Reflejo br. 18 by Revista Reflejo

Número 18 Enfoque

URUGVAJ – PIONIR U PREKRETNICI LATINSKE AMERIKE URUGUAY, EL PIONERO EN EL MOMENTO CRUCIAL PARA AMÉRICA LATINA Sociedad

BEOGRAĐANIN ŠPANSKOG PERA: INTERVJU SA PISCEM GORANOM TOČILOVCEM BELGRADENSE DE LA PLUMA ESPAÑOLA: ENTREVISTA CON ESCRITOR GORAN TOČILOVAC Mi rincón

KATOLIČKI KRALJEVI – IZMEĐU LJUBAVI I POLITIKE REYES CATÓLICOS – ENTRE EL AMOR Y LA POLÍTICA Collage

SRPSKI PISCI NA MEĐUNARODNOM SAJMU KNJIGA U GVADALAHARI ESCRITORES SERBIOS EN LA FERIA INTERNACIONAL DEL LIBRO DE GUADALAJARA Deporte

GOVORITE LI SPENGLIŠ? ¿HABLÁIS EL SPANGLISH?

ENFOQUE CARA I SOCIEDAD I MÚSICA I TEATRO I SOCIEDAD IARTE LITERATURA LITERATURA I ARTE I MI RINCÓN I HILO SERBIO-HISPANOTESORO I CULTURA I CINEDEPORTE I COLLAGE I DEPORTE A CARA SOCIEDAD MI RINCÓN

Refejo (Refleho), Broj 18, 2014. godina Zvanična publikacija Društva hispanista, Beograd, Srbija Refejo, Número 18, 2014 Publicación oficial de la Asociación de los Hispanistas, Belgrado, Serbia Urednica Refleha/Directora del Reflejo: Marija Gudurić Koordinatorka novinarske sekcije Društva hispanista/Coordinadora de la Sección del periodismo de la Asociación de los Hispanistas: Jelena Bašević Novinari/Periodistas: Jelena Bašević, Katarina Gligorić, Marija Gudurić, Vanja Kudra, Milica Lilić, Jelena Nađ, Ivana Petronijević, Tijana Čupić Prevodioci/Traductoras: Sanja Bojić, Milica Kostić, Milica Kuzmanović, Sofija Petrović, Jelena Spasić, Marija Trajković Lektorka tekstova na srpskom/Correción de pruebas (serbio): Marija Gudurić Lektor tekstova na španskom/Correción de pruebas (español): Ricardo Sánchez Baamonde, Juan Pablo Delgado Berman, Xavier Carrera, Javier Gutiérrez Lozano Dizajn i prelom/Diseño y composición: Nikola Kecović Logotip/Logotipo: Vladimir Popović Administratorke internet portala/Administradoras del sitio web: Marija Gudurić, Milica Lilić, Jelena Bašević Administratorke društvenih mreža/Administradoras de los medios sociales: Jelena Bašević Internet stranica/Sitio web: www.reflejo.drustvohispanista.rs YouTube: http://www.youtube.com/user/reflejodh Twitter: http://twitter.com/revistareflejo Facebook: http://reflejo-revista.blogspot.com Google+: https://plus.google.com/108545210103670771389

CONTENIDO

CARA A CARA

SOCIEDAD

ARTE

LITERATURA

MI RINCÓN

TESORO

DEPORTE

Beograđanin španskog pera/ Belgradense de la pluma española

Urugvaj - pionir u prekretnici Latinske Amerike/ Uruguay, el pionero en el momento crucial para América Latina Katolički kraljevi – između ljubavi i politike/ Reyes Católicos; entre el amor y la política Četrdeset godina ćutanja/ Cuarenta años de silencio

Srpski pisci na drugom najvećem sajmu knjiga na svetu / Escritores serbios en la segunda Feria del Libro más grande del mundo Slike bola i ljubavi Fride Kalo / Las imágenes del dolor y del amor de Frida Kahlo

Junak po meri/ Un héroe hecho y derecho Ovo se ne oprašta? Ili ipak da?/ ¿Eso no se perdona? ¿O sí? Sto godina od rođenja meksičkog nobelovca/ Cien años del nacimiento del ganador mexicano del Premio Nobel

O mom putovanju kroz Srbiju i Balkan (drugi deo)/ Sobre mi viaje a Serbia y los Balcanes (segunda parte)

Govorite li spengliš?/ ¿Habláis el spanglish?

Ponosni baskijski „lavovi”/ Los orgullosos “leones” vascos

CARA A CARA

REFLEJO

BEOGRAĐANIN ŠPANSKOG PERA BELGRADENSE DE LA PLUMA ESPAÑOLA INTERVJU SA PISCEM GORANOM TOČILOVCEM

ENTREVISTA CON ESCRITOR GORAN TOČILOVAC

Autorke/Autoras: Marija Gudurić i Ivana Petronijević; prevodilac/traductora: Milica Kuzmanović; lektor/corrección de pruebas: Javier Gutiérrez Lozano

Pisac srpskog porekla Goran Točilovac predstavlja pravo osveženje za hispaniste u Srbiji - svoje romane i priče piše na španskom jeziku, a već više od dve decenije živi i stvara u Parizu. Escritor de origen serbio, Goran Točilovac, representa una verdadera novedad para hispanistas en Serbia – él escribe sus novelas y cuentos en la lengua española y hace más de dos décadas que vive y trabaja en París.

redstavljanje romana Nežnost i kazna (Una caricia y castigo) u Institutu Servantes i piščev boravak u Beogradu iskoristili smo da saznamo nešto više o njegovom neobičnom izboru književnog jezika, idejama koje prati u svojim delima, pisanju detektivskih romana, ali i o aktuelnoj kulturnoj krizi u Evropi.

emos aprovechado la presentación de la novela Una caricia y castigo en el Instituto Cervantes y la estancia del escritor en Belgrado, para conocer más acerca de su elección inusual de la lengua literaria, de ideas que sigue en sus obras, de la escritura de las novelas detectivescas, pero también de la actual crisis cultural en Europa.

Rođeni ste u Beogradu, detinjstvo ste proveli u Limi, a već dugo godina živite u Parizu. Kako sebe definišete – kao srpskog, latinoameričkog ili francuskog pisca?

Nació en Belgrado, pasó su infancia en Lima y vive en París desde hace muchos años. ¿Cómo se define a sí mismo, como un escritor serbio, latinoamericano o francés?

Više se identifikujem kao mešavina koja ima srpsku ili, čak, jugoslovensku bazu. Bliži sam tome da sam latinoamerički pisac nego francuski, budući da sam francuski naučio kasno, sa 23 godine. To je zapravo srpska baza koja je provela dugo godina na latinoameričkom terenu, ne samo peruanskom već i argentinskom, pošto sam pre Lime živeo u Buenos Ajresu. Ali to me danas ne opterećuje, ta pitanja sam sebi postavljao kada sam bio mlađi. Sada mi je jedino bitno da sam pisac koji stvara na španskom.

Me identifico más como una mezcla que tiene una base serbia o, incluso, yugoslava. Soy más cercano a ser un escritor latinoamericano que francés, ya que aprendí el francés tarde, con 23 años. En realidad, es una base serbia que pasó muchos años en el terreno latinoamericano, no sólo en el peruano, sino también en el argentino, puesto que antes de Lima había vivido en Buenos Aires. Pero eso no me agrava, me hice esas preguntas cuando era más joven. Ahora lo único importante para mí es que sea un escritor que produzca material en español.

Da li ste za književni jezik izabrali španski zato što Vam je tako lakše da se izrazite? Reč izbor lepo zvuči, ali to nije izbor već se igrom slučajeva tako desilo. Završio sam Fakultet književnosti u Peruu i oduvek sam voleo da čitam, a kao i svaki pisac, mi smo prvo čitaoci, pa tek onda pisci. U to vreme sam čitao latinoameričku književnost, to jest latinoamerički boom, prvenstveno Marija Vargas Ljosu, Hosea Donosa i Huan Karlosa Onetija. Čitajući njihova dela bio sam u takvom društvu da sam želeo i sâm da pišem, tako da mi je u tom momentu bilo logično da pišem na španskom. Španski jezik je postao moja književna baza, pa mogu reći da je to više došlo prirodno, nego što je bio nekakav izbor. Vezan sam za Latinsku Ameriku, supruga mi je Peruanka i stalno sam putovao tamo, tako da posle nisam imao ni snage ni želje da pokušam da pišem na

¿Eligió el español como lengua literaria porque así era más fácil expresarse? La palabra elección suena bien, pero eso no es una elección, sino que sucedió por casualidad. Me gradué de la Facultad de Letras en Perú y siempre me gustaba leer, y como cualquier escritor, primero somos lectores y después escritores. En ese tiempo leí la literatura latinoamericana, es decir el boom latinoamericano, sobre todo a Mario Vargas Llosa, José Donoso y Juan Carlos Onetti. Leyendo sus obras estuve en una compañía donde tenía ganas de escribir yo mismo, así que en ese momento era lógico que escribiera en español. La lengua española se convirtió en mi base literaria, así que puedo decir que eso vino naturalmente. Estoy ligado a América Latina, mi esposa es peruana y yo viajaba allí frecuentemente, así que después no tenía ni la fuerza ni el deseo de

drugom jeziku, a ni mogućnosti, jer kad izađete iz toka jezika onda je teško početi opet. Da li nekad u svojim delima unosite elemente srpskog identiteta i da li se javljaju likovi koji imaju karakteristike ovdašnjeg mentaliteta? Ne, srpski likovi se konkretno ne javljaju. Kad bi se gledalo dubiozno, pronašla bi se neka karakteristika srpskog duha zato što ih i ja posedujem, tako da to mora da se odrazi i na književnom polju kroz likove. U mom poslednjem romanu, glavna ličnost se zove Herman i on bi mogao biti naš čovek. Svakako nije Francuz ili Englez, ali nije ni Latinoamerikanac. Mislim da ličnosti u mojim romanima imaju nečeg našeg zato što je upletena i moja istorija koja se iskazuje na jedan ili drugi način. Za svoju doktorsku disertaciju odabrali ste egzistencijalni roman Roberta Arlta Los siete locos. Da li je to delo uticalo na Vaš odabir žanra? Nije slučajno što sam se bavio Arltom u to vreme, mada bih rekao da sam kao pisac mnogo bliži Onetiju, jer sam oduvek uživao čitajući njegova dela. Arltova dela poput Los siete locos i Los lanzallamas su manje interesantana, ali je Arlt svakako jedan deo moje književne istorije. Kad bih morao da biram, Oneti bi za mene bio glavna književna ličnost, ali bih pored njega istakao i Vargas Ljosu i Donosa. Da li se danas osećate kao Latinoamerikanac u Parizu i da li je i danas “grad svetlosti” ono što je bio za vreme boom-a?

CARA A CARA

REFLEJO

CARA A CARA

REFLEJO

intentar escribir en otra lengua, porque al salir de la circulación de una lengua, es difícil empezar de nuevo. ¿Alguna vez en sus obras ha usado elementos de identidad serbia? ¿Incluye personajes que tengan características de nuestra mentalidad? No, los personajes serbios no aparecen concretamente. Si lo vemos de manera profunda, se encontraría alguna característica del espíritu serbio porque yo también las tengo, así que eso tiene que reflejarse en el plano literario a través de los personajes. En mi última novela, el personaje principal se llama German y él podría ser nuestro hombre. De todos modos no es francés o inglés, pero tampoco es latinoamericano. Pienso que los personajes en mis novelas tienen algo nuestro porque mi historia, que se demuestra de una u otra manera, está también involucrada.

Pariz je bio izuzetno privlačan 60-ih i 70-ih godina za latinoameričke pisce, ali sada više nije. To je bilo vreme Kortasara i njegovog Pariza, a za vreme frankizma Madrid i Barselona su praktično bili sela gde nije postojao kulturni život. Ja sam došao u Pariz u momentu dok je on još bio privlačan i tamo sam i ostao. Osećam se blizak latinoameričkom piscu, međutim, ne osećam se kao pravi latinoamerički pisac zbog svog balkanskog porekla, ali i zbog svog stila pisanja, jer neko ko čita moja dela ne bi mogao da zaključi da li sam pisac iz Južne Amerike ili ne. Da li mislite da je Madrid danas ono što je Pariz bio u vreme boom-a? Njegovo vreme je već prošlo usled krize. Madrid jeste bio atraktivan do pre četiripet godina, ali, nažalost, kriza je takva da se osiromašilo najviše na kulturnom nivou. Činjenica je da izdavačke kuće koje su izdavale oko četrdeset romana

sí era atractivo hasta hace cuatro-cinco años, pero, por desgracia, la crisis es tal que el empobrecimiento ha sido mayor en el plano cultural. Las casas editoriales que publicaban aproximadamente cuarenta novelas al año, ahora publican apenas quince. Los tirajes también disminuyeron. La novela Una caricia y castigo debía ser publicada primero en Barcelona en vez de Perú, pero ese plan fracasó por la crisis. La crisis es real y se siente. Cada año voy al festival de la novela detectivesca, la Semana negra en Gijón, en el Principado de Asturias, y sé cómo fue hace 15 años y cómo es ahora. La diferencia es increíble y eso es muy triste. ¿Qué idea literaria sigue en sus novelas? Un escritor siempre tiene alguna visión y deseo en qué dirección quiere ir y cuál es su mundo literario. Desgraciadamente, no hay muchos mundos literarios difer-

Usted eligió la novela Los siete locos de Roberto Arlt para su tesis doctoral. ¿Esta obra influyó en su elección del género? No es una casualidad que entonces me ocupaba de Arlt, aunque diría que como escritor soy más cercano a Onetti, porque siempre he disfrutado leyendo sus obras. Las obras de Arlt como Los siete locos y Los lanzallamas son menos interesantes, pero de todos modos Arlt es una parte de mi historia literaria. Si pudiera elegir, para mí Onetti sería la personalidad literaria principal, pero junto a él destacaría también a Mario Vargas Llosa y Donoso. ¿Se siente hoy como un latinoamericano en París y acaso la “ciudad de la luz” es hoy lo que fue durante el boom? París era muy atractiva para los escritores latinoamericanos durante los años 60 y 70, pero ya no lo es. Esa era época de Cortázar y de su París, y durante el franquismo Madrid y Barcelona eran prácticamente pueblos donde no había la vida cultural. Yo vine a París en el momento cuando todavía era atractivo y allí me quedé. Me siento cercano al escritor latinoamericano, sin embargo, no me siento como un verdadero escritor latinoamericano por mi origen balcánico; pero también por mi estilo de escribir, porque alguien quien lee mis obras no podría concluir si soy de América de Sur o no. ¿Piensa que hoy Madrid es lo que París era durante el boom? Su tiempo ya pasó por la crisis. Madrid

godišnje, sada izdaju svega petnaestak. I tiraži su se smanjili. Roman Nežnost i kazna trebalo je prvo da bude objavljen u Barseloni umesto u Peruu, ali je zbog krize taj plan propao. Kriza je realna i oseća se. Svake godine idem na festival detektivskog romana Semana negra u Hihonu, u kneževini Asturijas, i znam kako je bilo pre 15 godina, a kako je sada. Razlika je neverovatna i to je zaista tužno. Koju književnu ideju pratite u svojim romanima?

entes, así que nos mantenemos de algunos y trabajamos en esos marcos. Pero eso también puede cambiar. Mis primeras cinco novelas pertenecen al género de novela negra y representan más un juego con el género que el mismo género, mientras que la última novela fue escrita en algún otro nivel, un nivel abstracto. Cualquier escritor se puede resumir a través de algunas ideas que procesa, pero ahí siempre hay mucho más. Por ejemplo, para mí no es importante quién haya cometido el asesinato en una novela detectivesca, sino la determinada filosofía

Pisac uvek ima neku svoju viziju i želju u kom pravcu hoće da ide i koji je njegov književni svet. Nažalost, ne postoji mnogo različitih književnih svetova, tako da se držimo pojedinih i radimo u tim okvirima. Ali, i to može da se menja. Mojih prvih pet romana spadaju u krimi romane i više predstavljaju igru sa žanrom nego sam žanr, dok je poslednji roman pisan na nekom drugom, apstraktnom nivou. Svakog pisca možemo rezimirati kroz nekoliko ideja koje obrađuje, ali tu uvek postoji mnogo više. Na primer, za mene nije važno ko je počinio ubistvo u detektivskom romanu, važna mi je određena filozofija ubice, ali i igra koja je prati, jer na taj način otvara druge igre i druge mogućnosti. Da li mislite da je naša svakodnevnica puna nasilja i da li je to jedan od razloga zašto je detektivnski roman veoma popularan žanr?

del asesino, así como el juego que la sigue, porque de esa manera abre otros juegos y otras posibilidades. ¿Piensa que hoy en día los altos niveles de violencia es uno de los motivos por los cuales la novela detectivesca es uno de los géneros más populares? La novela negra aparece apenas hace diez años en América Latina y, sin embargo, la violencia en ese continente ha sido más grave y más fuerte que en cualquier otro lugar en Europa, sin hablar de los movimientos terroristas, los dictadores, la droga o el dinero sucio. Antes de eso también había mucha violencia, pero no existía la novela negra. Creo que ahora aparece por la recuperación editorial, dado que la novela detectivesca vende libros. Hoy eso es una mezcla general de los géneros y ya no se escribe sobre eso. Cuando Usted viene de América Latina, donde la violencia es una cosa ordinaria, la violencia en Europa no se puede comparar con eso. Actualmente, el “noir escandinavo” es muy popular en Europa. ¿Piensa que éste influirá también en América Latina en alguna medida? El noir escandinavo es un fenómeno europeo que dura más de diez años y el representante más conocido es por supuesto Henning Mankell. Es un fenómeno interesante, puesto que todos teníamos alguna idea sobre los países escandinavos donde se vivía bien y donde no había criminalidad. De repente aparece Mankell y presenta unos hechos increíbles – que la gente local es racista, ex nazista, que la droga circula por toda la ciudad, que la mafia está involucrada. Eso era algo nuevo e inesperado, así que otros también se unieron a ese tren, pero pienso que esa moda ya ha llegado a su final. Puesto que desde hace mucho tiempo vive en el extranjero, ¿cómo ve la actual situación social en Serbia?

Novela negra postoji tek desetak godina u Latinskoj Americi, a ipak nasilje na tom kontinentu je bilo i te kako teže i jače nego bilo gde u Evropi, da ne govorimo o terorističkim pokretima, diktatorima, drogi, prljavom novcu. I pre toga je bilo velikog nasilja, ali nije postojao crni roman. Verujem da se sada pojavljuje zbog izdavačke rekuperacije, budući da detektivski roman prodaje knjige. Danas je to jedna opšta mešavina žanrova i više se piše o tome. Kad dolazite iz Latinske Amerike gde je nasilje svakodnevna pojava, nasilje u Evropi se ne može porediti

Nosotros estábamos viviendo en la época donde todo era más grande y más abierto que hoy, pero también era “internacional” de alguna manera. Me acuerdo que todo el mundo venía a Belgrado durante el Bitef (Festival Internacional de Teatro de Belgrado) y hoy todo es reducido y la oferta cultural es menor. Lo único que funciona bien son los teatros, pero los cines fracasaron. La crisis está presente y esto se ve en la gente. Sin embargo, la situación es así en todo el mundo, tanto aquí, como en el resto de Europa.

sa tim. U Evropi je trenutno izuzetno popularan „skandinavski noar“. Da li mislite da će on donekle uticati i na Latinsku Ameriku? Skandinavaski noar je evropska pojava koja traje već više od deset godina, a napoznatiji predstavnik je svakako Hening Mankel (Henning Mankell). To je interesantna pojava, budući da smo svi imali neki pojam o skandinavskim zemljama kao o zemljama gde se lepo živi i gde nema kriminala. Odjednom se pojavljuje Mankel i iznosi nam neverovatne činjenice - da su tamošnji ljudi rasisti, bivši nacisti, da droga kruži svuda po gradu, da je upletena mafija. To je bilo nešto novo i neočekivano, tako da su se i drugi priključili tom vozu, ali smatram da je ta moda već pri kraju. Budući da već dugo živite u inostranstvu, kako vidite trenutnu društvenu situaciju u Srbiji? Činjenica je da smo mi ipak živeli u dobe gde je sve bilo i veće i otvorenije nego danas, ali i nekako „međunarodno”. Sećam se da je ceo svet dolazio u Beograd za vreme Bitefa, a danas je sve smanjeno i kulturna ponuda je manja. Jedino što dobro radi su pozorišta, ali bioskopi su propali. Kriza je prisutna i to se vidi na ljudima, međutim, situacija je trenutno svuda takva, kako kod nas, tako i u ostatku Evrope.

