16
www.rethemnosnews.gr
αφιέρωμα
ΣΑΒΒΑΤΟ 5 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 2020
ΝΕΡΟΜΥΛΟΙ ΤΡΙΠΛΗΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΝΕΡΟΤΡΙΒΕΣ ΧΑΝΟΝΤΑΙ ΣΤΟ ΧΡΟΝΟ
Κάτω Μιξόρρουμα: Καταρρέουν σημαντικά αρχιτεκτονικά δείγματα της προβιομηχανικής εποχής Στα 22 χιλιόμετρα από το Ρέθυμνο και μόλις 200 μέτρα από το σύγχρονο Άνω Μιξόρρουμα βρίσκεται ο εγκαταλελειμμένος πρώτος οικισμός του χωριού που χρωστά το όνομά του στα δυο ρέματα ή ρούματα που σμίγουν στην περιοχή. Ο παλιός οικισμός είναι χτισμένος στη βόρεια όχθη του Σπηλιανού ποταμού και βρίσκεται σε υπήνεμη, αμφιθεατρική και ειδυλλιακή θέση, με το εκκλησάκι του Αγίου Νικολάου να δεσπόζει στην κορυφή του λοφίσκου καταμεσής του οικισμού. Ο επισκέπτης άμεσα αντιλαμβάνεται ότι βρίσκεται σε ένα παραδεισένιο τοπίο με οργιώδη βλάστηση, στην οποία κυριαρχούν τα πλατάνια, οι ιτιές, οι μυρτιές, οι πικροδάφνες, οι καλαμιές και τα εσπεριδοειδή. Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η πολεοδομική συγκρότηση του οικισμού καθώς το χωριό δεν διαθέτει εσωτερικούς δρόμους, παρά μόνο έναν περιφερειακό και τα σπίτια είναι κολλημένα το ένα δίπλα στο άλλο. Σήμερα στο Κάτω Μιξόρρουμα ή στο Παλιό Χωριό όπως το αποκαλούν οι κάτοικοι, καταρρέει η ιστορία εκατονταετιών μαζί με τα κτίσματα της περιοχής, που ανάμεσά τους, πέρα από τις παραδοσιακές διώροφες κατοικίες σταδιακά χάνονται και οι μοναδικοί στο είδος τους νερόμυλοι διπλής και τριπλής δραστηριότητας.
Γράφει η ΑΘΗΝΑ ΠΕΤΡΑΚΑΚΗ
Η ονομασία
Πρώτη καταγραφή το 1577
Οι πρώτοι κάτοικοι
Η ονομασία Μιξόρρουμα ανήκει αποκλειστικά και μόνο στον παλαιό οικισμό Κάτω Μιξόρρουμα και προέρχεται από την τοποθεσία στην οποία βρίσκεται χτισμένος. Δηλαδή ακριβώς στην συμβολή – τρίγωνο που σχηματίζεται από τη σμίξη δύο μεγάλων ρεμάτων (ρουμάτων). Το ένα ρέμα έρχεται από βορειοανατολικά και το διαρρέει ο Σπηλιανός ποταμός και το άλλο από βόρεια και σχηματίζεται από ένα μικρό χείμαρρο. Έτσι λοιπόν το χωριό που χτίστηκε πάνω στη μίξη των δύο ρουμάτων (ρεμάτων) πήρε το όνομα Σμιξόρρουμα – Μιξόρρουμα. Ο παλαιός αυτός οικισμός βρίσκεται 200 περίπου μέτρα νότια του νέου οικισμού Άνω Μιξόρρουμα και δεν φαίνεται από τον κεντρικό δρόμο.
Από τα σχετικά ιστορικά στοιχεία, τη βιβλιογραφία, την αρχιτεκτονική δομή και την όλη μορφολογία του οικισμού, που διατηρείται αναλλοίωτη, προκύπτει πως ο εν λόγω οικισμός άρχισε να χτίζεται κατά την εποχή της ύστερης Ενετοκρατίας στην Κρήτη. Ο οικισμός αναφέρεται στην πρώτη γνωστή καταγραφή οικισμών της Κρήτης το FR. BAROZZI το 1577 με λατινικούς χαρακτήρες Mixoruma του Καστροφύλακα το 1583 με 64 κατοίκους και με 16 οφειλόμενες αγγαρείες, καθώς και του BASILICATA το 1630. Επίσης, αναφέρεται στην τουρκική απογραφή του 1659 ως Miksurya με 8 σπίτια και στην Αιγυπτιακή απογραφή του 1834 ως Mixoryma. Το 1881 αναφέρεται Μιξόρρουμα στο Δήμο Λάμπης με 1265 κατοίκους, το 1900 στον ίδιο Δήμο με 146 κατοίκους, το 1920 είναι έδρα ομώνυμου αγροτικού δήμου με 207 κατοίκους, το 1928 κάτοικοι 220, ενώ το 1940 γράφεται λανθασμένα ορθογραφικά ως Μυξόρρουμα με 280 κατοίκους. Στην απογραφή του 1951 αναφέρονται για πρώτη φορά δύο οικισμοί: Μιξόρρουμα με 173 κατοίκους και Άνω Μιξόρρουμα με 148 κατοίκους. Το 1961 Μιξόρρουμα με 128 κατοίκους και Άνω Μιξόρρουμα με 159 κατοίκους, το 1971 Μιξόρρουμα, κάτοικοι 42 και Άνω Μιξόρρουμα, κάτοικοι 216, ενώ το 1981 αναφέρεται μόνο το Άνω Μιξόρρουμα με 225 κατοίκους.
