20
www.rethemnosnews.gr
αφιέρωμα
ΣΑΒΒΑΤΟ 16 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 2019
Ιστορικές περιηγήσεις (26)
ΓΡΑΦΕΙ Ο ΧΑΡΗΣ ΣΤΡΑΤΙΔΑΚΗΣ Δρ Παιδαγωγικής-Ιστορικός Ερευνητής-Συγγραφέας strharis@yahoo.gr, 2831055031
Ταξίδι στα Αντικύθηρα, στο χτες και στο σήμερα ενός «άγνωστου» γειτονικού μας παραδείσου (Ι) Η σημερινή μας περιήγηση, την οποία ο γνωστός δαίμων του τυπογραφείου τοποθέτησε πρωθύστερα ως δεύτερη, έχει να κάνει με έναν τόπο εκτός Κρήτης, απ’ αυτούς που συνηθίζουμε να λέμε απόμακρους, αλλά που τελικά βρίσκονται πολύ κοντά μας. Γιατί, έχουμε φτάσει στο σημείο να μπορούμε να επισκεφθούμε αεροπορικά για ένα μόνο Σαββατοκύριακο οποιαδήποτε ευρωπαϊκή πρωτεύουσα, αλλά να μην μπορούμε να το κάνουμε ακτοπλοϊκά για διπλανούς μας τόπους, όπως για παράδειγμα η Κάσος και τα Αντικύθηρα. Τα τελευταία, για τα οποία και ο λόγος σήμερα, έχουν έκταση μόλις 20,5 τετραγωνικά χιλιόμετρα και απέχουν 18 ναυτικά μίλια από το λιμάνι της Κισάμου Είναι γνωστά και ως Τσιριγότο (σε παραλληλία με Τσιρίγο/Κύθηρα), κατά το Γαύδος-Γαυδοπούλα. Συνδέονταν παλιότερα απευθείας με το Ρέθυμνο με το πλοίο «Βιτσέντζος Κορνάρος». Σήμερα στις δύο ώρες του ταξιδιού για τα Αντικύθηρα με το πλοίο «Ιονίς» θα πρέπει να προσθέσουμε και άλλες δύο, οι Ρεθεμνιώτες, για να φτάσουμε στην Κίσαμο, την κωμόπολη που μέχρι πρότινος μάς ήταν γνωστή με το όνομα Καστέλι.
Οι αναγνώστες θα αναρωτηθούν εύλογα τι γύρευε η αφεντιά μου στο απομονωμένο αυτό νησί. Δεν με έφταναν οι ιστορικοί περίπατοι στις ακτογραμμές του Ρεθύμνου, στα καντούνια και στις γρότες του, στους έρωτες και στο χιούμορ του, και πιο πρόσφατα στην εκπαιδευτική του ιστορία; Δεν με έφταναν ούτε οι ξεναγήσεις στα Χανιά, και έπρεπε να φτάσω στο νοτιότερο νησί των Επτανήσων; Εδώ οφείλω να διευκρινίσω ότι δεν πρόκειται για γνωριμία με τα Αντικύθηρα αλλά για επιστροφή σ’ αυτά, όπως περίπου και του αείμνηστου Μάνου Κατράκη στο «Ταξίδι στα Κύθηρα». Μόνο που στην περίπτωσή μου βρήκα τα δικά μου Αντικύθηρα πολύ λίγο αλλαγμένα και με ακόμα μικρότερο πληθυσμό, απ’ ότι το 2007, όταν τα είχα επισκεφθεί για μια μόνο μέρα, ως υπεύθυνος αποστολής του Τμήματος Δυτικής Κρήτης της Ελληνικής Σπηλαιολογικής Εταιρείας, για τον εντοπισμό των εκεί σπηλαίων.
Η αποστολή εκείνη, που οι φωτογραφίες της τραβήχτηκαν από τον Μ. Σκεπετζάκη, ήταν η τρίτη κατά σειράν που διοργάνωνα για καταγραφή και εξερεύνηση σπηλαίων εκτός Κρήτης, μετά από αυτές στην Κάλυμνο το 2005 και στην Κάσο το 2006. Από την τελευταία αυτή αποστολή προέρχεται η διπλανή φωτογραφία, που δείχνει τον Γιώργο Καλούδη και τον Στέλιο Λεωνιδάκη να μιλούν για την αξία των σπηλαίων στα παιδιά του εκεί Δημοτικού Σχολείου. Στην αποστολή Αντικυθήρων μετείχαν πολλά μέλη και φίλοι της σπηλαιολογίας, μεταξύ των οποίων ο Χαράλαμπος Σκεπετζάκης, σημερινός πρόεδρος του Τμήματος, ο Στέλιος Λεωνιδάκης, η γνωστή πανεπιστημιακός Μαριάννα Καλαϊτζιδάκη, ο Απόστολος Καδάς από την Αθήνα και ο αείμνηστος αστυνομικός Γιώργος Βούρβαχης. Όλα πήγαιναν καλά στην μονοήμερη εκείνη εξόρμησή μας, μέχρι που το βράδυ σήκωσε ένα ελαφρύ βοριαδάκι και το πλοίο «Μυρτιδιώτισσα», που εξυπηρετούσε τότε ακτοπλοϊκά το νησί, δεν επιχείρησε καν να μπει στο μικρό φυσικό λιμάνι του, φοβούμενο είτε τη συντριβή στα βράχια είτε την προσάραξη στην εκεί ενεδρεύουσα ξέρα.
