People illegally destroy dams and lodges, kill animals and drain

tam, żeremi, zabijanie zwierząt oraz osuszanie siedlisk przez ludzi. W do-

beavers’ wetland dwelling sites. Nowadays, when the habitat is increa-

bie coraz większej fragmentaryzacji siedlisk i zwiększonej liczebności

singly fragmented and the number of beavers is growing, there are also

bobrów, coraz częściej odnotowuje się również przypadki śmiertelnych

cases of beavers killed on roads by vehicles, especially during young

potrąceń tych zwierząt przez samochody, szczególnie w okresie migracji

animal’s migration in search for new places to settle.

młodych osobników poszukujących nowych miejsc do zasiedlenia.

Among abiotic components adversely affecting the population,

Spośród czynników abiotycznych negatywnie wpływających na

droughts and floods play an important role. During periods of water

stan populacji należy wskazać susze i powodzie. Podczas okresów nie-

shortage, the life of beavers becomes very harsh. As a species living in

doboru wody, życie bobrów staje się mocno utrudnione. Bobrowi, jako

a semi-aquatic environment, beavers need water to move quickly and

gatunkowi wykorzystującemu środowisko ziemno-wodne, woda jest

find food. Floods, on the other hand, wash away dams, destroy burrows

niezbędna w celu szybkiego przemieszczania się oraz w zdobywaniu

and lodges and increase the mortality rate among beavers. Floods in

pokarmu. Z kolei powodzie powodują rozmywanie tam, niszczenie nor

the period when the mother is still breast feeding are especially dange-

i żeremi oraz zwiększają śmiertelność bobrów. Najbardziej niebezpieczne

rous as kits, carried away by the current and unable to find food inde-

są powodzie w okresie, gdy młode bobry jeszcze karmione są przez

pendently, are left on their own. Within some biotopes where the beaver

matkę. Wówczas osobniki takie, pozbawione umiejętności samodzielne-

density is high, the food base, especially trees and bushes on which

go zdobywania pokarmu, w sytuacji, gdy zostaną porwane przez nurt

beavers subsist during the winter, may be scarce. Scarcity of food in

rzeki, zostają pozostawione własnemu losowi. W niektórych biotopach,

winter may result in starvation and increased mortality. On such occa-

w których zagęszczenie bobrów jest wysokie, może dojść do zubożenia

sions, beavers are often forced to leave their dwelling site and look for

bazy pokarmowej, szczególnie drzew i krzewów, które pozwalają bo-

new territories more abundant in food.

brom przeżyć niekorzystny okres zimy. Brak odpowiedniego pokarmu

The number of natural enemies of beavers in Poland is limited. Spe-

w okresie zimy może doprowadzić do głodu zwierząt, a w konsekwencji

cies that can have an effect on local beaver populations include prima-

do ich zwiększonej śmiertelności. Niejednokrotnie, w takich przypad-

rily wolf (Canis lupus) and lynx (Lynx lynx).

kach, bobry zostają zmuszone do opuszczenia zajmowanego stanowiska w poszukiwaniu nowych i zasobniejszych w pokarm terenów. Liczba wrogów naturalnych bobrów w Polsce jest ograniczona. Gatunkami zwierząt mogącymi oddziaływać na populacje lokalne bobra są przede wszystkim wilk (Canis lupus) i ryś (Lynx lynx). Joanna Sipińska-Dziardziel

Ryś (Lynx lynx )

Wilk (Canis lupus)

unkcjonowanie bobra w środowisku powoduje, iż prze-

potrzeb środowiska przyrodniczego, w tym zachowania dobrego stanu

kształcaniu ulega krajobraz obszarów siedlisk hydroge-

wód pod względem ilościowym, jakościowym i ekologicznym.

nicznych, to jest takich, gdzie istotnym komponentem

Współczesne kierunki i tendencje obowiązujące w kształtowaniu

środowiska jest woda. Współwystępowanie człowieka, korzystają-

stosunków wodnych oraz prowadzeniu gospodarki wodnej wiążą się

cego ze środowiska przyrodniczego, oraz bobra, przystosowującego

między innymi ze wspieraniem działań związanych z odtwarzaniem

warunki środowiska dla swoich potrzeb życiowych, występowało od

obszarów siedlisk wodno-błotnych, renaturalizacją przebiegu koryt

czasu, gdy człowiek zaczął prowadzić gospodarkę i świadomie prze-

rzecznych często poddanych silnym przekształceniom i oddziaływa-

kształcać środowisko dla swoich potrzeb życiowych. Interakcja mię-

niom różnych czynników antropogenicznych.

dzy człowiekiem i bobrem na przestrzeni dziejów przybierała różny

Działania podejmowane przez człowieka, takie, jak między in-

charakter. W zależności od kontekstu wynikającego z warunków i po-

nymi: szeroko zakrojone prace w zakresie melioracji wodnych prowa-

trzeb gospodarowania, a także rozumienia potrzeb środowiska, bóbr

dzone dla uproduktywnienia naturalnych obszarów siedlisk hydroge-

traktowany był i jest jako gatunek pożyteczny, neutralny, a niekiedy

nicznych, regulacja przebiegu koryt rzecznych związana z poprawą

niepożądany. Stąd określenie tego, w jaki sposób jest postrzegane

ich drożności oraz żeglowności, obwałowanie dolin rzecznych pro-

przez człowieka kształtowanie środowiska przez bobra oraz jaki ma

wadzone dla obniżenia zagrożenia zalewami powodziowymi obsza-

być stosunek człowieka do siedlisk i populacji bobrów, stanowi wy-

rów dolinnych, wpływały na ograniczanie siedlisk bobra. Działania

padkową różnych potrzeb ludzkich oraz wiedzy dotyczącej wymagań

podane wyżej były szczególnie intensywnie podejmowane od końca

środowiska przyrodniczego. Stosunek człowieka do występowania

XVIII wieku i wiązały się z brakiem respektu dla siedlisk i populacji

bobra w środowisku nie był jednakowy w kolejnych okresach histo-

bobrów, co więcej, występowanie tego gatunku stanowiło utrudnienie

rycznych.

w ich realizacji i wiązało się z eliminowaniem bobra ze środowiska,

Kształtowanie przez bobry warunków wodnych wiąże się głównie z oddziaływaniem zwiększania stanów retencji korytowej, powierzchnio-

Śledząc uwarunkowania dotyczące sposobów prowadzenia gos-

wej, glebowej i gruntowej; spowalnianiem odpływu powierzchniowego

podarki wodnej przez człowieka, a także procesy antropogenicznych

oraz stymulowaniem naturalnych procesów w kształtowaniu przebiegu

przekształceń sieci hydrograficznej oraz środowiska i rozwój infra-

koryt rzecznych.

struktury technicznej związanej z gospodarką wodną, zachodzące

Podane wyżej oddziaływania, których źródło to aktywność popu-

w okresach przeszłych, można pokusić się o przedstawienie roli wystę-

lacji bobrów, na ogół są postrzegane jako czynniki pozytywnego

pujących współcześnie populacji bobrów w odwracaniu i niwelowaniu

kształtowania stosunków wodnych. Bóbr to swoisty sojusznik czło-

niektórych niekorzystnych zmian warunków wodnych wynikających

wieka w prowadzeniu tych działań. Wynika to ze zmiany podejścia

z tych uwarunkowań.

do celów prowadzenia gospodarki wodnej i uwzględnienia również

nie tylko ze względu na pożytki łowieckie.

he beaver’s activity transforms the landscape of aquatic and

of natural areas of wetland habitats, the channelization of rivers to im-

wetland habitats. The rodent, which adjusts the environment

prove their flow capacity and navigability, and the construction of em-

to its vital needs, has coexisted with man ever since our kind

bankments along river valleys to reduce the risk of flooding in the neigh-

started to do so, too in our environment-transforming activity. The hu-

bouring lowland areas. These activities were at their height from the turn

man-beaver interaction has changed throughout history. Depending on

of the 18th century and involved disregard for beaver habitats and popu-

the conditions and needs of human activity as well as man’s awareness

lations. What is more, the animal’s presence was an impediment to these

of the needs of the environment, the beaver has been treated as a bene-

activities, which is why beavers were not only killed for gain, but also to

ficial, neutral, and sometimes undesirable species. Therefore how man

eradicate the species from the environment.

perceives and evaluates the beaver’s impact on the environment is a pro-

Based on an analysis of the factors affecting man’s water manage-

duct of various human needs and our knowledge on the requirements

ment activities, the anthropogenic transformations of the drainage sys-

of the natural environment. Man’s attitude to the beaver’s presence in

tem and the environment, as well as the development of the water mana-

the environment has been different in different historical periods.

gement infrastructure in the past, we can trace how the contemporary

Beavers’ impact on the hydrology of the areas they occupy mostly consists in increasing water retention in watercourses, on the surface, in

populations of the beaver have helped reverse or reduce the effects of some adverse changes in water conditions.

the soil, and in the ground; slowing down surface runoff; and stimulating natural processes shaping the course of river beds. These impacts of the activity of the beaver population are usually perceived as positive factors in water management. The beaver can be said to be man’s ally in shaping water conditions. This perception is an effect of a change in the attitude to the objectives of water management and considering the needs of the environment, including the preservation of water resources in quantitative, qualitative, and ecological terms. The current trends in shaping water conditions and water management involve, among other things, supporting activities aimed at re-creating wetland habitats and re-naturalizing river beds, which are often heavily transformed and affected by various anthropogenic factors. Beaver’s habitats have been reduced as a result of human activity, including extensive land drainage aimed at improving the productivity

I tak, do połowy XX wieku, na większości nawet niewielkich cie-

Until the mid-20th century there were impoundments on most rivers

ków istniały liczne piętrzenia wykorzystywane głównie do napędza-

and streams, even minor ones, used for driving gristmills, and earlier

nia młynów, a wcześniej tartaków, kuźni i papierni. Piętrzenia te miały

also saw mills, smithies, and paper mills. These facilities also played

także duże znaczenie ekologiczne, znacząco zwiększając stany retencji

a major ecological role, as they significantly contributed to water reten-

w wymiarze lokalnym, zaś efekt retencyjny ze względu na dużą liczeb-

tion on a local scale and, due to their sheer number, they had a consider-

ność tego rodzaju piętrzeń w skali kraju był znaczący. W drugiej poło-

able effect on the entire country. Most of the local impoundments were

wie XX wieku większość z tych piętrzeń została zlikwidowana. Obecnie

removed in the second half of the 20th century. At present, beaver dams

piętrzenia powodowane przez bobry przejmują rolę porzuconych przez

are replacing the abandoned facilities and are restoring the lost hydro-

człowieka budowli piętrzących na drobnych ciekach przywracając rów-

logical effect.

nież utracony efekt hydrologiczny. Z kolei proces wylesień, który znacząco nasilił się w okresie późne-

until mid-20th century, resulted in an increased share of surface runoff in

go średniowiecza i trwał do połowy XX wieku, wpłynął na zwiększenie

the water balance and lower water retention in soil and the ground,

udziału spływu powierzchniowego wód w bilansie wodnym oraz ob-

which increased the risk of sudden floods. Water retention in conse-

niżenie retencji glebowej i gruntowej, przekładając się na zwiększenie

quence of beavers’ engineering activity contributes to more long-term

zagrożenia nagłymi wezbraniami. W tym przypadku retencja w wyni-

retention of precipitation water and also triggers the processes of rain

ku działań bobrów jest czynnikiem, który wpływa na przekształcenie

water infiltration. It should be remembered that the share of water

wód pochodzących z opadów atmosferycznych w formy bardziej dłu-

accumulated in soil and the ground greatly exceeds the share of water

gotrwałej retencji, uruchamiając również procesy infiltracji wody opa-

accumulated elsewhere, including in land surface reservoirs. Generally

dowej. Należy pamiętać, że woda retencjonowana w glebie i gruncie,

speaking, the retention capacity of soil and the ground are the main

pod względem udziału znacznie przewyższa ilości wody zgromadzone

determinants of flooding. This is particularly important in the case of

w postaci innych form retencji wodnej, w tym również w formie reten-

small streams situated in the upper areas of a drainage basin, where

cji powierzchniowej. Można uogólnić, że możliwości retencyjne gleby

hydrological processes originate that bring about dangerous floods.

i gruntu są głównym czynnikiem współdecydującym o wystąpieniu

Therefore retention caused by beavers’ engineering activities in these

wezbrań. Jest to szczególnie istotne w przypadku drobnych cieków wy-

areas has a special hydrological significance, also in terms of water ma-

stępujących w górnych partiach zlewni, gdzie w zasadzie inicjowane

nagement.

są procesy hydrologiczne skutkujące występowaniem groźnych powodzi. Stąd retencja, będąca efektem działań bobrów, na tych obszarach ma szczególnie istotne znaczenie hydrologiczne również w aspekcie gospodarczym.

Deforestation, which intensified in the late Middle Ages and lasted

Należy także zwrócić uwagę na to, że układ sieci hydrograficznej prowadzącej odpływ powierzchniowy na wielu obszarach kraju, szczególnie w strefie młodoglacjalnej, to jest na obszarze, na którym rzeźba terenu kształtowana była przez ostatnie zlodowacenie, stanowią cieki sztuczne lub znacznie przekształcone cieki naturalne. Tworzą one systemy rowów melioracyjnych budowanych głównie w okresie od początku XIX do początku lat 90. XX wieku i drenujących często naturalne obszary bezodpływowe. W tym przypadku, populacja bobrów, poprzez budowę piętrzeń na porzuconych systemach rowów melioracyjnych, przyspiesza między innymi proces odtworzenia występujących pierwotnie obszarów środowisk wodno-błotnych, jak również stymuluje proces ukierunkowany na przywrócenie naturalnego meandrowania rzek. Bernard Okoński

Note that drainage systems in many areas across Poland, particularly in the young glacial landform areas (ones shaped in the last glaciation period), are made up of either canals or highly transformed natural watercourses. They make up systems of drainage ditches build mainly from the early 19th century to the early 1990s that often drain natural endorheic areas. In this case, by building impoundments, the beaver population facilitates the process of restoring the previously damaged wetlands and stimulates the restoration of the natural meandering of rivers.

