15
www.rethemnosnews.gr
aφιέρωμα
ΣΑΒΒΑΤΟ 7 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 2020
Ιστορικές περιηγήσεις 37
ΓΡΑΦΕΙ Ο ΧΑΡΗΣ ΣΤΡΑΤΙΔΑΚΗΣ
Δρ Παιδαγωγικής-Ιστορικός Ερευνητής - Συγγραφέας strharis@yahoo.gr
Ανθεμούσα, Δρυούσα,Υδρύλη, σήμερα καθημαγμένη: η Σάμος της καρδιάς μας
1 Στις σημερινές «Ιστορικές περιηγήσεις», που με την ευγενική παραχώρηση των υπευθύνων της εφημερίδας «Ρέθεμνος» καταλαμβάνουν τέσσερις ολόκληρες σελίδες στο κέντρο της, θα προσπαθήσω να παρουσιάσω σύντομα ένα νησί που είναι σε όλα του ευλογημένο. Είναι ευλογημένο από την ιστορία και τη φύση του, όμως άτυχο στον τομέα της τρωτότητας, είτε πειρατές ήταν αυτοί στο παρελθόν που το ερήμωναν είτε ο εγκέλαδος που το λάβωσε πριν από μία εβδομάδα και εξακολουθεί να το συνταράσσει.
4
2 Τα τελευταία 120 χρόνια η Σάμος, γιατί περί αυτής πρόκειται, τα έτη 1904 κι εφέτος, υπέστη δύο μεγάλες σεισμικές καταστροφές. Θα προσπαθήσω λοιπόν τιμής ένεκεν, στις δύσκολες ώρες που περνά, να την περιγράψω στους φιλίστορες και φιλόκαλους αναγνώστες. Να την περιγράψω με τα μάτια ενός ξένου μεν, που την επισκέπτεται όμως επί 32 συναπτά έτη ως γαμπρός της, και που διατηρεί σ’ αυτήν ένα καταφύγιο, που ευτυχώς δεν έπαθε σοβαρές ζημιές από τον πρόσφατο αρμαγεδδώνα.
5
Η γεωγραφική του θέση την έχει ευνοήσει, με το να βρίσκεται δίπλα στην Ασία, από την οποία την χωρίζει ο «Επταστάδιος πορθμός», απόσταση δηλαδή μόλις (186×7=)1302 μέτρων, ενώ στο ύψος του οικισμού Ποσειδώνιο η απόσταση αυτή μειώνεται στα 700 μέτρα. Η πλούσια Ιωνία αποτελούσε για τη Σάμο μέχρι και το 1912, που ενώθηκε με τη ελληνικό βασίλειο, την φυσική της ενδοχώρα, από την οποία αντλούσε πόρους και με την οποία αντάλλασσε ιδέες και πολιτισμό. Παράλληλα είχε διαρκή επικοινωνία τόσο με τα Δωδεκάνησα όσο και με την Ικαρία, τη Χίο και τη Λέσβο.
7
3
Ακόμα μέχρι σήμερα, που οι αποστάσεις έχουν μικρύνει, μια απαραίτητη για τους επισκέπτες του νησιού ημερήσια εκδρομή είναι εκείνη από το Πυθαγόρειο στο Κουσάντασι (ελληνιστί Νεάπολη) και στην Έφεσο. Σημειωτέον ότι η αρχαία αυτή πόλη σώζεται όχι ως ερειπιώνας αλλά σε επίπεδο ακόμα και δευτέρου ορόφου, όπως για παράδειγμα η ονομαστή βιβλιοθήκη του Κέλσου. Κι όσο για τον τουρισμό της Σάμου, αυτός μπορεί να μην είναι εξίσου μαζικός με της Κρήτης, όμως ήταν και παραμένει υψηλού πολιτιστικού επιπέδου, κατά βάση αρχαιολατρικός και φυσιολατρικός.
Εξίσου εντυπωσιακή είναι η βλάστηση, που περιλαμβάνει κυρίως πευκοδάση με αλλεπάλληλες συστάδες ορθόκλαδων κυπαρισσιών, που χαρακτηρίζουν τελικά την εικόνα του νησιού. Στον τομέα της βλάστησης η Σάμος είναι ευνοημένη, γεγονός όμως που αποτελεί αλλεπάλληλων καταστρεπτικών πυρκαγιών, τις οποίες ούτε οι πυροσβεστικές δυνάμεις αλλά ούτε και οι εκατοντάδες εθελοντές πυροσβέστες του νησιού δεν μπορούν να ελέγξουν. Η τελευταία μεγάλη πυρκαγιά ήταν του έτους 2000, κατά την οποία κάηκαν 145.000 στρέμματα.
