Εν ἐρημίαις πλανώμενοι καὶ ὄρεσι καὶ σπηλαίοις καὶ ταῖς ὀπαῖς τῆς Ρεθύμνης

16

www.rethemnosnews.gr

αφιέρωμα

ΣΑΒΒΑΤΟ 27 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 2021

Ιστορικές περιηγήσεις 41

ΓΡΑΦΕΙ Ο ΧΑΡΗΣ ΣΤΡΑΤΙΔΑΚΗΣ

Δρ Παιδαγωγικής-Ιστορικός Ερευνητής - Συγγραφέας strharis@yahoo.gr

Εν ἐρημίαις πλανώμενοι καὶ ὄρεσι καὶ σπηλαίοις καὶ ταῖς ὀπαῖς τῆς Ρεθύμνης

Όσοι με γνωρίζουν από κοντά, θα αναρωτηθούν μήπως και στην περίπτωσή μου ισχύει το ρηθέν «όταν γεράσει ο διάβολος καλογερεύει», αφού δεν φημίζομαι για σχέσεις με την Εκκλησία. Είναι όμως αλήθεια ότι χρόνια τώρα παρακινώ τους συναδέλφους σπηλαιολόγους να ολοκληρώσουμε την καταγραφή και τεκμηρίωση των σπηλαιωδών ναών της περιφέρειας του Ρεθύμνου. Το είχαμε ξεκινήσει ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του 1990 και το συνεχίζουμε αργά και σταθερά μέχρι σήμερα. Οπωσδήποτε, οι σπηλαιολόγοι λειτουργούμε με το γεωλογικό ρολόι και τον γεωλογικό χρόνο, γι’ αυτό και δεν γερνούμε εύκολα. Να αναλογιστούμε μόνο ότι ο Επιμενίδης ο Κρης, ένας συντοπίτης μας, κοιμήθηκε μέσα σ’ ένα σπήλαιο για 57 ολόκληρα χρόνια κι όταν ξύπνησε και βγήκε έξω ήταν ακόμα παιδί! Επειδή όμως το ρολόι στο χέρι, στον τοίχο και στο κινητό μας δεν είναι γεωλογικό, φροντίζουμε τουλάχιστον να κόβουμε τις πρωτοχρονιάτικες πίτες μας σε βραχοκλησιές. Άλλοι σύλλογοι κόβουν τις εθιμικές τους πίτες σε κέντρα διασκέδασης και σε ταβέρνες.

Εμείς προτιμούμε τη φύση και αρνούμαστε να καταναλώσουμε τον χρόνο μας καταλήγοντας σε χώρους εστίασης, αφού κρατούμε δικά μας εδέσματα και τα μοιραζόμαστε σε πραγματικές συν-εστιάσεις, όπως ακριβώς το περιγράφει η λέξη, που η σημασία της τείνει να ξεχαστεί. Μέχρι σήμερα έχουμε περάσει είκοσι οκτώ αξιομνημόνευτες τέτοιες μέρες. Τις αναφέρω για να ζηλέψετε, όσοι αγαπάτε τη φύση και τον πολιτισμό του τόπου μας, και να μας ακολουθήσετε, εμάς ή τον Ορειβατικό Σύλλογο, αλλά και όσους άλλους περπατούν χωρίς να το διαφημίζουν. Έτσι, το 1994 είχαμε απολαύσει τη φύση της δυτικής ακτογραμμής του Ρεθύμνου, κόβοντας την πίτα μας στην βραχοκλησιά του ατσιπουλιανού Αγίου Αντωνίου. Πιστεύω ότι οι μαθητές μου στο 2ο Δημοτικό Σχολείο θα θυμούνται ακόμη την ημέρα εκείνη ή τουλάχιστον την επεισοδιακή μεταφορά μας με το τότε αυτοκινητάκι μου Citroen 2 CV, στο οποίο είχαμε στριμωχτεί ίσως και δέκα άτομα!

Το 2000 κόψαμε την πίτα μας στον Άγιο Αντώνιο του φαραγγιού της Ελεύθερνας, στο «πόδι» της ελληνιστικής γέφυρας και το 2001 στον Άγιο Αντώνιο του Αγαλιανού. Το επόμενο έτος συνεχίσαμε με τον Άγιο Αντώνιο της Αμνάτου – Μονής Αρκαδίου, σε ένα σπήλαιο – αετοφωλιά, που είχε διανοιχτεί στα ρωμαϊκά χρόνια τάφος. Εξυπακούεται ότι την υπόλοιπη ημέρα την αφιερώσαμε στο Αρκαδιώτικο φαράγγι και στον Πίκρη, όπου μας δεξιώθηκε ο πρεσβευτής του χωριού Κώστας Μπιρικάκης. Το 2003 κόψαμε την πίτα μας στον Καλονύχτη, στο κτήμα του Μανόλη Ηλιάκη, στον Άγιο Αντώνιο, δίπλα στο ποτάμι και στον νερόμυλο, εκεί όπου κινδύνευσε να τα πάρει όλα η προπέρσινη καταιγίδα.