óbr europejski wpływa na szatę roślinną w sposób bardzo

łęgów wierzbowych i topolowych stanowiących priorytetowe siedli-

znaczący. Wynika to głównie z jego działalności budo-

sko przyrodnicze 91E0 Łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe

wlanej, w wyniku której powstają tamy i stawy bobrowe,

(Salicetum albo-fragilis, Populetum albae, Alnenion glutinoso-incanae)

żeremia, nory oraz kanały. Z działalnością tą ściśle związana jest jego

i olsy źródliskowe. Wpływa także na nadrzeczne wikliny oraz zarośla

zdolność do ścinania drzew, jedna z najbardziej charakterystycznych

wierzby szarej towarzyszące ciekom wodnym. Ścięte drzewa, zwłasz-

cech tego gatunku. Wśród wielu aspektów omawianego zagadnienia

cza dużych rozmiarów, silnie prześwietlają runo łęgów. Normalnie, takie

można wyróżnić bezpośredni oraz pośredni wpływ na szatę roślinną.

zmiany roślinności mają charakter naturalnych fluktuacji, jednakże przy

Pierwszy dotyczy przede wszystkim ścinania drzew i krzewów. W ten

dużych liczebnościach bobra mogą lokalnie powodować czasowe dege-

sposób bóbr kształtuje strukturę przestrzenną oraz gatunkową roślinno-

neracje zbiorowisk leśnych. W nadmiernie prześwietlonym runie poja-

ści. Z licznych prac wiadomo, że ssak ten przejawia wyraźne preferencje

wiają się światłożądne gatunki, w tym elementy ziołorośli nadrzecznych.

gatunkowe i najczęściej ścina topole osiki, wierzby, brzozy, leszczynę

W ten sposób stwarzane są warunki do rozwoju ziołorośli nadrzecznych,

i inne gatunki liściaste. Ścina także drzewa iglaste, co najprawdopo-

stanowiących siedlisko przyrodnicze 6430 Ziołorośla górskie (Adenosty-

dobniej służy mu do uzupełniania niedoboru składników mineralnych

lion alliariae) i ziołorośla nadrzeczne (Convolvuletalia sepium).

(Janiszewski, Misiukiewicz 2013). Powalone drzewa wykorzystuje jako

Ścinanie młodocianych osobników topól i wierzb drzewiastych

pożywienie, zjadając ich korę, liście i cienkie gałęzie. Te ostatnie służą

(białej i kruchej) wpływa negatywnie na ich naturalne odnowienie;

mu także jako podstawowy materiał budulcowy. Podawana w litera-

w skrajnych przypadkach nie występuje ono w ogóle. Zmianie ulega też

turze liczba gatunków drzewiastych stanowiących jego pokarm sięga

struktura gatunkowa lasów, np. łęgów jesionowo-olszowych, w których

100 (Czech 2000). Są wśród nich także drzewa owocowe, które potrafi

wrasta udział olszy, kosztem chętniej ścinanego przez bobra jesionu

powalić, aby dostać się do kilku owoców (Miszczuk, Oglęcki 2004).

wyniosłego.

Intensywność ścinania drzew jest zróżnicowana sezonowo. Najwięk-

W odniesieniu do roślin zielnych, wpływ bezpośredniego oddziały-

sza jest późnym latem i jesienią, gdy bóbr stopniowo zmienia dietę

wania bobra, polegającego na ich zjadaniu lub niszczeniu, ma znacze-

z roślin zielnych na drzewiaste. Wówczas magazynuje także karmę na

nie marginalne. Po pierwsze, nie przejawia on w tym zakresie wyraź-

zimę. Roślinność krzewiasta stanowi podstawę diety bobra na przeło-

nych preferencji. W jego diecie znajduje się 150–200 gatunków roślin

mie zimy i wiosny.

zielnych, zarówno wodnych, jak i lądowych (Dzięciołowski 2004; Czech

Ścinanie drzew i krzewów dotyczy pasów o szerokości 20–35 m

2000). Po drugie, jest to gatunek o zdolności do wykorzystywania

położonych w bezpośrednim sąsiedztwie cieków wodnych. W związku

różnorodnych nietypowych pokarmów, które są ławo dostępne. Znane

z oszczędnością energii potrzebnej do transportowania, bóbr powala

są przypadki jego żerowania w uprawach buraków cukrowych czy ku-

drzewa rosnące możliwie blisko cieków. W ten sposób kształtuje struk-

kurydzy (Adamski i in. 2004; Czech 2000; Janiszewski, Misiukiewicz

turę przestrzenną i gatunkową ginących w całym kraju nadrzecznych

2013).

he European beaver, with one of its distinctive characteristics:

in the vicinity of streams and rivers. Fallen trees, especially large ones,

the ability to fell trees, has a major effect on vegetation. This

strongly expose the herb undergrowth of alluvial forests to sunlight. This

is because of the rodent’s engineering activity and its pro-

kind of interference with forest vegetation normally happens occasional-

ducts: dams, ponds, lodges, burrows, and canals. We can distinguish

ly, but in the case of large beaver populations it can result in local tem-

between direct and indirect impacts of the beaver’s activity on flora.

porary forest degeneration. In an overexposed forest floor, heliophilous

The direct impacts mostly include ones related to cutting down trees and

species appear, including ones typical of hydrophilous tall herb fringe

shrubs. This is how the beaver shapes the spatial structure and species

communities. This is how conditions are created for the development of

composition of vegetation. Many studies point out that the mammal has

herbaceous flora communities that make up natural habitat 6430 tall

clear preferences as to plant species and most frequently cuts down po-

herb fringe communities of the montane level (Adenostylion alliariae)

plars, aspens, willows, birches, hazels, and other deciduous trees. It also

and of river banks (Convolvuletalia sepium).

cuts down coniferous trees, most probably to supplement mineral nu-

Cutting down young poplars and arborescent white and brittle wi-

trients (Janiszewski, Misiukiewicz 2013). The beaver eats the bark,

llows affects their natural regeneration; in extreme cases they do not

leaves, and thin branches of the trees it fells. Thin branches are also its

regenerate at all. The beaver’s activity also alters the species composi-

basic building material. The literature of the subject mentions 100 tree

tions of woodlands, e.g. alder-ash alluvial forests, in which the proportion

species that the beaver feeds on (Czech 2000). This number includes

of the alder increases as the beaver has a preference for the European

fruit trees, which a beaver can fell just to reach some fruit (Miszczuk,

ash.

Oglęcki 2004). The intensity of felling changes on a seasonal basis. It is

As regards herbaceous plants, the beaver’s direct impact, consisting

at its greatest in late summer and autumn, when the beaver gradually

in their consumption or destruction, is marginal. Firstly, the beaver has

changes its diet by switching from herbs to woody plants. This is also

no clear preference for specific herb species. The rodent’s diet includes

when it stores food for winter. Shrubs are the beaver’s basic food in late

150-200 herbs, of both aquatic and land species (Dzięciołowski 2004;

winter and early spring.

Czech 2000). Secondly, the beaver settles for a variety of unusual food

The animal cuts down trees and shrubs within 20-35 strips of land in

plants that are easily accessible. There have been instances of beavers

the direct vicinity of streams and rivers. To save energy necessary for

feeding on sugar beets and maize (Czech 2000; Dzięciołowski 2004; Ja-

transport, beavers fell trees growing the closest to water. This is how they

niszewski, Misiukiewicz 2013).

hape the spatial structure and species composition of the declining willow and poplar alluvial forests that are designated as priority habitat 91E0: alluvial willow, poplar, alder, and ash forests (Salicetum albo-fra-

gilis, Populetum albae, Alnenion glutinoso-incanae) alder forests of springs. It also affects the riverside osier and grey willow scrub growing

Mniej znaczące bezpośrednie oddziaływanie bobra na szatę roślinną

A less significant direct impact of the beaver on vegetation is trea-

przejawia się w wydeptywaniu ścieżek oraz kopaniu nor i kanałów. Pierw-

ding paths and digging burrows and canals. Beavers use paths for about

sze są wykorzystywane przez te zwierzęta w okresie 2–3 lat (Janiszewski,

2-3 years (Janiszewski, Misiukiewicz 2013); as a result, vegetation typi-

Misiukiewicz 2013), co skutkuje rozwojem roślinności charakterystycznej

cal of trodden areas develops. In consequence, alien species appear in

dla miejsc wydeptywanych. W ten sposób w obrębie kompleksów lasów

riparian and alluvial woodland habitats. Particularly intensive treading

łęgowych pojawiają się gatunki obce siedliskowo. W przypadku intensyw-

and digging results in the creation of areas temporarily deprived of veg-

nego wydeptywania oraz kopania nor i kanałów pojawiają się miejsca

etation.

czasowo pozbawione roślinności. Pośredni wpływ bobra na szatę roślinną jest zagadnieniem bardzo sze-

The main group of impacts include the modification of abiotic conditions,

rokim. Główną grupą oddziaływań są tu modyfikacje warunków abiotycz-

in particular water conditions. One such impact that has been repeatedly

nych, w szczególności wodnych. Wielokrotnie podkreślanym w literaturze

pointed out in the literature of the subject is that beaver’s engineering

faktem jest wzrost poziomu wód gruntowych oraz wzrost uwilgotnienia

activity increases the level of groundwater and soil moisture in

gleb na terenach sąsiadujących z tworzonymi przez bobry stawami. Stwa-

areas neighbouring beaver ponds. This creates beneficial conditions for

rza to dogodne warunki do rozwoju roślinności higrofilnej (wilgociolubnej),

the development of hygrophilous vegetation and can improve the condi-

a także może poprawiać kondycję roślinności, osłabioną wcześniej w wyni-

tion of vegetation affected by human activity, e.g. by drainage.

ku oddziaływania człowieka, np. zabiegów melioracyjnych.

Beaver ponds, with a surface area of up to several dozen hectares,

Tworzone przez bobry stawy, których powierzchnia może sięgać kilku-

dramatically change the water conditions of the flooded vegetation.

dziesięciu hektarów, zmieniają diametralnie warunki wodne zalanej roślin-

An alder-ash forest gradually becomes similar to an alder forest and can

ności. Lasy łęgowe stopniowo upodabniają się do olsów, w które mogą się

eventually turn into one. This results in lower species diversity on a local

przekształcać. Efektem jest lokalny spadek bogactwa gatunkowego; olsy od-

scale as alder forests are less diverse than alder-ash forests. What is

znaczają się znacząco mniejszym bogactwem gatunkowym w porównaniu

more, heavily flooded tree stands quickly die and are replaced by large

z łęgami. Często jednak drzewostany zalane dużą ilością wody w krótkim cza-

areas of rushes and aquatic plant communities. An entire plant commu-

sie zamierają, a ich miejsce zajmują wielkopowierzchniowe szuwary i zbio-

nity is therefore eradicated, with woodland vegetation replaced with

rowiska roślin wodnych. Dochodzi zatem do zmian roślinności na poziomie

non-woodland vegetation.

ponad fitocenotycznym – zastępowania roślinności leśnej przez nieleśną. Długotrwałe zalanie wpływa niekorzystnie na roślinność nieleśną. Zanikają podtapiane łąki, torfowiska czy murawy zalewowe. W tym wypadku mamy do czynienia ze spadkiem różnorodności biologicznej na poziomie lokalnym.

The indirect impact of the beaver on vegetation is a very broad topic.

However, long-term flooding also has a negative effect on nonwoodland vegetation. Flooded meadows, peat bogs, or alluvial grasslands disappear, reducing biodiversity on a local scale.

Z piętrzeniem wody wynikającym z budowy tam i powstawaniem

The construction of dams and ponds by beavers also involves in-

stawów bobrowych wiąże się także zwiększona akumulacja osadów oraz

creased sedimentation and mechanical water purification, which has

mechaniczne oczyszczanie wód, co nie pozostaje bez wpływu na roślin-

an effect on vegetation. Aquatic vegetation can develop on fertile bottom

ność. Na żyznych osadach dennych może rozwijać się roślinność wodna;

sediments; purified water flowing from beaver ponds creates beneficial

oczyszczona woda wypływająca ze stawów stwarza dogodne warunki

conditions for plant communities sensitive to pollution.

do rozwoju zbiorowisk roślinnych wrażliwych na zanieczyszczenia. Działalność budownicza bobra wiąże się także z unaturalnianiem

of the natural condition of the beds of watercourses. This process is

koryt cieków. Przyczyniają się do tego tamy, nory, kanały oraz zapasy

the effect of the presence of dams, burrows, canals, and winter food

karmy zimowej lokalizowane w zakolach cieków. Prześwietlone przez

supplies in the curves of streams and rivers. River embankments thinned

bobry nadrzeczne skarpy stwarzają warunki do rozwoju roślinności

out by beavers provide conditions for the development of non-woodland

nieleśnej, między innymi ziołorośli nadrzecznych, czy muraw. Tworzo-

vegetation, e.g. riverside tall herb communities or grasslands. Meanders

ne meandry rzek umożliwiają występowanie roślinności wodnej z klas

created by beavers allow for the development of aquatic vegetation of

Lemnetea minoris oraz Potametea (Kłys, Naturalna 2008).

the Lemnetea minoris and Potametea classes (Kłys, Naturalna 2008).