Δεν θα περιγράψω εδώ την απόγνωσή μας, στη μικροσκοπική προβλήτα που είχαμε απομείνει σύξυλοι, με μερικούς επίσης άτυχους Ιταλούς, οι οποίοι μάλιστα δεν είχαν πάρει μαζί τους χρήματα και έψαχναν για ATM! Κοιμηθήκαμε όπως όπως και το επόμενο πρωί, ως αρχηγός της αποστολής, παρουσίασα στα μέλη της τις δύο προοπτικές που ανοίγονταν μπροστά μας: να περιμένουμε, δηλαδή, δύο μέρες το πλοίο που θα ξανακατέβαινε προς Κρήτη ή να φύγουμε μ’ αυτό την ίδια μέρα, με κατεύθυνση όμως προς τα Κύθηρα και το Γύθειο. Σ’ αυτή τη δεύτερη περίπτωση έπρεπε με το αγροτικό αυτοκίνητο που είχαμε μαζί μας να διασχίσουμε την Πελοπόννησο και να κατευθυνθούμε στον Πειραιά, απ’ όπου και θα παίρναμε πλοίο για την Κρήτη, οπότε μας χρειάζονταν και πάλι δύο ημέρες. Μάλιστα για να προλάβω την απορία τους τι θα κάναμε δυο μέρες στο νησί, είχα τη φαεινή ιδέα να κάνω μια συγκεκριμένη και λογική κατ’ εμένα πρόταση.
Τους πρότεινα δηλαδή να αντιμετωπίσουμε την κατάσταση όπως ακριβώς οι κατά καιρούς εξόριστοι στα Αντικύθηρα: εκείνοι της Ρωμαιοκρατίας, αλλά και οι κατά πολύ μεταγενέστεροι της αγγλικής κατοχής των Επτανήσων, όπως και οι επόμενοι και πολυπληθέστεροι, μετεμφυλιακοί κομμουνιστές. Όλοι τους έκαναν μεταξύ τους μαθήματα αυτομόρφωσης. Έτσι λοιπόν πρότεινα η Μ. Καλαϊτζιδάκη να μας έκανε περιβαλλοντική Αγωγή, ο Γ. Βούρβαχης αυτοάμυνα, ο Α. Καδάς τεχνικές αναρρίχησης, ο Σ. Λεωνιδάκης εκδρομή στον Φάρο, στην άλλη άκρη του νησιού (όπου είχε πάει παλιότερα δια θαλάσσης), ο Μ. Σκεπετζάκης εξερευνήσεις στα 22 σπήλαια που είχαμε καταγράψει κι εγώ μαθήματα εφαρμοσμένης ιστορίας. Τι ήταν όμως να το πω; Όλοι επικαλέστηκαν τις υποχρεώσεις τους, σοβαρές ή μη, και επέλεξαν την άμεση φυγή προς Πελοπόννησο.
21
www.rethemnosnews.gr
ΣΑΒΒΑΤΟ 16 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 2019
Παρότι αρχηγός της αποστολής, κανένας κανόνας δημοκρατικότητας δεν μου έδινε το δικαίωμα η ψήφος μου να επικρατήσει των άλλων έξι. Αλλά ούτε και θέματα ασφάλειας μπορούσα να επικαλεστώ, ώστε να αποφασίσω αρχηγικά την παραμονή της ομάδας σε έναν τόπο που καταφανώς είχε εκληφθεί από αυτήν ως τόπος εγκλεισμού. Εξυπακούεται ότι η επιστροφή μας ήταν εξίσου περιπετειώδης, με διάσχιση της απόστασης Γύθειο-Τρίπολη στην καρότσα του αυτοκινήτου, αλλά στη συνέχεια της Αττικής Οδού, διάσχιση η οποία μας οδήγησε στην αποβολή μας από αυτήν από τα ενεδρεύοντα περιπολικά! Το συμπέρασμα απ’ όλα αυτά είναι ότι μου δημιουργήθηκε η ακατάσχετη επιθυμία να επιστρέψω σ’ εκείνο που θεώρησα και εξακολουθώ θεωρώ ως μικρό παράδεισο. Δεν είχαν όμως την ίδια εκτίμηση και οι σύντροφοί μου, οι οποίοι κάθε φορά που τους το πρότεινα έβρισκαν χίλιους λόγους να το αποφύγουν. Φέτος λοιπόν, στα τέλη του Σεπτέμβρη, το αποφάσισα: ιστορική περιήγηση μονάχος στα Αντικύθηρα, ή τώρα ή ποτέ! Και δεν το μετάνιωσα.
Αν το νησί παρ’ ελπίδα είναι γνωστό, παρόλο το μικρό του μέγεθος και τους μόλις 22 σήμερα κατοίκους του (ή μήπως ακόμα λιγότερους;), είναι εξαιτίας του ναυαγίου και ιδιαίτερα του «αστρολάβου» του. Το ναυάγιο αυτό σημειώθηκε τον 1ο π.Χ. αιώνα λίγο πριν την είσοδο του τότε λιμανιού, στον Ξεροπόταμο. Σήμερα ο Ξεροπόταμος έχει μετατραπεί σε αμμουδερή παραλία, σχεδόν τη μοναδική στο νησί, μαζί με την πολύ μικρότερη των Χάλαρων. Εκείνη που ναυάγησε κοντά στην εκβολή του ήταν μια ρωμαϊκή ορκάδα, η οποία μετέφερε, πέραν των συνήθων υγρών προϊόντων σε αμφορείς (ελαιόλαδο και κρασί), και ένα φορτίο συλημένων αρχαιοελληνικών τέχνεργων: τον περίφημο Έφηβο των Αντικυθήρων, τον λιγότερο περίφημο αλλά εξίσου αξιόλογο «Φιλόσοφο», μαρμάρινα γλυπτά, γυάλινα σκεύη, νομίσματα κ.ά. Εκείνο βέβαια που εντυπωσιάζει περισσότερο, από την άποψη του επιπέδου ανάπτυξης της ελληνορωμαϊκής τεχνολογίας, είναι ο περίφημος μηχανισμός των Αντικυθήρων.