Οι πρώτοι κάτοικοι, οικιστές του χωριού, πιστεύεται ότι ήρθαν από τον οικισμό Υπίζυγο ή Επίζυγο, που υπήρξε απέναντι ακριβώς σε έναν ψηλό λόφο στην περιοχή του χωριού Μουρνέ. Ο οικισμός αυτός δεν υπάρχει σήμερα και φαίνονται μόνο τα ίχνη του. Προφανώς το ενδιαφέρον της οίκησης και της σταδιακής στη συνέχεια ραγδαίας ανάπτυξης του παλιού οικισμού Μιξόρρουμα, οφείλεται κατά πάσα πιθανότητα στην ανάγκη εκμετάλλευσης του υδάτινου δυναμικού του ποταμού.
Νερόμυλοι
ΝΕΡΟΜΥΛΟΣ ΤΡΙΠΛΗΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑΣ ΚΆΤΩ ΑΡΙΣΤΕΡΆ: Ο αύλακας που έφερνε το νερό από τον Σπηλιανό Ποταμό στον μύλο. ΔΕΞΙΆ: Οι τρεις διαδρομές που ακολουθούσε το νερό ανάλογα με τις εργασίες στο μύλο.Από αριστερά: αλευρόμυλος, ελαιοτριβείο, νεροτριβή. Ο μυλωνάς απομόνωνε και οδηγούσε το νερό στο ανάλογο με την εργασία πηγάδι. ΠΆΝΩ ΑΡΙΣΤΕΡΆ: Το πηγάδι που έπεφτε το νερό με δύναμη και έδινε κίνηση στο μύλο, μέσω μιας φτερωτής που υπήρχε στο βάθος του. Αξίζει να σημειωθεί ότι πέρα από τις μοναδικές στο είδος τους ρασοφάμπρικες, σπανιότατη είναι και η δραστηριότητα του ελαιοτριβείου σε νερόμυλο.
Εξαρχής οι κάτοικοι εκμεταλλεύτηκαν τη μηχανική ενέργεια από την πτώση του νερού και την κατεύθυναν στην επεξεργασία των προϊόντων του πρωτογενούς τομέα. Κατασκεύασαν αρχικά μεγάλους αύλακες 1000 έως 1500 μέτρων περίπου και μετέφεραν ικανή ποσότητα νερού από το Σπηλιανό ποταμό, που κατευθύνονταν διαδοχικά σε τρεις νερόμυλους, χτισμένους στην όχθη του ποταμού και ακριβώς κάτω από τα πρώτα σπίτια του οικισμού. Το νερό δηλαδή, αφού το χρησιμοποιούσαν για την κίνηση του πρώτου μύλου, το διοχέτευαν με τον ίδιο τρόπο στο δεύτερο και από εκεί στον τρίτο. Οι νερόμυλοι αυτοί, αποτελούν σημαντικότατα στοιχεία αρχιτεκτονικής της προβιομηχανικής εποχής, για την επεξεργασία των αγροτικών προϊόντων. Σημαντική πρωτοτυπία ήταν η διπλή και τριπλή δραστηριότητα των νερόμυλων. Από τους τρεις νερόμυλους που υπάρχουν στην περιοχή οι δύο διαθέτουν δίπλα - δίπλα δύο πηγάδια «Λιγάτα», που προορίζονταν το ένα για τον αλευρόμυλο και το άλλο για το ελαιοτριβείο. Ο τρίτος διαθέτει τρία πηγάδια «Λιγάτα» που προορίζονταν για τον αλευρόμυλο, το ελαιοτριβείο και τη ρασοτριβή. Από το κάθε πηγάδι δινόταν η κίνηση για διαφορετική δραστηριότητα και το νερό κατευθύνονταν από το μυλωνά ανάλογα με τις ανάγκες που προέκυπταν.