Točilovac ističe da su od srpskih pisaca na njega najviše uticali Danilo Kiš, i to prvenstveno sa romanom Bašta, pepeo, ali i David Albahari, Vladimir Arsenijević, Srđan Valjarević i drugi. Doduše, priznaje da srpske pisce slabo čita u poslednje vreme, jer se trudi da što više zadrži svoj književni jezik - španski.

Točilovac destaca que de los escritores serbios, los que más le influyeron fueron Danilo Kiš, sobre todo con la novela Jardín, cenizas, así como David Albahari, Vladimir Arsenijević, Srđan Valjarević y otros. Sin embargo, reconoce que últimamente lee menos a los escritores serbios, porque trata de mantener cuanto más pueda su lengua literaria – el español.

CARA A CARA

REFLEJO

SOCIEDAD

REFLEJO

URUGVAJ - PIONIR U PREKRETNICI LATINSKE AMERIKE URUGUAY, EL PIONERO EN EL MOMENTO CRUCIAL PARA AMÉRICA LATINA

Zemlja godine, Latinoamerička Švajcarska, država sa najsiromašnijim predsednikom na svetu, „najsekularnija” država na kontinentu sa koga potiče najveći broj katolika, novi raj za osobe naklonjene istom polu i uživaoce kanabisa - sve su to sinonimi za Urugvaj, koji je 2013. proglašen za zemlju u koju bi mnogi rado emigrirali. El país del año, la Suiza latinoamericana, el estado con el presidente más pobre del mundo, el país más «secular» del continente del cual procede el mayor número de católicos, el nuevo paraíso para las personas inclinadas hacia su mismo sexo y para los usuarios del cannabis. todos estos son sinónimos de Uruguay que en 2013 fue proclamado el país en el que muchos emigrarían con ganas.

Autorka /Autora: Ivana Petronijević; prevodilac/traductora: Jelena Spasić; lektor/corrección de pruebas: Xavier Carrera

En el diciembre del año pasado Uruguay llegó a ser el primer país en el mundo que legalizó la producción, la distribución y la venta de marihuana dentro del país con el objetivo de resolver el problema del tráfico y el consumo de estupefacientes, lo que causó numerosas controversias. Es decir, el narcotráfico se considera el factor principal de crimen y corrupción en América Latina. La política de represión no se ha mostrado particularmente eficaz hasta ahora porque la distribución y el consumo de los narcóticos siguen creciendo. De ahí este cambio radical en la manera de resolver este problema a la larga (los oponentes de esta ley tienen miedo de que podría llevar al crecimiento del consumo, mientras que los partidarios creen que junto con la educación y regulativas adecuadas se pueden disminuir Decembra prošle godine Urugvaj drásticamente las consecuencias del tráfico de las drogas blandas, para que je postao prva zemlja u svetu el estado se dedicara a los delitos más graves). Según los datos, una de cada koja je legalizovala proizvodtres personas consume marihuana al menos una vez al año. nju, distribuciju i prodaju mari-

edan od najuticajnijih i najčitanijih magazina za poslovne ljude, britanski list Economist, prvi put je 2013. godine proglasio „zemlju godine”, a tu laskavu titulu sasvim zasluženo poneo je Urugvaj. Pored značajnog ekonomskog rasta i statusa moderne i sigurne države koja poštuje demokratske institucije, tome su doprinele dve liberalne odluke Vlade u prošloj godini, legalizacija istopolnih brakova i zakonska regulacija proizvodnje, distribucije i konzumiranja marihuane. Urugvaj je latinoamerička država sa najvišom stopom pismenosti (čak 97 procenata stanovništva), koja neguje obavezno i besplatno školovanje još od 70-tih godina 19. veka. Država sa najdužom demokratskom tradicijom na „Zelenom kontinentu”, jedna od prvih koja je dozvolila razvod braka (1917) i osigurala ženama pravo glasa. Pionir kada su u pitanju prava radnika: uskoro se navršava pun vek od kako je radno vreme u Urugvaju ograničeno na osam časova dnevno. Prva država Južne Amerike koja

na de las revistas más influenciables y leídas por la gente de negocios, la revista británica The Economist, proclamó por primera vez a Uruguay como el «país del año» en 2013 y fue un título halagador bien merecido. Además del significativo crecimiento económico y de ser un país moderno que respeta las instituciones democráticas, hubo dos decisiones liberales del Gobierno durante el año pasado que contribuyeron a esta situación: la legalización del matrimonio entre personas del mismo sexo y la regulación legal de la producción, la distribución y el consumo de marihuana. Uruguay es el país latinoamericano con la mayor tasa de la alfabetización (97 por ciento de la población) que fomenta la educación gratuita y obligatoria desde los años 70 del siglo XIX. El país con la tradición democrática más larga en el «continente verde», uno de los primeros países que permitió el divorcio (1917) y aseguró el derecho al voto a las mujeres. El pionero cuando se trata de los derechos de los trabajadores: pronto se celebrará un siglo desde cuando el horario laboral en Uruguay fue limitado a ocho horas

hune na državnom nivou u cilju rešavanja problema trgovine i konzumiranja opojnih supstanci, što je izazvalo brojne polemike. Naime, trgovina drogom smatra se primarnim faktorom kriminala i korupcije u Latinskoj Americi. Politika represije nije se do sada pokazala naročito efikasnom, jer su distribucija i konzumiranje narkotika i dalje u porastu. Otud ova radikalna promena u načinu rešavanja ovog problema na duže staze (protivnici ovog zakona pribojavaju se da bi mogao dovesti do porasta konzumiranja, dok pobornici veruju da se, uz adekvatnu edukaciju i regulative, mogu drastično smanjiti posledice trgovine lakim drogama, kako bi se država posvetila težim oblicima kriminala). Prema podacima, svaki treći mladi stanovnik Montevidea konzumira marihuanu najmanje jednom godišnje.

SOCIEDAD

REFLEJO

SOCIEDAD

REFLEJO

je legalizovala abortus, druga na prostoru Latinske Amerike (odmah nakon Kube). Privredni rast, jaka srednja klasa, niska stopa nezaposlenosti i korupcije, društvene slobode, bogat kulturni život, dug prosečni životni vek, javne službe pod okriljem države - sve su to razlozi zbog kojih ova država sa svega 3,3 miliona stanovnika nosi epitet „Latinoameričke Švajcarske”. Svakako treba istaći čoveka koji je, prema Ekonomistu, najzaslužniji za ovu „pobedu” Urugvaja. Šef države Hose Muhika (José Alberto Mujica Cordano), poznatiji kao Pepe, zadivio je svetsku javnost neuobičajenim ponašanjem za jednog političara. Ovaj simpatični 78-ogodišnjak živi skromno na svom imanju u predgrađu Montevidea, devedeset odsto svoje plate donira u humanitarne svrhe, kao i njegova supruga, po zanimanju senatorka, sa kojom je u braku od 2005. godine. Umesto privatnog šofera i luksuznog autobila, Muhika poseduje Folksvagenovu bubu iz 80-tih, a na poslovna putovanja ide ekonomskom klasom. Muhika je poznat i po svom angažovanju u nacionalno-oslobodilačkom pokretu Tupamaros 60-tih godina prošlog veka, zbog čega je skoro petnaest godina proveo u zatvoru (poslednji put od 1972-85), a jednom prilikom je u borbi ranjen sa 6 metaka. Nakon brojnih državnih funkcija, postaje predsednik Urugvaja 2010. godine, ali odbija da se iz svog skromnog ranča, gde uživa u hortikulturi i šetnji sa svojim psima, preseli u predsedničku rezidenciju. Kaže, asketizam je vid borbe za slobodu. „Nisu siromašni koji malo imaju, već oni koji mnogo žele. Kad bih imao mnogo stvari, morao bih da se brinem o njima. Biti slobodan znači provoditi najveći deo vremena u onome što volimo da radimo”, kaže ovaj mudrac savremenog doba.

al día. El primer país de América del Sur que legalizó el aborto y el segundo en Latinoamérica (inmediatamente después de Cuba). El crecimiento de la economía, la clase media fuerte, la baja tasa de desempleo y corrupción, las libertades sociales, la vida cultural rica, larga esperanza de vida media y los servicios públicos bajo los auspicios del estado son los motivos por los cuales este país con apenas 3,3 millones de habitantes lleva el epíteto de la «Suiza latinoamericana». Por supuesto, hay que destacar al hombre responsable de esta «victoria» de Uruguay. Según The Economist, el jefe del estado José Mujica (José Alberto Mujica Cordano), más conocido como Pepe, ha asombrado el público mundial con el comportamiento insólito para un político. Este hombre simpático de 78 años vive modestamente en su casa en los suburbios de Montevideo, dona a la caridad el 90 por ciento de su salario, igual que su esposa, senadora de profesión, con la cual está casado desde el año 2005. En lugar del chofer privado y el coche de lujo, Mujica posee VW Fusca de los años 80 y va de viajes de negocios en la clase económica. Mujica es conocido por haber sido integrante del Movimiento de Liberación Nacional Tupamaros en los años 60 del siglo pasado por lo que pasó casi 15 años en la prisión (la última vez 1972-85) y alguna vez fue herido de 6 balazos en un enfrentamiento. Después de muchas funciones estatales llega a ser presidente de Uruguay en el año 2010. Sin embargo rechazó mudarse a la residencia presidencial para quedarse en su modesta granja donde disfruta de la horticultura y de los paseos con sus perros. Según él, el ascetismo es una manera de la lucha por la libertad. «No son pobres aquellos que tienen poco, sino los que precisan mucho. Si tuviera muchas cosas, tendría que ocuparme de ellas. Ser libre es gastar la mayor cantidad de tiempo en aquello que nos gusta hacer», dice este sabio de los tiempos modernos.

Urugvaj je druga zemlja Latinske Amerike (posle Argentine) koja je legalizovala istopolne brakove i usvajanje dece od strane homoseksualaca. Za razliku od Argentine, postojbine sadašnjeg pape, gde je Crkva otvoreno iskazala svoje protivljenje i okarakterisala ovaj zakon kao „đavolji pokret”, u Urugvaju katolička crkva nema toliku težinu, s obzirom da je ova zemlja jedna od prvih na američkom kontinentu koja je ovu instituciju razdvojila od države. Kao prvi homoseksualni brak registrovano je venčanje jedne pripadnice oružanih snaga Urugvaja i njene partnerke, oktobra 2013. LGBT kolektiv u Urugvaju, poznatiji pod nazivom Ovejas negras (Crne ovce), ocenio je ovaj događaj kao istorijski za demokratiju Urugvaja.

Uruguay es el segundo país de América Latina (después de Argentina) que legalizó los matrimonios entre las personas del mismo sexo y la adopción de los niños por parte de los homosexuales. A diferencia de Argentina, la patria del Papa actual, donde la Iglesia expresó de manera directa su oposición y describió esta ley como un «movimiento diabólico», en Uruguay la Iglesia Católica no tiene tanto peso dado que este país es uno de los primeros en el continente americano que separó esta institución del país. El primer matrimonio homosexual fue el matrimonio de una miembro de las fuerzas armadas de Uruguay y su pareja en octubre de 2013. El colectivo LGBT en Uruguay, más conocido bajo el nombre Ovejas negras calificó este acontecimiento de histórico para la democracia de Uruguay.

Autorka/Autora: Ivana Dobrić; Autorka prevodilac/traductora: i prevodilac/AutoraSanja y traductora: Bojić; lektor/corrección Milica Lilić; lektor/corrección de pruebas: Ricardo de pruebas: Sánchez Xavier Baamonde Carrera

KATOLIČKI KRALJEVI – IZMEĐU LJUBAVI I POLITIKE REYES CATÓLICOS; ENTRE EL AMOR Y LA POLÍTICA Brak Katoličkih kraljeva, iako je u početku nailazio na brojne prepreke i zamalo se nije sklopio, označio je polaznu tačku ka ujedinjenju i širenju Španije. Uspesi koje su ovi vladari ostvarili na političkom planu bili su propraćeni obostranom naklonošću, ali i kraljičinom ljubomorom i kraljevim neverstvima. El matrimonio de los Reyes Católicos, aunque en un principio chocaba contra varios obstáculos y apenas llegó a realizarse, fue considerado como el punto de partida de la unidad y la grandeza de España. Los éxitos que estos gobernantes tuvieron en el plan político, fueron acompañados por el afecto mutuo, pero también por los celos de la reina y las infidelidades del rey.

SOCIEDAD

REFLEJO

SOCIEDAD

REFLEJO

odine 1469. brak tadašnje princeze Kastilje i naslednika aragonske krune zauvek će promeniti istoriju Španije. Katoličkim kraljevima, kako su kasnije nazvani, tokom vladavine pripašće brojne zasluge: ujedinjenje španskog kraljevstva, otkriće Amerike, kulminacija rekonkiste, jačanje hrišćanstva i okrenutost ka Evropi. Međutim, početak njihove vladavine i sâm način sklapanja braka nije nagoveštavao takav sled događaja u istoriji Španije. Fernando je u brak stupio sa svojih 18 godina, a Isabel je bila godinu dana starija od njega. Istorija piše da se sklapanje braka odvilo u tajnosti. Naime, kako je princeza bila potencijalna naslednica kastiljanske krune, pa je njen brak bio i političko pitanje koje se tičalo samog kralja. Međutim, ona se nije slagala sa odlukom svog polubrata, tadašnjeg kralja Kastilje Enrikea IV, da bi trebalo da se uda za portugalskog princa, a u ono vreme je bilo nezamislivo da se neki član kraljevske porodice venča bez saglasnosti kralja. Za Isabel je ujedinjenje dva kraljevstva (Kastilje i Aragona) bilo više od želje, gotovo obaveza. Znala je da je Fernando, naslednik aragonske krune, promišljen i lukav vladar, te je u njemu videla priliku da ostvari svoju dužnost. Za Fernanda je princeza vremenom postajala uzbudljiva misterija. Međutim, pored neslaganja Enrikea IV, protiv njihovog braka postavila se još jedna činjenica; bili su rođaci. Kako je iz pomenutih razloga bilo gotovo nemoguće da dobiju papsku povelju koja bi im odobrila sklapanje braka, morali su da je lažiraju. Tako je mladi par krišom došao u Valjadolid gde se i venčao; Isabel odbegla od svog brata, a Fernando preobučen u slugu, u opasnosti da bude uhapšen. Nakon svečanosti, supružnici su konzumirali brak u posebno određenoj svadbenoj prostoriji, nakon čega su bili u obavezi da pokažu posteljinu koja je svedočila o čednosti kraljice, ali i o kraljevoj dužnosti da na brak posmatra kao na produžetak loze. Iako se u osnovi njihov brak zasnivao na političkim dobitima, među supružnicima je postojala i emotivna povezanost i strast (prilično retka u ono doba). O tome svedoče pisma koja je Fernando slao svojoj kraljici dok je putovao po Evropi, navodeći da mu teško pada njihova odvojenost. Isabel, sa druge strane, nije bila toliko direktna, ali su ostali poznati njeni neretki napadi

n el año de 1469 el matrimonio que contrajeron la princesa de Castilla y el heredero al trono aragonés cambiaría para siempre la historia de España. Los méritos de los Reyes Católicos, como los llamarían más tarde, eran bien conocidos; el nacimiento de España como unión de reinos, el descubrimiento de América, la culminación de la Reconquista, el fortalecimiento de la cristianismo y la mirada hacia Europa. Sin embargo, los comienzos de su reinado y la propia manera en la que contrajeron el matrimonio no avisaba esa secuencia de eventos en la historia de España. Fernando se casó cuando había cumplido 18 años, e Isabel era apenas un año mayor que él. La historia dice que se casaron en secreto. De hecho, debido a que la princesa era la posible heredera al trono de Castilla, su matrimonio pasó a ser una cuestión política que involucraba al mismo rey. No obstante, ella no estaba de acuerdo con la decisión de su medio hermano, el rey de Castilla Enrique IV, que ella tendría que casarse con un príncipe portugues y que en aquel tiempo era imposible que un miembro de la familia real se casara sin permiso del rey. Para Isabel, la unión de los dos reinos (Castilla y Aragón) era más que un deseo, era una responsabilidad. Sabía que Fernando, heredero al trono aragonés, era un joven despierto y un gobernante astuto, por lo que en él vio la oportunidad de cumplir con su deber. Para Fernando, la princesa se estaba convirtiendo en un excitante misterio. Sin embargo, aparte del desacuerdo de Enrique IV, en contra de su matrimonio también se propuso otro impedimento: eran primos. Y como esas circunstancias hacían prácticamente imposible la obtención de una dispensa papal, tenían que falsificar una. Así los jóvenes novios llegaron a Valladolid en secreto y ahí se casaron; Isabel como fugitiva de su hermano y Fernando disfrazado de criado bajo peligro de ser detenido. Después de los festejos, los cónyuges tenían el compromiso de consumar el matrimonio en una habitación especialmente determinada para el matrimonio y de mostrar las sábanas que confirmarían la virginidad de la reina, así como el deber del rey de considerar el matrimonio como si fuera una extensión de linaje. Aunque su matrimonio se basaba en los beneficios de carácter político, entre los cónyuges también había una relación de emociones y pasión (que en aquel entonces era muy raras). Eso lo ejemplificaron las cartas que Fernando le escribía a su reina mientras viajaba por Europa, aludiendo al mal que le causaba su separación. Isabel, por otra parte, no era tan directa, pero quedaron en evidencia sus recurrentes sentimientos de celos. De hecho, dicho en palabras de

ljubomore. Naime, sudeći po jednom hroničaru, kralj je ,,mnogo voleo svoju suprugu, ali se davao i drugim ženama”. Čim su stupili na vlast, Katolički kraljevi su započeli politiku jačanja kraljevske moći, ukidajući privilegije plemstva. Prvi cilj koji su sebi postavili vezivao se za učvršćivanje kraljevskog autoriteta, gde su se posebno oslanjali na organizaciju Svetog bratstva, svojevrsnu sudsku policiju koja je progonila sve one koji su kršili zakone. Unutrašnji mir i dobra organizacija kraljevine omogućili su dobit u državnoj kasi, odakle je i 1492. godine finansiran put Kristofera Kolumba ka Novom svetu. Iste godine proterani su i Jevreji i Mavari iz Granade, poslednje muslimanske teritorije. Sa druge strane, već 1478. osnovana je inkvizicija koja je progonila takozvane nove hrišćane koji su se vraćali starim verovanjima. Spoljnu politiku su zasnivali na stvaranju bračnih veza između svojih potomaka i potomaka evropskih kraljevskih porodica, nastojeći pritom da prenesu hispanski uticaj na ostale zemlje i da istovremeno izoluju Francusku od ostatka Evrope, sa kojom su tada bili u neprijateljskim odnosima. Takva ,,bračna politika” učinila je da nekoliko godina kasnije nastane najveće carstvo do tada poznato i da Španija postane kraljevina u kojoj ,,sunce nikad ne zalazi”. Međutim, sudbine njihovih naslednika obeležile su bolesti i smrt, te je takva novonastala država bila kratkog veka, a posledice njenog rušenja će ubrzo postati vidljive. Iako je sklapanje braka zvanično uslovilo ujedinjenje Kastilje i Aragona, kraljica je naglašavala da je ona ,,vlasnica” Kastilje, a da je Fernando samo suvladar. I tako će svaka kraljevina pojedinačno zadržati svoje specifičnosti sve do XIX veka kada nastaje nacionalna država Španija. Isabel je preminula 1504. godine kada je Fernando zapisao: ,,Njena smrt je za mene najveći posao koji je u životu mogao da me zadesi”. Kastilju je, nakon smrti dva starija deteta, zadužio svojoj kćerki Huani (Juana la Loca), udatoj za princa Filipa I od Austrije (Felipe el Hermoso). Osetivši posledice propale ,,bračne politike”, Fernando se oženio ubrzo nakon smrti svoje supruge, i to francuskom princezom, ne bi li dobio sina koji bi nasledio Aragon. Neki istoričari tumače da se ovim potezom Fernando radije odlučio za uspostavljanje mira sa vekovnim neprijateljem

un crónico, el rey «amaba mucho a la reina su mujer, pero dábase a otras mujeres». Tan pronto como se instalaron en el trono, los Reyes Católicos comenzaron a fortalecer el poder monárquico, recortando los privilegios de la nobleza. Su primer objetivo fue el de restablecer la autoridad real, por lo que se apoyaban especialmente en una organización llamada la Santa Hermandad que era una especie de policía judicial que perseguía a todos los que violaban la ley. La paz interior y buena organización del reino posibilitaron que las arcas reales se llenaran, con las que en 1492 fue apoyado económicamente el viaje de Cristóbal Colón hacia el Nuevo mundo. En mismo año se expulsaron los judíos y los mudéjares de Granada, que era el último territorio musulmán. Por otro lado, ya en el año 1478 se había creado la Inquisición para perseguir a los cristianos nuevos que volvían a sus antiguas creencias. Su política exterior la basaron en la creación de los vínculos matrimoniales entre sus descendientes y los de las casas reales europeas, con la intención de asentar un influjo hispano en otros países y también, de mantener Francia aislada del de Europa, debido a que en esa época tenían una enemistad con dicho país. Esa «política matrimonial» hizo que dentro de pocos años se expandiera el imperio más grande que hasta entonces se había visto y que España fuera conocida como el reino donde «nunca se ponía el sol». Sin embargo, los destinos de sus descendientes estaban marcados por las enfermedades y la muerte, por lo que ese país nuevo tenía un corto plazo y las consecuencias de su desaparición se hicieron visibles dentro de poco tiempo. Aunque el matrimonio entre los Reyes Católicos oficialmente condicionó la unión de Castilla y Aragón, la reina se empeñaba en proclamarse a sí misma como la «reina propietaria» de Castilla, mientras que Fernando era simplemente el rey consorte. Y así ambos reinos mantuvieron sus personalidades hasta la aparición de España como Estado nacional en el siglo XIX. Isabel murió en 1504 y entonces Fernando escribió: «Su muerte es para mí el mayor trabajo que en esta vida me podría venir». Después de la muerte de sus dos hijos mayores, le dejó Castilla a su hija Juana (conocida como Juana la Loca), casada con el príncipe de Austria Felipe I (Felipe el Hermoso). Pasando por las consecuencias de la fracasada «política matrimonial», Fernando se casó poco después de la muerte de su esposa, y eso con una princesa francesa, lo que fue un intento de engendrar un hijo que heredera Aragón. Algunos historiadores lo interpretan de tal manera que haciendo eso, Fernando prefirió pactar con el enemigo secular a ver su reino en manos

nego za činjenicu da svoje kraljevstvo vidi u rukama svog zeta Filipa I. Međutim, Filip I je ubrzo preminuo, pa je Fernando zbog Huanine mentalne nestabilnosti već 1507. ponovo preuzeo vlast nad Kastiljom u ime svog unuka i Huaninog sina Karlosa V. Time su se godine raskoši ujedinjene monarhije okončale, donoseći Španiji neizvesnu budućnost.