Την Αιγιλία ανασκάπτει κάθε Αύγουστο εδώ και σχεδόν δύο δεκαετίες ένας παθιασμένος με την αποστολή του αρχαιολόγος, ο Άρης Τσαραβόπουλος, επικεφαλής διεθνούς αποστολής εθελοντών αρχαιολόγων και φοιτητών αρχαιολογίας. Είχαμε την τύχη το 2007 να μας ξεναγήσει στην ανασκαφή και να ακούσουμε από το στόμα του μια συγκλονιστική ιστορία: ότι δηλαδή η πόλη αποτελούσε μια περσική βάση στα δυτικά όρια του Αιγαίου, μέχρι το 330 που ο Μέγας Αλέξανδρος κατέλυσε την αυτοκρατορία. Τότε ο Αιγιλείς, που στερήθηκαν τις εισροές από τη μητέρα πατρίδα, στράφηκαν στην πειρατεία προκειμένου να επιβιώσουν. Συνεταιρίστηκαν μάλιστα με τους δικούς μας αρχιπειρατές της Φαλάσαρνας και αποτέλεσαν από εκεί και πέρα τον φόβο και τον τρόμο της περιοχής, μέχρι που οι Ρωμαίοι το 69-67 π.Χ. δεν άντεξαν την πρόκληση και πολιόρκησαν, κατέλαβαν και τιμώρησαν και τις δύο πόλεις. Αλίμονο αν άφηναν την Pax Romana να διασαλευτεί στην Mare Nostrum! Όσο για την ύπαρξη μιας περσικής ναυτικής βάσης μέσα στον σήμερα θεωρούμενο ελληνικό χώρο, δεν θα πρέπει να μας ξενίζει, αφού άλλωστε, λίγο έξω από τα χωρικά ύδατα των Αντικυθήρων λειτουργούσε μέχρι και τη δεκαετία του 1980, την περίοδο του Ψυχρού Πολέμου, πλωτό αγκυροβόλιο του ρωσικού στόλου.
αφιέρωμα
Πρόκειται για ένα μικρό σχετικά νησί, με μέγιστο μήκος 11 και πλάτος 4 χιλιομέτρων. Χαρακτηρίζεται από χαμηλά υψόμετρα αλλά και από την απότομη βραχώδη ακτογραμμή του. Η ακτογραμμή αυτή γίνεται πολύ εντυπωσιακή στην περιοχή του Φάρου, αλλά, πάνω απ’ όλα, στην περιοχή της Καμαρέλας. Η Καμαρέλα αυτή είναι πολύ εντυπωσιακότερη από την ομώνυμη δική μας φυσική γέφυρα στην ακτογραμμή του Λατζιμά. Στην περίπτωση των Αντικυθήρων διανοίγεται σ’ ένα έντονα τεκτονισμένο και διαβρωμένο περιβάλλον, που την έχει καταστήσει σήμα κατατεθέν του νησιού. Η βλάστηση του νησιού καθορίζεται σήμερα από τα 3.500-4.000 κατσίκια που την λυμαίνονται κυριολεκτικά, περιοριζόμενη σε επίπεδο δέντρων σε λιγοστά πεύκα και κυπαρίσσια και σε επίπεδο θάμνων σε σκίνους και θαλασσόκεδρους. Τα αρωματικά φυτά είναι σπάνια, εφόσον τα πεινασμένα ζώα τα «ξυρίζουν» εν τη γενέσει τους.
Πρόκειται για ένα όργανο αστρονομικών παρατηρήσεων που λειτουργούσε ως μηχανικός αναλογικός υπολογιστής. Είναι περιττό να σημειώσουμε εδώ το πόσο η μηχανισμός αυτός φαντασιώνει σήμερα τους κάθε είδους δωδεκαθεϊστές αλλά και τους οπαδούς της θεωρίας του εποικισμού της γης από Αρειανούς! Όλα αυτά ανελκύστηκαν το 1900-1901 από Συμιακούς σφουγγαράδες, που τα εντόπισαν σε βάθος 55 μέτρων, με αποτέλεσμα ο ένας από αυτούς να πεθάνει χτυπημένος από τη νόσο των δυτών και κάποιοι άλλοι να μείνουν ανάπηροι. Και όλα αυτά χωρίς ιδιαίτερη αμοιβή, όπως το συνηθίζει άλλωστε το ελληνικό γκουβέρνο από της ιδρύσεώς του το 1830. Χρειάστηκε να περάσουν επτά δεκαετίες, μέχρι που το 1975 ο πλοίαρχος Ζαν Υβ Κουστώ ξαναερεύνησε το ναυάγιο, με λιγότερο όμως εντυπωσιακά αποτελέσματα, αλλά και άλλα 40 χρόνια, μέχρι που το έργο αυτό ανέλαβε μια συνεχιζόμενη μέχρι σήμερα διεθνής αρχαιολογική αποστολή, όπως θα δούμε στη συνέχεια.