Kolejnym przejawem oddziaływania bobra na szatę roślinną jest roz-

Another impact of beavers on vegetation is the propagation of plants

przestrzenianie roślin. Ze względu na obecność futra jest on doskonałym

through epizoochory. In simple terms, thanks to its fur, the beaver is

ogniwem w procesie epizoochorii, czyli rozprzestrzeniania diaspor za po-

a perfect carrier of propagules such as seeds. One notable example is

średnictwem sierści lub skóry. Na szczególną uwagę zasługuje roznoszenie

the propagation of invasive species (e.g. Bidens frondosa), for which

tą drogą gatunków inwazyjnych (np. uczepu amerykańskiego), dla których

a river basin is a major site of dispersion. To a lesser extent, the beaver

doliny rzeczne są jedną z podstawowych dróg dyspersji. W mniejszym stop-

can disperse certain herbs with extensive underground organs which

niu zjawisko rozprzestrzeniania może dotyczyć także gatunków zielnych,

the rodent feeds on (Nymphaea alba, Nuphar lutea, Iris pseudacorus,

posiadających rozbudowane organy podziemne, którymi żywi się bóbr

and Phragmites australis). The beaver’s activity also expands the range

(grzybienie białe, grążel żółty, kosaciec żółty, trzcina pospolita). Dzięki dzia-

of willows shrubs. Their cut branches that beavers use to shore up their

łalności bobra zwiększają także zasięg gatunki wierzb krzewiastych. Ich

ponds can take root and grow.

ścięte gałęzie, użyte do „oszalowania” stawów, mają zdolność zakorzenia się i wzrostu. Wojciech Rakowski

The beaver’s building activity also contributes to the restoration

obry wybrane terytoria zajmują przez wiele lat, przystoso-

Dla iglastych lasów borealnych zaproponowano 20-30 m 3 /ha,

wując środowisko do swoich potrzeb. W wyniku działalności

a w liściastych lasach niżowych 30-50 m 3 /ha. W Polsce średnie

bobrów, w ekosystemach przez nie zasiedlanych można za-

wartości wynoszą ok. 5 m 3 /ha, zatem tylko dla niektórych organi-

obserwować zwiększoną ilość martwego drewna. Główną przyczyną obumierania drzew na terenach zajmowa-

Aby stworzyć warunki dla zachowania różnorodności biologicznej

nych przez te zwierzęta jest ich ścinanie. Bobry powalają drzewa

organizmów saproksylicznych, należałoby 10-krotnie zwiększyć za-

w celu zdobycia materiału niezbędnego do budowy tam i żeremi oraz

sobność martwego drewna w lesie. Niezależnie od formy i ilości,

pozyskania cienkich gałęzi, które stanowią podstawę jesienno-zimo-

martwe drewno, w zajmowanym przez bobry siedlisku, ma ogromny

wej diety bobrów. Obumieranie drzew związane jest również z pod-

wpływ na warunki siedliskowe, różnorodność gatunkową, kondycję

topieniem drzewostanu powstałym w wyniku wybudowania tam.

populacji niektórych gatunków oraz zmianę krążenia pierwiastków

Na skutek stałego zalania systemów korzeniowych, drzewa rosnące na

w ekosystemie.

rozlewiskach bobrowych stopniowo zamierają, zwiększając zasobność martwego drewna w siedlisku.

W obrębie martwych, leżących pni tworzą się specyficzne więzi biocenotyczne. Podobnie jak martwe drewno stojące, powalone

Obumierające i martwe drzewa są naturalnym i niezbędnym

przez bobry pnie są schronieniem dla wielu gatunków bezkręgowców

składnikiem ekosystemu, ważnym środowiskiem bytowania licznych

i kręgowców. Na dużych martwych pniach w rozlewiskach bobrów,

gatunków organizmów (zwierząt, roślin i grzybów), zapewniającym

w związku z tworzeniem się specyficznych warunków siedliskowych,

ekosystemowi właściwą różnorodność biologiczną i prawidłowe funk-

rozwija się roślinność bagienna. Martwe drewno stanowi również sub-

cjonowanie. Śmierć drzewa jest naturalnym i powszechnym zjawi-

strat dla siewek wielu gatunków drzew, co wpływa na odtworzenie

skiem. W świadomości społecznej obecność martwego drewna była

drzewostanu w zasiedlanym przez bobry środowisku.

przez wiele lat postrzegana bardzo negatywnie. Zwykle pozostawiane

Również pojedyncze drobne gałęzie, ścięte i niewykorzystane przez

martwe drewno traktowano jako brak gospodarności oraz przyczynę

bobry, pełnią istotne funkcje. Dzięki szybkiemu tempu rozkładu i regu-

pojawienia się szkodników i patogenów.

larnej dostawie mają one istotny wpływ na krążenie pierwiastków, jak

W ostatnich latach zaczęto doceniać ważną rolę martwego drewna w ekosystemach. Dostrzeżono, że w przyrodzie istotne są zarówno procesy tworzenia biomasy, jak i jej rozkładu, a martwe drewno i towarzyszące mu organizmy powoli uznawane są za wyznacznik naturalności lasu. Na podstawie badań różnych grup organizmów w europejskich lasach zaproponowano wartości progowe martwego drewna, które oscylują od 10 do 80 m3 /ha.

zmów saproksylicznych warunki bytowania są u nas zadowalające.

i na akumulację węgla.

nce beavers settle in a territory, they occupy it for many years

ronment only for some saproxylic organisms. To create conditions for pre-

and adjust the environment to their needs. Among the effects

serving the biological diversity of saproxylic organisms, dead wood con-

of beavers’ activity an ecosystem are increased amounts of

tent in Polish forests would have to be increased tenfold. Whatever

dead wood.

the form and amount of dead wood in habitats occupied by the beaver,

Unsurprisingly, in areas occupied by beavers trees die mostly be-

it has a major effect on the habitat conditions, species diversity, and

cause the animals fell them. They do so to obtain building material for

the condition of the populations of certain species. Dead wood also

dams and lodges as well as for food, as thin branches are the main

changes the circulation of elements in the ecosystem.

component of their autumn and winter diet. Another cause of trees dying

Dead, lying trunks provide conditions for the development of spe-

is the flooding caused by the construction of dams. In consequence of

cific biocenotic relationships. Just like standing dead trees, ones felled by

the permanent submersion of their root systems, trees growing in wet-

beavers provide shelter for many species of vertebrates and inverte-

lands created by beavers gradually die, increasing the amount of dead

brates. Large dead trunks in beaver wetlands create specific habitat

wood in the habitat.

conditions for marsh vegetation. Dead wood is also the substrate for

Dying and dead trees are a natural and essential element of an ecosystem, they provide an environment for a multitude of life forms (ani-

seedlings of many tree species, which contributes to the regeneration of tree stands in areas occupied by the beaver.

mals, plants, and fungi), and ensure the appropriate level of biodiversity

Also single small branches cut down and unused by beavers serve

and functioning of the ecosystem. The death of a tree is a natural and

important functions. Thanks to a fast rate of decomposition and regular

common occurrence. For many years dead wood had a very bad reputa-

supply, they have a major effect on the circulation of elements and car-

tion. Its presence used to be considered as a result of wastefulness and it

bon accumulation.

was believed to attract pests and pathogens. In recent years, the role of dead wood in ecosystems has been appreciated. It has been recognised that both biomass creation and decomposition play an important role in nature. Dead wood and the organisms that accompany it are increasingly recognised as an indicator of forest naturalness. Based on studies of different groups of organisms in European forests, threshold values have been proposed for dead wood, which oscillate between 10 and 80 m3/ha. The proposed range for boreal coniferous forests is 20-30 m3/ha, and for deciduous lowland forests it is 30-50 m3/ha. The average dead wood contents in Poland is ca. 5 m3/ha, therefore there is a satisfactory envi-

W naszych warunkach klimatycznych całkowity rozkład martwego

In the Polish climate, the full decomposition of dead wood may last

drewna może trwać nawet kilkadziesiąt lat. Rozkład drewna nazywamy

up to several dozen years. Wood decay or rot consists in the chemical

zgnilizną, która polega na chemicznym rozpadzie substancji drzewnej.

decomposition of the wood substance. Most microorganisms cannot use

Dla większości mikroorganizmów drewno jest niedostępne jako źró-

wood as a source of carbon and cannot decompose it. Wood consists

dło węgla, a co za tym idzie, nie może być rozłożone. Drewno składa

mostly of cellulose, lignin, and hemicellulose. Fungi are the only organ-

się głównie z celulozy oraz ligniny i hemicelulozy. Grzyby jako jedyne

isms able to decompose lignin; like bacteria, they also digest cellulose

organizmy mają zdolność do rozkładu ligniny oraz, podobnie jak bak-

(Mańka 2005). Tree fungi, mostly from the Basidiomycota phylum and

terie, celulozy (Mańka 2005). Grzyby nadrzewne należące głównie do

the Tremellomycetes and Agaricomycetes classes, are characterised by

gromady Basidiomycota, klas Tremellomycetes i Agaricomycetes, znane

bracket- or shelf-shaped fruiting bodies called conks. The function of

są z wytwarzania owocników, które potocznie nazywane są hubami.

conks is to produce spores (called basidiospores), dispersed solely by air

Owocniki służą do wytwarzania zarodników, które są przenoszone wy-

current. Once a basidiospore lands on a favourable substrate, i.e. naked

łącznie za pomocą prądów powietrza. Zarodnik podstawkowy, po tra-

wood, it germinates by producing a hypha that grows to form a myce-

fieniu na korzystne podłoże w postaci odsłoniętego drewna, wytwarza

lium. The mycelium penetrates wood by spreading from cell to cell. After

strzępkę kiełkową, która rozrasta się, tworząc grzybnię. Strzępki grzyb-

some time, when the wood is strongly colonised by the mycelium, fruit-

ni przerastają drewno, przenikając z komórki do komórki. Po pewnym

ing bodies start to develop, which shows that a generative process is in

czasie, kiedy drewno jest już mocno skolonizowane przez grzybnię, za-

progress. Fruiting bodies usually allow for identifying the species of

czynają się wytwarzać owocniki grzyba, co świadczy o toczącym się

a fungus.

procesie generatywnym. Na podstawie obecności owocników można zazwyczaj rozpoznać gatunek grzyba.

Fungi decompose wood, which means that they are saprotrophs, the final link in the food chain. They also play a role in the circulation of

Grzyby, rozkładając martwe drewno, stają się reducentami, czyli są

matter in nature, as they are necessary for the recycling of carbon. Some

ostatnim ogniwem w łańcuchu pokarmowym. Ponadto, przyczyniają

very common tree fungi species include the tinder conk (Fomes fomenta-

się do obiegu materii w przyrodzie, gdzie są niezbędne do utrzymania

rius) and the red banded polypore (Fomitopsis pinicola), which typically

przemiany węgla. Bardzo częstymi gatunkami grzybów nadrzewnych

grow on beeches, birches, hornbeams, oaks, poplars, elms, and willows.

są hubiak pospolity (Fomes fomentarius) i pniarek obrzeżony (Fomi-

Other fungi that, in their saprotrophic forms, can be found on dead, de-

topsis pinicola), które najczęściej występują na: buku, brzozie, grabie,

caying wood include the genera Armillaria and Coprinellus, whose cap-

dębie, topoli, wiązie, wierzbie. Ponadto, grzybami, które w formie sa-

shaped fruiting bodies grow gregariously in summer and autumn.

protroficznej możemy spotkać na martwym, rozkładającym się drewnie,

The optimal conditions for the development of the fungi depend on an

są między innymi grzyby rodzaju Armillaria, a także Coprinellus, któ-

appropriate level of moisture in the decaying wood.

rych gromadnie występujące kapeluszowate owocniki spotyka się latem

i jesienią. Optymalne warunki rozwoju, wspomniane grzyby uzyskują przy odpowiedniej wilgotności butwiejącego drewna.

the wood. The process depends on the rate of wood decomposition,

Po śmierci drzewa następuje powolny proces uwalniania węgla

which is determined by moisture, temperature, exposure to sunlight, and

z drewna. Zależy on od tempa rozkładu drewna, na który mają wpływ

the species of fungi that grow in the dead wood. It can last from several

warunki wilgotnościowe, temperatura, nasłonecznienie i gatunki grzy-

months to several hundred years, depending on the climate zone.

bów zasiedlające martwe drewno. Proces uwalniania węgla z zamarłego

The colder it is, the slower the process takes place. Wood decomposition

drewna może zachodzić od kilku miesięcy do kilkuset lat, w zależności

has major implications for the general global carbon balance, as, despite

od strefy klimatycznej. Im chłodniej, tym proces zachodzi wolniej. Ma to

the systematic release of carbon, its large amounts remain tied up in

niebagatelny wpływ na ogólny bilans węgla na świecie, ponieważ,

wood for many years.

mimo jego systematycznego uwalniania, ogromne ilości węgla pozostają

The process of releasing carbon from dead wood is to some extent initiated by the natural activity of beavers. We often consider felling trees

związane przez długie lata w drewnie. Przedstawiony powyżej proces uwalniania węgla z martwego drewna jest w pewnej części zapoczątkowany poprzez naturalne funkcjonowanie bobra. Często na ścięte przez tego ssaka drzewa spoglądamy jak na utracony surowiec, a z powyższych rozważań wynika, że gryzoń ten czynnie uczestniczy w obiegu pierwiastków w przyrodzie. Wojciech Szewczyk

The death of a tree initiates a slow process of releasing carbon from

by the rodents as wastage, but it actively contributes to the process of element circulation in nature.

odgryzane przez bobry drzewa zwabiają liczne gatunki bezkrę-

Z brzóz uszkodzonych przez bobry wiosną wycieka sok stanowiący

gowców. Uszkodzone stare drzewa są odszukiwane i zasiedlane

pokarm dla licznych grup owadów, w tym niektórych chrząszczy (Coleopte-

przez owady ksylobiontyczne. Zapach odkrytego drewna i łyka

ra), muchówek (Diptera), błonkówek (Hymenoptera) i motyli (Lepidoptera).

zwabia chrząszcze z rodziny bogatkowatych (Buprestidae) oraz ryjkowco-

Jest on również pożywką dla śluzowców, które powodują fermentację soku,

watych (Curculionidae). Pojawiają się one już od wczesnej wiosny, groma-

co w połączeniu z rozdrobnionym drewnem tworzy substrat przywabiający

dząc się wokół uszkodzonych tkanek oraz u podstawy pnia. W zachodniej

liczne chrząszcze saprofagiczne. Pod pniami sączących brzóz gromadzą się

części Polski uszkodzone stare dęby są atakowane głównie przez opiętki

wówczas żuki (Geotrupidae), gniliki (Histeridae) i łyszczynki (Nitidulidae),

(Agrillus sp.) oraz wyrynnika dębowego (Platypus cylindrus), które składa-

które uzupełniają w ten sposób swoją skąpą dietę wiosenną.

ją jaja i rozwijają się w zranionych pniach.