de su yerno Felipe I. No obstante, Felipe I murió poco después, así que por eso y por la enfermedad mental de Juana, Fernando tuvo que volver a ocuparse de la regencia de Castilla, en nombre de su nieto e hijo de Juana, Carlos I. Fernando murió en 1516 y así se esfumaron los años de plenitud de la monarquía unificada, ante un futuro dudoso de España.

U Španiji se u produkciji nacionalne televizije RTVE trenutno snima treća sezona serije „Isabel” koja opisuje odrastanje i vladavinu kraljice, njen brak sa Fernandom, građanski rat vođen za osvajanje trona, osvajanje Granade, pripreme za Kolumbov odlazak u Novi svet, itd. Verodostojna scenografija (pojedine scene su snimane na mestima gde su se događaji zaista odigrali) i pohvale istoričara vezane za autentičnost podataka, učinili su da serija doživi ogromnu popularnost u zemlji. Serija zapravo priča strastvenu priču o ženi koja je promenila tok istorije, dobila moć do tada rezervisanu samo za muškarce, podnosila žrtve i strastveno se borila za svoju i sudbinu svoje zemlje. Daje priliku gledaocima da je upoznaju, jer, kako stoji u podnaslovu same serije, „svi znaju ko je kraljica, ali niko ne zna ko je Isabel”.

En España actualmente se roda la tercera temporada de la serie «Isabel», producida por la televisión nacional RTVE, que abarca la infancia y el reinado de la reina, su matrimonio con Fernando, las guerras civiles por el trono de Castilla, la conquista de Granada, los preparativos del primer viaje de Colón al Nuevo mundo, etc. El escenario verosímil (algunas de las escenas fueron rodadas en los lugares históricos reales donde transcurrieron los hechos) y las alabanzas de los historiadores por la autenticidad de los datos, han hecho que la serie tenga la inmensa popularidad en el país. En realidad, la serie cuenta un apasionante cuento sobre la mujer que cambió el rumbo de la historia, obtuvo el poder que hasta entonces estuvo reservado sólo para los hombres, se sacrificara y luchaba por su destino y el de su país. La serie les da la oportunidad a los espectadores de conocer a esta mujer, porque, tal como pone en su subtítulo: «Todos saben quién es la reina, pero nadie sabe quién es Isabel».

SOCIEDAD

REFLEJO

SOCIEDAD

REFLEJO

Ili kako su Vargas Ljosa i Garsija Markes od intimnih prijatelja postali smrtni neprijatelji

Sobre cómo Vargas Llosa y García Márquez se volvieron de mejores amigos a enemigos mortales

ČETRDESET GODINA ĆUTANJA CUARENTA AÑOS DE SILENCIO

Slavni nobelovci i najpoznatiji živi predstavnici „buma“ u latinoameričkoj književnosti nekada su, kao bliski prijatelji i kumovi, delili porodičnu trpezu i poglede na svet. Sve dok nije nastupio „zao čas“.

„Smatram da sam najbolji prijatelj svojih prijatelja, i mislim da me ni jedan od njih ne voli toliko koliko ja volim prijatelja kojeg najmanje volim” (G. García Márquez, El olor de la guayaba)

«[…] yo me considero el mejor amigo de mis amigos, y creo que ninguno de ellos me quiere tanto como quiero yo al amigo que quiero menos.» (G. García Márquez, El olor de la guayaba).

Los famosos laureados del Premio Nobel y los más conocidos representantes vivos del «boom» de la literatura latinoamericana, siendo amigos cercanos y padrinos, una vez compartieron tanto la mesa familiar como las visiones del mundo, hasta que se presentó la «mala hora».

Autorka/Autora: I. P.; prevodilac/traductora: Milica Kostić; lektor/corrección de pruebas: Javier Gutiérrez Lozano

poznali su se davne 1967. godine u Venecueli na dodeli najprestižnije literarne nagrade u Latinskoj Americi Romulo Galjegos (koju je Mario Vargas Ljosa osvojio za roman Zelena kuća, na španskom La casa verde). Iste godine Garsija Markes objavljuje čuveni roman Sto godina samoće (Cien años de soledad), koji inspiriše oduševljenog Vargasa Ljosu da napiše esej od 667 strana pod nazivom Garsija Markes: istorija jednog bogoubistva (García Márquez: historia de un deicidio) kao svoju doktorsku dizertaciju na Univerzitetu Komplutense u Madridu. Istorija jednog bogoubistva predstavlja duboku i minucioznu analizu života i dela Garsije Markesa, od njegovih prvih priča do Sto godina samoće, i smatra se jednom od najboljih kritika čuvenog romana. Kao plod njihovog zajedničkog literarnog angažovanja, 1968. godine objavljuje se studija La novela en América Latina: Diálogo entre Gabriel García Márquez y Mario Vargas Llosa, koja obuhvata javni razgovor dvojice istaknutih kniževnika na temu latinoameričkog pisaca i romana. Narednih godina postaju bliski porodični prijatelji, žive u Barseloni, putuju zajedno, a o velikom prijateljstvu svedoči i to što je Gabo krstio Maritovog sina. Šta je pošlo naopako?

Kao u meksičkoj sapunici Sve je počelo februra 1976. u jednom meksičkom bioskopu, kada je kao grom iz vedrog neba, kako pričaju očevici a novinari i čitaoci daju mašti na volju, Vargas Ljosa nasrnuo na svog dugogodišnjeg prijatelja kada mu je ovaj prišao da ga pozdravi (i srdačno zagrli, kako kažu). Epilog susreta: Kolumbijanac na podu sa masnicom na oku, a znatiželja publike podgrevana spekulisanjem novinara i decenijskim ćutanjem obojice aktera na ovu temu. Famozni nokaut Vargasa Ljose danima je punio je novinarske stupce, a nakon ovog incidenta po nalogu autora prestaje da se štampa Istorija jednog bogoubice. Postoji više verzija o tome šta je moglo dovesti do fizičkog nasilja, potom i „hladnog rata” izmedju dvaju intimnih prijatelja, a evo i glavnih pretpostavki:

Hipoteza 1: Žena kao jabuka razdora Dve godine pre poznanstva sa Garsija Markesom, Vargas Ljosa stupa u brak sa svojom rođakom Patrisijom, koja je

e conocieron el año de 1967 en Venezuela dentro de la ceremonia del Premio Rómulo Gallegos, el premio más prestigioso en Latinoamérica, que ganó Vargas Llosa por su novela La casa verde. El mismo año García Márquez publicó su novela célebre Cien años de soledad que respectivamente inspiró al entusiasmado Vargas Llosa a escribir un ensayo de 667 páginas con el título García Márquez: historia de un deicidio como su tesis doctoral en la Universidad Complutense de Madrid. Historia de un deicidio representa un análisis profundo y minucioso de la vida y obra de García Márquez – de sus primeros relatos a Cien años de soledad – y es conocido como una de las mejores críticas de la famosa novela. Como fruto de su implicación literaria mutua, apareció en 1968 el estudio La novela en América Latina: Diálogo entre Gabriel García Márquez y Mario Vargas Llosa que consiste en la conversación pública entre los dos destacados autores sobre el escritor y novela latinoamericana. En los años siguientes se convierten en amigos familiares cercanos, vivieron en Barcelona, viajaron juntos, y su gran amistad es testificada con el hecho de que Gabo habría sido padrino de bautizo del hijo de Mario. ¿Qué pudo haber salido mal?

Como en una telenovela mexicana Todo comenzó el febrero de 1967 en un cine mexicano, cuando de repente, según comentan los testigos y los periodistas, Vargas Llosa golpeó a su amigo de tantos años cuando éste se le acercó a saludarle (y abrazarle con afecto, como dicen). Epílogo del encuentro: el colombiano en el suelo con un moretón en el ojo, la curiosidad del público calentada por las especulaciones de los periodistas y el silencio de los dos participantes sobre este tema durante un decenio. El famoso nocaut de Vargas Llosa llenaba las columnas periodísticas durante días, y después de este incidente, deja de publicarse Historia de un deicidio por la demanda del autor. Hay múltiples versiones respecto a qué podría llevar a la violencia física y luego a «guerra fría» entre los dos amigos íntimos. Así pues, aquí tenemos las principales hipótesis sobre la causa del desencuentro:

Hipótesis 1: Mujer como manzana de la discordia Dos años antes de haber conocido a

ujedno nećaka njegove prve žene, Hulije, opisane u autobiografskom romanu La tía Julia y el escribidor (Tetka Hulija i piskaralo). Uprkos protivljenju porodice, buntovni Vargas Ljosa je sa svojom prvom ženom-tetkom-spisateljicon bio u braku od 1955-1964. godine. Elem, prva verzija sukoba govori o tome kako je kolumbijski pisac pokušao da preotme ženu svom prijatelju, odnosno Patrisiju, ili ga barem, u dogovoru sa njom, načini ljubomornim zvog navodnih Mariovih afera, te je nećemo dublje analizirati.

Hipoteza 2: Ako nije žena onda je sigurno politika Osim literarnim ostvarenjima, Mario Vargas Ljosa privlačio je pažnju javnosti svojim političkim angažovanjem, naročito radikalnim političkim skretanjem od levice ka desnici, čime je na sebe navukao bes i kritike brojnih intelektualaca širom sveta. Mnogi su njegov prelaz sa komunizma na kapitalizam ocenili kao izdaju. Razočaran porazom na izborima u Peruu 1990. godine, na kojima se kandidovao za predsednika, Mario Vargas Ljosa emigrira u Španiju. Osim što su 60-tih godina prošlog veka utrli put novom hispanoameričkom romanu, Vargas Llosa i Garsija Markes delili su stavove o idejama Kubanske revolucije, dok je potonji režim Fidela Kastra (Fidel Alejandro Castro Ruz) doveo do sukoba mišljenja dvojice prijatelja. Peruanac je počeo otvoreno da kritikuje promene na Kubi, nazvavši Garsiju Markesa „Kastrovim dvorjaninom”. Nasuprot njemu, autor čuvenog romana Jesen patrijarha zadržao je stav da je socijalizam najbolje rešenje za Latinsku Ameriku i održavao prijateljstvo sa bivšim kubanskim komunističkim vođom. Sam Vargas Ljosa demantuje ovu hipotezu u jednom intervjuu, tvdeći da njihovo razilaženje nema veze sa političkom ideologijom već je lične prirode.

Hipoteza 3: I posle žene, žena Po mnogima, ova verzija je najbliža istini. Sklonost velikog peruanskog pisca prema suprotnom polu nikada nije bila tajna, pa ni njegovi povremeni izleti. Kako se tih godina pisalo po novinama, Garsija Markes i njegova supruga Mersedes savetovali su Patrisiju u Mariovom odsustvu da se razvede zbog njegove tadašnje afere, što to je izazvalo gnev njihovog prijatelja Neki biografi, novinari i ostali „analitičari odnosa” dvaju višestruko

SOCIEDAD

REFLEJO

SOCIEDAD

REFLEJO

García Márquez, Vargas Llosa se casa con su parienta Patricia que al mismo tiempo era sobrina de su primera mujer Julia, descrita en su novela autobiográfica La tía Julia y el escribidor. A pesar de que su familia se oponía, el rebelde Vargas Llosa fue casado con su primera mujertía-escribidora desde 1955 hasta 1964. La primera versión del conflicto dice que el escritor colombiano trató de quitársele a su amigo su mujer Patricia o por lo menos ponerlo celoso, bajo acuerdo con ella, por los supuestos amoríos de Mario, por lo que no la vamos a analizar más profundamente.

Hipótesis 2: Si no es por una mujer entonces por política desde luego Excepto por sus logros literarios, Vargas Llosa llamaba la atención del público por su implicación política, sobre todo por su turno radical de la izquierda a la derecha, con lo que atrajo la ira y las críticas de numerosos intelectuales de todo el mundo. Muchos valoraron su transición del comunismo al capitalismo como una traición. Desilusionado por la derrota en las elecciones en Perú el año 1990, donde fue candidato presidencial, Mario Vargas Llosa emigra a España. Aparte de haber abierto el camino para la nueva novela hispanoamericana de los años sesenta, Vargas llosa y García Márquez compartieron opiniones sobre las ideas de la revolución cubana, mientras que el régimen posterior de Fidel Castro, mismo que los llevó a un conflicto de opiniones entre amigos. El peruano empezó a criticar abiertamente los cambios en Cuba, llamando a García Márquez «el cortesano de Castro». A diferencia de él, el autor de la famosa novela El otoño del patriarca, mantuvo la actitud que el socialismo era la mejor solución para Latinoamérica y sostenía la amistad con el ex líder cubano comunista. El propio Vargas Llosa niega esta hipótesis en una entrevista, afirmando que su separación no tiene que ver con la ideología política sino que es personal.

nagrađivanih latinoameričkih pisaca, koji su se u isto vreme borili za svoje mesto pod literarnim suncem, kao razlog zahlađenja odnosa navode sujetu. Peruanac je dobio Nobelovu nagradu za književnost 2010. godine, dok je njegovom bivšem prijatelju ovo prestižno priznanje uručeno dvadeset osam godina ranije. Da književna javnost dvojicu pisaca i dalje vidi kao rivale, bilo je očigledno nakon komentara koji su se pojavili u medijima nakon dodele Nobelove nagrade Vargasu Ljosi. No, da li predgovor koji je Mario Vargas Ljosa napisao za četrdesetogodišnjicu izdanja Sto godina samoće 2007. godine znači i zakopavanje ratnih sekira, znaćemo samo ako slavni nobelovci odluče da prekinu pakt ćutanja. Do tada rešavanje misterije u slučaju „LjosaMarkes” obojica aktera prepuštaju svojim biografima.

onsejaban a Patricia que se divorciara en ausencia de Mario por culpa de su último amorío, lo que provocó la rabia de su amigo. Algunos biógrafos y periodistas, afirman que los dos escritores latinoamericanos de múltiples premios, luchaban por una supremacía literaria, competencia que se convirtió también en un motivo para el enfriamiento de sus relaciones. El peruano ganó el Premio Nobel de literatura en 2010, mientras que su ex amigo recibió a ese prestigioso laurel veinte y ocho años antes. Era obvio que el público literario aún les considera rivales después de los comentarios que aparecieron en los medios posteriormente al Premio Nobel de Vargas Llosa. Sin embargo, si el prefacio que Mario Vargas Llosa había escrito para el cuadragésimo aniversario de la publicación de Cien años de soledad significa también el entierro de hachas de guerra, lo sabremos solamente si los famosos laureados del Premio Nobel decidan a romper el pacto de silencio. Mientras tanto, la solución del misterio en el caso «Llosa-Márquez» los dos participantes la dejan a sus biógrafos.

Hipótesis 3: Y después de la mujer – una mujer Según muchos, esta versión es la más cerca de la verdad. La inclinación del gran escritor peruano hacia el sexo opuesto nunca había sido un secreto, tampoco sus salidas de vez en cuando. Según lo que escribían en los periódicos durante esos años, García Márquez y su esposa Mercedes ac-

Ovaj tekst napisan je u januaru 2014. godine, tri meseca pre smrti Gabrijela Garsije Markesa.

Este texto fue escrito en enero de 2014, tres meses antes de la muerte de Gabriel García Márquez

Autorka/Autora: Jelena Nađ; prevodilac/traductora: Marija Trajković; lektor/corrección de pruebas: Juan Pablo Delgado Berman

SRPSKI PISCI NA DRUGOM NAJVEĆEM SAJMU KNJIGA NA SVETU ESCRITORES SERBIOS EN LA SEGUNDA FERIA DEL LIBRO MÁS GRANDE DEL MUNDO

Direktno sa Međunarodnog sajma knjiga u Gvadalahari, Meksiko, decembar 2013. godine Directamente de la Feria Internacional del Libro de Guadalajara, México, diciembre de 2013

ARTE

REFLEJO

ARTE

REFLEJO

,,Evropski grad'' Meksika, Gvadalahara, ovih toplih decembarskih dana počinje da miriše na knjige i otvara Guadalajara, “la cuidad europea” de México, en los cálidos días del diciembre empieza a oler a libros, abriendo sus puertas a la Feria del Libro más grande de América Latina.

U L

lice su pune pisaca, novinara i izdavača iz celog sveta, svi su u žurbi ne bi li se zagubili među štandovima prepunim novih i starih, kao i najpopularnijih ili drugih retkih izdanja. Šesti sprat je jedna od najuspešnijih mlađih

izdavačkih kuća današnjice, kao i jedna od malobrojnih koja objavljuje dela srpskih pisaca. Amerika Sančes, saradnica za prodaju u izdavačkoj kući Šesti sprat (Sexto piso), podelila je sa nama tajnu uspeha iste i govorila o svom iskustvu sa srpskom književnošću.

as calles se llenan de escritores, periodistas y publicistas de todo el mundo, todos de prisa, para perderse entre los estands sobrecargados de publicaciones nuevas, las viejas, las más populares y otras raras. Sexto piso es una de las editoriales jóvenes más exitosas

en México hoy día y una de las pocas que publica las obras de los escritores serbios. América Sánchez, empleada en el área de ventas de la editorial Sexto Piso, nos comparte el secreto del éxito de Sexto piso y su propia experiencia con la literatura serbia.

Koje srpske pisce poznajete i da li ste pročitali neka njihova dela?

Da li srpski i meksički pisci imaju nešto zajedničko?

Poznajem nekoliko srpskih pisaca, naročito one koje je objavljivao Šesti sprat, poput Petrovića, Pavića, Dimitrijevića i Šćepanovića. Pročitala sam Sitničarnicu ,,Kod srećne ruke'' i Opsadu crkve Svetog Spasa Gorana Petrovića, Pavićev Unikat i jedino Šćepanovićevo objavljeno delo, Usta puna zemlje.