Δεν είναι όμως αυτή η μοναδική σημαντική αρχαιολογική ανακάλυψη στα Αντικύθηρα, τα οποία φαίνεται ότι κατοικούνταν ήδη από τη νεολιθική περίοδο, με αρκετά μεσοδιαστήματα ερήμωσης. Πολύ εντυπωσιακά ευρήματα είναι και εκείνα μέσα στο Κάστρο, που περικλείει έκταση 200 στρεμμάτων. Τα τείχη του, που προστάτευαν την πόλη με το χαρακτηριστικό όνομα «Αιγιλία», σώζονται σε εντυπωσιακό ύψος, όπως και μια σειρά ακόμη κατασκευών, η ακρόπολη, οι προμαχώνες, τα ιερά, τα υπολείμματα των κατοικιών, το κοιμητήριο κ.ά. Κι ακόμα περιλαμβάνουν έναν ολόκληρο νεώσοικο, μήκους 30 μέτρων, που φαίνεται να συνεχίζεται και μέσα στη θάλασσα. Το όνομα της πόλης, που ήκμασε στα ελληνιστικά χρόνια, δείχνει ότι και την εποχή εκείνη οι αίγες κυριαρχούσαν στο περιβάλλον του νησιού. Μόνο που την εποχή εκείνη η βόσκησή τους θα γινόταν ασφαλώς εκ περιτροπής ανά έτος, στο ήμισυ του νησιού, ώστε το άλλο να προλαβαίνει να αναγεννάται, όπως συνέβαινε μέχρι πρόσφατα στα μικρά ελληνικά νησιά (Ψαρά, Κάσος, Φούρνοι κ.α.), στα πλαίσια μια αειφορικής φιλοσοφίας και πρακτικής.
Είχαμε θαυμάσει τη θέρμη του Άρη Τσαραβόπουλου, γιου πολιτικών προσφύγων, που, παράλληλα με τα Αντικύθηρα και παρόλη τη σχετικά προχωρημένη ηλικία του, ανέσκαπτε από το 1994 τον Ιούλιο κάθε καλοκαιριού και ένα σπήλαιο στα Κύθηρα. Ζηλέψαμε τον εθελοντισμό των νέων που συγκεντρώνονταν από τα πέρατα του κόσμου για την ανασκαφή της Αιγιλίας, πληρώνοντας από την τσέπη τους το ταξίδι και διαμένοντας υπό δύσκολες συνθήκες, σε αντίσκηνα, στον περίβολο του κλειστού τότε σχολείου. Η μοναδική προσφορά προς την αποστολή τής τότε Κοινότητας Αντικυθήρων ήταν εκείνη της διατροφής. Δυστυχώς εφέτος η ανασκαφή δεν συνεχίστηκε, αφού δεν μπόρεσε να εξευρεθεί στο νησί (!) χώρος φύλαξης των ευρημάτων, των μηχανημάτων (υπολογιστών κ.λπ.) και των εργαλείων. Κι όμως, οι κάτοικοι του νησιού, εκφραζόμενοι συλλογικά ως τοπική κοινότητα πλέον, αλλά και ως «Ένωση των απανταχού Αντικυθηρίων», θα έπρεπε προ πολλού να έχουν ανεγείρει μια προτομή, αν όχι ανδριάντα, για τον ευεργέτη τους αυτόν. Ουδείς προφήτης στον τόπο του...
Θα διακόψουμε για σήμερα την περιήγησή μας στα Αντικύθηρα με ένα άλμα στο χρόνο, για να κλείσουμε με μια ακόμα σχέση των δύο νησιών μας. Στην επανάσταση του 1897, η οποία συνοδεύτηκε από την αποστολή στην Κρήτη του εκστρατευτικού σώματος του Τιμολέοντος Βάσσου (προκαλώντας τον γνωστό καταστροφικό ελληνοτουρκικό πόλεμο), το Υπουργείο Στρατιωτικών είχε εγκαταστήσει ένα σύστημα οπτικού τηλεγράφου (ηλιογράφου), για την άμεση επικοινωνία του με την Κρήτη, με συσκευές στην Πελοπόννησο, στα Κύθηρα, στα Αντικύθηρα και στη Γραμβούσα. Οι χειριστές τους ξεχάστηκαν στη συνέχεια, μέσα στη δίνη του πολέμου και των παρεπόμενών του, κάτι που δεν θα πρέπει να τους στενοχώρησε, αφού ο μισθός συνέχισε να καταβάλλεται και η φιλοξενία τους ήταν όχι μόνο δωρεάν αλλά και βασιλική, για τα δεδομένα της εποχής και του τόπου. Εκείνος στα Αντικύθηρα ήταν που μετέδωσε στην Αθήνα την είδηση της εύρεσης του ναυαγίου, συντελώντας έτσι στην ανάσυρση και στην παραμονή στην Ελλάδα των ευρημάτων του και όχι την πολύ εύκολη τότε διοχέτευσή τους στα ενεδρεύοντα ευρωπαϊκά και αμερικανικά μουσεία. Όμως, μέχρι εδώ, σήμερα και στο φύλλο του φιλόξενου «Ρεθέμνους» της 2ας Νοεμβρίου. Την επόμενη φορά ελάτε μαζί μου, στα Αντικύθηρα, όχι εικονικά σε μια πραγματική περιήγηση σ’ έναν από τους τελευταίους εναπομείναντες παραδείσους!