Εκεί κοντά, στο Χορδάκι, πρωτοστατούσαμε οι Ρεθεμνιώτες να δημιουργήσουμε όλοι μαζί οι σύλλογοι της Κρήτης ένα Σπηλαιολογικό Μουσείο, υπό τον «πρύτανη της σπηλαιολογίας» Αντώνη Πλυμάκη, όμως ο τότε Δήμος Ακρωτηρίου μάλλον δεν είχε καταλάβει περί τίνος επρόκειτο και οι χωριανοί δεν είχαν εκτιμήσει τις προθέσεις μας και κάποιοι από αυτούς ενδιαφέρονταν για διορισμό πριν καν υπάρξει Μουσείο. Ο φίλος Αντώνης έγραψε προ καιρού στα «Χανιώτικα Νέα» ότι το σαμπόταραν «οι εξ ανατολών σπηλαιολόγοι», όμως η αλήθεια είναι ότι το είχαν κάνει οι ίδιοι οι ωφελούμενοι, οι Χανιώτες. Παρότι δεν είναι της στιγμής, ας το αναφέρω, ότι ο φίλος και δημοτικός σύμβουλος Τάσος Παπαδουράκης μας είχε προσάψει -με καλή οπωσδήποτε πρόθεση- ότι «ποτίζουμε ξένη αυλή» και όχι το Ρέθυμνο, παρότι οι Ρεθεμνιώτες σπηλαιολόγοι ήταν που πρωτοστατούσαμε στην προσπάθεια.

Τον επόμενο χρόνο αφιερώσαμε την ημέρα της πίτας μας στην περιοχή του Αγίου Αντωνίου στο Βένι, όπου και είχαμε την ευκαιρία να περιηγηθούμε στο οροπέδιο πάνω από το μοναστήρι. Εκεί κοντά, στη βραχοκλησιά του Αγίου Αντωνίου στο Πατσιώτικο φαράγγι είχαμε αφιερώσει την αντίστοιχη ημέρα του 1996, ενώ εκείνη της επόμενης χρονιάς την είχαμε προσφέρει στον Άγιο Αντώνιο της Καρωτής στο φαράγγι του Πετρέ και στο Κέντρο Περιβαλλοντικής Αγωγής και Ενημέρωσης «Φάλκονας». Το 1998 μεταφερθήκαμε στον Άγιο Βασίλη, στον Άγιο Αντώνιο Καλής Συκιάς – Αγίου Ιωάννη και το επόμενο έτος στον Μυλοπόταμο, στον Άγιο Αντώνιο του Πρίνου.

Το 2004 συνεχίσαμε με τον Άγιο Αντώνιο στο Ρουμελί – Σκεπαστή και το 2005 στον Άγιο Αντώνιο της Παλαιλίμνου – Ρουστίκων. Το επόμενο έτος συνεχίσαμε με τον νομό Χανίων, μιας και ο τίτλος μας «Τμήμα Δυτικής Κρήτης Ελληνικής Σπηλαιολογικής Εταιρείας» τον περιλαμβάνει, παρότι εμείς το ξεχνάμε κάθε τόσο. Τότε είχαμε κόψει την πίτα μας στον Αποκόρωνα, στο εξαιρετικό χωριό Εμπρόσνερος, σ’ ένα σπήλαιο ουσιαστικά διώροφο, αφιερωμένο κι αυτό στον Άγιο Αντώνιο. Και το 2007 όμως είχαμε αφιερώσει την ημέρα μας στα Χανιά. Είχαμε κόψει την πίτα στις Στέρνες Ακρωτηρίου, στον εκεί εντυπωσιακό Άγιο Αντώνιο. Είχε μάλιστα κανονίσει σχετική συνάντηση με τον νεοεκλεγέντα τότε δήμαρχο. Σ’ αυτήν διαπραγματευτήκαμε κάτι περισσότερο εκ μέρους του Δήμου Ρεθύμνης ή τουλάχιστον εκείνα που προσέφερε ο γειτονικός δήμος, για να διαπιστώσουμε ότι το προσφερόμενο τελικά στο Ρέθυμνο κτήριο, το τέμενος Καρά Μουσά Πασά, ήταν -κατά το κοινώς λεγόμενο- «μνημόσυνο με ξένα κόλλυβα», αφού δεν ανήκε στον Δήμο αλλά στην Αρχαιολογική Υπηρεσία! Αυτά, για να μην με κατηγορεί ο φίλος Γιώργης Μαρινάκης ότι τον εγκαλώ, ως μορφωμένος που είναι, για αγνόηση του τομέα των Γραμμάτων, εδώ και 15 χρόνια που άρχει του Ρεθύμνου. Οπωσδήποτε δεν μπορώ να ξεχάσω την ιστορία εκείνη, ούτε βέβαια και το κλείσιμο της Συλλογής Φραντζεσκάκη, το επίσης κλείσιμο του Μουσείου Ενάλιας Ζωής, το κλείσιμο του «Φάλκονα» και το παρ’ ολίγον κλείσιμο του Σχολικού Μουσείου, για την αποτροπή του οποίου χρειάστηκε να κάνουμε το 2012 γενική κινητοποίηση...