17
www.rethemnosnews.gr
αφιέρωμα
ΣΑΒΒΑΤΟ 5 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 2020
Ρασοφάμπρικες Πέρα από τους τρείς νερόμυλους του οικισμού υπήρχαν και λειτουργούσαν κατά τον ίδιο τρόπο και κατά μήκος του ποταμού άλλες 5 – 6 νεροτριβές (ρασοφάμπρικες), που σε παλαιότερες εποχές ήταν απαραίτητες για την τελική επεξεργασία των προϊόντων του μαλλιού σε κουβέρτες, κάπες, καπότα, γαμπάδες και τάπητες. Οι ιδιοκτήτες των νεροτριβών γύριζαν σε όλη την Κρήτη μάζευαν τα ανεπεξέργαστα προϊόντα μαλλιού και αφού τα επεξεργάζονταν κατάλληλα, τα επέστρεφαν εισπράττοντας την αμοιβή τους. Έτσι αναπτύχθηκε στο σημείο ένα πρωτοποριακό βιοτεχνικό κέντρο της εποχής σημαντικό για την τοπική οικονομία που συνέβαλε και στην περαιτέρω ανάπτυξή της.
Καλαθοπλεκτική Η παραποτάμια βλάστηση από καλαμιές, ιτιές, μυρτιές, λυγαριές, αγριλιές κτλ έδωσε την πρώτη ύλη και αναπτύχθηκε, η καλαθοπλεκτική, ένα εξαίρετο είδος βιοτεχνίας που με υπομονή και επιμονή ανάδειξαν οι κάτοικοι του χωριού. Τα προϊόντα της καλαθοπλεκτικής οι κάτοικοι τα προώθησαν και τα εμπορεύτηκαν σε ολόκληρο το νησί, με αποτέλεσμα να καταξιωθεί το χωριό ως το σημαντικότερο κέντρο καλαθοπλεκτικής στην Κρήτη. Με τα προϊόντα της καλαθοπλεκτικής απασχολούνταν όλα τα μέλη κάθε οικογένειας, ενισχύοντας σημαντικά το οικογενειακό εισόδημα. Πέραν όμως των παραπάνω δραστηριοτήτων, το άφθονο νερό χρησιμοποιήθηκε και για την παραγωγή οπωροκηπευτικών και φρούτων που υπερκάλυπταν τις οικογενειακές ανάγκες και μέρος αυτών τα εμπορεύονταν.
ΑΡΙΣΤΕΡΑ: Ό,τι έχει μείνει από τη νεροτριβή - ρασοφάμπρικα στο μύλο της τριπλής δραστηριότητας. Πάνω δεξιά διακρίνονται δύο από τα τρία πηγάδια. ΔΕΞΙΑ: Μηχανήματα του ελαιοτριβείου από τον ίδιο μύλο, που σώζονται ακόμα σε καλή κατάσταση. ρατηρείται το μεγαλύτερο ποσοστό των παλαιών σπιτιών να είναι χτισμένα κατά πανομοιότυπο τρόπο περίπου με μόνη διαφορά τον όγκο τους που καθοριζόταν από το διαθέσιμο οικοπεδικό χώρο και την οικονομική δυνατότητα του ιδιοκτήτη.
Το χάνι Στη θέση που υπάρχει σήμερα το Άνω Μιξόρρουμα, το μόνο που υπήρχε ήταν το Χάνι του Δουλγέρη, το οποίο βρισκόταν στον κεντρικό ημιονικό δρόμο, τον οποίο χρησιμοποιούσαν όλοι οι κάτοικοι της ανατολικής πλευράς της επαρχίας Αγίου Βασιλείου προς και από το Ρέθυμνο. (Ο μετέπειτα αμαξωτός δρόμος χαράχτηκε στη μεγαλύτερη διαδρομή του πάνω στον ημιονικό.) Το σημείο που βρισκόταν το χάνι ήταν στο μέσο πε-
Η μεταφορά του οικισμού Το 1928 κατασκευάστηκε ο αμαξωτός δρόμος και τα νέα μέσα μεταφοράς, τα αυτοκίνητα, έδωσαν άλλη διάσταση οικονομικής ανάπτυξης στην περιοχή. Ξεκίνησαν σιγά – σιγά να χτίζονται καινούρια σπίτια δεξιά και αριστερά του δρόμου και να μεταφέρονται εκεί νέες κυρίως οικογένειες. Ακόμη όμως και οι παλιές οικογένειες, των οποίων τα σπίτια στο παλιό χωριό χρειάζονταν επισκευή ή επέκταση, προτιμούσαν, και ήταν ευκολότερο για αυτούς, να χτίσουν καινούριο