Równie cenne i dziś już unikalne środowisko z punktu widzenia biocenotycznego stanowią zamierające drzewa i ich powalone pnie. Stają się one źródłem „martwego drewna” zasiedlanego sukcesywnie przez różne grupy bezkręgowców. Zwłaszcza drzewa liściaste opanowane przez grzyby ksylofityczne przywabiają liczną rzeszę myko- i ksylofagów. Dominują wśród nich muchówki i chrząszcze przygotowujące miejsce dla kolejnych grup sukcesyjnych. Pień drzewa rozkładający się przez kilka, kilkanaście, a nawet kilkadziesiąt lat, stanowi środowisko rozwoju dla kilkuset gatunków owadów i innych bezkręgowców. Ponadto, odstająca kora i rozmiękczone tkanki drzewne pokaleczonych przez bobry drzew, wykorzystywane są jako miejsca zimowania przez owady. Nieco odmienny wpływ na zgrupowania bezkręgowców ma wycinanie przez bobry drzew rosnących na skarpach nadrzecznych. Powoduje ono odsłonięcie skarp i tworzenie się całej mozaiki środowisk. W zależności od składu podłoża, wilgotności oraz nasłonecznienia odsłoniętych skarp, uruchomione zostają procesy powstawania zbiorowisk murawowych i ziołoroślowych. Powstrzymują one na pewien czas sukcesję lasu, sprzyjając zasiedleniu odsłoniętych płatów przez liczne grupy bezkręgowców. Rośliny kwiatowe przywabiają anofilne grupy błonkówek, motyli, muchówek i chrząszczy. Organy wegetatywne roślin zielnych, począwszy od korzeni, a skończywszy na liściach, stanowią natomiast bazę pokarmową dla licznych grup owadów.

rees gnawed on by beavers attract numerous species of in-

Felling of trees by beavers on river banks has a bit different impact

vertebrates. Old, damaged trees are found and occupied by

on colonies of invertebrates as it uncovers the banks and creates a mo-

xylobiontic species. The scent of uncovered wood and cam-

saic of habitats. Depending on the soil composition, humidity and sun

bium attracts beetles from the Buprestidae family and weevils (Curcu-

exposure of the uncovered banks, the formation processes of grassland

lionidae). They appear in early spring, gathering around the damaged

and tall herb communities are activated. They temporarily suppress

tissues and at the trunk base. In the western part of Poland, damaged

the succession of forest and allow numerous groups of invertebrates to

old oaks are attacked primarily by Agrillus sp. and the oak pinhole

colonize the uncovered areas. Flowers attract anthophilous groups of Hy-

borer (Platypus cylindrus), which lay eggs and develop in the injured

menoptera, butterflies, flies and beetles. Vegetative organs of herbaceous

trunks.

plants, from root to leaf, provide the food base for many insects.

In spring, birches damaged by beavers bleed sap providing nourishment to numerous groups of insects, including certain species of beetles (Coleoptera), flies (Diptera), Hymenoptera and butterflies

(Lepidoptera). The sap provides also nourishment for Mycetozoa, which cause sap fermentation. The mixture of fermented sap and rotting wood attracts various saprophagous beetles, e.g. beetles from the Geotrupidae family, hister beetles (Histeridae) and sap beetles

(Nitidulidae), which concentrate under the trunks and supplement their scanty spring diet. Dying trees and felled trunks provide equally valuable, yet nowadays unique, environment in terms of biocenosis, as they become the source of dead wood, successively taken over by various groups of invertebrates. In particular, deciduous trees infected by xylophilic fungi attract a wide group of mycophagous and xylophagous insects, mostly flies and beetles, which prepare the environment for subsequent groups. A tree trunk, decomposing for a few or even few tens years, provides a habitat for several hundred species of insects and other invertebrates. Moreover, insects use loose bark and softened wood tissues of trees gnawed on by beavers to last through the winter.

Równie istotne jest oddziaływanie bobra na środowiska hydroge-

The effect of beavers on aquatic and wetland habitats is also vital in

niczne (istotnym komponentem jest woda), poprzez wpływ na kształto-

terms of their influence on the formation of insect colonies. Although

wanie się zgrupowań związanych z nimi owadów. Wpływ ten powiązać

the impact may be attributed primarily to the retention activity of beavers,

można głównie z działalnością retencyjną bobrów, choć przyjmuje on

it involves multi-directional changes, both short-term and long-term ones.

formę wielokierunkowych zmian o charakterze krótko- lub długofalowym.

If retention occurs in the river bed, the level of water raises and the current slows down. This is particularly beneficial for the colonisation

W przypadku retencji korytowej następuje podwyższenie poziomu wody i spowolnienie jej przepływu, co, zwłaszcza w przypadku drobnych cieków wodnych, sprzyja zasiedlaniu ich przez niektóre gatunki pływakowatych (Dytiscidae) i jętek (Ephemeroptera).

of small watercourses by certain species of water beetles (Dytiscidae) and mayflies (Ephemeroptera). Higher surface retention creates marshes, in many cases substituting increasingly rare fluvial flooding. Shallows, which are easily warmed up,

Zwiększenie retencji powierzchniowej powoduje z kolei powsta-

provide an excellent habitat for numerous species of beetles, especially

nie rozlewisk, zastępujących w wielu przypadkach coraz rzadsze obec-

to water scavenger beetles (Hydrophilidae), whirligigs (Gyrinidae), hali-

nie wylewy rzek. Płytkie i łatwo nagrzewające się rozlewiska stanowią

plids (Haliplidae), as well as some dragonflies (Odonata) and caddisflies

ulubione miejsca dla rozwoju licznych gatunków chrząszczy, zwłaszcza

(Trichoptera). Finally, soil retention creates proper conditions for the de-

kałużnicowatych (Hydrophilidae), krętakowatych (Gyrinidae), flisako-

velopment of hygrophilous soil fauna. During early stages, this contribu-

watych (Haliplidae), a także niektórych ważek (Odonata) oraz chruści-

tes to a higher number of species of some groups of beetles and flies.

ków (Trichoptera). Z kolei retencja glebowa stwarza warunki dla rozwo-

As various plant communities develop, the diversity of the related inver-

ju wilgociolubnej fauny glebowej. W początkowym etapie wpływa ona

tebrate species also grows. Groups of insects connected to hygrophilous

na zwiększenie liczebności gatunkowej niektórych grup chrząszczy

plants are the first to appear, and are followed by other biocenotic com-

i muchówek. Wraz z wykształcaniem się różnych zbiorowisk roślinnych

ponents during the subsequent succession stages, often including endan-

zwiększa się różnorodność gatunkowa związanych z nimi bezkręgowców.

gered species of butterflies and beetles, becoming extinct as a result of

Początkowo pojawiają się grupy owadów związane z roślinnością wilgocio-

an insufficient amount of suitable habitats.

lubną, by w następnych etapach sukcesji wzbogacić się o kolejne komponenty biocenoz, w tym nierzadko o zagrożone gatunki motyli i chrząszczy, wymierające na skutek braku odpowiednich środowisk. Marek Bunalski

Gadziogłówka zwyczajna (Gomphus vulgatissimus)  Ważka płaskobrzucha (Libellula depressa)  Pałątka pospolita (Lestes sponsa)  Szablak szkocki (Sympetrum danae) 

harakter zmian w zajmowanym ekosystemie wodnym, spo-

hanges in the water ecosystem triggered by beavers’ activity

wodowanych działalnością bobrów, zależy przede wszystkim

depend primarily on the morphology of the watercourse bed,

od morfologii koryta cieku, ukształtowania terenu oraz cha-

land features and the nature of the water flow in the river

rakteru przepływu wody w rzece (Tszydel, Tończyk 2012). Na terenach nizinnych tamy wybudowane przez bobry powodują

In the lowlands, beaver dams result in vast, shallow overflows with

powstanie rozległych, płytkich rozlewisk o łagodnym przepływie i wyższej

a slow current and higher water temperature. Changes in the area and

temperaturze wody. Zmiany powierzchni i głębokości stawu bobrowego

depth of a beaver pond produce a wide riparian zone with numerous

powodują powstanie szerokiej strefy przybrzeżnej z licznie występujący-

shallows. Beavers, swimming and digging in mud, activate biochemical

mi płyciznami. Pływające i kopiące w mule bobry uaktywniają procesy

processes which increase the concentration of biogenic compounds, phy-

biochemiczne, które wpływają na zwiększenie zawartości związków bio-

to- and zooplankton, and invertebrate organisms in the water (Tszydel,

gennych w wodzie, a w konsekwencji na wzmożone występowanie plankto-

Tończyk 2012). Greater biodiversity and higher number of invertebrates

nu roślinnego i zwierzęcego oraz organizmów bezkręgowych (Tszydel,

render the overflow areas a suitable habitat for many species of fish,

Tończyk 2012). Wzrost bioróżnorodności i liczebności bezkręgowców spra-

especially in their early stages of development. Large shoals composed

wia, że rozlewiska bobrowe są dogodnym środowiskiem bytowania wielu

of many species can be observed in the sandy shallows forming alluvia.

gatunków ryb, głównie ich stadiów młodocianych. Na piaszczystych pły-

Moreover, thanks to beaver-induced changes in the morphology of river-

ciznach tworzących aluwia można zaobserwować liczne różnogatunkowe

beds and banks, ecosystems occupied by beavers provide a spawning

ławice ryb. Ponadto, zmiany morfologii koryt i brzegów rzek nizinnych,

site for such predatory fish as pike (Esox lucius) and perch (Perca flu-

powstałe w wyniku działalności bobrów, powodują, że w ekosystemach

viatilis), as well as reophilic cyprinids: chub (Leuciscus cephalus), ide

zajmowanych przez bobry tarło odbywają ryby drapieżne takie jak: szczu-

(Leuciscus idus), asp (Aspius aspius), and other cyprinids: bream (Abra-

pak (Esox lucius), okoń (Perca fluviatilis), a także ryby karpiowate reofilne:

mis brama), roach (Rutilus rutilus), tench (Tinca tinca) and carp (Cypri-

kleń (Leuciscus cephalus), jaź (Leuciscus idus), boleń (Aspius aspius) oraz

nus carpio).

inne ryby karpiowate: leszcz (Abramis brama), płoć (Rutilus rutilus), lin (Tinca tinca), karp (Cyprinus carpio).

(Tszydel, Tończyk 2012).

In the mountains and uplands, beaver dams contribute to the formation of deep ponds and alter considerably the water flow in the stream,

W wyniku wybudowania przez bobry tam na terenach górskich i na

creating thus favourable conditions, particularly for the fish from the Sal-

wyżynach powstają głębokie stawy oraz znacząco zmienia się charakter

monidae family, such as: Atlantic salmon (Salmo salar), sea trout (Salmo

przepływu wody w cieku, co stwarza korzystne warunki w szczegól-

trutta m. trutta), brown trout (Salmo trutta m. fario), grayling (Thymallus

ności dla ryb łososiowatych takich jak: łosoś atlantycki (Salmo salar),

thymallus), burbot (Lota lota) and European bullhead (Cottus gobio),

troć wędrowna (Salmo trutta m. trutta), pstrąg potokowy (Salmo trutta

three-spined stickleback (Gasterosteus aculeatus), ten-spined stickleback

m. fario), lipień (Thymallus thymallus), miętus (Lota lota) oraz głowacz

(Pungitius pungitius), spined loach (Cobitis taenia) and stone loach

białopłetwy (Cottus gobio), ciernik (Gasterosteus aculeatus), cierniczek

(Barbatula barbatula). The number of the salmonids in overflow areas

(Pungitius pungitius), koza (Cobitis taenia), śliz (Barbatula barbatula).

created by beavers may increase even five times in relation to other sec-

Liczba ryb łososiowatych w rozlewiskach bobrowych może wzrastać na-

tions of the same watercourse. In such places fish have an excellent

wet pięciokrotnie w stosunku do innych odcinków tego samego cieku lub

feeding base and development conditions as opposed to sites with swift

rzeki. Ryby znajdują tu doskonałe miejsca do żerowania i wzrostu, w od-

current where they spawn. This also results from the temperature diffe-

różnieniu od miejsc o bystrym nurcie, gdzie odbywają tarło. Wynika to

rence between the main current and places where the river slows down

również z różnicy temperatur w nurcie rzeki i w miejscach, gdzie zwalnia

and flows into beaver-made pools of various size.

ona swój bystry nurt, przechodząc w mniejsze lub większe rozlewiska

flow, induce headward and downward erosion in the riverbed and create

powstałe dzięki tamom zbudowanym przez bobry. Niezależnie od ukształtowania terenu, działalność bobrów, w wyniku

a new flow system with the main current and slow currents flowing

zmian przepływu w nurcie rzeki, powoduje erozję boczną i wgłębną w kory-

through the shallows and alluvia. Such a system is conducive to colo-

cie rzeki. Powstaje nowy układ przepływu z głównym nurtem oraz płytką,

nising new sites in the riverbed by plants and provides fish with plenty

wolno płynącą przez tworzące się aluwia wodą. Sprzyja to wykorzystywa-

of places suitable for feeding, spawning and growth of fry. Headward

niu przez rośliny nowych miejsc do kolonizacji koryta rzeki, a rybom dostar-

erosion modifies the river banks and, apart from feeding and spawning

cza miejsc do żerowania, składania ikry i wzrostu narybku. Poprzez erozję

sites, it also creates winter habitats. Downward erosion forms deep

boczną zmienia się ukształtowanie brzegów rzeki, tworzą się tzw. tarliska

channels with a strong current, frequented by cyprinids, e.g. ide, chub

(dogodne miejsca do składania ikry) oraz miejsca do wzrostu narybku i zi-

and bream.