17

www.rethemnosnews.gr

αφιέρωμα

ΣΑΒΒΑΤΟ 27 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 2021

Το 2008 ξαναγυρίσαμε οι σπηλαιολόγοι στο Ρέθυμνο, στο Κάτω Μαλάκι, όπου και κόψαμε την πίτα μας στον σπηλαιώδη ναό του Αγίου Αντωνίου. Το μεγάλο όφελος τότε ήταν ότι κάναμε μέλος του Συλλόγου τον πρόεδρο του εκεί πολιτιστικού Συλλόγου Μάρκο Βαγιωνάκη, που τιμά τον τόπο του με τις μελέτες και με την κοινωνική του προσφορά. Το 2009 είχαμε συνεχίσει και πάλι με τα Χανιά, με τον Άγιο Σπυρίδωνα του Χορδακίου, κοντά στα άγνωστα τότε Σεϊτάν Λιμάνια, που σήμερα έχουν γίνει μια από τις πιο γνωστές χανιώτικες «εναλλακτικές» παραλίες. Το επόμενο έτος είχαμε συνεχίσει με τον Άγιο Αντώνιο του Ρουσοσπιτιού, υπό ραγδαία βροχή, παρότι ο άγιος μας είχε συνεχίσει μέχρι τότε σε ημέρες απίστευτης ηλιοφάνειας και γλυκύτητας.

Η νεροποντή του 2010 φαίνεται ότι μας φόβισε και το 2011 κόψαμε την πίτα μας «χωστά», στον Άγιο Αντώνιο της Αργυρούπολης και στον κοντινό Άγιο Νικόλαο «Χωστό» (ή αλλιώς Σπήλαιο των Σαράντα Καλογήρων). Εξυπακούεται ότι, όπως και σ’ όλες αυτές τις εορταστικές μέρες μας, δεν αφήσαμε τίποτα ανεξερεύνητο στην περιοχή. Το 2013 είχαμε συνεχίσει με τον Άγιο Αντώνιο του Ατσιπόπουλου, όχι βέβαια τον γνωστό που προαναφέραμε, αλλά εκείνον δυτικότερα, που είναι ακουστός περισσότερο ως «Αβάτζου Σπήλιος», καθότι φιλοξενεί στο εσωτερικό τον τάφο του. Το επόμενο έτος ξαναγυρίσαμε στον Άγιο Βασίλειο, μιας και τότε προετοιμαζόταν το εξαιρετικό Συνέδριο για την ιστορία του, κι είχαμε ξεναγηθεί στον Άγιο Αντώνιο της Αγίας Πελαγίας, στην περιοχή του εγκαταλελειμμένου χωριού Καστανέ.

Το 2018 ξαναγυρίσαμε στο Ρέθυμνο, στην περιοχή του Μέσα Μυλοποτάμου, στο χωριό Επισκοπή των Κυρίμηδων. Εκεί κόψαμε την πίτα μας στον σπηλαιώδη ναό της Αγίας Θεοδώρας, ενώ στη συνέχεια είχαμε την ευκαιρία να επισκεφθούμε το αγνοημένο αλλά υπέρ το δέον φιλόξενο αυτό χωριό, με τους πύργους και τον νερόμυλό του, καθώς και τα κοντινά Μουρτζανά με τα βενετσιάνικα κτήρια και το Μούσι με τους νερόμυλους, στην ομώνυμη μαγευτική λαγκαδιά. Το επόμενο έτος είχε ξανάρθει η σειρά των Χανίων, που μας αποζημίωσαν πλουσιοπάροχα για την απόμακρη περιοχή που είχαμε επιλέξει. Κόψαμε την πίτα στον σπηλαιώδη Άγιο Μάμα του χωριού Κυριακοσέλλια, που μας φιλοξένησε όπως ξέρει να το κάνει ο Αποκόρωνας, και στη συνέχεια επισκεφθήκαμε το βυζαντινό – γενουατικό κάστρο ακριβώς από πάνω του.