Zajedničko im je to što pišu o nepravdi. Na primer, trenuci u kojima je Kiš pisao svoje delo bili su jako teški, kao i činjenica da je bio optužen za plagijat i to kako je iz svoje domovine pobegao u Pariz. Sve me je to podsetilo na meksičke pisce. Mnogi se, razočarani, odlučuju na odlazak iz svoje zemlje.

Šta vam se najviše dopalo i zašto?

Koji je vaš najjači utisak nakon čitanja Petrovića?

Goran Petrović i Danilo Kiš su ,,krivci'' za prvi utisak koji sam stekla o srpskim piscima. Zapravo, zbog Kiša sam zavolela da čitam srpske pisce. Njegova dela Enciklopedija mrtvih i Peščanik najviše su mi se dopala jer su autobiografski romani. ¿Cuáles escritores serbios conoces? ¿Leíste algunas de sus obras? Conozco a varios escritores serbios, sobretodo publicados por Sexto Piso, como Petrović, Pavić, Dimitrijević y Šćepanović. Las obras que leí son La mano de la buena fortuna y El cerco de la iglesia de Santa Salvación de Goran Petrović, Pieza única de Pavić y la única publicada de Šćepanović, La boca llena de tierra. ¿Cuál te gusto más y por qué? Goran Petrović y Danilo Kiš fueron «los culpables» de la primera impresión que tuve acerca de los escritores serbios. Fue en realidad Kiš quien me introdujo el gusto de leer a los escritores serbios. Sus libros La enciclopedia de los muertos y El reloj de arena, como lo tradujeron los de la editorial española Acantilado, son las que me gustaron más de Danilo Kiš, porque

Srpska kultura se znatno razlikuje od meksičke. Recimo, u Opsadi crkve Svetog Spasa ima mnogo istorijskih podataka, tako da mi je bilo malo naporno da je pročitam. To je igra istorije i stvarnosti. Moraš prvo da znaš malo istorije jer ti son novelas autobiográficas. ¿Tienen algo en común los escritores serbios y los mexicanos? Lo que tienen en común es que escriben sobre la injusticia. Por ejemplo las circunstancias bajo las cuales Kiš escribió a su obra eran muy fuertes, igual que el hecho de que le acusaron del plagio y cómo huyo de su patria a París. Todo eso me recordó a los escritores mexicanos. Muchos, marcados por el desencanto, se deciden a marchar de su país. ¿Cuál es tu impresión más fuerte después de leer a Petrović? La cultura serbia es una cultura bien distinta de la mexicana. Por ejemplo, Cerco de la iglesia de Santa Salvación tiene muchas referencias históricas, así que me costó un poco de trabajo leerlo Es un juego de la historia y la realidad. Primero

u suprotnom nije baš jasno. Mislim da je fantastika u Petrovićevim romanima ta koja dosta pomaže Meksikancima da razumeju ova dela i poistovete se sa njima jer i mi imamo dugačku istoriju fantastičnih romana. Kako napreduje prodaja ovih knjiga? Poprilično se prodaju, posebno Sitničarnica ,,Kod srećne ruke'' i Atlas opisan nebom. Činjenica je da je Petrović bio jedan od pisaca koji su dali ime izdavačkoj kući Šesti sprat, a imali smo i čast da bude ovde prošle godine i promoviše svoju novu knjigu. Takva kulturološka razmena doprinela je građenju identiteta izdavačke kuće. Naša zamisao bila je oslobađanje engleskog i francuskog i pokušaj spasavanja autora manje poznatih jezika i kultura. tienes que conocer un poco de la Historia, porque si no, no te queda muy claro. Creo que lo fantástico en las novelas de Petrović es lo que ayuda mucho a un mexicano a entender estas obras, a identificarse con ellas, porque nosotros también tenemos una larga historia de las novelas de fantasía. ¿Cómo va la venta de estos libros? Se venden bastante, sobretodo La mano de la buena fortuna y el . Petrović, de hecho, era uno de los escritores que dieron el nombre a la editorial Sexto piso y tuvimos la oportunidad de que Petrović estuviera aquí el año pasado presentando su nuevo libro. Todo ese intercambio cultural ayudó a construir la identidad de esta editorial. Nuestra idea era salir del inglés, salir del francés e intentar a rescatar a los autores de leguas y culturas poco conocidos.

ARTE

REFLEJO

ARTE

REFLEJO

SLIKE BOLA I LJUBAVI FRIDE KALO „Ja nikada nisam slikala snove. Ja slikam samo sopstvenu stvarnost.”

LAS IMÁGENES DEL DOLOR Y DEL AMOR DE FRIDA KAHLO «Nunca pinto sueños. Pinto mi propia realidad.»

agdalena Karmen Frida Kalo Kalderon (Magdalena Carmen Frida Kahlo Calderón), žena koja je zadužila svet svojim bićem i svojom hrabrošću. Žena koja je istovremeno plesala sa životom i smrću, smejući se sa životom, a podsmevajući se smrti. Žena koja je shvatila da protivrečnosti ne postoje, da postoji samo jedinstvo ljudskog. Jadna i raskošna, povlašćena i uskraćena, svetica i raskalašna, telesna i duhovna, imala je sve i ništa. U državi razorenoj građanskim ratovima i nemaštinom, u roditeljskoj kući, poznatoj kao Plava kuća (La casa azul), 6. jula 1907. godine rodila se Frida Kalo, dete Meksičke revolucije, koja će svoje rođenje i život podrediti borbi za Meksiko i koja će vratiti slavu meksičkom nasleđu kroz svoju umetnost: na njenim slikama će preovladavati izrazito svetle boje i pojavljivaće se dramatičan simbolizam karakterističan za meksičku kulturu, a ona će uvek biti obučena u prepoznatljive folklorne duge suknje sa pregršt nakita. Svoju ljubav prema otadžbini i revoluciji, konačno, pokazaće tako što će 1910. godinu, godinu početka revolucije, preuzeti i slaviti kao godinu svog rođenja, da bi se njeno ime povezivalo sa revolucijom, iako je, zapravo, rođena tri godine ranije. Bila je kći Matilde Kalderon Gonzales (Matilde Calderón González), katolikinje rođene u braku između Špankinje i Indijanca, i Giljerma Kala (Guillermo Kahlo), fotografa, Jevrejina čiji su preci došli iz Austrougarske i Nemačke, pa je krajem tridesetih godina, u vreme uzdizanja nacionalizma, Frida svoje ime pisala kao Frieda, kako bi naglasila svoje nemačko nasleđe, a sa jasnom aluzijom na nemačku reč frieden, koja na tom jeziku znači mir. Bila je treća od četiri devojčice rođene u Kojoakanu (Coyoacán), selu na periferiji Sjudad de Meksika (Ciudad de México). Sa šest godina je obolela od poli virusa koju je jednu njenu nogu načinio tanjom od druge, što je kasnije krila nošenjem dugih suknji. Pretpostavljalo se da boluje od dečje paralize, pa je tako lepa devojčica Fridita brzo postala Frida Drvena Noga među svojim vršnjacima. Ipak, ona nikada nije gubila svoj duh i čak je ismevala svoju nemoć. Godine 1922. Frida se seli u Sjudad de Meksiko gde pohađa nacionalnu pripremnu školu, državnu srednju školu čiji je program i cilj bio priprema učenika za upis na Medicinski fakultet. Bila je jedna od samo 35 devojaka u školi. U mladosti se pridružila grupi Kaćućas (Los Cachuchas), koju su činili prkosni i mladi ljudi rešeni da se podsmehnu svim „velikanima” svog vremena praveći razne

Autorka i prevodilac/Autora y traductora: Katarina Gligorić; lektor/corrección de pruebas: Ricardo Sánchez Baamonde

agdalena Carmen Frida Kahlo Calderón, la mujer que legó al mundo con su persona y su coraje. La mujer que al mismo tiempo bailaba con vida y con muerte, riéndose con la vida y riéndose de la muerte. La mujer que entendió que las contradicciones no existen, que existe solo la unidad de lo humano. Pobre y suntuosa, privilegiada y desafortunada, santa y pecadora, corporal y espiritual, tenía todo y no tenía nada. En el país devastado por guerras y pobreza, en la casa de sus padres, conocida como La casa azul, el 6 de julio de 1907 nace Frida Kahlo, la hija de la Revolución mexicana, que someterá su nacimiento y su vida a la lucha para México y que devolverá la gloria al legado mexicano a través de su arte: en sus imágenes dominarán colores claros intensos y surgirá el simbolismo dramático característico para la cultura mexicana, mientras ella siempre estará vestida de faldas largas folclóricas con un montón de joyas. Su amor por la patria y libertad finalmente demostró tomando el año 1910, el año del comienzo de la revolución, para celebrarlo como su año de nacimiento, para que su nombre sea relacionado con la revolución, aunque, en realidad, nació tres años antes. Fue hija de Matilde Calderón González, una católica nacida en matrimonio de una española y un indio, y de Guillermo Kahlo, el fotógrafo, un judío cuyo ancestros vinieron del Imperio austrohúngaro y Alemania, por lo cual a finales de los años treinta Frida escribía su nombre como Frieda, para enfatizar su patrimonio alemán y con la alusión clara a la palabra alemana frieden, que significa paz. Fue la tercera de cuatro niñas nacidas en Coyoacán, un pueblo de periferia de Ciudad de México. A seis años se enfermó de polio virus que hizo una de sus piernas más delgada de la otra, lo que luego ocultaba vistiéndose de faldas largas. Se suponía que tiene parálisis infantil, así que pronto la bella niña Fridita se hizo Frida la Pierna de Leño entre sus compañeros. Sin embargo, ella nunca perdió su espíritu e incluso se reía de su debilidad. El 1922 Frida se trasladó a Ciudad de México donde asistía a la escuela nacional preparatoria, un instituto nacional cuyo programa y objetivo fue preparar a los estudiantes para Facultad de medicina. Fue una de solo 35 chicas en la escuela. Ya de joven se unió al grupo Los Cachuchas que formaban jóvenes desafiadores determinados a reírse de «los grandes» de su época haciéndoles trucos. Así conoció a su primer amor, Alejandro Arias, el líder

smicalice. Tako je i upoznala svoju prvu ljubav, Alehandra Arijasa (Alejandro Arias), vođu Kaćućasa, ali samo na kratko, jer će ceo svoj život posvetiti samo jednom čoveku, Dijegu Riveri (Diego Rivera), kog je upoznala dok je radio mural za njenu školu. „Slikam sebe jer sam osoba koju najbolje poznajem.“ Frida je bila žrtva teške saobraćajne nesreće 17. septembra 1925. godine, u kojoj su se sudarili autobus u kom je ona bila i tramvaj. Slomljeni su joj kičma, vrat, rebra i karlica, levo rame zauvek iščašeno, jedna noga neizlečivo ozleđena, a kao vrhunac, šipka od tramvaja joj je prošla kroz leđa i izašla na vaginu. Zbog ovih ozleda Frida nikada neće postati majka i ceo svoj život provešće u nepodnošljivim bolovima. Za 47 godina života biće joj izvršene 32 operacije. Nakon nesreće Frida odustaje od studija medicine i potpuno se posvećuje slikarstvu. Sve je počelo kako bi prekratila vreme koje je morala da provede sa gipsom oko tela i kako bi odvratila misli od nesreće koja ju je zadesila. Njeni autoportreti su postali važan deo njenog života za ta tri meseca koja je provela nepomično. Njena rečenica „slikam sebe jer sam osoba koju najbolje poznajem” odražava kako njenu umetnost, tako i duševno stanje u kom se nalazila u tim teškim trenucima. Fridina dela često su bila strašna slika

de Los Cachuchas, pero solo a corto plazo, porque dedicará su vida entera solo a un hombre, Diego Rivera, que conoció mientras él hacía un mural en su escuela. «Me pinto a mí misma, porque soy a quien mejor conozco.» El 17 de diciembre de 1925 Frida fue víctima de un accidente de tráfico cuando el autobús en que ella viajaba fue arrollado por un tranvía. Se le quedaron fracturados la columna vertebral, el cuello, las costillas y la clavícula, su hombro izquierdo se quedó dislocado para siempre, una pierna incurablemente herida, y, como el colmo, la barra del tranvía le entró por la espalda y salió por su vagina. Debido a estas heridas Frida nunca será madre y pasará su vida entera con dolores insoportables. Durante los 47 años de su vida tendrá 32 operaciones. Después del accidente Frida renuncia los estudios de medicina y se dedica completamente a la pintura. Todo empezó con el objetivo de cortar el tiempo que tenía que pasar con el yeso alrededor de su cuerpo y para distraer los pensamientos del accidente horroroso que le afectó. Sus autorretratos se hicieron una parte muy importante de su vida durante esos tres meses que pasó inmóvil. Su frase ”Me pinto a mí misma, porque soy a quien mejor conozco” refleja tanto su arte como su estado espiritual en que se encontraba en esos momentos difíciles. Las obras de Frida muy a

ARTE

REFLEJO

ARTE

REFLEJO

gorkih životnih iskustava, preživljenog bola i patnje, problematičnog braka, bolnih pobačaja, bezbrojnih operacija i krvi koja se prolivala na ulicama njenog voljenog Meksika. Od 1944. bila je primorana da nosi osam različitih korseta; visila je okačena naglavačke, naga, kako bi ojačala kičmu. Godine 1953. Amputirali su joj nogu zahvaćenu gangrenom. „Zašto ga zovem moj Dijego? Nikada nije bio, niti će biti moj. On je svoj.” U tim najtežim trenucima utehu pronalazi u ljubavi prema Dijegu Riveri, i kaže: „I dalje imam želju da se ubijem. Dijego je taj koji me sprečava i moja sujeta koja me navodi na pomisao da bih mu mogla nedostajati. On mi je to rekao i ja mu verujem. Ali nikada u životu nisam više patila. Sačekaću malo.” Još kao neafirmisana umetnica, Frida je prišla Dijegu, kome se mnogo divila kao muralisti, i zamolila ga da pogleda njen rad i kaže joj ima li svrhe da se bavi slikarstvom. On je odmah prepoznao njen ogroman talenat i neponovljiv slikarski izraz. Ohrabrivao je njen umetnički razvoj i započeo romansu sa Fridom. Venčali su se 1929. godine, uprkos protivljenju njene majke. Kasnije, ona je priznala da su joj se u životu dogodile dve nesreće – tramvajska nesreća i nesreća zvana Dijego Rivera. Njena

ljubav prema njemu bila je nesumnjiva, dok je on njoj bio neveran. Sam je priznao da što je više voleo Fridu, više je želeo da je povredi. Ona mu je uzvraćala brojnim ljubavnicima i ljubavnicama. Među mnogima bili su i Lav Trocki i Žaklin Lamba, supruga pesnika nadrealiste, Andre Bretona. U leto 1933. Frida i Dijego će se razvesti jer ju je on prevario sa njenom mlađom sestrom, Kristinom, da bi se 1940. ponovo venčali. Drugi brak je bio podjednako buran kao i prvi. Nakon njene smrti Dijego je rekao da je, tek pošto je ona zauvek otišla od njega, shvatio koliko ju je voleo. Svoj intimni zapis dnevniku posvećen njemu, Frida završava rečima: „Zašto ga zovem moj Dijego? Nikada nije bio, niti će biti moj. On je svoj.” Frida je tokom svog života i svojim delima dizala glas protiv prirode američkog društva, jer nije mogla da se pomiri sa nepravdom da su strahote koje su Amerikanci, kao prototip kapitalističkog društva, činili, uključujući genocid nad Indijancima, pustošenje i pljačku njihove zemlje, eksploataciju radnika i nasilje po velikim gradovima, jednostavno izbrisane iz istorije SAD-a i zamenjene idiličnom, nestvarnom slikom. Zbog toga se posvetila komunizmu. Njena privrženost revoluciji, komunizmu i Par-

tiji postala je gotovo neraskidiva sa njenim životom, a političku viziju je delila i sa Dijegom. Frida Kalo je umetnica života. Ona ga živi strasno i bez ograničenja, i pored svega i svih koji su u tome pokušavali da je osujete. Poseduje ogroman smisao za humor i inteligenciju koji se ogledaju u dinamičnim i pronicljivim dosetkama kojima je njen život bio obeležen. Uspomena na nju je uspomena na srdačnu i dragu osobu i, napokon, srećnu uprkos patnji. Glas joj je bio, po svedočenju svih koji su je poznavali, dubok, buntovan, isprekidan grlenim smehom i psovkama. Gajila je veliku ljubav prema kafanama i vašarskim šatrama. Izlagala je u Parizu, Njujorku, Bostonu, a njena prva samostalna izložba bila je tek 1953. godine u Galeriji savremene umetnosti Lole Alvares u Sijudad de Meksiku. Među njenim delima izdvajaju se: Dve Fride, Drvo nade, ostani uspravno, Leteći krevet, Šta sam sve videla u vodi, Slomljena kičma, itd. Iako je svrstana u značajne slikare, šira javnost je tek od 1970. počela da pokazuje budno interesovanje za njen rad, dve decenije nakon njene smrti, koju je toliko priželjkivala, ali je se i plašila, i koja ju je odvela 13. jula 1954. godine.

menudo fueron la imagen escalofriante de las experiencias amargas de su vida, del dolor y sufrimiento sobrevividos, del matrimonio problemático, de los abortos dolorosos, de las operaciones innumerables y de la sangre que se derramaba por las calles de su querido México. Desde el año 1944 fue obligada a llevar ocho corsets diferentes; colgaba al revés, desnuda, para que se le fortalezca la espina. El 1953 le cortaron la pierna afectada por gangrena. p«¿Por qué le llamo mi Diego? Nunca fue ni será mío. Es de él mismo.» En esos momentos más difíciles encuentra el consuelo en su amor por Diego Rivera, y dice: «Sigo teniendo ganas de suicidarme. Diego es el que me detiene por mi vanidad de creer que le puedo hacer falta. Él me lo ha dicho y yo lo creo. Pero nunca en la vida he sufrido más. Esperaré un tiempo.» Cuando fue todavía artista amateur, Frida se acercó a Diego, a que admiraba mucho como muralista, y le pidió que mirise sus obras y decirle si tiene algún sentido que se dedique a la pintura. Él reconoció enseguida su talento enorme y su expresión artística tan única. Animaba su desarrollo artístico y empezó un romance con Frida. Se casaron el 1929, a pesar del desacuerdo de la madre de Frida. Luego, ella le confesó que en su vida le sucedieron dos accidentes:

el accidente de tranvía y el accidente llamado Diego Rivera. Su amor por él fue indudable, mientras él fue infiel. Él mismo confesó que lo más que le amaba a Frida, más quería lastimarle. Ella le retornaba con varios amantes. Entre muchos fueron León Trotski y Jacqueline Lamba, la mujer del poeta surrealista André Breton. En el verano del 1933 Frida y Diego se divorciaron porque él le engañó con su hermana menor, Cristina, pero el 1940 se casaron de nuevo. El segundo matrimonio fue igual de tempestuoso como el primero. Después de su muerte Diego dijo que no se dio cuenta de cuánto le amaba hasta que ella no se fuera definitivamente de él. Su apunte intimo en su diario dedicado a él Frida termina con las palabras: ”¿Por qué le llamo mi Diego? Nunca fue ni será mío. Es de él mismo.” Durante su vida y a través de sus obras Frida protestaba contra la naturaleza de la sociedad estadounidense porque no podía reconciliarse con la injusticia de que los horrores que hicieron los estadounidenses, como el prototipo de la sociedad capitalista, incluyendo al genocidio de los indios, la devastación y el robo de su tierra, la explotación de los obreros y la violencia en los ciudades grandes, simplemente fueron borrados de la historia de los Estados Unidos y sustituidos por la imagen idílica, irreal. Por eso se dedicó a

comunismo. Su compromiso a la revolución, comunismo y Partido se hicieron casi inseparables de su vida, y esa visión política la compartía con Diego. Frida Kahlo es la artista de vida. Ella lo vive apasionadamente y sin restricciones, a pesar de todo y todos que intentaban desilusionarla. Tiene gran sentido de humor y la inteligencia que se reflejan en las ideas dinámicas y perspicaces que marcaron su vida. La memoria de ella es la memoria de una persona cordial y querida y, al final, feliz a pesar de su sufrimiento. Su voz fue, según testimonios de todos que le conocían, castaña, rebelde, entrecortada por la risa gutural y palabrotas. Fue aficionada de tabernas y puestos de feria. Exponía en París, Nueva York, Boston, y su primera exposición independiente fue el 1953 en la Galería de Arte Contemporáneo de Lola Álvarez en Ciudad de México. Entre sus obras destacan: Dos Fridas, Árbol de la esperanza, mantente firme, La cama voladora, Lo que vi en el agua, La columna rota, etc. Aunque fue denominada como pintora significante, el público no empezó a interesarse para su obra hasta el 1970, dos décadas después de su muerte, que tanto quería, pero le temía también, y que le llevó el 13 de julio de 1954.