Θα την περιγράψω με την αναγκαία απόσταση του απομακρυσμένου Κρητικού, που όμως διατηρώ στο νησί πολλούς συγγενείς -πεθερά, γυναικάδελφο, ξαδέλφια και φίλους- οι οποίοι εθίγησαν βαθύτατα από τα 6,7 Ρίχτερ της προπερασμένης Παρασκευής. Προς τιμήν αυτών των ανθρώπων, που ξεσπιτώθηκαν και που έχουν μπροστά τους έναν βαρύ χειμώνα, οι σημερινές «Αναδιφήσεις» θα έχουν χρώμα πρασινογάλαζο, της φύσης δηλαδή και της θάλασσας της «Ηδείας Νήσου Σάμου».
6 Οι φυσιολάτρες εντυπωσιάζονται καταρχήν από το γεγονός ότι ένα νησί 477 τετραγωνικών χιλιομέτρων, δυόμιση φορές μικρότερο από το νομό Ρεθύμνης, μπορεί να έχει μια ανεπτυγμένη οροσειρά στα ανατολικά του, την Άμπελο ή Καρβούνη, και ένα υψηλό συγκρότημα στα ανατολικά του, του αγέρωχου και κατάφυτου Κέρκη, με την κορυφή Βίγλα να υψώνεται στα 1443 μέτρα. Ανάμεσά τους αναπτύσσονται μικροσκοπικές πεδιάδες, με μεγαλύτερη εκείνη της Χώρας, στην οποία είναι χωροθετημένο το αεροδρόμιο του νησιού, ένα από τα καλύτερα στο νησιωτικό χώρο.
8
Ευνοημένη είναι η Σάμος και στον τομέα των βροχοπτώσεων, τις οποίες η αυξημένη βλάστηση καταφέρνει και συγκρατεί, εμπλουτίζοντας τους υπόγειους υδροφόρους ορίζοντες. Έτσι αυτοί μπορούν και εκτονώνονται όχι μόνο με διαρκή ροή ποταμών αλλά και με εκατοντάδες πηγές, πολλές από τις οποίες έχουν διαμορφωθεί σε κρήνες. Από μόνες τους οι κρήνες αυτές αποτελούν ένα ενδιαφέρον πολιτισμικό κεφάλαιο του νησιού, κατασκευασμένες είτε από ασβεστόλιθο είτε από μάρμαρο, σε πολλούς ρυθμούς. ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΣΤΗ ΣΕΛ. 16
16
www.rethemnosnews.gr
αφιέρωμα
ΣΑΒΒΑΤΟ 7 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 2020
9 Η γειτνίαση με τη Μικρασία και ειδικότερα με τη χερσόνησο της Μυκάλης, με την οποία ήταν κάποτε ενωμένη, οδήγησε όχι μόνο στο πέρασμα με κολύμβηση πολλών ζώων στο νησί αλλά και στην απομόνωση μερικών απ’ αυτά, τα οστά των οποίων εκτίθενται στο Παλαιοντολογικό Μουσείο. Παράλληλα η Σάμος αποτελεί μια ύστατη κοιτίδα επιβίωσης ζώων που από αλλού έχουν εξαφανιστεί ή που κινδυνεύουν να εξαφανιστούν.
10 Έτσι ο επισκέπτης εκπλήσσεται όταν τύχει να συναντηθεί με κάποιο τσακάλι ή ακούει το βράδυ τα ουρλιαχτά τους, αλλά και με αγριογούρουνα και με χαμαιλέοντες, καθώς βέβαια και με κροκοδειλάκια (στο σαμιώτικο γλωσσικό ιδίωμα «κουρκούδιαλοι») και πολύ περισσότερο με φώκιες, όπως η γνωστή μασκότ του νησιού «Αργυρώ», που δυστυχώς κάποιοι ασυνείδητοι ψαράδες σκότωσαν με πυροβόλο όπλο προ τριετίας.
11 Η ιστορία του νησιού στα προϊστορικά και στα πρώτα ιστορικά χρόνια είναι λίγο πολύ γνωστή, με πιο ένδοξη περίοδο εκείνη του τυράννου Πολυκράτη, στο δεύτερο μισό του 6ου π.Χ. αιώνα. Αφού κατέλαβε την εξουσία λυμαίνονταν το Αιγαίο με τον στόλο του από εκατό διήρεις («σάμαινες») και χίλιους τοξότες. Τελικά έπεσε θύμα του σατράπη των Σάρδεων Οροίτη, που αρχικά τον έγδαρε και στη συνέχεια τον σταύρωσε. Να σημειώσουμε ότι η Σάμος είχε δημιουργήσει σημαντικές αποικίες, μεταξύ των οποίων στην κοντινή Έφεσο, στην Αμοργό, στη Σαμοθράκη, στη Θράκη και στη Σικελία.