Το 2015 είχαμε έρθει πιο κοντά, στον σπηλαιώδη ναό του Αγίου Αντωνίου του φαραγγιού των Μύλων, δίνοντας συνέχεια στο ονομαστό πανηγύρι που γινόταν εκείνη μέχρι και τη δεκαετία του 1950 (φωτογραφία). Το 2016 είχαμε συνεχίσει στο Καμαράκι Μαλεβιζίου, που σήμερα ανήκει στην περιφέρεια Ηρακλείου, παλιότερα όμως ανήκε σ’ εκείνη του Ρεθύμνου. Εκεί είχαμε κόψει την πίτα μας στον Άγιο Αντώνιο της περιοχής Βαρσαμάς, όπου και τα υποστατικά του παπα-Βοριά, η κόρη του οποίου -κατά τον Βασίλη Σιμιτζή- είχε γίνει Βαλιδέ Σουλτάνα επί οθωμανικής κατοχής της Κρήτης. Το 2017 κόψαμε την πίτα σε μια λιγότερο ευνοημένη από την ιστορία βραχοκλησιά, αλλά περισσότερο ευνοημένη από τη φύση, στον Άγιο Κωνσταντίνο Ρεθύμνου, στον εκεί Άγιο Αντώνιο, ενώ στο χωριό μάς είχε ξεναγήσει ο καθηγητής Νίκος Παπαδογιαννάκης.

Εκεί θα τιμήσουμε τον παλιό πρόεδρο του Τμήματος Ανατολικής Κρήτης, γνωστό βιοσπηλαιολόγο Καλούστ Παραγκαμιάν, όπως στο παρελθόν το είχαμε κάνει και με άλλους ιστορικούς σπηλαιολόγους, όπως ο Χρίστος Μακρής, ο Αντώνης Πλυμάκης, ο Χρίστος Χουλιόπουλος, ο Paul Faure, ο Μιχάλης Χατζηδάκης και ο Βασίλης Σιμιτζής, αλλά και με φίλους της σπηλαιολογίας, όπως ο Λεωνίδας Χατζηδάκης και ο Δημήτρης Ιερωνυμάκης. Και βέβαια θα φροντίσουμε να επισκεφθούμε τα αξιοθέατα της περιοχής της βραχοκλησιάς που θα επιλέξουμε, όπως το κάνουμε επί 28 συναπτά έτη. Από την πλευρά μου θα συνεχίσω να πιέζω για την καταγραφή, τεκμηρίωση και δημοσίευση των σπηλαιωδών εκκλησιών του Ρεθύμνου. Είμαι σίγουρος ότι στο έργο αυτό μπορούν να βοηθήσουν και κάποιοι από τους αναγνώστες. Μπορούν για παράδειγμα να μου στείλουν φωτογραφίες και πληροφορίες στην ηλεκτρονική διεύθυνση strharis@yahoo. gr, με τη βεβαιότητα ότι, όπως το κάνω πάντα, θα τους αναφέρω στους πληροφορητές του βιβλίου, που -πιστεύω- κάποτε θα εκδοθεί, έστω και ηλεκτρονικά.

Το 2020, ελάχιστες μέρες π. Κ. (προ Κορωνοϊού) είχαμε την ευκαιρία να κόψουμε την πίτα στον σπηλαιώδη ναό του Αγίου Αντωνίου στο χωριό Άγιος Κωνσταντίνος, στη γεωγραφική περιοχή της Κούφης. Εξυπακούεται ότι μετά την τελετή δεν μείναμε με σταυρωμένα τα χέρια αλλά ξεναγηθήκαμε στη Μονή Προφήτη Ηλία, στο παλιό χωριό με τα όμορφα διαβατικά και θυρώματα, στην Παναγία στο Λιβάδι, στο ΣπίτιΜουσείο του Μανόλη Αναγνωστάκη, μέχρι και στο κοντινό μεσαιωνικό Μούντρος. Φέτος η κοπή ήταν συμβολική, με ελάχιστους συμμετέχοντες, στον σπηλαιώδη ναό του Αγίου Νικολάου στην ακτή του Ατσιπόπουλου. Η κανονική κοπή θα γίνει το προσεχές καλοκαίρι, μ. Κ., όπως αξίζει σ’ έναν ιστορικό σύλλογο με ιστορία οκτώ δεκαετιών στην Ελλάδα και σχεδόν έξι στο Ρέθυμνο και στη Δυτική Κρήτη.