Autorka i prevodilac/Autora y traductora: Vanja Kudra; lektor/corrección de pruebas: Ricardo Sánchez Baamonde

JUNAK PO MERI UN HÉROE HECHO Y DERECHO Ceo život borio se protiv nedaća strogo vodeći računa da ne ukalja obraz. Put do bogatstva, slave i popularnosti bio mu je trnovit, ali ga je uspešno prešao. Mnogi ljudi su pokušali da mu onemoguće uspeh, ali on ističe da ga je najviše pogodilo to što su mu zetovi fizički zlostavljali ćerke. Izveo ih je pred sud i dobio značajnu odštetu, ali ništa ne može da mu nadoknaditi naneti bol. Na sreću, ćerke su mu se dobro preudale, tako da pozne godine provodi u sreći i blagostanju. Njegovo ime je Sid (Cid).

Toda la vida ha luchado contra las adversidades, siempre tratando de no manchar su reputación. Su camino hacia la riqueza, la fama y la popularidad había sido espinoso, pero logró atravesarlo con éxito. Muchos habían intentado robarle el éxito, pero él destaca que lo que más le ha dolido fue que sus yernos físicamente abusaran de sus hijas. Les llevó ante el juzgado y consiguió una gran recompensa, pero nada puede recompensar por el dolor sufrido. Afortunadamente, sus hijas se casaron de nuevo con hombres buenos, así que disfruta de prosperidad y felicidad en su edad madura. Su nombre es el Cid. LITERATURA

REFLEJO

LITERATURA

REFLEJO

vako ja zamišljam da bi glasila najava u nekoj tok-šou emisiji kada bi gost bio Sid, junak najvećeg kastiljanskog epa, Speva o Sidu (Cantar de Mío Cid). To je naravno nemoguće, budući da je on preminuo davne 1099. godine u Valensiji. Međutim, bezvremeni karakter ovog dela dopušta ponovno tumačenje Sidovog lika i legende koja se vremenom stvorila o njemu. Kao što sam se ja u uvodnom pasusu poigrala sa likom ovog španskog junaka, tako su ga i mnogi umetnici koristili kao građu za svoja dela. Zbog toga vredi ispočetka ispričati priču o ratniku poznatom svakom španskom đaku. Rodrigo Dijas (Rodrigo Díaz), zvani Sid, živeo je u vreme rekonkiste (reconquista), tj. borbe protiv Mavara za povratak južnih teritorija Iberijskog poluostrva. Feudalizam je bio u punom zamahu, a on plemić niskog ranga koji se zamerio kralju Alfonsu. Naime, on je imao zaduženje da sakupi porez, međutim, „zli jezici“ su ga optužili da je utajio jedan deo. Kralj Kastilje mu je stoga naredio da napusti njegove teritorije. Tako počinje dugi osvajački pohod čiji će ishod biti titula princa bogatog i značajnog grada Valensije, kao i kraljevski oprost. Sidov put izlaska iz Kastilje počinje iz Vivara, njegovog rodnog mesta. On i njegova družina prvo prolaze kroz obližnji Brugos, čijim je stanovnicima kralj zabranio da pruže Rodrigu prenoćište ili bilo kakvu pomoć. Stoga osmišljaju lukavstvo – pune kovčege peskom i kamenjem i koriste ih kao zalog da bi dobili pozajmicu. Dobijenim novcem oprema se vojska i Sid ga koristi da plati starešini manastira da se stara o njegovoj supruzi i dvema ćerkama dok se ponovo ne ujedine. Po izlasku iz Kastilje, Sid i njegovi ratnici pobeđuju u bitkama i osvajaju teritorije. Neke su muslimanske, ali među njima ima i hrišćanskih, pa se tako prva od tri velike bitke vodi protiv grofa Barselone. Sa druge strane, Mavarin Abengalbon je verni Sidov saveznik, što nam pruža ideju o složenosti situacije na Iberijskom poluostrvu u XI veku. Deo kastiljanskog plemstva se oseća ugroženim Sidovim uspesima i zato pokušavaju da odbrane svoj položaj. Vrhunac takvog nastojanja je uvreda koju su kneževići od Kariona (infantes de Carrión) naneli Sidovim ćerkama. Kneževići, pripadnici visokog plemstva, zatražili su kralju ruku Sidovih ćerki nakon što je on osvojio Valensiju. On im ih je dao i svadbe su održane. Međutim, plemići su odlučili da uzmu sav miraz i da svoje nove supruge ostave bespomoćne u šumi na putu ka njihovim novim domov-

sí es que imagino que sería el aviso en un programa de entrevistas si el invitado fuera el Cid, el protagonista del cantar de gesta castellano más grande, el Cantar de Mío Cid. Eso es imposible, puesto que él pereció hace mucho, en el año 1099 en Valencia. Sin embargo, el carácter intemporal de esta obra permite interpretar de nuevo el personaje del Cid y la leyenda que se formó con el tiempo en torno a él. Lo mismo que yo jugué con el personaje del héroe español, muchos artistas lo usaron como material para sus obras. Por eso vale la pena contar desde el principio la historia del guerrero al que conocen todos los alumnos españoles. Rodrigo Díaz, llamado el Cid, vivía en los tiempos de la Reconquista, es decir, la lucha contra los moros para recuperar los territorios meridionales de la Península Ibérica. Aquellos eran tiempos de feudalismo, y él era un noble de bajo rango que entró en desgracia por el rey don Alfonso. O sea, él tenía el deber de recoger los impuestos, sin embrago, unas “malas lenguas” le habían acusado del desfalco de una parte. El rey de Castilla le ordenó que se marchara de sus tierras. Así es como empezó la larga campaña conquistadora, cuyo resultado sería el título del príncipe de la rica e importante ciudad de Valencia, tal como el perdón real. El viaje de salida del Cid empieza en Vivar, el lugar donde nació. Él y su compañía pasan primero por el cercano Burgos, a cuyos habitantes les había prohibido el rey que le dieran posada o brindaran

ima. Nekoliko je razloga za to: prvi je osveta za ukaljanu čast jer se nisu dobro pokazali na bojnom polju u poređenju sa iskusnim Sidovim ratnicima, a drugi je pokazivanje nadmoći pripadnika visokog nad pripadnikom niskog plemstva. Devojke su, na sreću, spašene i odvedene u Valensiju kod oca. On apeluje na kralja, koji saziva sve svoje vazale u Toledo. Tamo je odlučeno da će se odviti viteški duel između kneževića i

cualquier forma de ayuda. Así que piensan en una astucia – rellenan unas arcas de arena y piedras y las usan como fianza para obtener un préstamo. Con el dinero adquirido se provee el ejército y el Cid lo usa para pagar al abad del monasterio para que cuidase de su esposa y dos hijas hasta que volviesen a reunirse. Después de salir de Castilla, el Cid y sus guerreros vencen batallas y ganan territorios. Algunos son musulmanes, pero entre ellos hay algunos cris tianos.

dvojice najvernijih Sidovih junaka. Kneževići su očekivano izgubili duel i bili primorani da vrate miraz. Srećni kraj se postiže novim brakovima između Sidovih ćerki i još uglednijih plemića. Zanimljivo je to što čitavo delo obiluje realizmom, gotovo da nema magije i fantastičnih elemenata u njemu, za razliku od spevova o našem Marku Kraljeviću. Ta verodostojnost se tumači kao posledica kratkog vremenskog perioda koji je protekao od Sidovog života do nastanka Speva. Međutim, ipak postoje nagoveštaji takvih motiva kao u kratkoj epizodi kada se Sidu u snu javlja arhanđel Gavrilo ili kada on pogledom uplaši lava koji je prethodno pobegao iz kaveza. Legenda o Sidu dugo je živela u španskom narodu kroz narodnu poeziju (u epovima i romansama) i autorska dela. Njena aktuelnost danas se ogleda u turističkim rutama koje prate Sidove staze, i, naravno, u novim umetničkim delima. Govornici srpskog jezika mogu Spev o Sidu da pročitaju u prevodu Vlada Draškovića, koji ga je prepevao 1975. godine.

De esta manera, la primera de las tres grandes batallas ocurre contra el conde de Barcelona. Por otro lado, el moro Abengalbón es un fiel aliado del Cid, lo que nos deja ver la complejidad de la situación en la Península Ibérica en el siglo XI. Una parte de la nobleza castellana se siente amenazada por los éxitos del Cid y por eso intentan defender su posición. El colmo de esas tendencias es la afrenta de los infantes de Carrión contra las hijas del Cid. Los infantes, miembros de la alta nobleza, pidieron al rey la mano de las hijas del Cid después de que había conquistado Valencia. Él se las dio y las bodas tuvieron lugar. Sin embargo, los infantes decidieron hacerse con toda la dote y dejar indefensas a sus nuevas esposas en un bosque camino a sus nuevos hogares. Hay varias razones por esto: la primera es la venganza por el honor manchado porque no se habían mostrado bien en el campo de batalla en comparación con los guerreros versados del Cid, y la segunda es la demostración del poder de los miembros de la alta nobleza sobre un miembro de la baja. Afortunadamente, las chicas fueron rescatadas y llevadas a Valencia a su padre. Él apela al rey, quien convoca todos sus vasallos en Toledo. Allí decidieron que iba a tener lugar un duelo caballeresco entre los infantes y los dos campeones más fieles al Cid. No inesperadamente, los infantes perdieron, así que les obligaron a devolver la dote. El final feliz se alcanza con los nuevos matrimonios de las hijas del Cid con unos nobles aún más honorables. Es interesante que toda la obra abunde el realismo, casi no hay magia y elementos fantásticos en ella, a diferencia de los cantares de gesta sobre nuestro Marko Kraljević. Esa verosimilitud se interpreta como consecuencia del corto período de tiempo que transcurrió entre la vida del Cid y la creación del Cantar. Sin embargo, existen indicios de ese tipo de motivos, como en el corto episodio cuando el arcángel Gabriel le aparece en el sueño al Cid o cuando el Cid asusta con la mirada al león que había escapado de su jaula. La leyenda del Cid viviría durante mucho tiempo en el pueblo a través de la poesía tradicional (en los cantares de gesta y los romances) y las obras de autor. Su actualidad hoy se refleja en las rutas turísticas que recorren los caminos del Cid, y por supuesto, en nuevas obras artísticas. Los serbiohablantes pueden leer el Cantar de Mío Cid en traducción de Vlado Drašković del año 1975.

LITERATURA

REFLEJO

LITERATURA

REFLEJO

OVO SE NE OPRAŠTA? ILI IPAK DA? ¿ESO NO SE PERDONA? ¿O SÍ?

Incest je tema koja zauzima značajno mesto u hispanoameričkoj književnosti. O incestu svakako nije lako govoriti, niti ga je lako prikazati – kako u knjizi tako i na filmu – ali hispanoamerički majstori nam pokazuju da je kršenje društvenih normi više nego inspirativno za umetnost. El incesto es un tema que tiene un lugar importante en la literatura hispanoamericana. Sobre el incesto, de todos modos, no resulta fácil hablar, tampoco es fácil ponerlo en un libro o en una película, pero los maestros hispanoamericanos nos muestran que la violación de las normas sociales es toda una inspiración para el arte.

ko bismo želeli da kažemo da je incest nešto što je oduvek bilo zabranjeno, pogrešili bismo. Dovoljno je da počnemo samo od Biblije i priče o Adamu i Evi, koja nije ništa drugo do jedan primer incesta, isto kao i Nojeva barka. Međutim, ako ostavimo biblijske priče po strani i zađemo u prvobitne zajednice, naletećemo na ista vrata. Viveiros de Kastro ističe kako je u ranijim civilizacijama incest bio normalna pojava, u Egiptu su očevi oduzimali nevinost svojim ćerkama, Inke iz Perua su se venčavale sa svojim sestrama. Sa razvojem civilizacije ide i zabrana incesta. Jedna od najznačajnijih studija na tu temi je Levi-Strosova, koja zabranom incesta objašnjava kako je čovek prešao put od prirode ka kulturi. Efrain Kristal ističe kako je u hispanoameričkoj književnosti glavna tema incest, za razliku od evropske u

Autorka i prevodilac/Autora y traductora: Tijana Čupić; lektor/corrección de pruebas: Ricardo Sánchez Baamonde

i quisiéramos decir que el incesto siempre ha sido algo prohibido, nos equivocaríamos. Basta con empezar por la Biblia y la historia de Adán y Eva, que no es nada más que un ejemplo del incesto, al igual que el arca de Noé. Sin embargo, si dejamos de lado las historias bíblicas y penetramos en las comunidades primitivas, nos encontraramos frente a la misma puerta. Viveiros de Castro destaca que en las comunidades primitivas el incesto era algo normal, en Egipto los padres desfloraban a sus hijas, los Incas de Perú se casaban con sus hermanas. Con el desarrollo de la civilización va asentándose la prohibición del incesto. Uno de los estudios más importantes sobre este tema es la de Claude Levi-Stross, que, con la prohibición del incesto, explica cómo el hombre ha traspasado el camino desde la naturaleza hacia la cultura. Efraín Cristal destaca que el incesto es el tema principal de la literatura hispanoamericana, a diferencia de la literatura europea en la que el tema principal es el adulterio. Que sea el tema principal o no, no lo podemos asegurar de forma absoluta, pero sí podemos decir que el incesto está muy presente en la literatura hispanoamericana, y no sólo en la literatura del boom hispanoamericano. El Romanticismo también trata el tema del incesto, pero con finales diferentes, siempre termina con alguna tragedia como el precio a pagar por la falta de respeto hacia la norma social. Es un boom diferente. En épocas anteriores se deja la tierra fértil para el desarrollo del tema del incesto, pero el boom hispanoamericano tenta las normas, acaba con las tradiciones sociales, familiares, literarias. Si la revolución es posible en la literatura, ¿por qué no en los valores familiares? Para los escritores antiburgueses el incesto presentaría algún tipo de provocación, porque las relaciones físicas entre los familiares significan la victoria de la naturaleza sobre las normas sociales. Silvia Gambarroto Muruzeta destaca que la persona deseada en la literatura americana es la hermana. La hermana es una sustitución para la madre en el sentido de la adoración y de la pureza, y el hermano se inclina hacia ella por ser más similar en cuanto a los años y sensibilidad. La figura de hermana se entiende como el suplemento del «yo», como el alma, como el otro lado del espejo. Precisamente este otro lado de sí mismo, en el que el hermano ve así a la hermana, fue destacado por Thomas Mann en su obra de 1951, El pecador santo, en la que dice: «He tenido ojos…sólo para ti, que eres en este mundo otro yo, en forma femenina. Las otras

kojoj je to preljuba. Da li je centralna tema ili ne svakako se ne može pouzdano reći, ali može se reći da je incest umnogome prisutan u hispanoameričkoj književnosti, a to ne samo u književnosti buma. Romantizam takođe neguje temu incesta, ali sa različitim završetkom, uvek nekom tragedijom kao cenom za kršenje društvene norme. Bum je drugačiji. Ranije epohe ostavljaju plodno tle za negovanje teme incesta, ali hispanoamerički bum iskušava norme, raskida sa tradicijima, društvenim, porodičnim, književnim. Ako je moguća revolucija u književnosti, zašto da ne i u porodičnim vrednostima? Za antiburžoaske pisce, incest bi predstavljao neku vrstu izazivanja, zato što fizički odnosi između istokrvnika znače pobedu prirode nad društvenim normama. Silvija Gambaroto Muruseta ističe kako je željena osoba u američkoj književnosti sestra. Sestra je zamena za majku u smislu obožavanja i čistoće, ali se brat usmerava ka njoj kao sličnijoj po godinama i osećajnosti. Figura sestre se doživljava kao dopuna sopstvenog „ja“, kao duša, kao druga strana ogledala. Upravo tu drugu stanu sebe koju brat vidi u sestri je naglasio i Tomas Man u svom delu iz 1951. Sveti grešnik u kom kaže: „imao sam oči... samo za tebe, koja si na ovom svetu drugo ja, u ženskom obliku. Druge žene su mi čudne, nisu meni iste kao što si ti... sestro-grofice, moje slatko drugo ja, moja voljena.“ Roman Garsije Markesa Sto godina samoće idealan je primer incesta u književnosti. Zaplet započinje kad se venčavaju Hose Arkadio Buendija i Ursula Iguaran, uprkos tome što su rođaci. Oni, svakako, nisu jedini primer incesta u delu, tu su i sin Hosea Arkadija, koji se venčava sa svojom sestrom Rebekom, a Aurelijano Hose se zaljubljuje u svoju tetku Amarantu. Izmišljeno mesto u kom se radnja odvija, Makondo, biva kažnjeno zbog običaja venčavanja u okviru porodice i zbrisano je s lica zemlje. Makondov „pad“ predstavlja rezultat incesoidnih veza među njegovim stanovnicima. Kroz ceo roman njegovi stanovnici imaju želju za nekom vrstom ljubavne veze sa svojim rođacima ili članovima porodice, u potpunosti kršeći jednu društvenu normu. Ljudima vladaju njihovi hirovi i strasti, dok je društvena norma ostavljena po strani. Jedan zanimljiv slučaj incesta u delu je između Amarante i Aurelijana Hosea. On je za nju oduvek bio dete, međutim i njihova veza postaje ljubavna. Ovde se može povući paralela sa izlaganjima Kloda Levi-Strosa o ranijim društvima, u kojima se žena birala još kao izuzetno mala devojčica i na taj način smo do-

mujeres me resultan extrañas, no mis iguales como eres tú… hermana-duquesa, mi dulce segundo yo, mi amada.» La novela de García Márquez Cien años de soledad es un ejemplo ideal del incesto en la literatura. La trama empieza cuando se casan José Arcadio Buendía y Ursula Iguarán, a pesar de ser parientes. Ellos, de todos modos, no son el único ejemplo del incesto en esta obra, aquí encontramos también: al hijo de José Arcadio que se casa con su hermana Rebeca o a Aureliano José que se enamora de su tía Amaranta. El lugar imaginario en el que se desarrolla la acción, Macondo, está castigado por la costumbre de casarse entre parientes, y por eso queda borrado de la faz de la tierra. La caída de Macondo representa el resultado de las relaciones incestuosas entre sus habitantes. Durante toda la novela, sus habitantes tienen ganas de tener algún tipo de relación amorosa con sus parientes o con alguien de su familia, rompiendo, de todas formas, una norma social. La pasión y los caprichos gobiernan a la gente, mientras que la norma social queda a un lado. Un caso interesante de incesto en la obra, es la relación que mantienen Amaranta y Aureliano José. Él era considerado por ella como un niño, sin embargo su relación se termina convirtiendo en una relación amorosa. Aquí se puede establecer un paralelismo con los estudios de Claude Levi-Stross sobre las comunidades primitivas, en las cuales la esposa quedaba elegida desde niña. De esa manera encontramos relaciones en las cuales padre e hija son cónyuges también. Sin embargo, hablando del incesto en Cien años de soledad, y sobre el incesto en general, se destaca el error de los teólogos en el establecimiento de la propia problemática. A saber, la religión no ha puesto límites claros entre la necesidad y obediencia, así que no ha destacado la prohibición del incesto como una necesidad social para la prosperidad y para el desarrollo, sino que se limitó a señalar la prohibición del incesto y sigue indicándola como una ley moral. Un maestro más que trató el incesto es Julio Cortázar. Sin embargo, a diferencia de García Márquez, el incesto de Cortázar casi nunca es explícito. Aún podríamos decir que tras analizar algunos de sus cuentos, el incesto es sólo una de las posibilidades que se presentan, pero que no necesariamente está ahí. Dos de sus cuentos que están envueltos en el incesto son La casa tomada y Bestiario. En La casa tomada un hermano y una hermana viven juntos, ya son mayores y rechazan el encontrar una pareja para ellos mismos. Cortázar no dice en ningún mo-