mowania, a poprzez erozję wgłębną tworzą się głębokie rynny o silnym nur-

Trees felled into the water, as well as burrows dug by beavers on ri-

cie wody, w których chętnie przebywają stada ryb karpiowatych, na przy-

ver banks, mainly during a low water level, provide a convenient place

kład jazi, kleni, leszczy.

for fry growth and shelter to many fish species, e.g. turbots. Such places

Ścięte i powalone do wody drzewa oraz kopane przez bobry w brze-

are also often visited by pikes, laying in burrows in wait for their prey,

gach rzek nory mieszkalne, głównie w okresie niskiego stanu wody,

and small fish which look for shelter among the branches of submerged

są dogodnym miejscem rozwoju narybku i kryjówkami dla wielu gatun-

trees.

ków ryb. W miejscach tych chętnie przebywają miętusy chowające się w tego typu kryjówkach, szczupaki kryjące się w norach, wyczekujące na swoje ofiary w ukryciu, a małe ryby poszukują schronienia pośród zatopionych gałęzi drzew. Janusz Nyk

Irrespective of the land features, beavers, by changing the current

obry, bez wątpienia, wywierają ogromny wpływ na środowi-

ndoubtedly, beavers exert an enormous impact on the habi-

sko życia roślin i zwierząt. Występowanie bobrów na danym

tats of fauna and flora. Their presence in a given area in-

terenie sprzyja zwiększeniu bioróżnorodności i poprawie sta-

creases biodiversity and provides better protection of water-

nu ochrony gatunków i siedlisk zależnych od wód. Oddziaływanie bo-

based species and habitats. On the one hand, beavers mitigate negative

brów, z jednej strony, ogranicza skutki negatywnych zmian antropoge-

effects of anthropogenic changes (e.g. incorrect land reclamation solu-

nicznych (m.in.: niewłaściwych rozwiązań melioracyjnych), natomiast

tions), on the other hand, they alleviate or even eliminate the effects of

z drugiej strony niweluje i osłabia efekt obserwowanego na terenie na-

water shortage that affects Poland.

szego kraju niedoboru wody. Powstałe w wyniku działalności bobrów zbiorniki wód stojących

which changes thermal and morphological conditions of the watercourse

zmniejszają prędkość przepływu wody, co w konsekwencji powoduje

(shallowing, pits, ditches). Shallows with warmer water, reduced speed

zmianę warunków termicznych oraz morfologicznych cieku (wypłyce-

of water flow, gravel bottom transformed into a muddy one, well-

nia, doły, rowy). Obecność płycizn z nagrzaną wodą, zmniejszenie pręd-

developed ecotone zone (the transition area between the water and

kości przepływu wody, przekształcenie dna ze żwirowego na muliste,

the riparian flora) and increased food base make the beaver wetlands

rozbudowana strefa ekotonowa (strefa przejściowa pomiędzy wodą a ro-

and their surroundings an attractive dwelling and reproduction site for

ślinnością nadbrzeżną) oraz zwiększenie bazy pokarmowej powodują,

many species of amphibians and reptiles.

że rozlewiska bobrów i ich otoczenie są atrakcyjnym miejscem bytowania i rozrodu wielu gatunków płazów i gadów.

Beaver ponds, with the riparian zone densely covered by bushes, are often populated by such species as common toad (Bufo bufo), European

Stawy bobrów z gęsto zakrzewioną strefą przybrzeżną chętnie zasie-

common frog (Rana temporaria), moor frog (Rana arvalis) and common

dlane są między innymi przez ropuchę szarą (Bufo bufo), żabę trawną

water frog (Rana esculenta). Moreover, the overflow areas created by

(Rana temporaria), żabę moczarową (Rana arvalis) i żabę wodną (Rana

beaver dams built on lowland watercourses provide habitats for the fire-

esculenta). Ponadto, powstałe w wyniku wybudowania przez bobry tam

bellied toad (Bombina bombina), an amphibian from the Bombinatori-

na ciekach nizinnych rozlewiska są dogodnym miejscem bytowania ob-

dae family, taken in Poland under strict protection. In shallow beaver

jętego w Polsce ochroną ścisłą płaza z rodziny kumakowatych, kumaka

ponds, the European pond turtle (Emys orbicularis) can be observed,

nizinnego (Bombina bombina). Na płytkich stawach bobrów rzadko

also under strict protection in Poland.

odwiedzanych przez człowieka można zaobserwować również żółwia błotnego (Emys orbicularis), gatunku objętego w Polsce ochroną ścisłą.

Still water bodies created by beavers reduce the speed of water flow,

Amphibians frequently mate and spawn in sun-warmed shallows, characteristic for beaver dwelling sites. In beaver ponds mating takes

Na charakterystycznych dla stanowisk bobrów płyciznach z nasło-

place on a massive scale, in contrast to places not inhabited by beavers

necznioną wodą płazy chętnie odbywają gody i składają skrzek. Gody

where amphibian reproduction is marginal (Janiszewski, Misiukiewicz

na rozlewiskach mają charakter masowy, w przeciwieństwie do miejsc

2013).

Kumak nizinny (Bombina bombina)

Ĺťaba moczarowa (Rana arvalis)

niezasiedlonych przez bobry, gdzie rozmnażanie się płazów ma często charakter marginalny (Janiszewski, Misiukiewicz 2013).

Reduced water acidity, increased retention of mineral and organic residues as well as higher concentration and availability of carbon and

Zmniejszenie kwasowości wody, wzrost retencji osadów mineralnych

nitrogen compounds result in intense decomposition of organic matter at

i organicznych oraz zwiększenie ilości i dostępności związków węgla

the bottom of a beaver pond. This contributes to a higher number and

i azotu powodują intensywny rozkład materii organicznej na dnie roz-

diversity of invertebrate species found in beaver dwelling sites, provi-

lewiska bobrów. Przyczynia się to do zwiększenia ilości i różnorodności

ding a food base for amphibians.

gatunków bezkręgowców występujących w siedlisku bobrów, które stanowią bazę pokarmową dla wielu gatunków płazów.

Cyclical changes in the overflow area flood the riparian zone and transform the structure and composition of the flora species in the vicini-

Cykliczne zmiany powierzchni rozlewisk, powodujące podtapianie

ty of the pond. Overgrown banks of beaver wetlands can be inhabited by

strefy przybrzeżnej, wpływają na przeobrażenie struktury i składu gatun-

the grass snake (Natrix natrix) whose basic diet includes frogs, tadpoles,

kowego roślinności w pobliżu stawu. Zarośnięte brzegi rozlewisk bobrów

toads, fish, lizards, and small rodents.

mogą być zasiedlane przez zaskrońca zwyczajnego (Natrix natrix), które-

The change of a gravel bottom into a muddy one, as well as beaver-

go podstawą diety są licznie występujące żaby i ich kijanki oraz ropuchy,

induced changes in the riverbed and bank morphology, provide a num-

ryby, jaszczurki i małe gryzonie.

ber of favourable winter habitats for numerous species of amphibians,

Przekształcenie dna zbiornika ze żwirowego na muliste oraz zmiany morfologii koryta i brzegów cieku, powstałe w wyniku działalności

e.g. the European common frog, water frog, and reptiles, such as the pond turtle.

bobrów, dostarczają dogodnych miejsc zimowania dla wielu gatunków

Trees cut down by beavers and burrows located near beaver ponds

płazów, między innymi żaby trawnej, żaby wodnej, jak i gadów np. żół-

can be used by amphibians and reptiles for shelter, feeding and repro-

wia błotnego.

duction, e.g. fire-bellied toads often overwinter under felled trees near

Drzewa ścięte przez bobry oraz zlokalizowane w pobliżu stawów

the ponds, and grass snakes look for their prey, little rodents, hiding in

bobrów nory gryzoni mogą być wykorzystane przez płazy i gady jako

dead trees. On sunny days, pond turtles can be spotted sunbathing on

miejsca schronienia, żerowania oraz rozrodu. Pod powalonymi przez

the trunks.

bobry na brzegach rozlewisk pniami chętnie zimują kumaki, a zaskrońce poszukają swoich ofiar, małych gryzoni, wykorzystujących martwe drewno jako kryjówki. W słoneczne dni na ściętych drzewach można zaobserwować wygrzewające się żółwie błotne. Joanna Sipińska-Dziardziel Żaba trawna (Rana temporaria) 

Zaskroniec (Natrix natrix)

Żółw błotny (Emys orbicularis)

nie ma potrzeby przekonywania kogokolwiek, jak ważną i in-

ptaki występują w siedliskach bobrów, ma wpływ czas, przez który te

teresującą grupą zwierząt są ptaki. Wiele gatunków spośród

duże gryzonie tam występują, a tym samym to, jak znacznie zostały

nich wykorzystuje warunki środowiska stwarzane przez bobry.

przekształcone siedliska i jaka wykształciła się roślinność w wyniku

W ostatnich latach, w okresie niedoboru wody, ptaki związane z siedli-

ich działalności. Część gatunków ptaków może wykorzystywać siedli-

skami wodnymi miały coraz trudniejsze warunki do swojego bytowania.

ska stworzone przez bobry jako miejsca lęgowe i wodzenia młodych,

Malejąca liczba zbiorników wodnych, w tym śródpolnych i śródleśnych

a inne jako przystanki na odpoczynek i żerowanie w czasie wiosennych

oczek wodnych, spowodowała, że liczebność niektórych gatunków pta-

i jesiennych przelotów.

ków drastycznie zmalała. Pomocą dla tego rodzaju gatunków, związanych przede wszystkim z siedliskami wodnymi, stały się bobry. Poprzez swoją działalność ssaki te stwarzają warunki siedliskowe, które powodują renaturalizację i odtwarzanie siedlisk wodno-błotnych.

Należy mieć nadzieję, że w miejscach, które zostały zniszczone przez niewłaściwe melioracje powodujące osuszanie łąk i nieużytków, wraz z działalnością bobrów i odtwarzaniem podmokłych siedlisk, ptaki będą odnajdywały coraz bardziej dogodne dla siebie miejsca.

W zależności od miejsca, spotkamy inne ptaki na rozlewiskach wśród łąk i nieużytków, a inne w podtopionych drzewostanach. Na to jakie

obody needs convincing that birds are an important and inte-

spend at a site, i.e. the extent to which beavers have managed to trans-

resting group of animals. Numerous bird species avail them-

form the environment and the type of vegetation that has developed

selves of the habitats created by beavers. In the recent years,

thanks to their activity. Some bird species may use habitats created by

due to a period of water shortage, birds depending on water habitats

beavers as a breeding site or to nurture their young, other species rest

have faced increasingly difficult dwelling conditions. A declining number

and feed there during the spring and autumn passage.

of water bodies, including mid-field and mid-forest ponds, drastically re-

We should hope that thanks to beavers’ activity and the restoration

duced the numbers of some bird species. Beavers have come to the aid

of wetland habitats by the rodents, places once destroyed by improper

of such birds.

land reclamation and draining of meadows and wasteland will again

Thanks to their activity, beavers create dwelling conditions which

provide birds with convenient dwelling conditions.

contribute to re-naturalisation and restoration of wetland habitats. Depending on the site, we can spot different bird species in the marshy meadows and wasteland then in submerged tree stands. The mixture of bird species in beaver habitats depends on how much time the rodents

Batalion (Philomachus pugnax) 

W wyniku działalności bobra w środowisku oraz ponownym roz-

dymorfizm płciowy. W szacie godowej samce mają charakterystyczną

przestrzenianiu się i wzroście jego liczebności zyskało wiele gatunków

perukę oraz kryzę z piór wokół głowy i uważa się, że nie ma dwóch iden-

ptaków z różnych grup systematycznych. Przykładowo chruściele (Ralli-

tycznie ubarwionych samców batalionów. Poza wyglądem bataliony mają

dae) to rodzina będąca ściśle związana z terenami wodno-błotnymi. Ich

też interesujący system toków. Zbierają się w grupy na suchszych frag-

przedstawiciele występują w miejscach z bardzo dobrze wykształconym

mentach łąk lub pastwisk, prowadzą na nich bardzo widowiskowe ,,wal-

szuwarem trzcinowym lub turzycowym, które tworzą się poprzez dłu-

ki”. Innym dużo bardziej znanym ptakiem z tego rzędu jest czajka (Vanel-

gotrwałe podtopienia spowodowane między innymi przez bobry oraz

lus vanellus). Oprócz znanego wyglądu czyli czarno-białego upierzenia

w wyniku ograniczenia ich użytkowania przez ludzi. W miejscach tych

z czubkiem na głowie, czajki charakteryzują się specyficznym lotem

tworzą się dogodne siedliska umożliwiające lęgi tej grupie ptaków. Naj-

tokowym w czasie którego wykonują niezwykle widowiskowe akrobacje

pospolitszym przedstawicielem tej rodziny jest czarny ptak z białym

i wydają bardzo specyficzne odgłosy. Z kolei kszyk (Gallinago gallinago)

czołem, często błędnie uznawany za kaczkę, czyli łyska (Fulica atra).

zawdzięcza swoją nazwę charakterystycznemu odgłosowi. który wyda-

Spotkać ją możemy na różnego rodzaju zbiornikach wodnych. Innym

je przy podrywaniu się do lotu. Jego brunatno-żółte upierzenie maskuje

gatunkiem, znacznie mniejszym od łyski, z charakterystyczną czer-

go wśród różnorodnych traw, a jedną z jego cech jest bardzo długi dziób,

woną płytką czołową, jest kokoszka (Gallinula chloropus). Pozostałe

którym wykrywa, a następnie wydobywa pokarm z błota lub wilgot-

gatunki z tej rodziny prowadzą bardzo skryty tryb życia. Najlepszym

nej ziemi. Inna nazwa kszyka to baranek. Nazwa wzięła się od odgłosu

sposobem na ich stwierdzenie jest nasłuchiwanie ich głosów. Najbar-

wydawanego w czasie lotu tokowego. Charakterystyczne „beczenie” nie

dziej charakterystyczny głos ma derkacz (Crex crex) przypominający

jest jednak odgłosem powstającym w gardle ptaka. Dźwięk ten powsta-

odgłos pocierania o tarkę lub grzebień. Z kolei wodnik (Rallus aquaticus)

je w czasie lotu poprzez wprawianie w wibracje piór ogonowych ptaka

wydaje głos przypominający kwik świni, a kropiatka (Porzana porza-

(sterówek) w czasie kiedy gwałtownie opada w dół.