Όπως το κάνω και τώρα αμέσως από το φιλόξενο «Ρέθεμνος» με όσους σπηλαιολόγους με έχουν συνδράμει: +Χρίστος Μακρής, Αντώνης Πλυμάκης, Βασίλης Σιμιτζής, Μαρία Λαγουβάρδου, Κωστής Μ. Παπαδάκης, Γιώργος Καλούδης, Στέλιος Λεωνιδάκης, Ζαχαρίας Τσιριντάνης, Κωνσταντίνα Αρετάκη, Μάρκος Βαγιωνάκης, +Γιώργος Βούρβαχης, Γιώργος Αγγελάκης, Απόστολος Καδάς, Στέλιος Λαμπρινός, Ανδρέας Αποκορωνιωτάκης, Γιώργος Σπυρλιδάκης, Γιάννης Γαλανάκης, Ίλια Μοτάκη, Γιώργος Τσουρδαλάκης, Θοδωρής Βουρβαχάκης, Μάρκος Μαναράκης, Γιώργος Παυλιδάκης, Αθηνά Χαρκιανάκη, Γιώργος Δαλαμβέλας, Γιάννης Λιονής, Γιάννης Σπυριδάκης και άλλοι που συμμετείχαν σε μεμονωμένες αναζητήσεις, όπως ο αείμνηστος Μάρκος Μαθιουδάκης. Μαζί μ’ αυτούς και οι μικρότεροι σπηλαιολόγοι, όπως ο Γιάννης και η Ελένη Βαγιωνάκη, ο Στέλιος και ο Γιώργος Βουρβαχάκης, η Χρύσα και η Αφροδίτη Λαμπρινού, όπως βέβαια και οι αφανείς σύζυγοι, που επιτρέπουν στους παραπάνω να εκδράμουν εις αναζήτησιν σπηλαιωδών ναών: η Ασπασία Μπουλαμάτση, η Γιωργία Βερίγου, η Αναστασία Σταυρουλάκη, η Αλκμήνη Μαλαγάρη, η Κατερίνα Δεληγιώργη και τόσες άλλες, όπως βέβαια και ο μοναδικός Μπάμπης Πολιουδάκης Οι αναγνώστες μπορούν επίσης να κάνουν διορθώσεις και να μου υποδείξουν νέους σπηλαιώδεις ναούς αλλά και να αναφέρουν κάποιους από τους παρακάτω αναφερόμενους ως μη υπαρκτούς σήμερα. Προσωπικά έχω επισκεφθεί επτά δεκάδες, ενώ για τους υπόλοιπους δεν έχω πραγματική εικόνα, παρά μόνο μέσω διάσπαρτων πληροφοριών. Στη συνέχεια θα αναφέρω όσους έχω μέχρι σήμερα καταγράψει, οι οποίοι αισίως ανέρχονται στους 127. Ξεκινώ αυτοδικαίως -λόγω αριθμού- από αυτούς του Αγίου Αντωνίου, που είναι με διαφορά οι περισσότεροι. Σπηλαιώδεις ναοί Αγίου Αντωνίου 52: Αγαλιανού, Αγία Πελαγία, Καλή Συκιά-Άγιος Ιωάννης, Άγιος Κωνσταντίνος (2), Αλφά, Αμνάτος (2), Αμπελάκι (περιοχή Λογαρέ), Αποδούλου, Αργυρούπολη, Αρχοντική, Ατσιπόπουλο (Καμάρα και Αβάτζου Σπήλιος), Γάλλου, Γεράνι, Γουλεδιανά, Ελεύθερνα (Ελάροι, Γυποφάραγγο, Καμάρα), Καρέ, Καλονύχτης, Κάτω Πόρος, Κεραμές (;), Κεραμωτά, Κούμοι, Κουρούτες, Μαργαρίτες, Μαριού, Μαρουλάς, Μελισσουργάκι, Μέρωνας, Μαλάκι (2), Μύλοι, Όρος, Πατσός, Πίκρης, Πλατάνια, Πλάτανος, Πρίνος, Ρέθυμνο (Τίμιος Σταυρός, Μικρό Μετόχι), Ρουμελί, Ρουσσοσπίτι, Παλαίλιμνος, Σακτούρια, Σελλί, Σισών, Σπήλι και Φωτεινού (2). ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΣΤΗ ΣΤΕΛΙΔΑ 18

18

www.rethemnosnews.gr

αφιέρωμα

ΣΑΒΒΑΤΟ 27 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 2021

Ναοί Αγίας Παρασκευής 8: Βιλανδρέδο, Επισκοπή, Καλανταρέ, Ρούστικα, Καρωτή, Μύλοι, Πάνορμο, Ρουμελί. Ναοί Αγίου Ονουφρίου 7: Ασώματος, Τριπόδος, Μαριού, Σίσες, Μύρθιος Αγίου Βασιλείου, Ρέθυμνο, Ρουσσοσπίτι. Ναοί Παναγίας 5: Αβδελάς, Καψαλιανά (Παναγία Γαλατού-ιερό), Μαριού, Πρίνος, Σταυρωμένος. Ναοί Αγίου Νικολάου 7: Άγιος Κωνσταντίνος, Αργυρούπολη, Ασώματος, Ατσιπόπουλο, Κάνεβος, Λαγκά, Μύλοι. Ναοί Αγίου Ιωάννη 6: Άγιος Ιωάννης (;), Αργυρούπολη, Σίσες, Ρέθυμνο, Άνω Βαλσαμόνερο, Μύλοι. Ναοί Αγίου Γεωργίου 4: Ελεύθερνα, Επισκοπή, Πρίνος, Ρουσοσπίτι. Ναοί Αγίου Φανουρίου 4: Καλανταρέ, Ορθές, Σαϊτούρες, Σκουλούφια. Ναοί Αγίας Άννας 3: Ελεύθερνα, Κεφάλι, Ρέθυμνο. Ναοί Αγίου Σπυρίδωνα 3: Ρέθυμνο (2), Ρούστικα.