20
www.rethemnosnews.gr
αφιέρωμα
ΓΡΑΦΕΙ Ο ΧΑΡΗΣ ΣΤΡΑΤΙΔΑΚΗΣ Δρ Παιδαγωγικής-Ιστορικός Ερευνητής-Συγγραφέας strharis@yahoo.gr, 2831055031
ΣΑΒΒΑΤΟ 2 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 2019
Ιστορικές περιηγήσεις (26)
Ταξίδι στα Αντικύθηρα, στο χτες και στο σήμερα ενός «άγνωστου» γειτονικού μας παραδείσου (ΙΙ)
Συνεχίζουμε σήμερα το ταξίδι της επιστροφής στα Αντικύθηρα, το οποίο είχαμε διακόψει προ δεκαπενθημέρου, όταν είχαμε σταματήσει στις αρχαιότητες του Κάστρου του μικρού αυτού νησιού, με τη μεγάλη όμως και περίεργη ιστορία. Παρότι στις κατατοπιστικές πινακίδες η περιήγηση στο μονοπάτι του Κάστρου υπολογίζεται ότι απαιτεί μιάμιση ώρα, χρειάστηκα περισσότερες από τέσσερις για να το ολοκληρώσω, ώρες που αυξήθηκαν με την επίσκεψη στα εκεί σπήλαια και λατομεία, αλλά και στον εκτός τειχών αρχαίο ναό του Απόλλωνα και της Αρτέμιδας, που πρωτολειτούργησε το δεύτερο μισό του 4ου π.Χ. αιώνα. Στην πραγματικότητα το ιερό αυτό, που απέχει σήμερα από τη θάλασσα μερικές δεκάδες μέτρα, ήταν κάποτε παραθαλάσσιο και το διπλανό ρέμα θα πρέπει να ήταν πλωτό, μέχρι τον μεγάλο σεισμό του 365 μ.Χ., ο οποίος ανασήκωσε ολόκληρο το νησί -όπως άλλωστε και την Κρήτη μας- κατά τέσσερα τουλάχιστον μέτρα.
Μετά την καταστροφή της πόλης από τον Μέτελο, οι κάτοικοι φαίνεται ότι εγκατέλειψαν το νησί, το οποίο θα πρέπει να επανεποικίστηκε πολύ αργότερα, τον 5ο μ.Χ. αιώνα. Δυστυχώς η μοίρα του ήταν αυτή ακριβώς, να εποικίζεται δηλαδή για κάποια περίοδο και αργότερα να εγκαταλείπεται, όπως έγινε και κατά την περίοδο των αραβικών επιδρομών, οι οποίες στην περίπτωση της δικής μας Κρήτης οδήγησαν στην κατάκτησή της περί το 820 μ.Χ. και στη δημιουργία Εμιράτου. Τελικά το 1204 τα Αντικύθηρα περιήλθαν στη δικαιοδοσία της Δημοκρατίας της Βενετίας και θα πρέπει έκτοτε να αποδείχτηκαν πολύτιμα, εξαιτίας της κομβικής θέσης τους. Όντας σκαλί στην πορεία των γαλερών από Ζάκυνθο προς Μεθώνη, Κύθηρα, Αντικύθηρα, Γραμβούσα, Σούδα, Ρέθυμνο, Ηράκλειο, Σπιναλόγκα, ήταν απαραίτητα για την ανάπαυση των κωπηλατών (εικόνα) και τον για ανεφοδιασμό τους με νερό και φρέσκα τρόφιμα.
Τομή στην ιστορία του νησιού υπήρξε η κατασκευή στη νότια ακτογραμμή του φάρου της Απολυτάρας το 1926, ύψους 23 μέτρων και συνολικού εστιακού ύψους 45 μέτρων. Επισκέφθηκα δια ξηράς το ερειπούμενο κτίσμα του, στο οποίο λειτουργεί σήμερα ηλεκτρικός μηχανισμός με φωτοβολταϊκά πάνελς, μετά από πορεία αρκετών ωρών, και δεν μετανιώνω καθόλου για την κόπωση που ένιωσα, εξαιτίας και των 62 μου χρόνων. Δεν μετανιώνω ούτε για την υπέροχη αίσθηση απομόνωσης που ένιωσα εκεί, και τον φόβο να μην με εγκαταλείψει η καρδιά μου και να μην χτυπήσω, όταν διαπίστωσα ότι ολόκληρη η περιοχή δεν καλυπτόταν από κάποιο δίκτυο τηλεφωνίας. Κι αυτό σ’ ένα νησί που αποτελεί σήμερα, όπως και παλιότερα, επικοινωνιακό κόμβο, με τεράστιους πύργους και κάτοπτρα κεραιών τηλεφωνίας να δεσπόζουν στις κορυφές του, προκειμένου να μεταφέρουν τα σήματα των εταιρειών από την Πελοπόννησο στην Κρήτη.
Δεν θα ήταν ίσως άσκοπο να αναφέρω ότι επικεφαλής φαροφύλακας ήταν για πολλά χρόνια ο ναύαρχος Νικόλαος Φιλοσοφώφ, ο οποίος το 1907, όντας πλοίαρχος καταδρομικού πλοίου και επικεφαλής του ρωσικού στόλου κατοχής της Κρήτης, έσπευσε στην περιοχή του Ελαφονησιού, όπου βυθιζόταν το υπερωκεάνειο Imperactice, και διέσωσε τους επιβαίνοντες σ’ αυτό. Όταν το 1917 καθαιρέθηκε από τους μπολσεβίκους, κατέφυγε ως φαροφύλακας στο Ελαφονήσι και τελικά στα Αντικύθηρα, όπου και δημιούργησε οικογένεια. Τα κοινά λοιπόν στοιχεία Κρήτης και Αντικυθήρων είναι πολλά, πέραν βεβαίως των εποικιστών του (Χαρχαλάκηδες, Κατσανεβάκηδες, Πατακάκηδες, Γαλανάκηδες, Λιγοψυχάκηδες κ.ά.), που ήρθαν απαξάπαντες μέτοικοι από το νησί μας. Με το Ρέθυμνο μάλιστα τα κοινά μας είναι ένα περισσότερο, αφού ο αρχικός μηχανισμός του φάρου, που είχε κλαπεί, βρέθηκε από το Υπουργείο Εθνικής Άμυνας να διακοσμεί μια καφετέρια της πόλης μας...