na) dwusylabowy monotonny gwizd, natomiast głos zielonki (Porzana parva) przypomina ciche gdakanie kury.

spotkać wiele gatunków siewkowców, w tym kulika wielkiego (Nume-

Ptaki z rzędu siewkowatych (Charadriiformes) są grupą ptaków wyko-

nius arquata), naszego największego przedstawiciela tego rzędu, któ-

rzystujących płytkie fragmenty zbiorników wodnych, podmokłe łąki oraz

rego liczebność bardzo spadła w ostatnich latach. Taka sama sytuacja

wilgotne pastwiska. Ważnym czynnikiem dla wielu gatunków z tej grupy

dotyczy również rycyka (Limosa limosa), niegdyś dość pospolitego,

jest obecność wysokiego poziomu wody gruntowej, jak i otwartego lustra

a obecnie bardzo rzadkiego ptaka lęgowego. Częściej na brzegach rozle-

wody. Determinuje to możliwość założenia gniazda, zapewnienie odpo-

wisk powstałych w rezultacie działania bobrów będziemy mogli spotkać

wiedniej bazy pokarmowej, a co za tym idzie, wyższy sukces lęgowy.

brodzące na długich nogach łęczaki (Tringa glareola), brodźce śniade

Najbardziej niezwykłym przedstawicielem tego rzędu ptaków jest bata-

(Tringa erythropus) czy kwokacze (Tringa nebularia).

lion (Philomachus pugnax). U tego gatunku występuje bardzo wyraźny

100

Na rozlewiskach bobrów, szczególnie w czasie przelotów, możemy

Many bird species from various taxa have benefited from beavers’

lead very spectacular battles. Another species in that order is the much

presence in the environment thanks to their reintroduction and growing

better known northern lapwing (Vanellus vanellus). Next to a characteri-

population. For instance, the rails (Rallidae) are a family that crucially

stic black and white plumage with the head crest, lapwings also have

depends on wetland areas. Its representatives inhabit well-developed

a distinctive display flight during which they perform spectacular acro-

reed beds or sedge beds which appear as a result of long-term flooding

batics and utter very specific cries. The common snipe (Gallinago galli-

of the areas with little human activity. Such places offer convenient

nago) owes its name to a characteristic call made when taking flight. Its

breeding sites for the birds. The most common representative of

brown and yellow plumage camouflages it in the grass. The snipe has

the Rallidae is the European coot (Fulica atra), a black bird with a white

a very long beak and uses it to find and extract food from mud or wet

forehead, often mistaken for a duck. It can be spotted in various types of

ground. In Polish, the snipe is also called “lamb”, a referrence to the so-

water bodies. Another species is the common moorhen (Gallinula chloro-

und made during the display flights. However, the distinctive “bleating”

pus), considerably smaller than the coot and with a distinctive red facial

does not arise in the bird’s throat. The sound is produced by vibrating

shield. Other species from that family are known to be very unobtrusive.

(drumming) of the tail feathers (flight feathers) when the bird is diving.

The best way to identify them is to listen for their cries. The most cha-

In a beaver wetland, especially during the passage period, we may

racteristic one is that of the corn crake (Crex crex), similar to the sound of

observe many species of the Charadrii, including the Eurasian curlew

rubbing a grater or a comb. The call of the water rail (Rallus aquaticus)

(Numenius arquata), the biggest representative of that order in Poland,

resembles pig’s squealing, the spotted crake (Porzana porzana) produces

whose numbers have declined significantly in the recent years. The same

a two-syllable monotonous whistle, whereas the call of the little crake

applies to the black-tailed godwit (Limosa limosa), once common but

(Porzana parva) sounds like quiet clucking of a hen.

now a very rare nesting bird. Nevertheless, we are more and more likely

Birds from the Charadriiformes order frequent shallow parts of water

to encounter the wood sandpiper (Tringa glareola), a long-legged wader,

bodies, marshy meadows and wet pastures. An essential factor for many

the spotted redshank (Tringa erythropus) and the common greenshank

species in that group is a high groundwater level and open water sur-

(Tringa nebularia).

face, which determines whether a nest can be built, provides sufficient feeding base and allows for greater breeding success. The most fascinating representative of that order is the ruff (Philomachus pugnax), characterised by very distinct sexual dimorphism. The breeding plumage of the males comprises characteristic head tufts and neck ruff and it is believed that there are no two male ruffs with the same plumage. Apart from the plumage, the ruff has also an interesting system of courtship display. The birds gather in drier parts of meadows and pastures and

101

102

Przedstawiciele blaszkodziobych (Anseriformes), do których przykła-

phalus schoenobaenus). Od wcześniej wymienionych dwóch gatunków

dowo zalicza się kaczki i gęsi, to ptaki również wykorzystujące siedliska

możemy odróżnić ją po jasnych paskach wzdłuż głowy. W trakcie śpiewu

stwarzane przez bobry. Należy do nich nasz najpospolitszy ptak z tego

ptaki te wykonują loty tokowe wokół krzewu lub kępy trzcin w swoim rewi-

rzędu – kaczka krzyżówka (Anas platyrhynchos). Występuje niemal na

rze. Największym przedstawicielem tej rodziny jest trzciniak (Acrocephalus

wszystkich typach zbiorników wodnych. Należy do grupy kaczek pły-

arundinaceus). Jego głos można usłyszeć praktycznie na każdym jeziorze

wających, zwanych inaczej właściwymi. Podobnie, jak u innych gatun-

czy stawie, gdzie występuje szerszy pas trzcin.

ków kaczek, także i u krzyżówek występuje wyraźny dymorfizm płciowy.

Ptaki brodzące (Ciconiiformes), które najczęściej możemy spotkać

Gęgawa (Anser anser) to jedyna gęś, która gniazduje w Polsce. Od kil-

w siedlisku bobra, to czaple i bociany. Najmniejszym, najbardziej skrytym

kunastu lat odnotowuje się wyraźny wzrost jej liczebności. Coraz czę-

i najbardziej nieznanym przedstawicielem tej grupy ptaków jest bączek

ściej gęś ta zasiedla mniejsze zbiorniki, stawy i oczka wodne z gęstym

(Ixobrychus minutus). Tylko nieliczni obserwatorzy mają szansę zobaczyć

szuwarem trzcinowym, w obrębie których może zbudować gniazdo.

bączka, gdy przelatuje między szuwarami trzcin lub łozowiskami. Jest je-

U tego gatunku płeć możemy rozpoznać po wielkości ciała. Dorosłe gąsiory

dynym gatunkiem czapli w Polsce, u którego występuje dymorfizm płcio-

są znacznie większe od samic, a ich waga może osiągnąć nawet 4 kg.

wy. Samce są czarno-żółtawo-białe, a u samic dominują odcienie brązu.

Ptakiem zwiększającym swoją liczebność, a zasiedlającym niemal

Odzywa się charakterystycznym głosem przypominającym ciche szczeka-

te same siedliska co gęgawa, jest powszechnie znany łabędź niemy

nie. Dużo głośniej odzywa się krewniak bączka, bąk (Botaurus stellaris).

(Cygnus olor). Spostrzegawczy obserwator ptaków zauważy, że czasa-

Jego huczenie, przypominające odgłos dmuchania w butelkę, słyszane

mi wśród łabędzi można spotkać nieco mniejsze osobniki o jaśniejszym

jest z odległości nawet kilku kilometrów. Jego upierzenie jest doskonałym

ubarwieniu dzioba i łap. Jest to tak zwana forma immutabilis zwana też

przykładem kamuflażu. Bąk w suchym łanie trzciny jest praktycznie nie-

niekiedy „polską”. Pisklęta tej formy mają biały puch, a nie brązowy, cha-

widoczny, dodatkowo w momencie zagrożenia zamiera w bezruchu i sta-

rakterystyczny dla formy zwykłej. Zdarza się, że w jednym lęgu możemy

je wyprostowany, podnosząc dziób. Taką sylwetkę przybierają już małe

spotkać obie odmiany razem. Pisklęta łabędzi niemych potrzebują około

pisklęta w gnieździe. Bąka w locie możemy zobaczyć bardzo rzadko. Cza-

4-5 miesięcy zanim osiągną zdolność lotu.

sem po zmroku oblatuje swój rewir i wydaje głos przypominający poje-

Długotrwałe nieużytkowanie wilgotnych łąk prowadzi do wkraczania

dyncze krakanie. W poszukiwaniu pożywienia, rozlewiska bobrów mogą

roślinności bagiennej i powstania trzcinowisk. W miejscach, gdzie wystę-

odwiedzić również czaple. Czapla siwa (Ardea cinerea) w odróżnieniu

puje dobrze wykształcony szuwar trzcinowy, na pewno możemy spotkać

od wcześniejszych gatunków gniazduje kolonijnie w koronach drzew, choć

wiele pospolitych gatunków ptaków, np. niewielkiego trzcinniczka (Acro-

zdarzają się przypadki zakładania gniazd w trzcinach. W skład jej diety,

cephalus scirpaceus). W nieco suchszym środowisku możemy usłyszeć

oprócz ryb, wchodzą różnego rodzaju owady, płazy, gady a także drobne

gatunek morfologicznie bardzo podobny do niego, a mianowicie łozówkę

ptaki i gryzonie, na które poluje także w strefie przybrzeżnej rozlewisk

(Acrocephalus palustris). Do tej samej rodziny należy rokitniczka (Acroce-

powstałych w wyniku działalności bobra.

Representatives of the Anseriformes, including ducks and geese, also occupy habitats created by beavers, e.g. the mallard (Anas platyrhyn-

the great reed warbler (Acrocephalus arundinaceus). Its voice can be heard practically near every lake or pond with a wider reed zone.

chos), the most common bird in that order. Mallards can be found in al-

Among the Ciconiiformes, herons and storks are most often met in

most all types of water bodies. They belong to the group of dabbling

beaver habitats. The smallest, the most unobtrusive and the least known

ducks and display distinctive sexual dimorphism, similarly to other spe-

species from the group is the little bittern (Ixobrychus minutus). Only

cies of ducks. The greylag goose (Anser anser) is the only goose nesting

very few observers have the chance to see that little bird as it is flying

in Poland. A considerable increase in its population has been recorded in

between reeds or osiers. This is the only sexually dimorphic heron spe-

the last dozen or so years. The greylag goose is becoming more and more

cies in Poland. The male is black, yellowish and white and the female has

common in smaller water bodies, ponds and pools with thick reed beds,

various shades of brown. It has a distinctive call reminiscent of silent

where it can build its nest. The sex can be recognised based on the body

barking. The Eurasian bittern (Botaurus stellaris), a relative of the little

size. Adult males are much larger than the females and can weigh up to

bittern, has a much louder voice – its booming reminds of the sound

4 kg.

made when whistling into a bottle and can be heard from the distance of

The mute swan (Cygnus olor) occupies almost the same habitats as

even several kilometres. Its plumage is an excellent example of cam-

the greylag goose. The number of swans has also been rising. A percep-

ouflage – the bittern is practically invisible in dry reeds. In addition, it

tive observer will sometimes spot swans which are a bit smaller and have

freezes when in danger, standing erect and pointing the beak upwards.

a brighter colouring of the beak and feet. This is the so-called immutabilis

Such a posture is already assumed by the young in the nest. Bitterns are

or “Polish” morph. The cygnets have white down, not brown which is

very rarely seen in flight. Sometimes they fly around their territory after

characteristic of the typical morph. Sometimes both morphs occur in

nightfall and makes single cawing sounds. Herons also may visit beaver

the same hatching. Cygnets need ca. 4-5 months to learn to fly.

ponds when looking for food. Unlike the previously mentioned species,

Long-term non-mowing of wet meadows allows for the entry of wet-

the grey heron (Ardea cinerea) nests in colonies at tree tops, although it

land plants and reeds. In places with well-developed reed beds, we are

may also build nests in reeds. Its diet is composed of fish, various types

bound to encounter numerous common species of birds, e.g. the small

of insects, amphibians, reptiles as well as small birds and rodents for

Eurasian reed warbler (Acrocephalus scirpaceus). In a bit drier sites, we

which it hunts in the riparian zone of the beaver overflow areas.

may hear the call of the marsh warbler (Acrocephalus palustris), a species morphologically very close to the reed warbler. The sedge warbler (Acro-

cephalus schoenobaenus) also belongs to the same family but it can be differentiated from the first two species by light streaks along the head. When singing, the birds perform breeding display flights around a bush or a tuft of reeds on their territory. The biggest representative of the family is

103

Rycyk (Limosa limosa) Derkacz (Crex crex)

104

Rycyk (Limosa limosa)

Kulik wielki (Numenius arquata)

105

Kszyk (Gallinago gallinago)

106

Łęczak (Tringa glareola)

107

Kwokacz (Tringa nebularia)

108

Brodziec Ĺ&#x203A;niady (Tringa erythropus)

109

Ĺťuraw (Grus grus)

110

Coraz częstszym widokiem na polskich mokradłach jest czapla biała

The great egret (Egretta alba), slightly bigger than the grey heron, is

(Egretta alba), nieco większa od czapli siwej. Ponad sto lat temu była

increasingly often spotted in Polish wetlands. Over a century ago it was

ona obiektem intensywnych polowań.

extensively overhunted.

