PLATO

Vrouwen door Plato’s bril

ARTIKEL

Plato, Platoonse liefde, het Symposium en de Phaedrus, vertaling: Charles Hupperts, Uitgeverij Damon, 304 pagina’s (€ 32,90) Als we het hebben over waarheid, is het niet alleen belangrijk na te denken over de vraag wat waarheid is, maar ook aan wie waarheid toebehoort. Wiens claims op de waarheid nemen we sneller serieus? Plato neemt als antiek denker bij het beantwoorden van deze vraag een bijzondere positie in: hij sluit vrouwen niet uit van de waarheidsvinding. Door Eveline Groot

Plato, Het bestel, vertaling: Hans Warren en Mario Molegraaf, Uitgeverij Bert Bakker, 456 pagina’s (€ 27,50) De experts die wij op televisie zien, bijvoorbeeld tijdens deze coronacrisis, zijn vooral witte mannen. Dat is opvallend, maar niet echt verassend: onze denkgeschiedenis is ervan doordrenkt dat de expert een man is. Van vrouwen werd zelfs lang gedacht dat ze niet dezelfde rationele vermogens zouden hebben als een man. Van Kant tot Rousseau, Hegel tot Darwin: allemaal beschrijven ze de ‘emotionele’ neigingen en het ‘inferieure’ intellect van de vrouw. Een bijzondere vermelding verdient de misogyne denker Schopenhauer. Hij beweerde dat alleen de man een echte mens is en ontneemt daarmee de vrouw niet alleen haar vermogen om te denken, maar ook haar menselijkheid. In zijn boek Er is geen vrouw die deugt worden vrouwen als bedrieglijk en corrumperend weggezet. Vrouwen moet je absoluut niet serieus nemen. Sterker nog: dat is gevaarlijk! Vrouwen zullen de ondergang van de man betekenen. Hoewel niemand deze woorden nog echt serieus lijkt te nemen – behalve dan de alt-right-beweging, bepaalde religieuze fanatici en sommige reactionaire politici – is onze denkgeschiedenis doorspekt van deze stellingnames. Te beginnen bij de antieke denker Aristoteles; de filosoof die een stevige stempel heeft gedrukt op het christelijke gedachtengoed en daarmee de westerse cultuur.

Een ‘onvolledige’ man Aristoteles wordt geroemd om zijn grote bijdragen aan de wetenschap, maar is ook berucht om zijn theorie over de inferioriteit van de vrouw. In zijn Politica stelt hij dat een vrouw een ‘onvolledige’ man is: ze zou niet in staat zijn haar emoties te bedwingen en is daardoor minder geneigd tot het maken van rationele afwegingen. Daarnaast beschrijft Aristoteles dat de functie van de vrouw in de voortplanting het ontvangen van het zaad van de man is. De man is leidend en vormend. Omdat bij een vrouw deze mogelijkheid tot ‘het vormen’ ontbreekt, is een vrouw onvolmaakt, komt haar ratio niet tot bloei en heeft ze niet de autoriteit van de man. Hoe anders dacht Plato, Aristoteles’ leermeester, over de vrouw. In zijn beroemde Socratische dialogen laat Plato op de meest cruciale momenten vrouwelijke experts uitleg geven. Het zijn de vrouwen die voor het eerst inzicht geven in Plato’s beroemde ideeënleer. Met deze waarheidstheorie legt Plato uit dat alles wat wij denken te weten over de werkelijkheid, slechts een afspiegeling is van ideeën die buiten onze waarneembare werkelijkheid liggen. Hiervoor gebruikt hij de bekende metafoor van de grot. Wij mensen zitten met de rug naar de opening van de grot toegekeerd en wat wij zien zijn slechts schaduwen van de werkelijkheid. In zijn Symposium haalt Plato de woorden van Diotima aan, een wijze vrouw uit Mantinea, op het moment suprême van de dialoog. Diotima toont hoe iemand waarheid kan vinden door op een specifieke manier lief te hebben. Waarheid toont zich niet door vanuit geslachtsdrift een mooi lichaam te begeren. Maar iemand die ‘op weg is naar het eindpunt van de inwijding in de geheimen van eros’, die het niet-belichaamde schone zelf liefheeft, zal plotseling ‘iets wonderbaarlijk aanschouwen’: de pure vorm van schoonheid, een waar idee. Het mooiste voorbeeld vinden