LITERATURA

REFLEJO

LITERATURA

REFLEJO

bijali veze u kojoj su dvoje istovremeno bili i supružnici, ali i roditelj i dete. Međutim, govoreći o incestu u Sto godina samoće, ali i o incestu uopšteno, ističe se i greška teologa u postavljanju same problematike. Naime, religija nije podvukla jasnu crtu između potrebe i povinovanja, te nije istakla zabranu incesta kao jednu društvenu potrebu radi prosperiteta i razvoja, nego je zabranu incesta nagoveštavala i nagoveštava kao moralni zakon. Još jedan „majstor incesta“ bio bi Hulio Kortasar. Međutim, za razliku od Garsije Markesa, Kortasarov incest skoro nikad nije eksplicitan, čak bismo mogli reći da je analiza nekih pripovedaka u ključu incesta samo jedna od mogućnosti, ali da ne mora nužno da znači. Dve njegove pripovetke koje su obavijene velom incesta su Zaposednuta kuća i Zverinjak. U Zaposednutoj kući brat i sestra žive sami, već zašli u godine, odbijajući da nađu sebi para. Kortasar nam nigde ne pominje da između njih postoji bilo kakva veza, ali to može da se nasluti u primerima kao što su: „Zašli smo u četrdesete godine s neiskazanom mišlju da je ovaj naš jednostavan i tih brak između sestre i brata neizbežan svršetak rodoslova koji su zasnovali pradeda i prababa u našoj kući. “ U Zverinjaku je taj mogući incest još više u vazduhu, obzirom da naslućujemo da postoji određena vrsta napetosti između Nenea i Reme, brata i sestre. Tigar, kao jedan od protagonista priče, predstavlja ono što sprečava mogući incest, na kom više insistira Nene i čini da se Rema oseća kranje neprijatno, zbog čega joj na kraju pripovetke Neneova smrt dolazi kao olakšanje. Kao što smo napomenuli, u navedenim pripovetkama incest je u naznakama, može se tako shvatiti, ali i ne mora. Kortasarovo delo, u kom je malo eksplicitnije pružena tema inesta, predstavlja njegova dramska poema Kraljevi. Delo koje oživljava mit o Minotauru na jedan novi način, ujedno je i delo ljubavi koju Arijadne oseća prema svom bratu: „Dođi, brate, dođi, ljubavniče na kraju.“ Nisu samo Garsija Markes i Kortasar obrađivali temu incesta. Ona se promalja i kroz druga brojna dela: Mario Vargas Ljosa je prilikom dobijanja Nobelove nagrade okarakterisan kao „Nobel incesta.“ Slučajno? Nikako. Njegov roman Tetka Julija i scenarista, koji je pritom delom i autobiografija, obrađuje temu incesta između Julije i njenog nećaka. Ni meksički pisac Huan Rulfo nije izbegavao incest. Proslavljeni roman o Meksičkoj revoluciji, Pedro Paramo, iako ne stavlja incest kao glavnu temu, provlači je kroz svoje stranice, dokazujući

mento que exista algún tipo de relación entre ellos, pero eso se puede entender en algunos fragmentos como: «Entramos en los cuarenta años con la inexpresada idea de que el nuestro, simple y silencioso matrimonio de hermanos, era necesaria clausura de la genealogía asentada por nuestros bisabuelos en nuestra casa.» En Bestiario ese posible incesto se siente aún más en el aire, ya que se percibe que existe algún tipo de tensión entre Nene y Rema, el hermano y la hermana. El tigre, como uno de los protagonistas de la historia, representa algo que puede prevenir el posible incesto, en el que insiste más Nene y hace que Rema se sienta incómoda, por ello la muerte de Nene, al final de la historia, le hace sentirse aliviada. Como ya hemos mencionado en los cuentos destacados, el incesto se encuentra más bien en huellas, se puede entender así, pero no necesariamente. La obra de Cortázar en la cual se expone el tema de incesto más explícitamente, es su poema dramático Los Reyes. La obra, que aviva el mito del Minotauro de una nueva forma, presenta al mismo tiempo la obra de amor que Ariadne siente por su hermano: «Ven, hermano, ven, amante al fin.» No son García Márquez y Cortázar los únicos que trataban el tema del incesto. Este tema se tela a través de otras obras: Mario Vargas Llosa, cuando recibió el premio de Nobel, estuvo marcado como «El Nobel del incesto». ¿Por accidente? Para nada. Su novela La tía Julia y el escribidor, que es parcialmente al mismo tiempo su autobiografía, trata el tema de incesto entre Julia y su nieto. El escritor mexicano Juan Rulfo tampoco evitaba tratar este tema. Su famosa novela sobre la Revolución Mexicana, Pedro Páramo, aunque no trata al incesto como un tema principal, sí lo expone en sus páginas, demostrándonos que es algo que se encuentra muy asentado en la literatura hispanoamericana. Hay un caso muy claro de incesto entre un hermano y una hermana, que viven en una casa abandonada, con los cuales se encuentra el protagonista. Sin embargo, existe también un caso posible de incesto entre Susana San Juan y su padre Bartolomé San Juan, pues se puede sentir en el rechazo de su paternidad, y al mismo tiempo ella declina el llamarle padre. Aunque hemos mencionado sólo algunas obras del siglo XX, el incesto no es un tema desconocido para los escritores del siglo XIX. Cecilia Valdés, Clorinda Matto de Turner, Juan León Mera son escritores del siglo XIX que incluyen el tema del incesto en sus obras, dejando a los escritores del siglo XX la tierra fértil para que hagan la revolución.

nam da jeste to ono što svakako prožima hispanoameričku književnost. Jasan je slučaj incesta između brata i sestre, koji žive u napuštenoj kući, i koje sreće glavni junak. Međutim, postoji i primer potencijalnog incesta između Susane San Huan i njenog oca Bartolomea San Huana, koji se može naslutiti u tome što ona odbija njegovo očinstvo i odbija da ga naziva ocem. Iako smo samo pomenuli nekoliko dela, i to iz XX veka, incest nije strana tema i piscima XIX veka. Sesilija Valdes, Klorinda Mato de Tarner, Huan Leon Mera pisci su XIX veka koji i te kako uključuju temu incesta u svoja dela, ostavljajući piscima XX veka tle da naprave revoluciju. Zanimljivo je kako je tema incesta izuzetno česta pojava u hispanoameričkoj književnosti, ali ako se povedemo time da ako je jedna tematika česta u jednoj umetnosti, znači da je i u drugoj, prevarili bismo se. Zašto? Zato što sa hispanoameričkim filmom nije takav slučaj. Zapravo, ne bismo mogli reći da ne postoje filmove iz Južne Amerike koji obrađuju incest, ali ta tema nije u tolikoj meri prisutna kao u književnosti, i pored toga, takvi filmovi nisu svetu poznati u toj meri kao hispanoamerički književnici koji su se bavili incestom. Govoreći o incestu na filmu u Južnoj Americi, istakla bih tri filma: Žena iz luke (La mujer del Puerto), Blizanci (Géminis) i Spaliti brodove (Quemar las naves). Sva tri filma se bave incestom na drugačiji način. Žena iz luke je meksički film iz 1934. godine, koji je potom doživeo nekoliko rimejkova. Zaplet, a ujedno i rasplet, dešavaju se u poslednjim etapama. Između Rosario i njenog brata Alberta rasplamsala se romansa prilikom njegovog dolaska u luku. Međutim, zanimljivo je da oni nisu znali da su brat i sestra, jer su ceo život proveli razdvojeni. To, pak, ne menja činjenicu da se stvara veo greha i kršenja zakona oko njih. Iako nema svedoka, i iako nisu znali da su rod, krivica je sveprisutna i rezultira Rosarijinom smrću tako što se baca u more, dok Alberto ostaje plačući. Od sva tri filma, ovo je jedini sa smrtnim ishodom. Blizanci i Spaliti brodove su više psihološki produbljeni, posebno Blizanci. Argentinski film iz 2005. godine prati život porodice, u kojoj se brat i sestra blizanci zaljubljuju jedno u drugo. Porodica ima osećaj da se oni ne slažu, dok se zapravo dvoje mladih bore sa onim što osećaju svesni toga da je zabranjeno. Duboka psihološka borba u oboma se nastavlja čak i posle seksualne veze kojoj se prepuštaju, ali određen vid raspleta je neizbežan. Film kulminira majčinim saznjanjem o njihovoj vezi i njenim gubitkom razuma. Ostatak po-

Es interesante que el tema de incesto sea algo que aparezca con frecuencia en la literatura hispanoamericana, pero si ello nos llevara a la conclusión de que si una temática es frecuente en un tipo de arte, ha de estar presente en otras clases arte, nos equivocaríamos. ¿Por qué? Porque en el caso del cine hispanoamericano eso no pasa. En realidad, no podríamos decir que no existan películas en América Latina con el tema del incesto, pero éste no está presente en tanta medida como en la literatura, y además, esas películas no son tan famosas como los escritores hispanoamericanos, que trataban estos temas. Hablando del incesto en el cine de América Latina, yo destacaría tres películas: La mujer del puerto, Géminis, Quemar las naves. Estas tres tratan el incesto de una manera diferente. La mujer del puerto es una película mexicana de 1934, que tiene varias versiones. La trama, y al mismo tiempo el desenlace, tienen lugar en las últimas escenas. Entre Rosario y su hermano Alberto se enciende el romance durante su estancia en el puerto. Sin embargo, es interesante que ellos no supieran que son hermanos, porque durante toda su vida estuvieron separados. Eso no cambia el hecho de que alrededor de ellos crece el velo del pecado y del incumplimiento de la ley. Aunque no haya testigos y aunque ellos no supieran que son hermanos, la culpa está presente y tiene como el resultado la muerte de Rosario, ya que ella se tira al mar mientras Alberto se queda llorando. De las tres películas mencionadas, solo ésta tiene un desenlace mortal. Géminis y Quemar las naves son más profundas psicológicamente, especialmente Géminis. Esta película argentina de 2005 sigue la vida de una familia, en la cual un hermano y su hermana Géminis se enamoran el uno del otro. La familia tiene la impresión de que ellos se llevan como el perro y el gato, mientras que en realidad los dos jóvenes que luchan contra sus sentimientos, conscientes de que eso está prohibido. La profunda lucha psicológica continúa en ambos, incluso después de la relación sexual a la que se entregan, pero algún tipo de desenlace es inevitable. La película culmina con el conocimiento de la madre y su pérdida de la razón. El resto de la familia no se entera de nada (con la excepción del segundo hermano) y la película nos deja el final abierto y nos hace pensar cómo se podría acabar el amor incestuoso entre Géminis y su hermano. Y como final, tenemos a Quemar las naves, película mexicana de 2007. Esta película trata el tema del incesto junto a otros como la homosexualidad y las obsesiones. También se trata el caso

rodice ne saznaje ništa (osim drugog brata) i film nam ostavlja otvoren kraj, navodeći nas na razmišljanje o tome kako bi se incestoidna ljubav između brata i sestre mogla završiti. I na kraju, Spaliti brodove je meksički film iz 2007. Ovaj film obrađuje temu incesta kao jednu od tema, pored homoseksualnosti i opsesija. Takođe su u pitanju brat i sestra, sestra je opsednuta bratom. Međutim, Spaliti brodove više se bavi životom troje mladih ljudi, kao i pokušajima jednog tinejdžera da se pronađe. Incest kao tema provlači se u vidu sestrine opsesije, poljupca sa bratom, poljupca između dva brata. Za razliku od prethodna dva filma, Spaliti brodove ima relativno srećan rasplet, u kom svako od mladih iz porodice rešava da krene svojim putem. Na kraju možemo sebi postaviti jedno iskreno i važno pitanje: kako to da i dalje toliko volimo tu književnost koja se u tolikoj meri bavi nečim što je nama kao civilizovanom društvu toliko odbojno? Možda odgovor leži u tome što u nekim delima incest ne dolazi toliko do izražaja, ili kao u Kortasarovom slučaju, zapravo možemo da izaberemo da li ćemo neko tumačenje prihvatiti u ključu incesta ili ne. Možda se odgovor nalazi u kazni koja stiže likove za moralno ili društveno ogrešenje. Međutim, kao jedna od najprihvatljivijih opcija mogla bi se istaći ta da smo u dubini duše sami svesni da postoje strasti koje ne mogu da se kontrolišu.

de dos hermanos, pero en este caso es la hermana quien está obsesionada con su hermano. Sin embargo, Quemar las naves trata más la vida de tres jóvenes, así como los intentos de un adolescente de encontrarse a sí mismo. El incesto se trata bajo la forma de la obsesión de la hermana, del beso con su hermano, del beso entre dos hermanos. A diferencia de las dos películas anteriores, Quemar las naves tiene más o menos un desenlace feliz, en el cual cada uno de los jóvenes de la familia llega a seguir su propio camino. Al final podemos preguntarnos a nosotros mismos una pregunta sincera e importante: ¿cómo es que nos sigue gustando esa literatura que en gran medida trata algo que es para nosotros, como una sociedad civilizada, tan repulsivo como el incesto? Quizá la respuesta se encuentre en el hecho de que en algunas obras el incesto no pasa a un primer plano, o como en el caso de Cortázar, en realidad podemos elegir si vamos a aceptar el realizar alguna reflexión sobre el incesto o no. Quizá la respuesta se encuentre en el castigo que alcanza a los personajes por su desobediencia moral o social. Sin embargo, una de las opciones más aceptables que podríamos destacar es que nosotros mismos somos conscientes, en las profundidades de nuestra propia alma, de que existen las pasiones que no se pueden controlar.

LITERATURA

REFLEJO

LITERATURA

REFLEJO

STO GODINA OD ROĐENJA MEKSIČKOG NOBELOVCA CIEN AÑOS DEL NACIMIENTO DEL GANADOR MEXICANO DEL PREMIO NOBEL Kratka biografija Oktavija Pasa

La biografía breve de Octavio Paz

Meksički nobelovac Oktavio Pas predstavlja jednog od najznačajnijih postavangardista Hispanske Amerike, kao i jednog od najznačajnijih pesnika s tog podneblja XX veka. Ove godine obeležava se sto godina od njegovog rođenja.

El ganador mexicano del Premio Nobel, Octavio Paz, es uno de los posvanguardistas hispanoamericanos más importantes, también uno de los poetas más importantes en general de ese territorio en el siglo XX. En el año 2014 se celebran cien años de su nacimiento.

ktavio Pas (1914-1984) bio je meksički pesnik, esejista, prevodilac i diplomata, jedan od najprestižnijih meksičkih pesnika druge polovine XX veka. Rođen je u Sjudad de Meksiku, u žaru Meksičke revolucije. Deo svog detinjstva provodi u Sjedinjenim Američkim Državama sa roditeljima, a potom se 1944. ponovo vraća u SAD kako bi se godinu dana tamo školovao. Sredinom četrdesetih godina XX veka počinje i njegova diplomatska karijera, tokom koje je živeo u Francuskoj i Indiji. U Indiji je proveo šest godina kao meksički ambasador, da bi 1968. godine podneo ostavku u znak bojkota odnosa meksičke vlade prema studentskom protestu i krvoproliću koji se zbio te iste godine. Njegov život obeležila su dva bitna člana njegove porodice: njegov deda Irineo Pas, svojevremeni pristalica dikature Porfirija Dijasa i njegov otac, Oktavio Irineo Pas, pristalica Meksičke revolucije i Emilijana Sapate. Bio je oženjen Elenom Garo, s kojom je imao dete. Međutim, od nje se razvodi 1959. godine, da bi se 1965. venčao sa Francuskinjom Mari-Hose Tramini. Poznat je najpre kao pesnik i esejista, ali je napisao i jedno dramsko delo: Kćer Rapaćinija, koju sâm naziva dramskom poemom. Prema nekim kritičarima, rano Pasovo stvaralaštvo i dalje se smatra najboljim, a prema drugim, pak, to je period njegovog zrelog stvaralaštva, koje ga definiše kao velikog pesnika i esejistu. Godine 1936. Pas odlazi u Španiji, u kojoj je podržao antifrankiste. Osnivač je brojnih književnih časopisa, među kojima su: Barrandal, Taller, Vuelta, Letras de México. Pas se formira pod uticajem romantizma, da bi postao najbliži nadrealizmu. On predstavlja jednog od najznačajnihjih predstavnika postavangarde na teritoriji Hispanske Amerike. Njegova poezija odiše erotikom, eksperimentisanjem u izrazu, čovekovom sudbinom, nacionalnim temama, odnosom poezija-pesmapesnik, refleksivno-metafizičkom tematikom. Na njegovo stvaralaštvo je u velikoj meri uticao nadrealizam, egzistencijalizam, kao i budistička i hinduistička religija. Pasovo poetsko stvaralaštvo obuhvata dela kao što su: Šumski mesec (1933); U tvojoj svetloj senci i druge pesme o Španiji (1937); Između kamena i cveta (1941); Sloboda na reč (1949); Pismo ili glava (1951); Semenke za himnu (1954); Žestoko godišnje doba (1958); Daždevnjak (1962); Istočni obronak (1969); Topoeme (1971); Renga (1972); Preskočeno (1975); Povratak (1976); Pesme (1979); U unutrašnjosti drveta (1987).

Autorka i prevodilac/Autora y traductora: Tijana Čupić; lektor/corrección de pruebas: Juan Pablo Delgado Berman

ctavio Paz (1914-1984) fue poeta, ensayista, traductor y diplomático mexicano, uno de los poetas mexicanos más prestigiosos de la segunda mitad del siglo XX. Nació en la Ciudad de México en la llama de la revolución mexicana. Una parte de su niñez la pasó en los Estados Unidos con sus padres, y después, en 1944, regresa a EE.UU. para educarse por un año. En la mitad de los años cuarenta del siglo XX empieza su formación diplomática, vivió en Francia y en la India. En la India pasó seis años como el embajador de México, para renunciar en 1968 como señal de protesta contra el gobierno de México por su comportamiento hacia la protesta estudiantil y la matanza del año 1968. Su vida la marcan dos miembros de su familia: su abuelo Irineo Paz, partidario de la dictadura de Porfirio Díaz, y su padre, Octavio Irineo Paz, partidario de la revolución mexicana y de Emiliano Zapata. Estuvo casado con Elena Garro, con la cual tuvo un niño. Sin embargo, se divorció de ella en 1959 para casarse en 1965 con la francesa Marie-José Tramini. En primer lugar es famoso como poeta y ensayista, pero escribió una obra teatral: La hija de Rappaccini, que él llama el poema dramático. Según algunos críticos las obras tempranas de Paz son las mejores, según algunos otros es el periodo de su creatividad madura el que le define como un gran poeta y un gran ensayista. En el año 1936, Paz se va a España, donde apoya a los antifranquistas. Es el fundador de muchas revistas literarias, entre las cuales se encuentran: Barrandal, Taller, Vuelta, Letras de México. Paz se forma bajo la influencia del romanticismo para llegar a acercarse al Surrealismo. Él representa auno de los posvanguardistas hispanoamericanos más importantes. Su poesía exuda erotismo, la experimentación en expresión, el destino de hombre, los temas nacionales, la relación poesía-poema-poeta, la temática reflexiva-metafísica. El surrealismo también deja influencia en su obra, así como el existencialismo y las religiones budista e hindú. La poesía de Paz se consolida en obras tales como: Luna silvestre (1933); Bajo tu clara sombra y otros poemas sobre España (1937); Entre la piedra y la flor (1941); Libertad bajo palabra (1949); Águila o sol (1951); Semillas para un himno (1954); La estación violenta(1958); Salamandra (1962); Ladera este (1969); Topoemas (1971); Renga (1972); Pasado en claro (1975), Vuelta (1976); Poemas (1979); Árbol de adentro (1987). Mientras que su obra en prosa se consoli-

Prozna dela obuhvataju neke od sledećih naslova: Lavirint samoće (1950); Luk i lira (1959); Kvadrivio (1965); Klod Levi-Stros ili Nova Ezopova gozba (1967); Spajanja i razdvajanja (1969); Gramatički majmun (1974); Deca kala (1974); Filantropska neman (1979); Sor Huana Ines de la Krus ili Zamke vere (1982); Oblačno vreme (1983) i Ljudi u svom veku (1984). Lavirint samoće je jedna od najznačajnijih zbirki eseja, bavi se životom u Meksiku iz više aspekata – društvenog, antropološkog, istorijskog – i uticala je na naredne generacije pisaca u Meksiku. Luk i lira bavi se Pasovom poetikom, dok se delo Deca kala bavi razvojem poezije od romantizma do savremenog doba i bazirana je na njegovom predavanjima sa Harvarda u periodu od 1971. do 1972. Dobitnik je književne nagrade Servantes 1982, a najznačajniju književnu nagradu, Nobelovu, dobio je 1990. godine.

da en los títulos: El laberinto de la soledad (1950); El arco y la lira (1959);Cuadrivio (1965); Claude Lévi-Strauss o el nuevo festín de Esopo (1967); Conjunciones y disyunciones (1969); El mono gramático (1974); Los hijos del limo (1974); El ogro filantrópico (1979); Sor Juana Inés de la Cruz o las trampas de la fe (1982); Tiempo nublado (1983) y Hombres en su siglo (1984). El laberinto de la soledad es uno de los libros de ensayos más importantes, en el cual trata la vida en México desde varias perspectivas: social, antropológica, histórica y tiene influencia en las generaciones próximas de escritores en México. El arco y la lira ofrece la poética de Paz, mientras que Los hijos del limo explica el desarrollo de la poesía desde el Romanticismo hasta los tiempos modernos y está basada en sus clases en la Universidad de Harvard desde 1971 hasta 1972. Fue ganador del Premio Cervantes en 1982 y del premio literario más importante, el Premio Nobel, el cual obtuvo en el año de 1990.

