16
www.rethemnosnews.gr
αφιέρωμα
ΣΑΒΒΑΤΟ 8 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ 2022
Η άγνωστη Μουσουλμανική Ραπτική Σχολή Ο οίκος μόδας των επωνύμων
ΤΟΥ ΚΩΣΤΑ ΡΑΛΛΗ
Costas_rallis59@yahoo.gr
A΄MEΡΟΣ Μια άγνωστη πτυχή της ιστορίας της πόλης μας θα προσπαθήσει να φωτίσει η σημερινή έρευνα. Πρόκειται για τον Μουσουλμανικό Ραπτικό Σύλλογο «Κιζλαρί Ταλίμ Δικίχ Χειγιετί» που ιδρύθηκε τον Σεπτέμβρη του 1916. Η ιδέα της ίδρυσής του ήταν του Χαιδέρ Χατζημπεκηράκη, από τους πιο δημοφιλείς προύχοντες της ρεθεμνιώτικης μουσουλμανικής κοινότητας. Υπήρξε βουλευτής της Κρητικής Βουλής. Το σπίτι του ήταν απέναντι από την Αγία Βαρβάρα. Για το σκοπό αυτό είχε ξεκινήσει εκστρατεία συγκέντρωσης του απαραίτητου χρηματικού ποσού και βρήκε υποστήριξη, όχι μόνο από τους συμπολίτες του, αλλά και από την Ελληνική Επιτροπή Παιδείας. Σ’ αυτόν ανέθεσαν την ευθύνη οργάνωσης του Σχολείου του οποίου αποφασίστηκε η ίδρυση. Εφρόντισε να μετακληθούν από την Αθήνα οι πιό ικανές καθηγήτριες, στις οποίες η ρεθεμνιώτικη κοινωνία επιφύλαξε την πιό θερμή φιλοξενία. Η Ελληνική Κυβέρνηση, που πίστεψε στην αξία αυτού του Σχολείου, σε σύντομο χρονικό διάστημα αναγνώρισε τη λειτουργία του. Έτσι, οι μικρές κυρίες που τέλειωναν το σχολείο αυτό, αποφοιτούσαν με επίσημα διπλώματα και μπορούσαν να ασκήσουν επαγγέλματα σχετικά με το κέντημα, τα εσώρουχα και τη ραπτική γενικότερα. ΤΟ ΠΡΑΚΤΙΚΟ ΙΔΡΥΣΗΣ «Πρακτικόν Ίδρυσης εν Ρεθύμνη Κρήτης Μουσουλμανικού Ραπτικού Συλλόγου υπο την επωνυμίαν «Kizlari Talim Dikih Heigieti» Οι κάτωθι υπογεγραμμένοι έχοντες υπ’ όψιν τα αγαθά αποτελέσματα άτινα πανταχού απέδωκαν σωματεία σκοπούντα την άσκησιν των απόρων και ευπόρων δεσποινίδων εις την ραπτικήν και εν γένει εις τα οικιακά έργα. Αποφασίζομεν την ίδρυσιν εν Ρεθύμνη Κρήτης Μουσουλμανικού Ραπτικού Συλλόγου υπό την επωνυμίαν « Κιζλαρί Ταλίμ Δικίχ Χειγετί». Εκλέγομεν Διοικητικήν Επιτροπήν του Σωματείου τούτου τους κυρίους: Χουσνή Βακογλάκη, πρόεδρον Μεχμεταλή Ουσταδάκη, αντιπρόεδρον Μπεχά Μπελιγρατάκην, Ταμίαν Μουσταφά Καρατζεδάκη και Χαιδέρ Χατζή Μπεκυράκην, Μέλη.