13
12 Κατά τα ελληνιστικά χρόνια αποτέλεσε σημαντική βάση του πτολεμαϊκού στόλου και στη συνέχεια πέρασε στην εξουσία των Σελευκιδών. Το 189 π.Χ. οι Ρωμαίοι την παραχώρησαν στο Βασίλειο της Περγάμου, όπου διατηρήθηκε ακμαία και ανθηρή. Από τον 4ο αιώνα μ.Χ. άρχισε να εμφανίζεται ως έδρα επισκόπου ενώ από τον 7ο αποτέλεσε βυζαντινό θέμα. Τον 13ο αιώνα πέρασε στην κυριαρχία της Γένοβας, περίοδος από την οποία σώζεται ένα κάστρο, ενώ οι συχνές πειρατικές επιδρομές οδήγησαν τους κατοίκους είτε σε μετανάστευση σε άλλα νησιά είτε σε κατοίκηση σε απομονωμένες ορεινές θέσεις, σε σημείο που το νησί να αναφέρεται από τους περιηγητές ως ακατοίκητο.
14
Η κατάσταση άλλαξε περί το έτος 1550, όταν κάποια στιγμή ανοιχτά της Σάμου πέρασε ο τουρκικός στόλος με ναύαρχο τον γνωστό μας από την μεταγενέστερη καταστροφή του Ρεθύμνου Ουλούτζ Αλή. Ο πηδαλιούχος του Πάτμιος Νικόλαος Σαρακίνης του ζήτησε την παραχώρηση του σχεδόν έρημου νησιού, πράγμα που έκανε, παραχωρώντας του με μεγάλα προνόμια, μεταξύ των οποίων την απαγόρευση εγκατάστασης μουσουλμάνων. Στη συνέχεια οργανωμένες εθνικοτοπικές ομάδες εγκαταστάθηκαν και μερικές φορές έδωσαν το όνομα στους οικισμούς, όπως οι Μυτιληνιοί, ο Πύργος (από την Ηλεία), οι Αρβανίτες κ.ά. Ο Πύργος του Σαρακίνη αποτελεί σήμερα αξιοθέατο του νησιού.
Σταδιακά διαμορφώθηκαν δύο μεγάλες αστικές οικήσεις, το Βαθύ και το Καρλόβασι και 33 χωριά, όλα τους μεγάλα σε μέγεθος συγκριτικά με τους κρητικούς οικισμούς. Μετά τη Γαλλική επανάσταση το νησί συγκλονίστηκε από τη σύγκρουση επαναστατών εμπνεόμενων απ’ αυτήν, που ονομάστηκαν «Καρμανιόλοι», με τους προεστούς, που έμειναν γνωστοί ως «Καλικάντζαροι». Η σύγκρουση έφτασε στα όριά της κατά την επανάσταση του 1821, η οποία δεν οδήγησε σε λύση του εθνικού ζητήματος αλλά σε καθεστώς Ηγεμονίας. Πολλοί από τους διοικητές της Κρήτης εναλλάσσονταν με εκείνους της Σαμιακής Πολιτείας, όπως για παράδειγμα ο Κωστής Αδοσίδης πασάς και ο Γεώργιος Βέροβιτς.
15 Ακολούθησε μεγάλο μεταναστευτικό κύμα προς τις νέες χώρες, που δεν μπόρεσε να ανασταλεί με την Ένωση με την Ελλάδα το 1912. Κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο η Σάμος είχε την τύχη αρχικά να κατακτηθεί από Ιταλικά στρατεύματα, που πολιτεύτηκαν σχετικά ήπια. Όμως η μεταγενέστερη κατάκτηση από τους Γερμανούς, μετά από εξοντωτικούς βομβαρδισμούς, οδήγησε μεγάλο μέρος του πληθυσμού σε καταφυγή στη Μέση Ανατολή, μέσω της Τουρκίας. Μετά την απελευθέρωση ακολούθησε εκτεταμένος εμφύλιος πόλεμος. Απέναντι στις καλά οπλισμένες δυνάμεις του πιστού στη βασιλεία ελληνικού στρατού αντιπαρατέθηκαν οι ριζοσπαστικοποιημένοι στον στρατό της Μέσης Ανατολής Σαμιώτες, με στρατιωτικό διοικητή τον συνταγματάρχη Γιάννη Μαλαγάρη, σ’ έναν αγώνα απέλπιδα και ιδιαζόντως σκληρό.