Όμως ενετικά ερείπια δεν φαίνεται να διασώζονται στο νησί ή τουλάχιστον δεν τα συνάντησα εγώ στις περιηγήσεις μου. Φαίνεται λογικό οι νέοι κατακτητές, μη μπορώντας να ελέγξουν την πειρατεία των κατοίκων, να διέταξαν κάποια στιγμή την εκκένωση του νησιού και τον εκπατρισμό τους. Η παράδοση πάντως αναφέρει ότι πολύ αργότερα, κατά τον 18ο αιώνα, Κρήτες κυνηγοί κατσικιών ανακάλυψαν σε σπήλαιο (εικόνα, σήμερα κατακλυσμένο) του έρημου τότε νησιού την εικόνα του Αγίου Μύρωνος, την οποία και εγκατέστησαν σε εικονοστάσι και στη συνέχεια σε ομώνυμο ναό, ο οποίος λειτούργησε αργότερα ως καθολικό γυναικείας μονής. Από τότε η εορτή του αγίου στις 17 Αυγούστου αποτελεί τη σημαντικότερη μέρα της χρονιάς για τα Αντικύθηρα. Χρειάστηκε βέβαια να επανεποικιστούν στα τέλη του 18ο αιώνα, με πρώτους κατοίκους από την Κρήτη έναν Κισαμίτη ονόματι Χαρχαλάκη με τη γυναίκα του, που πρωτοκατοίκησαν σε σπήλαιο κοντά στον φερώνυμο οικισμό των Χαρχαλιανών και απέκτησαν πέντε απογόνους.
Χρειάστηκα κάμποση ώρα επίσης για να ανεβώ στην κορυφή του βουνού Πλαγάρα, του ψηλότερου στα Αντικύθηρα με τα 376 μέτρα του, για να παρακολουθήσω ένα εντυπωσιακό ηλιοβασίλεμα στη δυτική Μεσόγειο και να διαπιστώσω στη συνέχεια απογοητευμένος ότι δεν χρειαζόταν το περπάτημα, αφού εκεί οδηγούσε και ένας χωματόδρομος, για να υποστηρίξει μια κεραία τηλεφωνίας. Λιγότερο χρειάστηκε να κουραστώ προκειμένου να εντοπίσω τις γερμανικές εγκαταστάσεις παρατηρητηρίων σε ένα άλλο κοντινό βουνό (εικόνα). Σώζονται αρκετά ερείπια, αφού οι εγκαταστάσεις αυτές ήταν εκτεταμένες, σ’ ένα νησί που αποτελούσε πάντα στρατηγικό κόμβο στην ανατολική Μεσόγειο. Να σημειώσω ότι κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν αρχικά ιταλοκρατούμενο, μέχρι το 1943 που η Ιταλία συνθηκολόγησε, οπότε την κατοχή του ανέλαβαν γερμανικά στρατεύματα. Τότε οι νέοι κατακτητές, που δεν είχαν καμία σχέση με τους προηγούμενους στην σκληρότητα (όπως φαίνεται και από τη ημερολόγιο του γιατρού στο νησί Ferrucio Miraglia, που διασώθηκε και δημοσιεύτηκε το 2008), εκτόπισαν το σύνολο του πληθυσμού στην Κρήτη.
21
www.rethemnosnews.gr
αφιέρωμα
ΣΑΒΒΑΤΟ 2 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 2019
Σήμερα το νησί οδεύει και πάλι προς εγκατάλειψη, παρότι το κλειστό εδώ και ένα τέταρτο του αιώνα σχολείο του ξανάνοιξε πέρυσι, με τρεις μαθητές, και παρόλες τις προσπάθειες του Δήμου Κυθήρων και της Εκκλησίας για παροχή κινήτρων σε πολύτεκνες οικογένειες για εγκατάστασή τους σ’ αυτό. Ουδέν κακόν αμιγές καλού, αφού σήμερα αποτελεί παράδεισο για όσους θέλουν να μελετήσουν τη λαϊκή αρχιτεκτονική, με τους πάμπολλους εγκαταλελειμμένους οικισμούς του και τις ξηρολιθικές κατασκευές που κυριαρχούν στο τοπίο. Αποτελεί επίσης προνομιακό τόπο έρευνας για την παλιότερη διαχείριση του νερού από τις νησιωτικές κοινωνίες, με τις εκατοντάδες των στερνών, αλλά και τον νερόμυλο του Ανδρόνικου δίπλα στη θάλασσα, στον μοναδικό οικισμό κάποιου μεγέθους στο νησί, τον Ποταμό. Τη χειμερινή λειτουργία του συμπλήρωναν οι πέντε ανεμόμυλοι, που άλεθαν το λιγοστό σιτάρι και το πολύ περισσότερο κριθάρι που παραγόταν στους καταρρέοντες σήμερα αναβαθμούς, με τα εκατοντάδες χιλιόμετρα των ξερολιθιών.