BIJNADERINZIEN

Dit artikel is een samenwerking met filosofisch webzine Bij nader inzien. De illustratie is van Marc van Dijk en Sander ter Steege, de makers van Becky Breinstein, een grappige, filosofische graphic novel-serie voor kinderen van 8 tot 12 jaar. Na het eerste deel De gifbeker van Socrates verschijnt in maart 2021 het tweede deel Het ravijn van Nietzsche bij uitgeverij Ten Have.

PLATO

we in Plato’s Het bestel. Plato mannen en vrouwen, hebben ze Bassi, in de zeventiende eeuw, beschrijft hier dat er in principe evenveel intellectuele potentie en ontdekken we dat ook grote geen onderscheid bestaat tussen kunnen ze net zoveel inzicht ver- denkers als Descartes gecorhet intellectuele vermogen van garen van de ware ideeën. rigeerd werden door slimme mannen of vrouwen. De leiders dames – in zijn geval door EliDaan Roovers van een staat (en dat zijn voor Plato de meest wijze mensen) Een nieuwe bril Dit biedt ons een nieuwe bril sabeth van Bohemen – en leren we dat Simone de Beauvoir niet kunnen zowel man als vrouw om naar onze geschiedenis te de eerste feminist in de geschiezijn: ‘Aanleg is gelijk over beide kijken. Door Plato’s bril zien denis was. Waar dan ook, wangeslachten verdeeld en van natu- we ineens de expertise van de neer dan ook leefden er wijze re komen man en vrouw voor alle antieke Diotima. Lezen we over vrouwen. Laten we vooral Plato taken in aanmerking.’ Hoewel de deskundigheid van de eerste blijven lezen om ons dat goed te er fysieke verschillen zijn tussen vrouwelijke hoogleraar, Laura beseffen.

MARC VAN DIJK EN SANDER TER STEEGE

BOEKFRAGMENT: VERANTWOORDELIJKHEID EN OORDEEL

Hannah Arendt, Verantwoordelijkheid en oordeel, vertaling: Marjonlijn Stoltenkamp, Uitgeverij Lemniscaat, 274 pagina’s (€ 24,95) Een selectie uit de nieuwe inleiding van Hans Achterhuis bij de herziene editie van Verantwoordelijkheid en oordeel van Hannah Arendt.

In The Origins of Totalitarianism bespreekt Hannah Arendt de slachtingen uit de Eerste Wereldoorlog en de gruwelijkheden van het nazisme en het stalinisme die hierop volgden. ‘De moraal verviel tot louter een reeks mores – gewoonten, gebruiken, conventies die naar believen konden worden veranderd – niet bij misdadigers maar bij gewone mensen, die nooit hadden kunnen bevroeden dat ze datgene wat ze geleerd hadden te geloven ooit in twijfel zouden trekken.’

Hier doemt het probleem van ‘de banaliteit van het kwaad’ op. Het slaat niet zozeer op de persoon van Eichmann, als wel op de houding van grote groepen mensen tegenover de verschrikkingen van het totalitarisme. Die houding was voorbereid door hoe de Europese bevolking omging met de gruwelijke wreedheden van kolonialisme en imperialisme.

Hoe kun je als individu een morele houding aannemen wanneer de vanzelfsprekende morele vastigheden zijn verdwenen? Het antwoord dat Arendt in haar colleges geeft, draait om het denken van Socrates. Centraal staat diens stelling uit de Gorgias:

‘Het is beter kwaad te ondergaan dan te verrichten.’

In de genoemde dialoog slaagt Socrates er niet in om zijn gesprekspartners met rationele argumenten van de waarheid van deze uitspraak te overtuigen. Het blijkt dus onmogelijk om deze morele regel aan anderen voor te schrijven. Enerzijds erkent Socrates volmondig dat hij in zijn argumentatie gefaald heeft. Anderzijds blijft hij persoonlijk in zijn stellingname volharden. Hij kan niet anders.