17 16 Μεταπολεμικά συνεχίστηκε η πληθυσμιακή συρρίκνωση του νησιού εξαιτίας της μετανάστευσης, κατευθυνόμενης προς την Αθήνα αλλά και προς την Αυστραλία και τον Καναδά. Έτσι σήμερα το νησί μετρά μόλις 33 χιλιάδες κατοίκους, πληθυσμός που φαίνεται να έχει σταθεροποιηθεί με τη βοήθεια του τουριστικού ρεύματος και δευτερευόντως της λειτουργίας πανεπιστημιακών σχολών στο Καρλόβασι. Μέχρι πρότινος ένα όχι ευκαταφρόνητο μέρος του τουρισμού της Σάμου προερχόταν από την Τουρκία, το οποίο όμως μετά το πραξικόπημα του 2016 σταδιακά έχει ελαττωθεί.
Οι επισκέπτες έχουν την ευκαιρία να επισκεφθούν τα τρία σπουδαία επιτεύγματα της αρχαιότητας, που είχαν εντυπωσιάσει κι αυτόν τον Ηρόδοτο, που τα είχε περιγράψει. Το πρώτο και πιο γνωστό είναι το Ευπαλίνειο όρυγμα, μια σήραγγα δηλαδή προσαγωγής νερού στην αρχαία πρωτεύουσα, μήκους 1.036 μέτρων, που διανοίχτηκε ταυτόχρονα από τις δύο πλευρές του βουνού. Σήμερα, μετά την ανασκαφή της Γερμανικής Αρχαιολογικής Σχολής, και τις πρόσφατες επισκευές μετά από τις ζημιές που είχε υποστεί και πάλι από σεισμό, το υδραγωγείο αυτό είναι και πάλι επισκέψιμο, σε τμήμα του αλλά και στο σύνολό του με μικρές ομάδες και συνοδό. Ένα δεύτερο λιγότερο γνωστό αντίστοιχο έργο είναι εκείνο του ρωμαϊκού υδραγωγείου, υπολείμματα του οποίου σώζονται κατά τόπους.
17
www.rethemnosnews.gr
αφιέρωμα
ΣΑΒΒΑΤΟ 7 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 2020
19
20
18 Τα άλλα δύο αρχαία «θαύματα» της Σάμου, για τα οποία ο Ηρόδοτος την ανήγαγε σε πρώτη πόλη ανάμεσα στις ελληνικές και τις βαρβαρικές («πολίων πασέων πρώτην ελληνίδων και βαρβάρων») ήταν ο Ναός της Ήρας κοντά στο σημερινό χωριό Ηραίον. Ήταν ο μεγαλύτερος που είχε συναντήσει ποτέ. Το τρίτο επίτευγμα ήταν το «χώμα εν θαλάσση», ένας μόλος δηλαδή μήκους 360 μέτρων, πάνω στον οποίο έχει θεμελιωθεί το σύγχρονο λιμάνι του Πυθαγορείου και ο οποίος παραμένει κατά τόπους ορατός. Στα έργα αυτά θα πρέπει να προσθέσουμε τα πολυκράτεια τείχη, μήκους 6430 μέτρων, τα οποία προστάτευαν την αρχαία πόλη, περικλείοντας μια έκταση 1,2 τ. χλμ. Μεγάλο μέρος τους διασώζεται και μάλιστα σε σημαντικό ύψος.
Την εποχή εκείνη η Σάμος ανέδειξε σημαντικές σε πανελλήνιο -και όχι μόνο- επίπεδο προσωπικότητες. Πιο γνωστός όλων είναι ο μαθηματικός και φιλόσοφος Πυθαγόρας, ενώ εξίσου σημαντικός υπήρξε ο εισηγητής του ηλιοκεντρικού συστήματος Αρίσταρχος. Στο ίδιο επίπεδο βρίσκεται και ο Επίκουρος, ιδρυτής της γνωστής φιλοσοφικής σχολής, ενώ πρωτοπόροι στη γλυπτική αναδείχτηκαν οι Ροίκος και Θεόδωρος. Ο Ηρόδοτος μας παρέδωσε επίσης το όνομα του Σάμιου θαλασσοπόρου Κωλαίου, που υπήρξε ο πρώτος που έφτασε στο Γιβραλτάρ και πέρασε στον Ατλαντικό Ωκεανό. Από τα νεότερα χρόνια μπορούμε να αναφέρουμε τον πρωθυπουργό Θεμιστοκλή Σοφούλη, τον μουσικό Μανόλη Καλομοίρη και μια σειρά λαϊκών μουσικών, μεταξύ των οποίων πιο γνωστοί υπήρξαν οι ρεμπέτες Κώστας Ρούκουνας και Οδυσσέας Μοσχονάς.