Στον Ποταμό ο επισκέπτης βρίσκει όχι ένα αλλά δύο καφενεία, παρότι οι μόνιμοι κάτοικοί του υπερβαίνουν κατ’ ελάχιστο τη δεκάδα. Ανάμεσά τους ξεχωρίζει ένας ευτυχής (ή δυστυχής, τελικά;) αστυνομικός, που δεν χρειάζεται να κάνει απολύτως τίποτα. Στη διπλανή φωτογραφία του 2007, με τον αείμνηστο Γιώργο Βούρβαχη, που επέμενε να επισκεφθούμε το τοπικό τμήμα για να διαπιστώσουμε την ετοιμότητα του αστυνομικού σώματος, διακρίνουμε το τότε όργανο με περιβολή όχι τυπικώς υπηρεσιακή. Φανταστείτε λοιπόν την έκπληξή του όταν το Νοέμβριο του 2016 είδε ξαφνικά να απειλούν την ησυχία του 58 μετανάστες. Άνθρωποι που -Θεός ξέρει- πώς εξόκειλαν στο απομονωμένο νησί, το οποίο δεν είχε τρόφιμα καν να χορτάσει την πείνα τους, όχι να τους διαθρέψει για κάμποσο καιρό! Κάτι περισσότερο απ’ αυτόν καλείται να κάνει με τους υγιέστατους κατοίκους ο εκάστοτε αγροτικός γιατρός, που αυτή τη φορά ούτε νέος ήταν αλλά ούτε και άπειρος, όπως συνήθως. Αντίθετα ήταν εξαιρετικά έμπειρος, δημιουργώντας σε όλους ατμόσφαιρα σιγουριάς.
Στο ένα καφενείο σε υποδέχεται ο πρώην πρόεδρος της παλιότερης Κοινότητας Διονύσης Προγουλάκης, ο οποίος υπήρξε επί σειρά ετών ιδιαίτερα δραστήριος, σε ιδέες και έργα. το άλλο καφενείο σού χαμογελά ο ευγενέστατος Μύρων Πατακάκης, που εκτελεί χρέη καφεπαντοπώλη, ταχυδρομικού πράκτορα, αλλά και εξαίρετου μάγειρα, αφού ως τέτοιος είχε υπηρετήσει επί 21 χρόνια στα υπερωκεάνεια. Μια άλλη πηγή ζωής στο νησί είναι το Δημοτικό Σχολείο, με τις αναπληρώτριες δασκάλες που το υπηρετούν, προσπαθώντας να αλλάξουν μερικές από τις κακές πρακτικές των κατοίκων, με τα οικολογικά κελεύσματα που ζωγραφίζουν σε ταμπελάκια και αναρτούν με τους μαθητές τους. Βέβαια το παρόν ωχριά σε σχέση με το παρελθόν, με τα τρία σημερινά παιδάκια, που θεωρούνται θρίαμβος για το νησί, να ανακαλούν τις μνήμες των υπερδεκαπλάσιων πριν από λιγότερο από μισό αιώνα. Αρκεί να σκεφτούμε ότι στις αρχές του 20ού αιώνα οι κάτοικοι ξεπερνούσαν τους 700...
Πηγή ζωής είναι βέβαια και ο Ορνιθολογικός Σταθμός εκεί απέναντι, στο παλιό σχολείο του νησιού, ο μοναδικός στη χώρα μας, όπου δεκάδες εθελοντών επί πολλούς μήνες παρακολουθούν τις μεταναστεύσεις των πουλιών. Γιατί τα Αντικύθηρα είναι και τέτοιος παράδεισος, των πουλιών (με 250 είδη!), όντας κόμβος σε έναν από τους τρεις μεταναστευτικούς δρόμους της ανατολικής Μεσογείου, αλλά και σημαντικότατος βιότοπος για τον μαυροπετρίτη (φάλκονα), στο δρόμο του προς τη Μαδαγασκάρη. Αλλά και για τους μετεωρολόγους αποτελούν παράδεισο, ως η καθαρότερη από άποψη ρύπανσης περιοχή της Ελλάδας, με ταυτόχρονα μικρότερη ανθρωπογενή επιβάρυνση, λόγω των ελάχιστων πια κατοίκων του, αλλά και των δυνατότατων ανέμων που σαρώνουν τον τόπο. Και το μεν Εθνικό Αστεροσκοπείο είναι ευτυχές, γι’ αυτό και έχει αποφασίσει την εγκατάσταση εκεί του Εθνικού Παρατηρητηρίου Γεωεπιστημών και Κλιματικής Αλλαγής, οι δε αρχιτέκτονες και φωτογράφοι μπορούν να βρουν κι αυτοί την ευτυχία τους, σχεδιάζοντας και φωτογραφίζοντας τις δεκάδες εκδοχές των καπνοδόχων, που προσπαθούν να εξασφαλίσουν μια αξιοπρεπή απαγωγή του καπνού των μισογκρεμισμένων σήμερα τζακιών.
Θα συνιστούσα σε όσους από τους αναγνώστες των Ιστορικών Περιηγήσεων ενδιαφέρονται για υπαρκτούς παραδείσους, ιστορικούς, αρχαιολογικούς, οικολογικούς, ορνιθολογικούς, μετεωρολογικούς, σπηλαιολογικούς και αρχιτεκτονικούς, να επισκεφθούν όσο είναι ακόμα καιρός το τόσο κοντινό αλλά παράλληλα και τόσο «μακρινό» νησί των Αντικυθήρων. Θα τους συνιστούσα να ζητήσουν να γνωρίσουν εκεί, αν είναι Αύγουστος, τον αρχαιολόγο Άρη Τσαραβόπουλο και τους εθελοντές του, αλλά και τα παιδιά της Ελληνικής Ορνιθολογικής Εταιρείας, Έλληνες και αλλοδαπούς. Και βέβαια τον βαθύ γνώστη του τόπου, τον συνταξιούχο αγροφύλακα Μανόλη Χαρχαλάκη (εικόνα), όπως και τον πληροφορικάριο του νησιού, τον Νίκο Πολίτη (διαβάστε στο διαδίκτυο το άρθρο του «Τα Αντικύθηρα είναι κάτι πολύ περισσότερο!»). Αξίζει επίσης να γνωρίσουν, μεταξύ άλλων, και τη γυναίκα του, την επίσης συνταξιούχο κυρία Σοφία, που φέτος είχε οργανώσει στο νησί έκθεση κεραμικής και αγιογραφίας, για να δουν από κοντά τα χειροτεχνήματά της.