Na svetlu nepokretan, ali ipak s poletom, Tvoj pokret uz tišinu se razvija Na vrhu vrtoglavice stvara se unija Kada zastane, s trenutkom, al’ ne sa letom.

Inmóvil en la luz, pero danzante, tu movimiento a la quietud se cría en la cima del vértigo se alía deteniendo, no al vuelo, sí al instante.

Svetlost koja se ne proliva, dijamant odveć, Zaustavljen popodneva sjaj ceo Sunce napola vatra, napola pepeo Nit’ se probija, nit’ je na zalasku već.

Luz que no se derrama, ya diamante, detenido esplendor del mediodía, sol que no se consume ni se enfría de cenizas y fuego equidistante.

Mač, plam, strast utisnuta, Koja moju žeđ ne oživljava, nit’ kraj daje Upijena svetlost, Venera rasprsnuta:

Espada, llama, incendio cincelado, que ni mi sed aviva ni la mata, absorta luz, lucero ensimismado:

Tvoje telo se od sebe rastaje I pada i rasprši se devičanstvo tvoje I ponovo postaješ voda i zemlja mrke boje.

tu cuerpo de sí mismo se desata y cae y se dispersa tu blancura y vuelves a ser agua y tierra oscura.

Prepev soneta: Tijana Čupić

LITERATURA

REFLEJO

MI RINCÓN

REFLEJO

O MOM PUTOVANJU KROZ SRBIJU I BALKAN (DRUGI DEO) SOBRE MI VIAJE A SERBIA Y LOS BALCANES (SEGUNDA PARTE) Mislim da sam u Beogradu prvi put video kako trolejbus i tramvaj prolaze jedan pored drugog i, zapravo, to je bio prvi put da sam video jedan trolejbus. Osim što ide na električni pogon, uopšte ne poznajem njegove prednosti i mane, ali mi je bilo vrlo upečatljivo da gledam kako prolazi kroz kružni tok pored tramvaja i drugih motornih vozila.

Creo que en Belgrado fue la primera vez que vi la combinación de trolebús y tranvía pasando por un mismo sitio, de hecho, fue la primera vez que vi un trolebús. Aparte de su carácter eléctrico, desconozco totalmente sus ventajas y desventajas, pero resultó pintoresco, a mis ojos, verlo compartir rotonda con un tranvía y resto de vehículos motorizados.

Autor/Autor: Pedro Solera Rivas; Prevodilac/traductora: Sofija Petrović;

kada već pričamo o saobraćaju, ispričaću vam svoje viđenje vožnje u Srbiji. Zaista sam primetio razliku u načinu vožnje u Srbiji i Španiji. Zbog prevelikog broja nastradalih u saobraćajnim nesrećama tokom manje-više zlatnih godina španske ekonomije, desila se prilično ekstremna promena u kulturi vožnje, koja je učinila da vozači budu oprezniji za volanom i da se smanji taj kobni procenat nastradalih. Kada otputujem u druge zemlje, uvek primetim veliku razliku u načinu vožnje njihovih stanovnika, a ovo mi je posebno privuklo pažnju na Balkanu, gde kao da nema mnogo kulture za volanom i gde kao da se vozi na jedan manje organizovan način (što se posebno da primetiti na ono malo kružnih tokova koliko ih ima u Beogradu). Takođe sam želeo da prokomentarišem nešto što mi se čini kao jako važno, a to je srpski karakter. Imajući na umu da se pri generalizovanju često prave greške, ponekad i prilično velike, moram da kažem da su Srbi u nekim stvarima veoma slični Špancima. Mada je istina da je većina Srba koje poznajem imala kontakt sa španskom kulturom ili živela u Španiji, mogu da primetim da nisu mnogo slični drugim Slovenima koji žive u Centralnoj Evropi i koji su stidljiviji, mirniji i tišeg i manje veselog ponašanja i stava. Srbi su veseliji, živahniji, više Mediteranci, mada takođe i direktniji i iskreniji od nas. Ovo poslednje zapažanje je nešto što mi je na pameti poslednjih godina; ne znam da li je tačan, ali imam osećaj da sva ta prošla glagolska vremena i subjunktiv, koji uvodi hipotetičke i nerelane situacije ili izražava želje, a koje koristi španski jezik, među mnogobrojnim korisnim upotrebama, ipak često služe da na jednostavan način omoguće dvosmisleno izražavanje. Španski, uopšte uzev, teži da mnogo priča, a malo kaže i upotreba jezika (za onog koji razume sve njegove nijanse) lako zadobije ovu funkciju, što je nešto što sam primetio u komunikaciji sa prijateljima strancima i što pokušavam da kod sebe korigujem. Stoga, ovakvo ponašanje ljudi iz Srbije učinilo je da se iskreno osećam prijatno i kao jedan od njih. Takođe treba istaći ogromnu velikodušnost, što ne znam da li je nešto što je karakteristika samo mojih prijatelja ili Srba uopšteno, ali je ova osobina učinila da se osetim čak i bolje nego kod kuće. Hrana mi je bila apsolutno preukusna. Sa velikom zastupljenošću mesa, na šta nisam navikao, ali preukusna. I moram da priznam svoju potpunu slabost prema kajmaku. Bila je ogromna greška što malo nisam poneo u Španiju. Svidelo mi se što

ya que hablamos de tráfico hablaré de mi percepción de la conducción en Serbia. Realmente, noté una diferencia en la forma de conducir con la de España. Debido al altísimo número de fallecimientos por accidente de tráfico, durante más o menos los años dorados de la economía española, se inició un cambio en la cultura vial bastante extremo que hizo que los conductores fueran más respetuosos al volante y se redujera este fatídico porcentaje de muertes. Cuando viajo a otros países, siempre detecto una gran diferencia en la conducción de sus habitantes, pero esto me llamó aún más la atención en los Balcanes, que parece que no hay tanta cultura vial y que se conduce de forma un poco menos organizada (algo muy visible en las pocas rotondas de Belgrado). También quería comentar algo que me parece muy importante y es el carácter serbio. Siempre sabiendo que cuando se generaliza, uno comete errores, a veces bastante grandes, tengo que decir que la forma de ser de los serbios me parece bastante parecida en algunas cosas a la de los españoles. Si bien es cierto que la mayoría de los serbios que conozco han tenido contacto con la cultura española, o han vivido en España, puedo ver que no se parecen mucho a los eslavos o europeos de Centroeuropa, más tímidos, probablemente tranquilos y de actitud más silenciosa y menos jovial. Los serbios parecen más alegres, vitales y mediterráneos, aunque también más directos y sinceros que nosotros. Esta última observación es algo que tengo en la cabeza durante los últimos años, que no sé si será cierto, pero me da la sensación de que todos estos tiempos verbales en pasado y subjuntivo para crear situaciones hipotéticas, irreales o expresar deseos que tiene la lengua española, entre sus muchos y útiles usos también hacen que sea muy sencillo expresarse de forma ambigua y no totalmente clara que para otra cosa. El español, en general, tiende a hablar mucho, decir poco, y el uso del lenguaje (para quien sepa entender todos los matices de la lengua) es fácil de usar para esta función y es una cosa que mi contacto con amigos extranjeros me ha hecho observar y tratar de corregir en mí mismo. Así que, esta actitud serbia, me ha hecho sentir francamente cómodo e integrado. También cabe destacar una inmensa generosidad, que no sé si es cosa de mis amigos o de todos los serbios en general pero que me ha hecho sentir incluso mejor que en casa. La comida me pareció absolutamente deliciosa. Mucha presencia de carne, a

se najraznovrsniji proizvodi, od kojih i neki sa mesom, mogu kupiti u pekari, jer ih možeš jesti u bilo koje doba dana. Nikom u Španiji ne bi na pamet palo da u podne uđe u pekaru i kupi nešto za ručak (još manje jer će svaka sigurno biti zatvorena u vreme ručka), dok je u Srbiji to potuno moguće i nešto što bih ja često radio i što bih voleo da je ostvarivo i u mojoj zemlji. Takođe mi je privuklo pažnju da se uglavnom ne pije voda ili druga pića tokom jela, kao i običaj da se popije čašica rakije pre jela. U Španiji, ako se pije, to se čini na kraju, punog stomaka. Vreme obroka u Srbiji je isto kao i u ostalim zemljama izuzev Španije, što me i nije iznenadilo, kao ni to što među alkoholnim pićima preovlađuju ona sa većim procentom alkohola. U Španiji se tradicionalno pije slabiji alkohol i ređe onaj koji se pije iz čašica. Alkoholna pića koja se ovde obično piju su vino i pivo. Mlađe generacije u Španiji piju žestinu, ali je to nešto što je potpuno zaprepašćujuće za starije, koji žestinu piju samo u posebnim prilikama. Ovih dana otkako sam se vratio u Španiju imam osećaj da je ovde Srbija poznata pre svega zbog tri stvari: odličnog tenisera Novaka Đokovića (koga ovde veoma vole i cene, mnogo viže nego Rodžera Federera), spektakularne košarkaške reprezentacije i zbog rata devedesetih godina prošlog veka. Nije da me čudi da čujem i vidim koliko je rat još uvek prisutan, posebno u ljudima, ali je uvek potresno čuti njihove priče na tu temu. Podseća me na to koliko je Španski građanski rat prisutan u nama jer se uvek, kada se dublje uđe u razgovor, pojavi ta tema. Naježio sam se dok sam slušao neke od priča, posebno onu jedne od mojih drugarica o tome kako je, tada kao mala, imala tačno određeno šta treba da uradi u slučaju da počne bombardovanje, a njenim roditeljima se nešto desilo i ne vraćaju se. Baš u takvim trenucima, dok slušaš ovakve priče, shvatiš koliko su beznačajni bili tvoji problemi u detinjstvu i koliko su mali i ovi danas, kao i to koliko si srećan što živiš u periodu mira. Nikada nisam imao dodira sa pravoslavnom verom i učinilo mi se veoma zanimljivo kako je ona povezana sa Srbijom i njenim ljudima. Takođe je interesantno koliko je pravoslavnih hramova novijeg datuma u Srbiji, dok u Španiji ne samo da se obično ne grade nove crkve, nego su i mnoge od onih postojećih prazne i napuštene od strane sveštenika i vernika. Posebno neverovatan mi se učinio hram Svetog Save, tako ogroman i impresivan dok stojiš ispred njega. Takođe je suživot katolika, pravoslavaca i muslimana u Bosni bio upečatljiv. Kada sam bio izvan Beograda, divio

MI RINCÓN

REFLEJO

MI RINCÓN

REFLEJO

lo que no estoy acostumbrado, pero deliciosa. Y tengo que reconocer mi absoluta debilidad por el kajmak. Fue un error enorme no traer conmigo un poco a España. Me gustó el hecho de que se pudiera comprar productos tan variados y algunos con carne en la panadería (pekara) porque puedes comerlos en cualquier momento del día. A nadie se le ocurriría ir a una panadería en España a mediodía para tomar algo de almuerzo (menos aún porque seguramente estarían cerradas a la hora de comer), en cambio, en Serbia en totalmente posible y algo que yo haría a menudo y que me gustaría que se pudiera hacer en mi país. También me llamó la atención el hecho de que no se beba agua u otras bebidas normalmente durante la comida y la costumbre de tomar un chupito de rakija antes de comer. En España, cuando se hace, se hace al final, con el estómago lleno. El horario de las comidas es el mismo que en el resto de países salvo España, por lo que no me sorprendió, al igual que la mayor presencia de alcohol de alta graduación. En España, tradicionalmente, se bebe alcohol de menos graduación, y menos chupitos. El alcohol que normalmente se bebe aquí es vino y cerveza. Las nuevas generaciones en España sí que bebemos alcohol de alta graduación, pero es algo que resulta extremadamente chocante para las generaciones anteriores, que beben alcohol de alta graduación sólo en ocasiones especiales. De estos días desde que volví a España, tengo la sensación de que aquí se conoce a Serbia principalmente por 3 cosas. Por el excelente tenista Novak Djokovic (a quien se le tiene mucho cariño y aprecio, mucho más que a Roger Federer), por su sensacional equipo de baloncesto y por la guerra de los Balcanes. No es que me sorprendiera ver y oír lo presente que está todavía la guerra, sobre todo en la gente, pero siempre es estremecedor oír los relatos de la gente sobre este asunto. Me recuerda a lo presente que está la Guerra Civil española en nosotros ya que, en cuanto se profundiza un poco en las conversaciones, acaba apareciendo este tema. Se me pusieron los pelos de punta al oír algunas historias, sobre todo la de una de mis amigas que me contaba que cuando era pequeña, tenía un cierto protocolo en caso de que hubiera un bombardeo, a sus padres les pasara algo y no volvieran. Es en momentos, oyendo esas historias, como esos cuando te das cuenta de lo nimios que eran tus propios problemas en tu infancia y lo pequeños que siguen siendo ahora y de lo afortunado que me siento en vivir en un período de paz. Nunca había tenido ningún contacto con

sam se neverovatnim lepotama balkanskih sela i predela. To sam mogao da vidim pri putovanju iz grada u grad kako u Rumuniji, tako i u Bosni i Hrvatskoj, kao i korištenje tradicionalnih metoda na selu. Mećavnik, Višegrad, Trebinje, Mostar, Dubrovnik i Sarajevo su mi bili veličanstveni na različite načine, verovatno zbog toga što imaju strukturu, uticaje i elemente različite od onih koje poseduju gradovi kako u Španiji, tako i u zemljama koje sam ranije posetio. Ostaci rata u Bosni, visoki zidovi od sivog kamena u Dubrovniku ili Stari most u Mostaru neke su od stvari koje su mi ostavile najjači utisak. Ogromna Sme-

la religión ortodoxa y me pareció muy interesante cómo está ligada a Serbia y a su gente. También lo relativamente recientes que son los templos ortodoxos en Serbia, ya que en España, no sólo no se construyen normalmente nuevas iglesias, sino que además muchas están vacías y abandonadas por falta de sacerdotes y creyentes. Especialmente espectacular me pareció el templo de Sveti Sava, colosal e imponente en su vista desde el exterior. También la convivencia de cristianos, ortodoxos y musulmanes en Bosnia resultaba muy visible y llamativa. Cuando estuve fuera de Belgrado, pude apreciar la extrema belleza del campo en

derevska tvrđava jako me je podsetila na rimsku tvrđavu u Kardifu po mnogim svojim karakteristikama; nije li neobično da dva mesta toliko udaljena toliko liče? Obe su ponudile odbrambene bedeme i izdržale zub vremena, tako da izgleda da tu svoju izdržljivost duguju činjenici da su sagrađene baš onako kako jedna

los Balcanes. Esto lo pude ver tanto en Rumanía, como en Bosnia y en Croacia. También el uso de métodos más tradicionales en el campo, según pude ver cuando iba de una ciudad a otra. Mecavnik, Visegrad, Trebinje, Mostar, Dubrovnik y Sarajevo me resultaron espectaculares en aspectos muy diferentes, probable-

tvrđava treba da bude sagrađena da bi na odgovarajući način ispunila svoj zadatak. Ne bih da propustim da kažem nešto o srpskom jeziku, pored onoga što sam već ranije govorio o ćirilici. Ovo je verovatno očigledno za čitaoca, ali srpski mnogo podseća na druge slovenske jezike. Kada sam svojim veoma oskudnim znanjem slovenskih jezika mogao da razumem reči i uočim sličnosti, one mora da su dosta velike. Dobro, ne smem da zaboravim da pomenem broj ljudi koji je znalo barem nešto španskog, očigledno iz telenovela i drugih televizijskih programa. I mada mi telenovele (od kojih mislim da većina i nije španska, nego latinoamerička) ne

deluju kao način za širenje jezika na koji treba biti najponosniji, osećam se baš dobro zbog činjenice da se u jednoj zemlji, tako dalekoj od Španije, znaju španske reči i da su ljudi spremni da razmene nekoliko rečenica sa tobom sa ciljem da ih vežbaju. Od svih evropskih zemalja koje sam posetio, definitivno sam jedino u Sr-

mente por tener una estructura, influencia y elementos distintos de los que poseen las ciudades tanto en España como en otros países que he visitado anteriormente. Los restos de la guerra en Bosnia, las altas murallas de piedra gris en Dubrovnik o el puente de Stari Most en Mostar fueron algunas de las cosas que me produjeron mayor impacto. La inmensa fortaleza de Smederevo me recordó mucho a la fortaleza romana de Cardiff en la mayoría de sus aspectos, ¿no es curioso que dos lugares tan alejados en el espacio se parezcan tanto? Ambos ofrecieron una buena labor defensiva y han sobrevivido al paso de los años así que parece que esta pervivencia en el tiempo debe deberse a que se construyeron como una fortaleza debe construirse para ejercer apropiadamente su cometido. No quería dejar de comentar algo sobre la lengua serbia aparte del tema del cirílico, del que ya hablé anteriormente. Probablemente esto es evidente para el lector, pero se parece mucho a otras lenguas eslavas. Si con el escasísimo conocimiento que tengo de lenguas eslavas podía entender palabras y percibir las semejanzas, el parecido debe ser bastante grande. Bueno, y no puedo olvidar mencionar la cantidad de gente que conocía al menos algo de español, por lo visto debido a las telenovelas y otros programas de televisión. Aunque las telenovelas (la mayoría de ellas creo que ni siquiera son españolas sino de Sudamérica) no me parecen el medio de difusión de una lengua del que estar más orgulloso, sí que me hace sentir muy bien el hecho de que en un país tan lejos de España se sepan palabras en español y la gente esté dispuesta a intercambiar algunas frases contigo con tal de ponerlas en práctica. Definitivamente, de todos los países que he visitado por Europa, Serbia es el único con el que me he encontrado con este tipo de situación. Mi vuelta a casa, 11 días después fue amarga por los sensacionales días vividos allí. Mi experiencia en Serbia ha sido muy positiva y francamente me he sentido muy a gusto y cómodo de una forma tanto global con el país, sus costumbres y todos los aspectos generales, como particular en cuanto al trato de mis amigos y de las personas concretas con las que he estado. Me ha parecido muy sorprendente el buen trato y el cariño que se les ofrece a los extranjeros, y a los españoles, y me he sentido muy arropado, cómodo y buen cuidado. Ha sido definitivamente una grandiosa y única experiencia para mí y, sin duda, tengo pensado volver en algún momento no tan lejano del futuro. Serbia se merece una segunda vez.

biji naišao na ovakvu situaciju. Moj povratak kući jedanaest dana kasnije bio je gorak zbog neverovatnih dana koje sam tamo proveo. Moje iskustvo u Srbiji je bilo veoma pozitivno i zaista sam se osećao prijatno i opušteno na jedan sveobuhvatan način koji se tiče cele zemlje, njenih običaja i opštih odlika, ali i na posebni, koji se tiče ophođenja mojih prijatelja i konkretnih osoba sa kojima sam provodio vreme. Učinio mi se iznenađujuć dobar tretman i ljubaznost na koje ovde nailaze stranci, pa tako i Španci, i osećao sam se veoma sigurno, prijatno i paženo. Bilo je to definitivno jedno veličanstveno i jedinstveno iskustvo za mene i, bez sumnje, već planiram da se vratim u nekom trenutku ne tako daleke budućnosti. Srbija zavređuje drugi put.