O Xoυσνή Βακογλάκης ο πρώτος πρόεδρος της Ραπτικής Σχολής και συγχρόνως εκλεγμένος Δήμαρχος (Φωτ. Γιάννη Παπιομύτογλου)
Αριστερά: Ποδοκίνητη ραπτομηχανή SINGER Κατασκευής 1910. Δεξιά: Ραπτομηχανή Singer με κάλυμμα σκόνης κατασκευής 1910 Εξουσιοδοτούμεν την Διοικητικήν ταύτην Επιτροπήν όπως ενεργήσει τα νομίμως δέοντα προς έγκρισιν του συνταχθέντος καταστατικού και αναγνώρισιν του σωματείου τούτου. Εγένετο εν Ρεθύμνη της Κρήτης τη 30 Σεπτεμβρίου 1916- Οι Ιδρυταί» Η Σχολή πρέπει να λειτουργούσε τουλάχιστον από τον Οκτώβριο του 1915 όπως προκύπτει από αποδείξεις μισθοδοσίας της Ασπασίας Βεβελάκη η οποία εργαζόταν με μισθό 80 δρχ. ΠΡΟΕΔΡΟΣ ΚΑΙ ΔΗΜΑΡΧΟΣΠΡΟΕΔΡΟΣ ΚΑΙ ΜΟΥΦΤΗΣ Ο Χουσνή Βακογλάκης ήταν συγχρόνως και εκλεγμένος Δήμαρχος. Ήταν έμπορος και υπηρέτησε δύο θητείες (1911-1918). Είχε διαδεχτεί τον διορισμένο Δήμαρχο Σεφτέρ Κλαψαράκη(1905-1911). Σε έγγραφα με τα πρακτικά των συνεδριάσεων βλέπουμε ότι αυτές γίνονταν στην αίθουσα του Ιεροδικείου. Και αυτό γιατί ο επόμενος πρόεδρος της Ραπτικής Σχολής ήταν ο τελευταίος Ιεροδίκης, ο Ιβραήμ Φεβζή Τουτουντζιδάκης. Τα υπόλοιπα μέλη ήταν ο Μουσταφά Κεμάλ Καρατζεδάκης,ο Αλή Καζαλαληδάκης, ο Χαιδέρ Χατζημπεκηράκης και ο Γισούφ Ιφέτ Δερβισάκης (γραμματέας). Η ΕΚΘΕΣΗ ΤΗΣ ΡΑΠΤΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ Δική του πρέπει να ήταν η ομιλία σε εγκαίνια Έκθεσης της Σχολής, στην οποία αναφέρει: «Κυρίαι και Κύριοι Η Επαγγελματική Σχολή της ενταύθα Μουσουλμανικής Κοινότητος οφείλουσα την
οικιακήν Χειροτεχνίαν με την πεποίθησιν ότι εκπληροί ούτω τον σκοπόν της ιδρύσεως και διατηρήσεως αυτής. Κατά το λήξαν ήδη σχολικόν έτος υπό την ευδόκιμον διδασκαλίαν των διδασκαλισσών αυτής εις τας οποίας έχει ανατεθεί η διδασκαλία των μαθητριών, εσημειώθη εξαιρετική πρόοδος ώς θέλουσι κρίνει οι ευγενείς επισκέπται οίτινες διά της παρουσίας των ετίμησαν την σχολήν ταύτην. Το επί τη ευκαιρία ταύτης οργανωθέν λαχείον προς εξυπηρέτησιν των αναγκών της σχολής, εύρε πρόθυμον και ευγενή υποστήριξιν διά την οποίαν η σχολή ευγνωμονεί θερμώς. Έχω δε και την τιμήν να εκφράσω εκ μέρους της Μουσουλμανικής Κοινότητος την ευγνωμοσύνην ταύτης προς τε του ιδρυτού και πάντας τους υποστηρίξαντας την εν λόγω σχολήν. Εκφράζοντες βαθείας τας ευχαριστίας ημών προς τους προστατεύσαντες και υποστηρίξαντες το προκείμενον έργον, δεν αμφιβάλομεν ότι και εν τω μέλλοντι θέλει τύχει η Σχολή της δεούσης υποστηρίξεως και ότι ευρύτερον θα πραγματοποιηθώσι συνδρομαί