σπίτι στο νέο οικισμό. Αυτό βέβαια, είχε θετικότατο αποτέλεσμα, γιατί υπήρξε η αιτία να μην προκληθούν διαφόρων ειδών παρεμβάσεις στα παραδοσιακά σπίτια του παλιού οικισμού και να διατηρήσουν έτσι αναλλοίωτη την αρχική αρχιτεκτονική τους δομή. Σταδιακά λοιπόν αυξανόταν και αναπτυσσόταν ο νέος οικισμός, «το Χάνι», όπως εξακολουθούσε να ονομάζεται, ενώ ταυτόχρονα μειωνόταν και υποβαθμιζόταν ο παλιός οικισμός, το Μιξόρρουμα. Με το πέρασμα του χρόνου δημιουργήθηκαν στο Χάνι καινούρια μαγαζιά, καφενεία και επιχειρήσεις, ενώ χτίστηκε και λειτούργησε καινούριο, μεγαλύτερο σχολείο. Παράλληλα το μικρό
Το πατρικό σπίτι του Αρχιπισκόπου Ειρηναίου στο Κάτω Μιξόρρουμα Ένας ακόμα μύλος που σώζεται σε καλύτερη κατάσταση, καθώς σταμάτησε να λειτουργεί τελευταίος. Αριστερά η είσοδός του, στη μέση οι μυλόπετρες και δεξιά η φτερωτή που έδινε την κίνηση
Ο οικισμός Ο οικισμός μεγάλωνε σταδιακά με τον παραδοσιακό τρόπο. Τα σπίτια χτίζονταν το ένα κολλητά στο άλλο με τα υλικά της εποχής εκείνης, δηλαδή την πέτρα, τον πηλό και το ξύλο. Οι οροφές καλύπτονταν με κεραμίδια ή δώματα, δηλαδή μεσοδόκια με τάβλες, πάνω στα οποία τοποθετούσαν λεπιδόχωμα. Οι λειτουργικές ανάγκες εξάλλου της εποχής καθόριζαν και προσάρμοζαν την αρχιτεκτονική δομή των σπιτιών. Έτσι πα-
ρίπου της διαδρομής τους και γι’ αυτό οι ταξιδιώτες σταματούσαν για ξεκούραση και πρόχειρο φαγητό. Ήταν δηλαδή ένα είδος σταθμού και πανδοχείου που εξυπηρετούσε τις ανάγκες των περαστικών και των υποζυγίων τους. Το Χάνι αυτό είχε δημιουργηθεί, από το Στυλιανό Δουλγεράκη γι’ αυτό και ονομαζόταν το Χάνι του Δουλγεροστυλιανού, ή Δουλγέρη Χάνι.
εκκλησάκι του νεκροταφείου, ο Προφήτης Ηλίας, που βρισκόταν στην περιοχή του νέου οικισμού, γκρεμίστηκε και χτίστηκε καινούριος, μεγαλύτερος ομώνυμος ναός, πολιούχος του νέου οικισμού, αφού μεταφέρθηκε το νεκροταφείο σε διπλανό χώρο. Το 1996 μετακόμισε και η τελευταία οικογένεια από τον παλαιό οικισμό στο νέο, ενώ ο νέος οικισμός σήμερα ονομάζεται Μιξόρρουμα, αφού θεωρήθηκε μεταφορά του ίδιου χωριού και έπαυσε να χρησιμοποιείται η ονομασία Χάνι.
Ο Μανώλης Σειραγάκης κατασκεύασε πιστό αντίγραφο ρασοφάμπρικας σε μινιατούρα. Διακρίνονται τα 4 σφυριά (κοπάνες) που ακολουθώντας κίνηση εμβόλου, χτυπούσαν με ορμή το βρεγμένο μάλλινο ύφασμα, για να “πατηθεί” και να πυκνώσει. Το συγκεκριμένο σύστημα νεροτριβής ήταν το μοναδικό στον Ελλαδικό χώρο.
Ένα από τα διώροφα αρχοντόσπιτα του παλιού οικισμού
Το αίτημα των κατοίκων Καθολικό αίτημα των κατοίκων αποτελεί εδώ και χρόνια η ανακήρυξη του παλιού οικισμού του χωριού σε παραδοσιακό οικισμό. Ο Πολιτιστικός Σύλλογος έχει κάνει σημαντικές προσπάθειες προκειμένου να ανακηρυχτεί ώστε το παλιό χωριό να προστατευθεί από τη νομοθεσία. Αξίζει ωστόσο να σημειωθεί, ότι έχει ήδη ληφθεί η απαραίτητη απόφαση από το Δημοτικό Συμβούλιο Αγίου Βασιλείου, χωρίς όμως ο θέμα να έχει περαιτέρω προχωρήσει.