Η Σάμος δεν έχει βέβαια μόνο μνημεία της αρχαιότητας αλλά και σημαντικά βυζαντινά. Μεγάλες βασιλικές έχουν ανασκαφεί στο Κάστρο του Πυθαγορείου, στην «Παναγίτσα», στο Ηραίον, στα Τρία Δόντια, στον Κέδρο, στο Κάστρο του Λαζάρου και αλλού. Αλλά και τα νεότερα μνημεία είναι επίσης σημαντικά, αφού συγκροτούν μια ιδιότυπη παραδοσιακή αρχιτεκτονική, που χαρακτηρίζεται από γενικευμένη χρήση των κεραμοσκεπών, από τα πολυάριθμα σαχνισιά (κιόσκια), από μπαγδατιά και τσατμάδες, από την χωρίς περιορισμούς χρήση των χρωμάτων κ.ά. Είναι ακριβώς η περίπτωση των παραδοσιακών οικισμών, που είχαν λαβωθεί από τον σεισμό του 1904 αλλά είχαν επισκευαστεί με τα ίδια υλικά, ενώ σήμερα κινδυνεύουν να μετατραπούν σε τσιμεντόσπιτα ή και να μην επισκευαστούν καθόλου.
23
21 Το ίδιο ισχύει και για τα νεοκλασικά κτίσματα του νησιού, τα οποία είναι πολύ περισσότερα απ’ όσα μπορεί να φανταστεί κανείς και σε κάθε περίπτωση περισσότερα αναλογικά από εκείνα της νεοκλασικής πρωτεύουσας του ελληνικού κράτους, της Αθήνας. Νεοκλασικά είναι πολλά από τα κτήρια των σχολείων του νησιού, πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια, οικοδομημένα με χορηγίες μερικά απ’ αυτά. Νεοκλασικά είναι στο Βαθύ και ιδιαίτερα στο Καρλόβασι και τα σπίτια της αστικής τάξης καθώς και πολλά από τα βιομηχανικά κτήρια του νησιού.
24 Σημαντικό τμήμα των αξιοθέατων της Σάμου συγκροτούν οι χριστιανικοί ναοί, από τις παλαιοχριστιανικές βασιλικές μέχρι τους ναούς του 11ου αιώνα αλλά κι εκείνους πριν από την «ερήμωση» του νησιού, όπως και τους μεταγενέστερους του «επαναποικισμού». Πολλοί απ’ αυτούς είναι μεγάλων διαστάσεων, όπως άλλωστε είναι και τα περισσότερα από τα μοναστήρια του νησιού. Η θρησκευτική ζωή παραμένει έντονη, με τα πανηγύρια από «τ’ Αή Γιωργιού μέχρι τ’ Αή Δημητριού» να χαρακτηρίζονται από κοσμοσυρροή. Πολύ συχνά προσφέρεται σ’ αυτά «κεσκέκι», το οποίο εσχάτως έχει εξελληνιστεί σε «γιορτή»!
22 Επιφανή βιομηχανικά κτήρια δεν είναι μόνο πολλά από τα ελαιουργεία και τα σαπουναριά του νησιού, αλλά και αρκετές από τις καπναποθήκες του και ιδιαίτερα τα ταμπακαριά του, τα οποία άνθησαν την περίοδο 1880-1930. Στην περίοδο εκείνη αναφέρεται το μυθιστόρημα «Το ταμπάκικο» του πιο γνωστού Σαμιώτη λογοτέχνη, του Κώστα Καλατζή, κατά την οποία λειτουργούσαν σύλλογοι τόσο των βυρσοδεψών όσο και των εργατών των βυρσοδεψείων. Για τις ανάγκες τους λειτουργούσαν στο Καρλόβασι ακόμη και τροχιόδρομοι (τραμ), αρχικά ιππήλατοι και στη συνέχεια ατμήλατοι, σε μια εποχή που μόνο η Αθήνα, η Θεσσαλονίκη, η Πάτρα, ο Βόλος και η Καλαμάτα διέθεταν τέτοιους. Να σημειώσουμε με την ευκαιρία ότι η εικονιζόμενη εκκλησία στο βάθος της φωτογραφίας είναι αυτή ακριβώς που έγινε εσχάτως γνωστή από την κατάρρευση τμήματός της με τον σεισμό.