MI RINCÓN

REFLEJO

TESORO

REFLEJO

GOVORITE LI SPENGLIŠ? ¿HABLÁIS EL P SPANGLISH? Spengliš – jezički hibrid nastao od španskog i engleskog, prvobitno je bio oblik ulične i porodične komunikacije, a onda je postepeno ušao u književnost, medije i popularnu muziku. Lingvisti i dalje polemišu da li je to prolazni jezički fenomen, dijalekat španskog ili novi jezik, ali za latinose u SAD spengliš je više od toga – on je obeležje njihovog identiteta, na razmeđu dva kontinenta, dve države i dva jezika Spanglish – un híbrido lingüístico derivado del español e inglés. Fue, primeramente, una manera de comunicación callejera y familiar. Fue entonces que paso a paso entró en la literatura, medios y música popular. Los lingüistas siguen discutiendo si se trata de un fenómeno pasajero, de un dialecto del español o de una nueva lengua. Para los latinos en los EE.UU., el spanglish es más que eso. Es una seña de su identidad, entre dos continentes, dos países y dos idiomas.

ogodili ste! Baš kao što i zvuči, spengliš je mešavina engleskog i španskog. Zapravo, to je način komunikacije latinoameričkih imigranata širom Sjedinjenih Američkih Država. Može se reći da počeci spengliša datiraju još iz druge polovine XIX veka kada je Meksiko izgubio nekoliko država u ratu protiv SAD (Florida, Teksas, Arizona...). Na tim teritorijama zvanični jezik postao je engleski, ali je španski ostao u upotrebi u porodičnom okruženju. Međutim, veliki talasi migracija iz Latinske Amerike u drugoj polovini XX veka, koji traju i danas, bili su pravi pokretač za nastanak spengliša. Meksikanci počinju da pristižu 20ih godina prošlog veka, Portorikanci i Kubanci 60-ih, a najviše doseljenika iz Salvadora i Nikaragve stiglo je kasnih 70-ih i 80-ih. Danas su Kalifornija, Njujork, Florida i Teksas države u kojima je hispansko stanovištvo većinsko. Prema popisu iz 2012. godine ukupan broj populacije hispanskog porekla u SAD-u bio je oko 53 miliona, što je predstavljalo 17% američkog stanovništva, dok se procenjuje da će do 2060. biti 128.8 miliona, odnosno 31% populacije. Tako je hispanska manjina ubedljvo najbrojnija, a španski nezvanično drugi jezik. A kako je spengliš nastao i kako ga možemo prepoznati? U početku su imigranti u španski ubacivali reči iz engleskog, prilagođavajući ih izgovoru i gramatici španskog. Čak i kada je bilo odgovarajućih reči na španskom, usled česte upotrebe ustalili su se anglicizmi. Tako je chekear nastalo od „check“, printear od „print“, resetear od „reset“, cachar od „catch“, flipado od „flip out“... Kada je izgovor nekih fraza latinosima bio toliko težak, nastali su primeri poigravanja sa jezikom, kao što je saramambiche od son of a bitch. Često se čitavi izrazi na španskom doslovno prevode sa engleskog pa će na spenglišu izraz I had a good time glasiti tuve un buen tiempo, umesto lo pasé bien na španskom. Međutim, spengliš je najprepoznatljiviji po mešanju engleskog i španskog u jednoj rečenici (¿Vamos a lonchar or what?) ili iz rečenice u rečenicu, što zvuči ovako: Yo no estoy de acuerdo con eso. But, anyhow, I think I will try again to get it. Dvojezični

¡H

abéis acertado! Precisamente como suena. El spanglish es una mezcla del español e inglés. De hecho, se trata de un modo de comunicación entre los inmigrantes latinoamericanos a lo largo de los Estados Unidos. Se puede decir que los comienzos del spanglish provienen de la segunda mitad del siglo XIX cuando México perdió algunos estados en la guerra contra EE.UU. (Florida (?) , Texas, Arizona, etc). En esos territorios la lengua oficial llegó a ser inglés, pero el español se quedó en el uso del entorno familiar. Sin embargo, grandes olas migratorias de América Latina en la segunda mitad del siglo XX, que siguen hoy en día, fueron el verdadero motor para el nacimiento de spanglish. Los mexicanos comenzaron a llegar en los años 20's del siglo pasado, los portorriqueños y cubanos en los 60's, y más inmigrantes de El Salvador y Nicaragua llegaron en los tardíos 70's y 80's. Actualmente California, Nueva York, Florida y Texas son estados en los que la población hispana es mayoritaria. Según el censo del 2012 el número total de la población hispana en los EE.UU. fue de unos 53 millones, lo que representaba 17% de la población americana. Se estima que hasta el 2060 serán 128.8 millones, es decir 31% de la población. De esa manera, la minoría hispana es sin duda la más numerosa y el español es la segunda lengua no oficial. ¿Y cómo spanglish apareció y cómo lo podemos reconocer? Al principio los inmigrantes ponían en español palabras del inglés adaptándolos al pronunciamiento y gramática de español. Incluso cuando en español había palabras adecuadas, por el uso frecuente los anglicismos pasaron al uso normal. Así chekear provino de «check», printear de «print», resetear de «reset», cachar de «catch», flipado de «flip out»… Muchas veces expresiones enteras se traducen literalmente del inglés de modo que en spanglish la expresión «I had a good time» es «tuve un buen tiempo» en vez de «lo pasé bien» en español. Cuando el pronunciamiento de unas frases hechas a los latinos resulta tan difícil, surgen ejemplos de juego con el idioma, como «sarambabiche» creado de «son of a bitch». Sin embargo, el spanglish es más reconocible por el mestizaje de inglés y español en una frase (¿Vamos a lonchar or what?) o de una frase a otra lo que suena así: Yo no estoy de acuerdo con eso. But, anyhow, I think I will try again to get it. Letreros bilingües son inevitables en barrios de ciudades americanas multimillonarias y a menudo se pueden ver anuncios como éste: «Apartments are

Autorka i prevodilac/Autora y traductora: Jelena Bašević; lektor/corrección de pruebas: Xavier Carrera

natpisi nezaobilazni su u predgrađima višemilionskih američkih gradova, pa se često može naići na oglase kao što je ovaj: Apartments are selling like pan caliente and apartments de verdad. Ipak, ovo kombinovanje reči i izraza na španskom i engleskom nije nasumično kao što izgleda. Lingvisti kažu da su se spontano ustalila određena pravila i da je to jedan od najvažnijih razloga da se spengliš može smatrati nezvaničnih dijalektom španskog. Drugi ga nazivaju međujezikom za komunikaciju u periodu adaptacije imigranata na novu sredinu. Polako usvajajući engleski, oni ne žele da se odreknu maternjeg španskog, pa spengliš najviše koriste među svojim sunarodnicima. Ali za latinose u SAD spengliš je više od načina sporazumevanja, to je obeležje njihovog identiteta, jer najbolje opisuje konflikt nastao usled života na razmeđu dva kontinenta, dve države i dva jezika. Odatle i stav da je spengliš novi jezik na tlu SAD-a, sa svojim govornicima, specifičnom kulturom, i da je deo identiteta hispanske manjine, koja se po njemu razlikuje od ostalih imigrantskih grupa u Americi. Ipak, spengliš i dalje nema zvaničan status, iako je od devedesetih deo američke popularne kulture. Da li vam hasta la vista, baby i Livin’ la vida loca zvuče poznato? (Nastaviće se….)

selling like pan caliente and apartments de verdad». No obstante, estas combinaciones de palabras y expresiones en español e inglés no son aleatorias, aunque parezcan. Los lingüistas dicen que de forma espontanea se estabilizaron algunas reglas y que eso es una de las razones más importantes por las que el spanglish se ha convertido en unos de los dialectos no oficiales de español. Otros lo llaman entrelengua para comunicación en el período de adaptación de los inmigrantes al nuevo entorno. Al adquirir el inglés, ellos no quieren renunciar a su español nativo y usan el spanglish más entre sus compatriotas. Pero para los latinos en EEUU, el spanglish es más que una manera de comunicarse, es una seña de su identidad, porque mejor describe el conflicto creado por la vida entre dos continentes (?), dos países y dos lenguas. De ahí la opinión de que el spanglish es una nueva lengua en el territorio de los EE.UU, con sus hablantes, cultura original, y que es parte de la identidad de la minoría hispana, rasgo que hace diferencia de otros grupos migratorios norteamericanos. No obstante, el spanglish todavía no tiene estatus oficial, aunque a partir de los noventa llegó a ser parte de la cultura popular americana. ¿Os suenan «Hasta la vista, baby» y «Livin’ la vida loca»? (Continuará…)

Spengliš nije jedinstveni fenomen. Slično se dešava i sa drugim jezicima u konktaktu: portunjol je mešavina španskog i portugalskog na granici Brazila i Argentine, frangleš mešavina francuskog i engleskog u Kanadi, i kokoliće mešavina italijanskog i španskog u Argentini.

El spanglish no es un fenómeno aparte. Algo parecido ocurre con otros idiomas en contacto: portuñol es mezcla de español y portugués en la frontera entre Brasil y Argentina, flanglais mezcla de francés e inglés en Canadá, y cocoliche mezcla de italiano y español en Argentina.

TESORO

REFLEJO

DEPORTE

REFLEJO

PONOSNI BASKIJSKI „LAVOVI” LOS ORGULLOSOS “LEONES” VASCOS

Autorka /Autora: Marija Gudurić; prevodilac/traductora: Sanja Bojić; lektor/corrección de pruebas: Javier Gutiérrez Lozano

Gledajući istoriju i uspeh fudbalskog kluba Atletik Bilbao, njegove pristalice svakako mogu da tvrde da navijanje za ovaj klub predstavlja čast i privilegiju. Tomando en consideración la historia y el éxito del club de fútbol de Athletic Bilbao, sus seguidores definitivamente pueden decir que el ser aficionado de este club representa un honor y privilegio.

udbal je na sever Španije stigao početkom 90-ih godina 19. veka zajedno sa engleskim lučkim radnicima i španskim studentima koji su se vratili sa studija iz Engleske. Istorija Atletika datira još iz 1898. godine kada je grupa od 33 mladića formirala, doduše nezvanično, fudbalski tim pod imenom Athletic Club. Pri izboru imena očigledan je bio uticaj engleskog jezika, a uprkos zabranama u prošlosti lavovi su do danas ostali verni engleskim korenima, te se klub zvanično zove Athletic Club. Atletik je formalno osnovan 5. aprila 1901. godine i u to vreme najveći rival im je bila ekipa Bilbao FC. Naredne godine ova dva kluba se udružuju kako bi zajedno nastupili na takmičenju koje je organizovano u čast krunisanja kralja Alfonsa XIII, a gde su nastupili pod imenom Bizcaya. Baskijci su se vratili kući sa trofejom, pobedivši u finalu Barselonu rezultatom 2:1. Međutim, kako su se oba kluba iz Bilbaa nalazila pred gašenjem,

l fútbol apareció en el norte de España a los principios de años 90 del siglo XIX, junto con los trabajadores portuarios ingleses y estudiantes españoles que regresaron tras sus estudios en Inglaterra. La historia de Athletic data desde el 1898, cuando un grupo de 33 jóvenes formaron -aunque no oficialmente- un equipo de fútbol bajo el nombre Athletic Club. Es obvia la influencia del inglés que predominó a la hora de elegir el nombre, y a pesar de las prohibiciones en el pasado, los leones siguen siendo fieles a sus raíces inglesas, así que el nombre oficial que lleva el club es Athletic Club. Athletic fue fundado formalmente el 5 de abril de 1901 y en esa época su rival más grande era el equipo de Bilbao FC. Al año siguiente, estos dos equipos se unieron para participar juntos en una competición organizada en honor de la coronación del rey Alfonso XIII, y en la que actuaron bajo el nombre Bizcaya. Los vascos regresaron a casa con el trofeo, ganándole al Barcelona en la final con un resultado de 2:1. Sin embargo, como los dos equipos de Bilbao estaban a punto de desaparecer, un paso lógico siguió, su unión - Bilbao FC se incorporó a Athletic en 1902 y ya al año siguiente ganaron su primera Copa del Rey. Athletic Bilbao ha levantado este trofeo 23 veces hasta la fecha, y únicamente Barcelona puede enorgullecerse por tener 3 trofeos más. La aspiración de los vascos por la independencia que perdura desde hace siglos,

usledio je logičan korak, njihovo spajanje - FK Bilbao se 1902. godine pripaja Atletiku i već sledeće godine osvajaju prvi Kup Kralja (La Copa del Rey). Atletik Bilbao je do danas 23 puta podizao ovaj trofej, a jedino još Barselona može da se podiči sa 3 trofeja više. Vekovna želja Baskijaca za samostalnošću ogleda se i u nesvakidašnjoj selekciji igrača. Naime, za Atletik Bilbao mogu da igraju jedino igrači baskijskog porekla ili oni koji su ponikli u nekoj od kantera (šp. cantera, omladinski pogon) u baskijskoj regiji. Ovo pravilo je u početku bilo još oštrije, budući da je ceo tim morao da bude sastavljen isključivo od Baskijaca, ali je ono ukinuto početkom Frankove diktature, koja je donela i zabranu korišćenja stranih reči, pa je tako klub morao da „hispanizuje” svoje ime u Atlético Bilbao. Ni posle 40 godina diktature ponosni Baskijci nisu zaboravili svoju istoriju i klub posle Frankove smrti 1977. godine vraća stari naziv Athletic Club. Atletik Bilbao nikada nije ispao iz Primere, što je pošlo za rukom još samo Barseloni, Realu i Atletiku iz Madrida. U razdoblju od 1902. do 1984. godine Atletik je osvojio sve svoje trofeje - osam titula prvaka Španije, 23 titule u Kupu Kralja i jedan trofej španskog Superkupa. Te 1984. godine Baskijci su uzeli „triplu krunu”, osvojivši sva tri nacionalna takmičenja. Posle ovog istorijskog uspeha, Atletik nije osvojio nijedan trofej. Najbliži tome bili su 2009. kada su igrali finale Kupa Kralja i Superkup Španije i 2012. godine kada su opet poraženi u pos-

DEPORTE

REFLEJO

DEPORTE

REFLEJO

se refleja en la inusual selección de jugadores. Por lo visto, en el Athletic Bilbao pueden jugar solamente jugadores de origen vasco o los provenientes de una cantera de la región vasca. Esta regla era aún más severa al principio, ya que todo el equipo tenía que ser compuesto de jugadores vascos exclusivamente, pero ésta fue anulada con la llegada de dictadura de Franco, quien también introdujo la prohibición del uso de palabras extranjeras, así que el club tuvo que «hispanizar» su nombre a Atlético Bilbao. Ni tras 40 años de dictadura los orgullosos vascos olvidaron su historia y el club cambió su nombre por el antiguo Athletic Club en 1977, después de la muerte de Franco. Athletic Bilbao nunca ha estado fuera de la Primera, la cosa que aparte lograron solamente Barcelona, Real y Atlético Madrid. Entre 1902 y 1984, el Athletic llegó a ganar todos sus trofeos - ocho títulos de la liga española, 23 títulos de Copa del Rey y un trofeo de Supercopa de España. Ese 1984 los vascos se llevaron la «triple corona», ganando las tres competiciones nacionales. Después de este éxito histórico, el Athletic no ha ganado ningún trofeo. Estuvieron muy cerca de hacerlo en el 2009 cuando jugaron en las finales de La Copa del Rey y la Supercopa de España, y en

lednjoj utakmici Kupa Kralja, ali i u finalu UEFA Liga Evrope. Vodeći se politikom angažovanja lokalnih igrača, Atletik je jedan od retkih klubova u Španiji, koji ne kuburi sa dugovima. Njihova omladinska škola Lesama (Lezama) jedna je od najproduktivnijih u svetu i iz nje su izašla brojna poznata imena Španskog fudbala - Fernando Ljorente (Fernando Llorente), Aric Aduris (Aritz Aduriz), Fransisko Jeste (Francisco Yeste), a među poslednjima je i mlada zvezda u usponu Iker Muniain (Iker Muniain). Atletik Bilbao svoje utakmice igra na stadionu San Mames (San Mamés, na srpskom Sveti Mamant) – poznatom i kao Katedrala (La Catedral) – nazvanom po crkvi pored koje je izgrađen. Sveti Mamant je hrišćanski mučenik koga su Rimljani bacili lavovima, a koje je on uspeo da pripitomi i upravo odatle potiče Atletikov nadimak lavovi. San Mames je najstariji stadion u Španiji i izgrađen je 1913. godine, a tačno sto godina kasnije Bilbao je dobio novi San Mames koji se nalazi odmah uz stari stadion. Novi stadion može da primi više od 54,000 ljubitelja „najvažnije sporedne stvari na svetu“ i ocenjen je sa pet zvezdica od strane UEFA.

Rafael Moreno Aransadi (Rafael Moreno Aranzadi), poznatiji kao Pićići (Pichichi), legenda je kluba sa San Mamesa za koji je nastupao u periodu 1911-1921. godine. Fantastična karijera ovog napadača prekinuta je u 29. godini života kada je preminuo od tifusa. U njegovu čast, nagrada za najboljeg strelca Primere koju dodeljuje španska Marka nosi ime Pićići, dok je po Telmu Sari (Telmo Zarra), takođe proslavljenom igraču Atletika, nazvana nagrada za najboljeg domaćeg strelca lige koju isto dodeljuje Marka. Telmo Sara je punih 60 godina držao rekord Primere sa 38 postignutih pogodaka tokom jedne sezone, sve dok ga Kristijano Ronaldo nije prestigao 2011. godine sa 41 golom. Rafael Moreno Aranzadi, más conocido como Pichichi, leyenda del club de San Mamés, miembro de 1911 a 1921. A la edad de 29 años, la fantástica carrera de este atacante fue interrumpida cuando murió de tifus. En su honor, el premio al mejor marcador de la Primera que concede el Marca, lleva el nombre de Pichichi, mientras que según Telmo Zarra, igualmente un jugador célebre de Athletic, fue nombrado el premio al mejor marcador local de la liga que también cede el Marca. Telmo Zarra mantuvo el récord de 38 goles marcados en una sola temporada de Primera durante 60 años, hasta que Cristiano Ronaldo no lo batió en 2011 con 41 goles.

2012 cuando fueron derrotados de nuevo en el último partido de La Copa del Rey. Lo mismo ocurrió en la final de la Liga Europea de UEFA, de aquel mismo 2012. Gracias a su política de encargar solamente jugadores locales, el Athletic es uno de los pocos clubes de España que no tiene problemas con deudas. Su cantera de Lezama es una de las más productivas del mundo y de ella salieron muchos nombres bien conocidos del fútbol español: Fernando Llorente, Aritz Aduriz, Francisco Yeste, y entre ellos el joven Iker Muniain, estrella en ascenso. Athletic Bilbao juega sus partidos en el estadio San Mamés, – conocido también como La Catedral – debido a la catedral que acompaña a un lado del inmueble. San Mamés fue un mártir cristiano al que los romanos arrojaron a leones, pero él consiguió domarlos y justo de ahí viene el apodo de Athletic leones. San Mamés es el estadio más antiguo de España y fue construido en 1913. Exactamente 100 años más tarde Bilbao obtuvo el nuevo estadio de San Mamés que se encuentra justo al lado del antiguo. El nuevo estadio puede acoger más de 54.000 aficionados y es considerado como un campo de cinco estrellas por parte de UEFA.

Atletik je prepoznatljiv i po crveno-belim dresovima, koje igrači nose još od 1910. godine. Prvobitna kombinacija boja na dresovima Atletika bila je plavo-bela, po uzoru na engleski klub Blekburn Rovers, budući da su prvi španski klubovi kupovali dresove engleskih klubova za svoje igrače. Anegdota kaže da jednom prilikom Lavovi nisu uspeli da pronađu na Ostrvu dresove Blekburna i da su jedini dostupni bili oni koje su nosili igrači Sautemptona, sa crvenim i belim prugama.

El Athletic es famoso por sus camisetas en color rojo y blanco, que llevan desde el 1910. La original combinación de colores de camisetas de Athletic era de azul y blanco, similares a las del club inglés Blackburn Rovers, ya que los primeros clubes españoles compraban camisetas de clubes ingleses para sus jugadores. Una anécdota cuenta que en una ocasión, los Leones no consiguieron encontrar las camisetas de Blackburn en la Isla y que las únicas camisetas disponibles eran las de jugadores de Southampton, camisetas a rayas de color rojo y blanco.

DEPORTE

REFLEJO