Ναοί Πέτρου και Παύλου 3: Γωνιά, Κούφη, Σακτούρια. Ναοί Αγίας Κυριακής 2: Ασώματος, Γουλεδιανά. Ναοί Αγίου Παντελεήμονα 2: Αμνάτος, Ορθές. Ναοί Προφήτη Ηλία 2: Γερακάρι, Μούντρος. Ναός Αγίας Τριάδας: Αγγελιανά. Ναός Υπαπαντής Χριστού: Μαλάκι. Ναός Αγίων Πέντε Παρθένων: Αργυρούπολη. Ναός Μεταμόρφωσης Σωτήρα: Αρχοντική. Ναός Αγίας Θεοδώρας: Δαφνέδες. Ναός Αγίας Ελέσας: Ελεύθερνα. Ναός Αγίας Καλής: Ελεύθερνα. Ναός Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης: Ελεύθερνα. Ναός Ανάληψης: Μαρουλάς. Ναός Αγίων Σαράντα: Μουρτζανά. Ναός Αγίου Πνεύματος: Ροδάκινο. Ναός Τιμίου Σταυρού: Ρούστικα. Ναός Αγίων Αθανασίου και Κυρίλλου: Ρούστικα. Σπήλαια θρησκευτικού ενδιαφέροντος 3: Χριστού Σπήλιος Μούντρους, Γ(δ)ιογιάννηδες Τζανακιανών και Κουρούπη Σπήλιος Ρουπών.

Πρόταση επίσκεψης μ. Κ. Μόλις τα περιοριστικά μέτρα της πανδημίας αρθούν, πάρτε το ταίρι σας, πάρτε τα παιδιά (ή τα εγγόνια) σας κι επισκεφθείτε το «Άγιο Όρος» των σπηλαιωδών ναών της Κρήτης: το φαράγγι της Μονής Αγίας Κυριακής Χανίων. Εκεί οι μοναχές, μεταξύ των οποίων και Ρεθεμνιώτισσες, έχουν προσφέρει ένα υπόδειγμα σεβασμού στη φύση, όχι μόνο με τον βοτανικό κήπο τους αλλά και με τη διαμόρφωση του φαραγγιού σε επισκέψιμο τόπο και με την ανάδειξη των σπηλαιωδών του εκκλησιών (Αγίου Αντωνίου, Επτά Παίδων, Αγίων Νεομαρτύρων, Αγίου Καλλινίκου, Παναγίας Μυρτιδιώτισσας και Αγίου Σιλουανού). Αν όμως δεν θέλετε να πάτε τόσο μακριά, ελάτε μαζί μας στην ενδοχώρα του Ρεθύμνου, σε μια από τις πολλές εξορμήσεις που οργανώνουμε, αναζητώντας ψήγματα του παρελθόντος μας. Ή ελάτε στην τελετή κοπής της εθιμικής μας πίτας, η οποία -πού θα πάει- δε θ’ αργήσει. Εκεί και τότε όλοι μαζί θα τραγουδήσουμε: «Η μέρα κείνη δε θ’ αργήσει / που μπρος μου θα σε ξαναδώ / το φως του ήλιου θα ραγίσει / και συ θα τρέχεις προς τα δω»!

Θέλω να ελπίζω ότι κάποια στιγμή η καταγραφή των σπηλαιωδών εκκλησιών του Ρεθύμνου θα τελειώσει. Ο τόσο μεγάλος αριθμός τους, αναλογικά μάλιστα με την έκταση της Περιφέρειας του Ρεθύμνου, αποτελεί φαινόμενο σε πανελλήνιο επίπεδο. Δείχνει βέβαια τη θρησκευτικότητα των ανθρώπων του τόπου αλλά και τις περιορισμένες οικονομικές τους δυνατότητες. Οι βραχοκλησιές αυτές εκφράζουν καλύτερα από ο,τιδήποτε άλλο τη λιτότητα των πιστών, που δεν χρειάζονταν μωσαϊκά δάπεδα και επίχρυσα σκεύη για να λατρεύουν τον Θεό και τους αγίους τους. Εύχομαι και η ίδια η Εκκλησία, στους καταλόγους της οποίας δεν υπάρχουν ούτε οι μισοί από τους μέχρι σήμερα εντοπισμένους σπηλαιώδεις ναούς, να εκτιμήσει το φαινόμενο και να σταθεί εκδότης σε μια προσπάθεια που έχει μέχρι σήμερα απαιτήσει εκατοντάδες ωρών. Κι αυτό όχι μόνο στην έρευνα της βιβλιογραφίας και στην αναζήτηση πληροφορητών αλλά και σε εξερευνήσεις δύσκολες, όπως το περιγράφει ο Απόστολος Παύλος: «ἐν ἐρημίαις πλανώμενοι καὶ ὄρεσι καὶ σπηλαίοις καὶ ταῖς ὀπαῖς τῆς γῆς». Όμως, μετά από τριάντα χρόνια έρευνας, εξακολουθώ να πιστεύω ότι άξιζε τον κόπο!