25 Η θάλασσα που περιβάλλει τη Σάμο είναι εξαιρετικής καθαρότητας, γεγονός που διαπιστώνουν έμπρακτα οι καταδυόμενοι, που απολαμβάνουν την απίστευτη ορατότητά της. Η ζωή μέσα της είναι έντονη, εφόσον δεν εφαρμόζονται ληστρικοί τρόποι αλιείας αλλά και είναι αδιανόητοι άλλοι, όπως ο δυναμίτης και οι χλωρίνες. Οι παραλίες του νησιού είναι από τις ομορφότερες του Αιγαίου, με πιο εντυπωσιακές εκείνες των βορείων παραλίων (Τσαμαδού, Λεμονάκια, Τσάμπου, Ποτάμι Καρλοβάσου κ.λπ.) αλλά και άλλες, όπως του Μπάλου, της Μυκάλης και της Ψιλής Άμμου. Πάνω απ’ όλα όμως ξεχωρίζουν το Μικρό και το Μεγάλο Σεϊτάνι, που τελούν υπό καθεστώς απόλυτης προστασίας, γεγονός που αποκλείει όχι μόνο την ομπρελική «αξιοποίηση» αλλά ακόμα και την οδική πρόσβαση.
Από την αρχαιότητα και μέχρι και σήμερα σημαντικό τμήμα της οικονομίας του νησιού συγκροτείται από το αμπέλι και το παραγόμενο απ’ αυτό κρασί. Η κατεξοχήν καλλιεργούμενη ποικιλία είναι το λευκό μοσχάτο και σε πολύ μικρότερες ποσότητες φωκιανό και ρητινό. Σήμερα 2.500 γεωργοί Σαμιώτες καλλιεργούν 15,5 τετραγωνικά χιλιόμετρα αμπελιού, παράγοντας ετησίως 8.000 τόνους κρασιού, το οποίο έχει τιμή πώλησης τριπλάσια της συνήθους στην υπόλοιπη Ελλάδα. Μέχρι σήμερα το σαμιώτικο κρασί χρησιμοποιείται προνομιακά στη θεία ευχαριστία της ορθόδοξης εκκλησίας ενώ απ’ αυτό εξακολουθεί να έχει πρόσοδο, με τη μορφή δασμού, και η καθολική αρχιεπισκοπή.
26 Στον τομέα της θάλασσας εντυπωσιάζει επίσης η ζωντάνια της ναυπηγικής βιοτεχνίας του νησιού, με τη χρήση του τοπικού πεύκου, που θεωρείται ως εξαιρετική πρώτη ύλη. Αρκετοί καραβομαραγκοί δραστηριοποιούνται μέχρι σήμερα στο Καρλόβασι, στον Πύργο, στους Δρακαίους και, προπάντων, στον αποκλειστικά ναυπηγικό οικισμό του Αγίου Ισιδώρου στη δυτική ακτή, όπου ο χρόνος φαίνεται κυριολεκτικά να έχει σταματήσει. Και μόνο για την επίσκεψή του, την περιήγηση ανάμεσα στα εγκαταλελειμμένα παραθαλάσσια σπιτάκια του και τη μυρωδιά του πεύκου που αναδύεται παντού, αφού μ’ αυτό σκαρώνεται μια πεντάδα σκαφών κάθε φορά, αξίζει μια επίσκεψη στη Σάμο. ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΣΤΗ ΣΕΛ. 18
18
www.rethemnosnews.gr
αφιέρωμα
ΣΑΒΒΑΤΟ 7 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 2020
29 28 27 Στον τομέα των αρχαιολογικών Μουσείων η Σάμος διαθέτει δύο, που είναι εξαιρετικά. Το αρχαιότερο είναι εκείνο στην πρωτεύουσα Βαθύ (για την ακρίβεια στον «Λιμένα Βαθέως»), το οποίο είναι διάσημο στον αρχαιολογικό κόσμο για τα εκθέματά του από τον ναό της Ήρας, μερικά από τα οποία είναι ξύλινα και άλλα ελεφαντοστέινα, και βέβαια από τον υπερβολικό σε μέγεθος κούρο του του 570 π.Χ., ύψους 4,8 μέτρων. Εξίσου αξιόλογο και πολύ σύγχρονο από μουσειολογική σκοπιά είναι το Μουσείο του Πυθαγορείου, το οποίο διαθέτει μεταξύ άλλων ως έκθεμα έναν εκτεταμένο αρχαιολογικό χώρο στην αυλή του.