Zijn uitleg, die Arendt uitvoerig weergeeft, komt erop neer dat hij niet met zichzelf als een moreel slecht mens kan leven. Het proces van het denken, waarin ik met mijzelf verkeer, leidt zo tot het ontstaan van het geweten. Dat heeft niets met een superego van Freud te maken, maar alles met de samenspraak met jezelf die in het denken plaatsvindt.

Zo zijn we – ik ga met zevenmijlslaarzen – weer terug bij haar oorspronkelijke observatie dat de bureaucratische taal van Eichmann liet zien dat hij ‘gedachteloos’ was. ‘Kan het denken ons voor het kwaad behoeden?’, was de uitgangsvraag waarmee Arendt haar onderzoekingen naar het leven van de geest begon. Ja, luidt nu haar antwoord, in crisissituaties kunnen we erop terugvallen om het kwaad te vermijden.

Dat betekent niet dat we er een uitgewerkte moraal op kunnen bouwen. Dat beseft Socrates ook. De dialoog op het marktplein met zijn medeburgers levert niet direct iets positief inhoudelijks op. Maar het denken, dat zeker niet iets exclusiefs van filosofen is, maakt het wel mogelijk om als een moreel wezen voor de spiegel te staan en het gesprek met jezelf te blijven voeren.

Nu in de boekhandel

€19, 99

‘‘De maatschappij raakt tegenwoordig regelmatig geïnfecteerd met viraal nepnieuws. Dit boek is een hoognodig vitaminesupplement voor het maat-

schappelijk afweersysteem.’’ Robbert Dijkgraaf

Als je het nieuws en de sociale media van de laatste jaren mag geloven, staan democratieën wereldwijd onder druk door stromen van nepnieuws, alternatieve feiten en andere post truth-perikelen.

In Doen, durven of de waarheid? Democratie in digitale tijden leggen jonge wetenschappers uit wat we écht weten over politieke misinformatie op internet en sociale media. De Raad voor het Openbaar Bestuur en De Jonge Akademie van de KNAW hebben de handen ineengeslagen en jonge talenten uit verschillende disciplines uitgenodigd om verslag te doen van hoe het ervoor staat met waarheidsvinding in onze democratie.

goed leven|beter denken

ISVW.NL

SUMMERSCHOOLS

Vier de zomer op Landgoed ISVW met een filosofische Summerschool en ontmoet gelijkgestemden in een bosrijke omgeving. Geniet van een ontspannen verblijf met een goed glas en een goed gesprek tijdens heerlijke maaltijden. Kijk op isvw.nl voor ons volledige aanbod.

ALLE SUMMERSCHOOLS 2020

6-10 juli T.S. Eliot. The Four Quartets. Met Florian Jacobs 6-10 juli In de wereld. Met Jan Flameling en Renate Schepen 8-12 juli Hersenbeest. Met Marjan Slob 8-12 juli Tao & Qigong. Met Woei-Lien Chong en Robert-Jan Schippers 13-17 juli De politieke Spinoza. Met Maarten van Buuren 15-19 juli Nietzsche, Foucault, Agamben. Met Ype de Boer 20-24 juli Veerkracht. Met Serv Wiemers 27-31 juli De stoicijnse week. Met Dennis de Gruijter 27-31 juli Vrij zijn en inspiratie. Met Rogier Huffnagel 3-7 aug Socratisch gesprek. Met Sandra Aerts en Ine te Rietstap 3-7 aug Vrijheid, waarheid, liefde. Met Jannah Loontjens 10-14 aug Religie en filosofie. Met Dries Boele 10-14 aug Leven in overvloed. Met Karim Benammar 12-16 aug Griekse mythologie. Met Moïra Müller 17-21 aug Ecologisch denken. Met Jan Flameling 17-21 aug Foucaults De woorden en de dingen. Met Laurens ten Kate 24-28 aug Foute denkers. Met Hans Achterhuis, Arnold Heumakers, Maarten van Buuren en vele anderen