Ένα νέο βιβλίο: «Περιηγήσεις στην εκπαιδευτική ιστορία του Ρεθύμνου» Κυκλοφόρησε πριν από λίγες μέρες ένα νέο βιβλίο του Χάρη Στρατιδάκη, με τον τίτλο «Περιηγήσεις στην εκπαιδευτική ιστορία του Ρεθύμνου», σε έκδοση του Σχολικού Μουσείου Δήμου Ρεθύμνης. Το βιβλίο μάς ξεναγεί σύντομα στην εκπαιδευτική ιστορία του Ρεθύμνου, της πόλης και του διοικητικού διαμερίσματός του, από το 1795 που λειτούργησε το πρώτο σχολείο μέχρι την αλλαγή του 20ού αιώνα προς τον 21ο. Το κάνει με τη μέθοδο του ιστορικού περιπάτου, που ο συγγραφέας του εφαρμόζει εδώ και μια δεκαετία, προκειμένου να ενεργοποιήσει το ενδιαφέρον των αναγνωστών και όσων συμμετέχουν στις δια ζώσης ξεναγήσεις του και να καταστήσει βιωματικότερη την εμπειρία τους. Οι πρώτοι δύο εκπαιδευτικοί περίπατοι είχαν πραγματοποιηθεί από τον συγγραφέα κατά την Διεθνή Ημέρα των Εκπαιδευτικών, τον Οκτώβριο του 2019 και του 2020 αντίστοιχα, ενώ στα σχολεία της ενδοχώρας, αντίστοιχοι περίπατοι είχαν διοργανωθεί στο παρελθόν αλλά και προγραμματίζονται για το μέλλον, μετά κορωνοϊόν. Οι στάσεις των οκτώ περιπάτων που παρουσιάζονται στο βιβλίο, δύο μέσα στην πόλη και έξι στην ενδοχώρα του Ρεθύμνου, είναι συνολικά 120. Τα κριτήρια επιλογής τους ήταν η ιστορικότητα της λειτουργίας του εκπαιδευτικού ιδρύματος, η εικόνα του διδακτηρίου του (εάν υφίσταται), η λειτουργία του ως εκπαιδευτικού κέντρου στην ευρύτερη περιοχή, η ευκολία συμπερίληψης στη διαδρομή και μερικά ακόμα άλλα. Τα σχολεία που περιλαμβάνονται μ’ αυτό τον τρόπο πλησιάζουν σε αριθμό τα διακόσια, όπως φαίνεται και από τις αναφορές τους στο ευρετήριο του βιβλίου. Πρόκειται για σχολεία δημόσια και ιδιωτικά, όλων των βαθμίδων: νηπιαγωγεία (από το 1861), πρωτοβάθμια σχολεία (από το 1795), δευτεροβάθμια σχολεία (από το 1817) και τριτοβάθμια (από το 1977).

Το εξώφυλλο του βιβλίου, με φωτογραφία των αποφοίτων και των καθηγητών του Ανώτερου Παρθεναγωγείου Ρεθύμνης το έτος 1909 Αναφορές γίνονται και στα επαγγελματικά σχολεία, μηχανολογίας, σχεδιαστών, οικοκυρικής, γραφομηχανής και στενογραφίας. Κι ακόμη περιλαμβάνονται τα μαθήματα τεχνών, μουσικής και ζωγραφικής. Δεν παραλείπονται τα εθνοτικά σχολεία, όπως εκείνα του μουσουλμανικού πληθυσμού του Ρεθύμνου, πενταετές προπαιδευτικά (σιμπιάν), τετραετή σχολαρχεία (ρουστιγιέ μεκτεμπί) και ένα τετραετές γυμνάσιο αρρένων (ιντατιγιέ). Και βέβαια δεν