Εξαιρετικά είναι και τα λαογραφικά μουσεία, με επιφανέστερο εκείνο που είχε οργανώσει ο μεγάλος λαογράφος του νησιού και δάσκαλος Νικόλαος Δημητρίου στους αύλειους χώρους του ξενοδοχείου «Δόρυσσα». Ενδιαφέρον είναι και εκείνο που οργανώθηκε στο πρώην διδακτήριο του χωριού καταγωγής του Μαυρατζαίοι, αλλά και τα λαογραφικά μουσεία στο Καρλόβασι, στα Κουμαίικα και στο χωριό Παγώνδας. Το τελευταίο, το οποίο θα έπρεπε να γνωρίσουν από κοντά οι πολιτιστικοί σύλλογοι που επιθυμούν να αναδείξουν τα χωριά τους, διαθέτει και εξαιρετική ιστορική συλλογή.
30
Η Σάμος παρουσιάζει και δύο τεχνικά μουσεία. Το πρώτο χρονολογικά, από το 2005, είναι το «Μουσείο Σαμιακού Οίνου» στην περιοχή Μαλαγάρι της πρωτεύουσας, το οποίο στεγάζεται σε μια πρώην οιναποθήκη και στη συνέχεια βαρελοποιείο του Ενιαίου Οινοποιητικού Συνεταιρισμού. Καλύπτει όλο τον κύκλο της αμπελοκαλλιέργειας και οινοποιίας, μέχρι και το στάδιο της απόσταξης. Σημειωτέον ότι η σαμιακή «σούμα», παραγόμενη από το μοσχάτο σταφύλι, είναι η πιο αρωματική στην Ελλάδα. Το άλλο τεχνικό μουσείο ανήκει στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου και είναι το «Μουσείο Βυρσοδεψίας», στεγαζόμενο σ’ ένα πρώην ταμπακαριό του Καρλοβάσου, με εκθέματα που καλύπτουν με τον εποπτικότερο τρόπο την ιστορία και την τεχνογνωσία της εντόπιας βιομηχανικής βυρσοδεψίας.
Ένα ακόμα μουσειακό στολίδι του νησιού είναι το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου, που είναι πιο γνωστό ως Παλαιοντολογικό Μουσείο Μυτιληνιών. Είναι μεγαλύτερο από το δικό μας Παλαιοντολογικό Μουσείο Ρεθύμνου, με σημαντικά εκθέματα όπως τα απολιθωμένα οστά του «Σαμοθήριου», γνωστά και από το ομώνυμο μυθιστόρημα της Λίτσας Ψαραύτη. Ακόμα πιο γνωστό, από το ομώνυμο μυθιστόρημα της Άλκης Ζέη, είναι το «Καπλάνι της βιτρίνας», μια ταριχευμένη δηλαδή λεοπάρδαλη που είχε περάσει το στενό της Μυκάλης και λυμαινόταν τη Σάμο στα μέσα του 19ου αιώνα. Το Μουσείο διαθέτει επίσης συλλογή ζωολογική, φυτολογική και εθνολογική.
33
31 Σήμερα το μεγαλύτερο πρόβλημα του νησιού, μετά ασφαλώς από το σεισμικό, είναι το μεταναστευτικό. Το πλεονέκτημα του παρελθόντος, να αποτελεί δηλαδή «γέφυρα» προς τη Μικρασία, έχει μετατραπεί σε «αχίλλειο πτέρνα», αφού κατά την τελευταία δεκαετία βασικό κρίκο της μεταναστευτικής οδού των τριτοκοσμικών πληθυσμών της Ασίας προς την Ευρώπη. Στον προσφυγικό καταυλισμό στο Βαθύ, σε επαφή με την πρωτεύουσα του νησιού, φιλοξενούνται -σε συνθήκες που κάθε άλλο παρά Ευρώπη θυμίζουν- περί τους 5.000 μετανάστες, ενώ πριν την επιδημία του κορωνοϊού είχαν φτάσει και ξεπεράσει τις 8.000.
32 Από την άλλη πλευρά θα πρέπει να τονιστεί ότι, με τη δράση των ανθρωπιστικών οργανώσεων και με τα επιδόματα της Ευρωπαϊκής Ένωσης και του ΟΗΕ, σημαντικό μέρος των εισοδημάτων της πρωτεύουσας του νησιού αποκτώνται ακριβώς από τους μετανάστες. Συντηρητικές εκτιμήσεις υπολογίζουν ότι το ποσό αυτό ξεπερνά κατά πολύ τα 25 εκατομμύρια ευρώ τον χρόνο. Μερικοί μάλιστα διατείνονται ότι οι κινητοποιήσεις για την αποτροπή της μετακίνησης του campus στην περιοχή των Μυτιληνιών, σε καταυλισμό με ανθρώπινες συνθήκες, υποβοηθούνται από εκείνους που θα έχουν από τη μετακόμιση αυτή διαφυγόντα κέρδη...