Czaple białe zabijano ze względu na dekoracyjne pióra, tak zwane

Great egrets were killed for their ornamental feathers worn by the bird

rajery, które ptak ma tylko w szacie godowej. Były one ozdobą damskich

during the mating season and used to decorate women’s hats. Intensive

kapeluszy. Intensywne polowania prowadzone w okresie rozrodczym

hunting in the breeding season resulted in a drastic decline of the egret

spowodowały drastyczny spadek liczebności tych ptaków. Obecnie jest

population. Nowadays, the great egret has begun to increase in num-

to gatunek, który zwiększa swoją liczebność. Pierwszy lęg po długiej

bers. The first hatching, after a long absence, was recorded in Poland in

nieobecności odnotowano w Polsce w roku 1997 na Bagnach Biebrzań-

1997 on the Biebrza Marshes. The black stork (Ciconia nigra) is a rare

skich. Hajstra to inna nazwa naszego rzadkiego bociana czarnego (Cico-

species in Poland, preferring wet stands in the older age groups. Un-

nia nigra). Jest to leśny bocian, któremu bez wątpienia sprzyja retencyjne

doubtedly, the bird has benefited from beavers’ activity. Apart from

działanie bobrów. Preferuje podmokłe drzewostany starszych klas wieku.

beavers, also the zone protection has contributed to the increase in

Oprócz bobrów do poprawy stanu liczebnego populacji bociana czarne-

the black stork population, forbidding to cut down trees and interfere

go przyczyniła się jego ochrona strefowa, w której zakazuje się wycinki

with the waters conditions in the vicinity of a nest.

drzew oraz zmiany stosunków wodnych w sąsiedztwie gniazda.

The common crane (Grus grus) has the strongest ties with beaver-

Żuraw (Grus grus) to niewątpliwe jeden z tych gatunków, które

made habitats. In early spring, we can see dancing cranes and hear

najbardziej są związane ze środowiskiem kształtowanym przez bobry.

their trumpeting calls in almost every flooded alder forest or mid-

Niewiele jest zalanych olsów czy śródpolnych moczarów, gdzie wczesną

field swamp. This is the tallest bird in Poland. Cranes build nests on

wiosną nie usłyszymy klangoru lub nie zobaczymy pary „tańczących”

the ground in wet, inaccessible places. Young cranes, unlike mature

żurawi. Jest to nasz najwyższy gatunek ptaka. Gniazduje na ziemi w wil-

ones, have brown heads without the red crown. Neither can they sing

gotnych, niedostępnych miejscach. Młode żurawie w odróżnieniu od pta-

like the adult birds, they only utter a single long squeal, which can be

ków dorosłych mają brązową głowę bez czerwonej czapeczki. Nie umieją

often heard at night during the autumn passage. Cranes, similarly to

także „śpiewać” jak ptaki dorosłe tylko wydają pojedynczy przeciągły

geese and unlike storks, do not depend on air currents and use

pisk. Jest on często słyszany w nocy w czasie jesiennych wędrówek pta-

the strength of their own muscles to fly during the passage. The dancing

ków. Żurawie, podobnie jak gęsi, a w odróżnieniu, na przykład, od bo-

display of single pairs may impress a nature admirer, but the flocks

cianów, nie są uzależnione od prądów powietrznych i wykorzystują siłę

of many thousands birds seen during the autumn passage impress

własnych mięśni do lotu w czasie przelotów. Tańce godowe pojedynczych

everyone who has seen them. The call made by hundreds of cranes can

par mogą robić wrażenie na miłośniku przyrody, ale wielotysięczne stada

be heard from the distance of several kilometres.

spotykane w czasie jesiennych przelotów robią wrażenie na każdym, kto

111

je zobaczył. Klangor wydawany przez setki żurawich gardeł słyszany jest

The wetlands also attract birds of prey, more and more frequently correctly classified as the Accipitriformes. The western marsh harrier

z kilku kilometrów. Tereny wodno-błotne przyciągają również ptaki drapieżne, coraz czę-

(Circus aeruginosus) is one of the most common species in that group.

ściej i słusznie nazywane ptakami szponiastymi. Jednym z najpospolitszych

Unlike other birds from that order, western marsh harriers build nests in

z tej grupy jest błotniak stawowy (Circus aeruginosus). W odróżnieniu od

reed beds or any other dense wetland vegetation. They display distinc-

innych ptaków z tego rzędu, błotniaki stawowe zakładają gniazda wśród

tive sexual dimorphism, i.e. males are reddish-grey-brown with black

trzcin lub innej gęstej roślinności wodnej. Występuje u nich wyraźny dymor-

tips of the wings, whereas females and juveniles are dark-brown with

fizm płciowy. Samce są rudo-szaro-brązowe z czarnymi końcami skrzydeł.

a lighter cap and middle part of the wing edge. Another characteristic

Samice i osobniki młodociane są ciemnobrunatne z jaśniejszą czapeczką

feature of the western marsh harrier are its breeding display flights.

i środkową krawędzią skrzydeł. Kolejną wyróżniającą cechą błotniaków są

The birds soar and then make a dive, performing amazing acrobatic

ich loty tokowe. Ptaki wzbijają się bardzo wysoko i „spadają” w dół wyko-

feats in the air. The white-tailed eagle (Haliaeetus albicilla), one of

nując niesamowite akrobacje w powietrzu. Bielik (Haliaeetus albicilla) to

the biggest representatives of the Accipitriformes, also visits beaver

jeden z największych ptaków szponiastych występujących w Europie, który

ponds. The population of that species has been growing systematically

również odwiedza rozlewiska bobrów. Jest to gatunek, który w ostatnich la-

in recent years, thanks to the following three factors: ban on hunting

tach systematycznie zwiększa swoją liczebność. Wpływ na to miały co naj-

the birds from the Accipitriformes family, ban on the application of DDT

mniej trzy czynniki: zaprzestanie polowań na ptaki szponiaste, zaprzestanie

and implementation of zone protection. The basic diet includes fish and

używania DDT oraz wprowadzenie ochrony strefowej. Podstawą pożywie-

carrion, however that big and apparently heavy bird is also an excellent

nia bielików są ryby i padlina, jednak ten duży i, wydawałoby się, ociężały

hunter. White-tailed eagles hunt birds up to the size of a goose, but it

ptak jest bardzo dobrym myśliwym. Poluje na ptaki do wielkości gęsi ale

happens that they kill herons or even storks.

zdarza mu się upolować również czaple, a nawet bociany. Bartosz Krąkowski

Bielik (Haliaeetus albicilla) 

112

113

obry, dostosowując środowisko naturalne do swoich potrzeb

diety jeleniowatych i dzików. Wzbogacenie naturalnej bazy pokarmo-

życiowych, zmieniają warunki funkcjonowania ekosystemu,

wej, powstałe w wyniku działalności bobrów, może ograniczyć presję

na którym występują skutki ich poczynań. W środowisku za-

tych gatunków na uprawy rolne i sadownicze.

gospodarowanym przez człowieka bóbr w zasiedlanych ekosystemach

Istotną rolę w funkcjonowaniu zwierząt we współczesnym świe-

przywraca naturalne warunki dla życia wielu zwierząt. Działalność tych

cie odgrywają ostoje, miejsca, w których mogą one schronić się przed

największych krajowych gryzoni wpływa na warunki i możliwości życia

zagrożeniem jakim jest dla nich człowiek. W wyniku działalności

innych ssaków. Proces ten jest zjawiskiem wielopłaszczyznowym i zmie-

bobrów tworzą się tereny podmokłe i zabagnione, które są znacznie

niającym się w czasie.

słabiej odwiedzane przez ludzi. W wielu miejscach powstają obszary

Podstawowymi czynnikami określającymi możliwość, jak i jakość funkcjonowania zwierząt na danym terenie, jest zasobność bazy po-

stywane przez dzikie zwierzęta.

karmowej oraz liczba dostępnych potencjalnych kryjówek. Czynniki

Efektem zmian dokonanych przez bobry w środowisku jest również

te działają synergistycznie (współdziałają), a ich wzajemne relacje są

polepszenie bazy żerowej drapieżników. Dotyczy to przede wszystkim

lokalnie zmienne.

łasicowatych, których dieta obejmuje ryby, płazy, gryzonie czy ptaki.

Zmiana stosunków wodnych, będąca efektem działań bobra, wpły-

Wśród łasicowatych występują różnice w preferencjach biotopów. Wy-

wa bezpośrednio na oba te parametry. Renaturalizacja cieków wodnych

dra (Lutra lutra) i norka amerykańska (Neovison vison), podobnie jak

dokonywana przez bobry, w sposób długofalowy zmienia strukturę

bóbr, preferują cieki wodne od większych, poprzez średnie, do małych.

przestrzenną i gatunkową roślinności na terenie oddziaływania zwięk-

Odwrotnie wykorzystuje je tchórz, od najchętniej wykorzystywanych

szonego uwilgotnienia gleby. Metamorfoza szaty roślinnej wpływa

małych, do większych. Gronostaj (Mustela erminea) i łasica (Mustela

na wzbogacenie potencjalnej bazy żerowej dla wszystkich gatunków

nivalis), dwa najmniejsze z rodziny, lądowe drapieżniki, korzystają na

zwierząt roślino- i wszystkożernych. Do tej grupy zaliczamy najbardziej

tworzeniu terenów zabagnionych, które zamieszkuje nornik, ich poten-

istotne z punktu widzenia działalności człowieka duże kopytne – jele-

cjalna ofiara.

niowate (łoś Alces alces, jeleń Cervus elaphus, daniel Dama dama, sarna

Kolejnym drapieżnikiem korzystającym ze zmian środowiskowych

Capreolus capreolus) i dziki (Sus scrofa). We współczesnym środowisku,

jest jenot (Nyctereutes procyonoides), najmniejszy przedstawiciel rodzi-

wpływ naturalnie występującego pożywienia na liczebność kopytnych

ny psowatych, pochodzenia azjatyckiego, spotykany w naszym kraju.

został zdominowany przez wysoko rozwiniętą i bardzo efektywną

Gatunek ten występuje w pobliżu cieków wodnych i terenów podmo-

gospodarkę rolną. Zwierzęta te często żerują wśród upraw rolnych, któ-

kłych, gdyż duży udział w jego diecie mają płazy. Podobnie sytuacja

re zapewniają im nieograniczone zasoby wydajnej karmy. Pojawienie

przedstawia się z szopem praczem (Procyon lotor), przybyszem z Ame-

się na siedliskach bobrów „soczystej” roślinności, charakterystycznej

ryki Północnej.

dla terenów zasobnych w wilgoć, umożliwia pożądane urozmaicenie

114

całkowicie lub okresowo niedostępne dla człowieka, chętnie wykorzy-

y adjusting the natural environment to their needs, beavers

An important role in the functioning of animals in today’s word is

change the functioning of the ecosystem that their activity

played by refugia, places where they are safe from the human threat.

affects. In man-transformed environments, beavers restore

Beavers’ activity results in the creation of wetlands and marshes that

the natural conditions for the existence of many other animals. The acti-

man seldom visits. Many locations are completely or periodically inac-

vity of Poland’s largest rodent has an effect on whether other mammals

cessible to man, which wild animals are happy to make use of.

can live in an ecosystem and on their living conditions. This relationship is multifaceted and changes over time.

Beavers’ engineering activity also improves the food base of predators. This includes mustelids, whose diet includes fish, amphibians, ro-

The key factors that determine whether an animal can live in an area

dents, or birds. Mustelids differ in their biotope preferences. The Eurasian

as well as its quality of life there include how ample the available food

otter (Lutra lutra) and the American mink (Neovison vison) prefer large

base is and the number of potential hiding places. The two factors mutu-

watercourses to medium-sized and small ones, unlike the European pole-

ally reinforce each other and the relationship between them varies from

cat which has a preference for smaller watercourses. The stoat (Mustela

site to site.

erminea) and the least weasel (Mustela nivalis) are the smallest land

Changes in water conditions in consequence of beavers’ activity has a direct effect on both of them. The re-naturalisation of watercourses by

predators in the family. They benefit from the creation of marshlands, where they can find voles, their prey.

beavers has a long-term transforming effect on the spatial structure and

Another predator benefiting from beaver-induced changes to the

species distribution of vegetation in areas with increased soil moisture.

environment is the raccoon dog, (Nyctereutes procyonoides), the small-

The transformation of flora enriches the potential food base for all herbi-

est of Poland’s canids, native to Asia. As its diet includes amphibians,

vorous and omnivorous animal species. This group includes species with

the species can be found in the vicinity of watercourses and wetlands,

are important from the perspective of human activity such as large

just as the common raccoon (Procyon lotor), which comes from North

ungulates – deer (elk Alces alces, red deer Cervus elaphus, follow deer

America.

Dama dama, roe deer Capreolus capreolus) and wild boar (Sus scrofa). Contemporarily, the importance of a natural food base for the size of the population of ungulates has been marginalised by advanced and effective farming. The animals often feed on crops that provide them with unlimited resources of nutritious food. The appearance of “juicy” vegetation, typical of areas rich in moisture, in beaver habitats adds desirable variety to the diet of deer and wild boars. The enrichment of the natural food base in consequence of beavers’ activity can reduce the impact of ungulates on crops and fruit trees.