Οι επισκέπτες του νησιού ας προσπαθήσουμε να πείσουμε όλοι τους λιγοστούς κτηνοτρόφους ότι τα ανεξέλεγκτα κατσίκια δεν αποτελούν βιώσιμο τρόπο διαχείρισης του τόπου τους, ούτε και η περιφορά τους με καραμπίνες και τα συχνά-πυκνά μπαλοταρίσματα. Τα Αντικύθηρα δεν μπορούν να ζήσουν με τέτοιου είδους κτηνοτροφία αλλά ούτε κι από το κυνήγι, σε αντίθεση με τον πολιτισμικό τουρισμό, που μπορεί να τους προσφέρει μια πιθανότητα ζωής. Κι όσο για το καράβι τους, το «Ιονίς», ας δώσουμε όλοι συγχαρητήρια στον πλοίαρχό του Δημήτρη Λαδά και στο πλήρωμά του, που αποτελούν τους τροφοδότες του νησιού, σπάζοντας την απομόνωσή του, καλημερίζοντας και καληνυχτίζοντάς τους κατοίκους από το μεγάφωνο και κρατώντας τους ένα ταψί λουκουμάδες κάθε τόσο. Όπως τους τα έδωσα κι εγώ, όταν δε δίστασαν να διακινδυνεύσουν την ασφάλεια του πλοίου τους τη νύχτα της 20ής Σεπτεμβρίου 2019, για να με επιβιβάσουν, μαζί με δυο κοπελούδες της Ορνιθολογικής, και για να αφήσουν στο νησί την εφετινή ηρωίδα δασκάλα του.
Οι υπομονετικοί αναγνώστες θα μου επιτρέψουν να παραθέσω τα ονόματα των 30 σπηλαίων που μπόρεσα να εντοπίσω, με τη βοήθεια και της αποστολής του 2007. Είναι περιττό, βέβαια, να αναφέρω ότι από αυτά ούτε τα μισά δεν μπόρεσα να ερευνήσω. Ας το κάνουν άλλοι, πιο νέοι και περισσότερο ορεξάτοι από εμένα: Σπήλαιο Αγίου Μύρωνος, Σπήλαιο πρώτων οικιστών Χαρχαλιανών (εικόνα), Ανώνυμο Σπήλαιο περιοχής Ρεβύθι, Σπήλαια (βραχοσκεπές, τουλάχιστον 4) περιοχής Ξεροπόταμου, Σπήλαιο Διακούλι στα Κατσανεβιανά, Αμμουτσοσπηλιά (ενάλιο), Σπηλαιοβάραθρο Πλαγάρας, Σπήλαιο Λέσκα περιοχής Καμαρέλας, Σπήλαιο Αυλάκι περιοχής Παπούρι, Ανώνυμο Σπήλαιο περιοχής Σέλη, Σπήλαια (2) ακρωτηρίου Κεφαλή, Σπήλαια (δύο) περιοχής Ποταμός, Κάτω Σπήλιακας (με χρήση κατά τη Γερμανοκατοχή), Σπηλιάρι, Σπήλαιο υποθαλάσσιο στο αλιευτικό καταφύγιο, Λαδόσπηλιος περιοχής Αγίου Νικολάου, βραχοσκεπές παραλίας Βλυχάδια, Κάτω και Πάνω Σπήλιακας περιοχής Σοχώρια, βραχοσκεπές περιοχής Κολύμπα, Γκρεμνάρια (σκίσμα με νερό) περιοχής Φάρου Απολυτάρας, Τάφκοι (2) Περιοχής Κολύμπας, Βάραθρο Καμινάκια, Τάφκος Αυλάκι και Σπήλαιο Πατεριανών (στο εσωτερικό σπιτιού).
Τελειώνοντας, θα ήθελα να προτείνω, σε όσους αναγνώστες κατάφερα να τους εξάψω το ενδιαφέρον για το νησί, το βιβλίο «Μεσογειακά νησιά, εύθραυστες κοινότητες και ανθεκτικά τοπία. Τα Αντικύθηρα σε μακροπρόθεσμη προοπτική». Έχει συγγραφείς τους A. Bevan και J. Conelly, κυκλοφορεί από τις εκδόσεις του Πανεπιστημίου του Cambridge και βασίζεται σε μια πολύχρονη αρχαιολογική -περιβαλλοντική έρευνα, στην οποία συμμετείχαν φορείς από τρεις χώρες. Τα μέλη των αποστολών που πραγματοποιήθηκαν περπάτησαν το νησί κυριολεκτικά πατημασιά με πατημασιά. Εκτεταμένη περίληψη του βιβλίου υπάρχει στο http://www. antikythira-enosi.gr/images/pdf/cambridgenisi.pdf. Διαβάστε το και απολαύστε το αλλά, ακόμα καλύτερα, την επόμενη φορά, ελάτε μαζί μου, σε μια ιστορική περιήγηση αυτή τη φορά εκτός Ρεθύμνου και Κρήτης, αλλά εξίσου αν όχι περισσότερο ενδιαφέρουσα. Μια περιήγηση όχι μόνο στα χαρτιά, αλλά αυθεντική, εκεί που η ιστορία είναι αποτυπωμένη στο τοπίο και στα πρόσωπα των ελάχιστων πια αλλά αξιαγάπητων κατοίκων!