34
Σ’ έναν τομέα ιδιαίτερα ενδιαφέροντα, για μένα τουλάχιστον, τη σπηλαιολογία, η Σάμος παρουσιάζει επίσης μεγάλο ενδιαφέρον. Τα τεχνητά σπήλαια του νησιού υπολογίζονται σε 35, έχοντας διανοιχτεί στην αρχαιότητα για απόληψη του οικοδομικού υλικού με το οποίο οικοδομήθηκαν τόσο τα τείχη όσο και τα δημόσια και ιδιωτικά
κτήρια του Πυθαγορείου. Παράλληλα και τα φυσικά σπήλαια είναι πολυάριθμα, διανοιγόμενα στα ασβεστολιθικά πετρώματα του νησιού, ενώ πολλά απ’ αυτά περικλείουν σπηλαιώδεις εκκλησίες ή χρησιμοποιούνταν στο παρελθόν από τον σαμιακό μοναχισμό, ο οποίος ήταν πολύ διαδεδομένος. Σήμερα όλα αυτά τα μελετά ο δραστήριος «Σπηλαιολογικός Σύλλογος Σάμου “Ο Ευπαλίνος”».
35 Θα μπορούσα να ξεχειλίσω τις σελίδες της φιλόξενης εφημερίδας «Ρέθεμνος», με μια σειρά ακόμα όμορφων σημείων του νησιού, θα αρκεστώ όμως εδώ στον αξεπέραστο θερινό κινηματογράφο «Σινέ Ρεξ» με τους λουκουμάδες του, που θυμίζει περισσότερο δημόσιο κήπο. Θα μπορούσα να γράψω και για το «μοναστήρι της καρδιάς μας», του Αγίου Ιωάννη του Ελεήμονα, στο μπουγάζι Σάμου-Φούρνων, με τον μυστικό κόλπο του, στον οποίο απαγορεύεται η προσέγγιση σκαφών. Στον «τελευταίο Σαμιώτη», όπως αποκαλούσα τον παπα-Νικόλα Πατσουλή, είχα αναφερθεί στη στήλη μου «Αναδιφώντας το χθες» στα επίσης φιλόξενα «Ρεθεμνιώτικα Νέα» τον περασμένο Γενάρη.
Η πνευματική και πολιτιστική ζωή της Σάμου είναι δυσανάλογα μεγάλη με τον πληθυσμό της. Οι πνευματικές και καλλιτεχνικές εκδηλώσεις είναι αρκετά συχνές, ενώ οι εκδόσεις βιβλίων, ιδιαίτερα ιστορικών είναι πολυάριθμες. Στη Σάμο εκδίδονται επίσης εφημερίδες και περιοδικά, με πιο γνωστά εκείνα με τους τίτλους «Απόπλους» και «Μεθόριος του Αιγαίου». Η Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη αποτελεί συστατικό στοιχείο της πνευματικής κίνησης, ενώ οι σαμιακές σπουδές (ιστορία, λαογραφία, εθνολογία, φυσική ιστορία κ.λπ.) σημειώνουν υψηλά εποχής, με πρωτεργάτη τον καθηγητή Λαογραφίας στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Μανόλη Βαρβούνη.
36
Επιφυλάσσομαι όμως γι’ αυτά και για κάμποσα άλλα στο μέλλον, όταν ο κορωνοϊός θα αποτελεί παρελθόν και οι ενδιαφερόμενοι από τους αναγνώστες θα έχουν τη δυνατότητα να επισκεφθούν το «Νησί του Πυθαγόρα», να πιούν κρασί στη «Δίκαιη Κούπα» που αποδίδεται σ’ αυτόν, να επισκεφθούν το σπήλαιο με το όνομά του στον Κέρκη και το ορειχάλκινο γλυπτό με το γνωστό μαθηματικό θεώρημά του στο Πυθαγόρειο. Ας ελπίσουμε μέχρι τότε η «Ανθεμούσα», η «Δρυούσα», η «Πυτιούσα», η «Ηδεία Νήσος Σάμος» να έχει επουλώσει τις πληγές της, όπως το έχει κατορθώσει πολλές φορές μέχρι σήμερα στη μακραίωνη ιστορία της.