μπορούν να λείπουν τα λεγόμενα «προσφυγικά σχολεία», που ιδρύθηκαν μετά το 1922 και λειτούργησαν ως τέτοια μέχρι σχεδόν το τέλος της δεκαετίας του 1920, καθώς και τα σχολεία αναλφαβήτων, ημερήσια και νυκτερινά, και τα ειδικά σχολεία. Στις εκπαιδευτικές περιηγήσεις περιλαμβάνονται επίσης στάσεις ξενάγησης σε σχετικά με την εκπαίδευση σημεία, όπως σε ιστορικά βιβλιοπωλεία, σε τυπογραφεία που εξέδωσαν σχολικά βιβλία, σε βιβλιοθήκες και γενικά σε χώρους φύλαξης ιστορικού εκπαιδευτικού υλικού, όπως για παράδειγμα στη Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη, στην οποία διασώζεται μαθηματάριο του Βενιαμίν Λέσβιου. Δεν παραλείπονται οι στάσεις σε συλλογικούς φορείς των εκπαιδευτικών κάθε περιόδου, σε χώρους δραστηριοποίησης σημαινουσών για την εκπαίδευση προσωπικοτήτων (Εμμανουήλ Βυβιλάκης Παύλος Βλαστός, Εμμανουήλ Γενεράλις, Χρυσή Αθανασιάδου κ.ά.), σε μνημεία (Ανώνυμου Μαθητή, Αφανούς Δασκάλου, νεκρικό μνημείο ελληνοδιδασκάλου προ της επανάστασης του 1821 Ιωάννη Μεταξά), σε οικοτροφεία, σε εκπαιδευτικά μουσεία και συλλογές (Σχολικό Μουσείο, Μουσείο Εκπαίδευσης Πανεπιστημίου, σχολικές συλλογές Μελάμπων, Νεφς Αμαρίου και Ρουστίκων) καθώς και σε σημεία σχετικά με ευεργέτες της εκπαίδευσης του Ρεθύμνου (Μ. Καλούδης, Σ. Μαρκαντώνης, Μ. Γιαννακάκης κ.ά.). Οι περιηγήσεις περιλαμβάνουν επίσης στάσεις σε ιστορικά εκπαιδευτήρια, όπως στο Τούρκικο Σχολείο της πόλης (1888) και σ’ εκείνο των Περιβολίων (τζαμί 19ου αιώνα), στο διδακτήριο και στο «Σπίτι της Δασκάλας» των Φραντζεσκιανών Μετοχιών (1864), στα αλληλοδιδακτικά διδακτήρια της Αργυρούπολης (1865) και του Σκορδίλου (1884), στα διδακτήρια των ελληνικών σχολείων Αγίου Πνεύματος, Μοναστηρα-

κιού, Αρχοντικής, Ζουριδιού και Μελιδονίου και σε αρκετά ακόμη άλλα, όχι με το ίδιο ιστορικό βάθος αλλά με εξίσου εξαιρετικά παιδευτικά αποτελέσματα. Οι περίπατοι της ενδοχώρας είναι οργανωμένοι ανά ανθρωπογεωγραφική ενότητα: δυτικό Ρέθυμνο, Βρυσινοχώρια, Κατωμέρια (Αρκαδιώτικα), Άγιος Βασίλειος, Αμάρι και Μυλοπόταμος. Όλα αυτά σε ένα ευσύνοπτο βιβλίο μικρών διαστάσεων, 64 συνολικά σελίδων, με βιβλιογραφία και ένθετη εικονογράφηση κάθε λήμματος. Στον πρόλογό του ο πρόεδρος της Επιτροπής Διαχείρισης του Σχολικού Μουσείου, αντιδήμαρχος Ρεθύμνου Στέλιος Σπανουδάκης, αναφέρει μεταξύ άλλων ότι «...η ιστορία της εκπαίδευσης στην πόλη και στην ύπαιθρο του Ρεθύμνου αποτελεί ένα ξεχασμένο σχετικά κομμάτι της ιστορικής θεώρησης. Ο Χάρης Στρατιδάκης συγκέντρωσε και παραδίδει στους ρεθυμνιώτες με αυτόν τον μικρό τόμο, ένα πολύτιμο υλικό». Αντίστοιχα, ο συγγραφέας ο οποίος προσέφερε στο Μουσείο της εργασία του, σημειώνει: «Θέλω να πιστεύω ότι οι “Περιηγήσεις” θα αποδειχτούν χρήσιμες για τους κατόχους τους αλλά και διαρκές κίνητρο για γνωριμία με τα υλικά τεκμήρια μιας ιστορίας δύο αιώνων. Κι ακόμα ότι θα τύχουν ευμενούς υποδοχής από τους ενδιαφερόμενους, ώστε να εξασφαλιστεί ένα μόνιμο έσοδο για το Σχολικό Μουσείο του Δήμου Ρεθύμνης, το οποίο επί δύο και πλέον δεκαετίες λειτουργεί σε εθελοντική βάση. Ελπίζω επίσης ότι οι σημερινοί διαχειριστές των σχολικών κελυφών, η πλειονότητα των οποίων -ιδιαίτερα της υπαίθρου- έχει σταματήσει να στεγάζει εκπαιδευτικά ιδρύματα εδώ και κάποιες δεκαετίες, θα σκύψουν με μεγαλύτερη στοργή επάνω τους, διασώζοντάς τα από τη φθορά του χρόνου και της αμνησίας μας».