115

Wśród zwierząt, które mogą odnosić korzyści z występowania i dzia-

Jak każdy rodzaj oddziaływania na środowisko, także ten wywiera-

łalności bobra, są także gryzonie. Praktycznie wszystkie mogą skorzystać

ny przez bobra może być i jest dla niektórych gatunków lub w pewnych

z urozmaicenia szaty roślinnej powstałej w efekcie „pracy” bobra, jako

aspektach negatywny. Zmieniając warunki bytowania środowiska, bo-

bazy pokarmowej, a część z nich wykorzystuje dostępność nowo wykształ-

bry kierują się instynktem – nie są świadome ludzkich sztucznych po-

conych biotopów. Ssakami, które korzystają z przemian środowiska doko-

działów na zwierzęta pożyteczne, szkodliwe, miejscowe czy obce. Stąd

nywanych przez bobra są norniki Microtinae, między innymi: karczownik

też oprócz gatunków rodzimych naszej fauny dają możliwość rozwijania

(Arvicola terrestris), piżmak (Ondatra zibethicus) oraz nutria (Myocastor

się gatunkom obcym i inwazyjnym, takim jak: norka amerykańska, piż-

coypus). Siedliska bobrów chętnie zasiedlane są także przez rzęsorki. Małe,

mak, nutria, jenot czy szop pracz. Obecność tych gatunków w naszej

podobne z wyglądu do myszy, drapieżniki z rodziny ryjówkowatych, któ-

faunie wzbudza wiele kontrowersji, ale w przypadku szopa pracza niesie

re zjadają owady, małe ryby i płazy. Rzęsorek rzeczek (Neomys fodiens)

za sobą poważne zagrożenie zdrowotne dla ludzi w postaci pasożyta

prowadzący ziemno-wodny tryb życia, oraz rzęsorek mniejszy (Neomys

Bayliascaris procyonis.

anomalus), nieco mniej związany ze środowiskiem wodnym, należą do

Zmiany stosunków wodnych, powstałe w wyniku działalności bo-

wyjątkowych ssaków. Te małe drapieżniki natura wyposażyła w jadowitą

brów, takie jak: podnoszenie poziomu wód gruntowych, tworzenie te-

ślinę, co znacznie podnosi ich łowiecką skuteczność.

renów podmokłych, zabagnionych i zalanych, dla niektórych gatunków

Budowane przez bobry tamy mogą być wykorzystywane przez

zwierząt mogą stanowić ograniczenie dostępnych siedlisk. Dotyczy to

inne gatunki zwierząt. Mimo iż bobry europejskie nie budują tak spek-

głównie tych gatunków, które zamieszkują pod ziemią czy też swoje

takularnych tam jak bobry kanadyjskie, to mogą one dla małych i śred-

gniazda zakładają bezpośrednio na jej powierzchni. Ograniczenia te

niej wielkości zwierząt stanowić bezpieczne i łatwe drogi przekracza-

mają jednak charakter lokalny i nie wpływają na spadek liczebności tych

nia cieków wodnych. Schronienia jakie buduje bóbr w postaci żeremi

zwierząt (mysz polna Apodemus agrarius, mysz leśna A. flavicollis, kret

lub nor, po ich opuszczeniu, mogą być wykorzystywane przez inne

Talpa europaea).

gatunki. Bóbr jest również ogniwem łańcucha pokarmowego. Ten nasz największy gryzoń z racji swojej wielkości oraz możliwości ukrycia się w wodzie, żeremiach czy norach, rzadko staje się ofiarą naturalnych wrogów. Jak już wspomniano, jedynie największe nasze drapieżniki – ryś i wilk – są w stanie go pozyskać. Nie jest to sytuacja częsta, gdyż w biomasie zjadanej przez wilki bóbr stanowił zaledwie kilka procent. Osobniki młodociane mogą być narażone na ataki drapieżników ziemno-wodnych (wydra, norka), lądowych (lis) i powietrznych (duże ptaki szponiaste).

116

Grzegorz Górecki, Jacek Skubis

Also other rodents owe something to the beaver and its activity. Vir-

Like any kind of environmental impact, the beaver’s effect on

tually all of them can benefit from greater variety of flora, a result of

the environment can be and is negative for some species or in some

beavers’ engineering activity, which provides them with a food base;

respects. It is instinct that drives beavers in their environment-trans-

some rodents make use of newly created biotopes. Mammals that benefit

forming activity; they are not aware of man’s arbitrary distinction be-

from beaver’s interference with the environment include Microtinae, such

tween beneficial or harmful, native or alien animal species. They provide

as European water vole (Arvicola terrestris), muskrat (Ondatra zibethi-

good living conditions also for alien and invasive species such as Ameri-

cus), and river rat or nutria (Myocastor coypus). Beaver habitats are also

can mink, muskrat, river rat, raccoon dog, or common raccoon. Their

readily settled by water shrews. They are small predators from the Sori-

presence in Poland is anything but uncontroversial and, in the case

cidae family which look like mice and feed on insects, small fish, and

of the common raccoon, it involves serious risk to human health as

amphibians. The semi-aquatic Europan water shrew (Neomys fodiens)

the mammal can carry the parasite Bayliascaris procyonis.

and the Mediterranean water shrew (Neomys anomalus), less closely de-

Changes in water conditions in consequence of beavers’ activity such

pendent on the aquatic environment, are exceptional among mammals.

as raised groundwater levels, the creation of wetlands and marshes, and

Nature equipped these small predators with venomous saliva, which im-

flooding can in fact make habitats less accessible to some animal spe-

proves their hunting efficiency.

cies. This affects mostly animals that dwell underground or build nests

Different species of animals make use of beaver dams. Dams con-

on the ground. However, this effect of beavers’ activity has a local range

structed by European beavers may not be as spectacular than those built

only and does not reduce the population of such animals as striped field

by their North American cousins, but they allow small and medium-sized

mouse Apodemus agrarius, yellow-necked wood mouse A. flavicollis, or

animals to cross streams and rivers easily and safely. Beavers’ shelters,

European mole Talpa europaea.

i.e. lodges and burrows, can be used by other species once their original residents abandon them. The beaver is also a link in the food chain. Poland’s largest rodent, thanks to its size and ability to dive and hide in its lodge or burrow, rarely falls prey to its natural enemies. Only the largest predators in the country, lynx and wolf, are able to hunt it. Statistically, this is not very likely. Beavers make up merely a few per cent of the biomass eaten by wolves. Young beavers may fall prey to semi-aquatic predators (otters or minks), land predators (foxes), and large birds of prey.

117

Sarna (Capreolus capreolus)

118

JeleĹ&#x201E; (Cervus elaphus)

119

Literatura / Literature Adamski P., Bartel R., Bereszyński A., Kepel A., Witkowski Z. (red.) 2004. Gatunki Zwierząt (z wyjątkiem ptaków). Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. Ministerstwo Środowiska,Warszawa. T. 6. Borowski Z., Borkowski J. 2003. Oddziaływanie bobra (Castor fiber) na ekosystemy leśne w aspekcie prowadzenia prawidłowej gospodarki leśnej. Maszynopis. Sprawozdanie końcowe tematu nr 6-U-20. Instytut Badawczy Leśnictwa, Warszawa. Bereszyński A., Homan E. 2007. Występowanie bobra europejskiego (Castor fiber Linnaeus, 1758) w Poznaniu. Nauka Przyr. Technol. 1, 2. Brzuski P., Kulczycka A. 1999. Bóbr – Symbol powrotu do natury. Polski Związek Łowiecki, Warszawa. Czech A. 2000. Bóbr. Monografie przyrodnicze. Wyd. Lubusk. Klub Przyrodniczy, Świebodzin. Czech A. 2005. Analiza dotychczasowych rodzajów i rozmiaru szkód wyrządzanych przez bobry (Castor fiber) oraz stosowanie metod rozwiązywania sytuacji konfliktowych. Niepublikowane opracowanie dla Ministerstwa Środowiska. IOP PA N Kraków. Dehnel G. 1948. Wykaz stanowisk bobra Castor fiber Vistulanus Matche w dorzeczu górnego i środkowego Niemna oraz górnej Prypeci w latach 1937–1939. Fragm. Faun. Musei Zool. Polon. Dehnel G. 1958. Zamki na wodzie. Warszawa. Dezhkin V.V., Djakov I.V., Safonov V.G. 1986. Bóbr. Moskva, Agropromizdat. Dzięciołowski R. 1996. Bóbr. Wydawnictwo Łowiec Polski. Warszawa. Dzięciołowski R., Goździewski J. 1998. Reintrodukcja bobrów w Polsce – historia sukcesu. Łowiec Polski 11. Gizak D. 2001. Bóbr – problemy z ekspansją. Las Polski 5. Graczyk R. 1979. Bobry w Wielkopolsce. Przyroda Polska 5. Graczyk R., Bereszyński A., Bessmann J., Klejnotowski Z., Sikora S., Śmiełowski J. 1985. Restytucja bobra europejskiego (Castor fiber Linnaeus, 1758) w Wielkopolsce – introdukcja, liczebność, rozprzestrzenianie. Kron. Wlkp. 4, 39. Graczyk R., Bereszyński A., Bessman J., Krzysiak J. 1986. Bobry ponownie we wrocławskim, zielonogórskim i szczecińskim. Przyroda Polska 12. Janiszewski P., Misiukiewicz W. 2013. Bóbr Europejski Castor fiber. Katedra Hodowli Zwierząt Futerkowych i Łowiectwa, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie. Kłys G., Naturalna J. 2008. Assessing the impast of European beaver (Castor fiber) on the organisation of plant communities with an example from the lower reaches of the River Liswarta. Natura Journal. 41: 79-100. Konopka J., Erenc I. 2002. Bobrowy dostatek. Przyroda Polska 3. Lavrov L. S. 1996. Polucenie gibrida mezhdu vostocnoevroejskin i kanadskim bobrom. Bul. Mask. O-va Ispytatelej Prirody, Otd. Biol. 101. Mały Rocznik Statystyczny Polski 2013. Główny Urząd Statystyczny, Warszawa, Mańka K. 2005. Fitopatologia leśna. PWR iL, Warszawa. Misiukiewicz W., Niewęgłowski H. 2003. Wybrane badania nad populacją bobra prowadzone na terenie Wigierskiego Parku Narodowego. IX spotkanie Wszechnicy Biebrzańskiej.Osowiec, Twierdza. Miszczuk H, Olęcki P. 2004. Inwentaryzacja bobra europejskiego (Castor fiber) w zlewni rzeki Osownicy. Niewęgłowski H. 2000. Polska metoda inwentaryzacji bobrów. W: Frąckiej K. (e.d), Bóbr – symbol powrotu do natury – problemy czy korzyści? Osowiec, Twierdza 14. Nowicki A. 1997. Reintrodukcja bobra. Przyroda Polska 10. Piechocki R. 1989. Elbebiber Castor fiber albicus Matschie. W: Stubbe H. (ed.) Buch Der Hege, 1, Haarwild, Verlag Harri Deutch, Frankfurt. Pucek Z. 1972. Rozprzestrzenianie się i stan ochrony bobra europejskiego na Białostocczyźnie. Chr. Przyr. Ojcz. 1. Pucek Z. (red.) 1984. Klucz do oznaczenia ssaków Polski. PW N, Warszawa. Pudlis E. 2002. Chronione i znienawidzone. Echa Leśne 6. Szumiński A., Szumiński M. 1993. Bobry w Złotowie. Przyroda Polska 4. Tszydel M., Tończyk G. 2012. Bóbr – przyjaciel czy wróg? Naturalna mała retencja odpowiedzią na niekorzystny bilans wodny Polski. Kosmos – problemy nauk biologicznych 61, 2(295): 251-260. Tyrała P. 1992. Bobry. Puszcza Kampinoska. Kwartalnik KPN 2. Zdzienicki M. 2002. Bóbr – wróg czy przyjaciel. Przyroda Polska 11. Żurowski W. 1977. Rozmnażanie się bobrów europejskich w warunkach fermowych. Wydawnictwo PAN. Rozprawy habilitacyjne. Zeszyt 7. Żurowski W. 1978. Transplantation of beavers in Poland, II Congressus Theriologicus Internationalis, Brno. Żurowski W. 1984. Odbudowa populacji bobra europejskiego (Castor fiber L.) w Polsce drogą reintrodukcji. Sympozjum Łowieckie z okazji 60-lecia PZŁ. Wydawnictwo AG H, Kraków 54. Żurowski W. 1985. Rola bobra w biocenozach PRL. Materiały niepublikowane – maszynopis. Żurowski W. 1989. Bóbr europejski – Castor fiber. W: Krupka J. (od.) Łowiectwo. PWR iL, Warszawa 321. Żurowski W. 1992. Bóbr Europejski, W: Głowaciński Z. (ed.) Polska Czerwona Księga Zwierząt. PWR iL, Warszawa. Żurowski W., Krzywiński A. 1974. Anomalies in the wear of incisors in the European Beaver. Acta Theriol. 19, 25.

120

ISBN 978-83-934210-6-0 Fot. z archiwum C. Korkosza

Cezary Korkosz urodził się w roku 1968 w Stargardzie Szczecińskim.

Cezary Korkosz, born in 1968 in Stargard Szczeciński, is a teacher by

Z wykształcenia jest nauczycielem, natomiast z zamiłowania to przyrod-

training, but a naturalist and traveller by avocation. His true passion is

nik i podróżnik. Swoją prawdziwą pasję odnalazł w fotografii. Jest człon-

photography. He is a member of the Polish Nature Photographers Society

kiem Związku Polskich Fotografów Przyrody oraz organizacji pozarządo-

and conservation non-governmental organisations. In his work he pro-

wych ściśle związanych z ochroną przyrody. Poprzez swoje prace promuje

motes conservation efforts in Poland. With over twenty years of overall

działania na rzecz ochrony polskiej przyrody. Jego ponad 20-letnie doś-

experience in nature photography, he has worked for the General Direc-

wiadczenie wykorzystywane jest między innymi przez Generalną Dyrek-

torate for Environmental Protection as well as regional directorates for

cję Ochrony Środowiska oraz regionalne dyrekcje ochrony środowiska.

environmental protection. Several years ago nature photography became

Od kilku lat zawodowo związany jest z fotografią przyrodniczą. Jest auto-

his profession. He is the author of talks and presentations on nature and

rem prelekcji i pokazów związanych z przyrodą i jej ochroną między innymi

conservation given in national and landscape parks, promotional forests

w parkach narodowych i krajobrazowych, leśnych kompleksach promocyj-

complexes, forestry authorities, and schools. He has also authored and

nych, nadleśnictwach oraz szkołach. Ponadto, jest autorem i współautorem

co-authored publications on travelling and the nature and organised exhi-

publikacji o tematyce podróżniczej i przyrodniczej oraz autorem wystaw,

bitions of his own work as well as collective exhibitions. With a number

pokazów indywidualnych i zbiorowych, laureatem nagród i wyróżnień,

of awards and distinctions, his work has been recognised both in Poland

zarówno w Polsce jak i za granicą.

and elsewhere.

122