και υποστηρίξεις, υλικαί και ηθικαί, όπως αποτελεσματικώτερον ανταποκριθή το εν λόγω Ίδρυμα εις τον προορισμόν του προς τιμήν και ώφελος της κοινωνίας ημών ήτοι τόσον βοηθή και υποστηρίζει ιδέαν εκπολιτιστικήν, οία είναι η αρτία και πρακτική μόρφωσις της γυναικός, προς εκπλήρωσιν της ευγενούς και υψηλής αυτής αποστολής. Ζήτω η πρόοδος της γυναικεία Ραπτικής και οικιακής Χειροτεχνίας. Ρέθυμνον τη 7 Ιουνίου 1920 Η ΕΠΙΤΑΞΗ ΤΗΣ ΣΧΟΛΗΣ Ενάμιση χρόνο νωρίτερα, στις 26 Φεβρουαρίου 1919, βλέπουμε ότι η σχολή έχει δοθεί για στρατωνισμό. Από το Φρουραρχείο Ρεθύμνου ο λοχαγός Α. Σαραντόπουλος ζητά να παραχωρηθεί και το τέμενος του Γαζή
Ο Χαιδέρ Χατζημπεκηράκης στο Αι Βαλί ίδρυσιν αυτής και την μέχρι τούδε πρόοδον των εργασιών της εις την ευγενή πρωτοβουλίαν και την μεγαλόφρονα υλικήν και ηθικήν υποστήριξην του αξιοτίμου Ιδρυτού (εννοεί τον Χαιδέρ Χατζημπεκηράκη) ως και των λοιπών μελών αυτής ευχαρίστως η σχολη αύτη παρουσιάζει σήμερον έκθεσιν εργοχείρων των εν αυτή μαθητευομένων Μουσουλμανίδων εις την Ραπτικήν και εν γένει την
Ο Χαιδέρ Χατζημπεκηράκης, ο εμπνευστής της ίδρυσης της Ραπτικής Σχολής με τα παιδιά του στο Ρέθυμνο
Η κάρτα του Χαιδέρ, βουλευτής της Κρητικής Βουλής Χουσείν «για στρατωνισμό των ανακαλουμένων οπλιτών κληρωτών, επειδή οι στρατώνες είναι τελείως κατεστραμμένοι και δεν δύνανται να ενοικήσωσιν εν αυτή άνδρες». Ο πρόεδρος της Μουσουλμανικής Δημογεροντίας Χουσνή Σελημεφεντάκης σε απάντηση του αναφέρει: «Η Μουσουλμανική Δημογεροντία Ρεθύμνης παραχώρησε λίαν ευχαρίστως προς στρατωνισμόν των οπλιτών το μουσουλμανικό σχολείο των αρρένων, την επαγγελματική σχολή και το ιερό τέμενος του Κιουτσούκ Χατζή Ιβραήμ αγά. Αδυνατεί να παραχωρήσει το ζητούμενον ιερόν τέμενος Γαζή Χουσείν. Καθ’ όσον, ως γνωστόν υμίν, εν τούτω τελείται κατά Παρασκευήν το μέγα προσκύνημα και κατά τας άλλας ημέρας το σύνηθες και χρησιμοποιείται ως σχολείον αρρένων. Εν απολύτω δε ανάγκη η Μουσουλμανική Δημογεροντία προτιμά να παραχωρήση το σχολείο των θηλέων».
17
www.rethemnosnews.gr
αφιέρωμα
ΣΑΒΒΑΤΟ 8 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ 2022
Το Ναυτικό Άγημα έξω από τη Μητρόπολη, Μάης 1921 (Φωτ. Γιάννη Παπιομύτογλου)
Φωτογραφία του 1972 από τον περίβολο των σχολείων
ΕΠΙΤΑΞΕΩΝ ΣΥΝΕΧΕΙΑ- Η ΑΦΙΞΗ ΤΟΥ ΝΑΥΤΙΚΟΥ ΑΓΗΜΑΤΟΣ Ευτυχώς που υπάρχει η αεροφωτογραφία της πόλης του 1940 και έτσι μπορούμε να δούμε που ήταν και ποιά ήταν τα κτήρια που αναφέρονται. Η Ραπτική Σχολή ήταν στο κτήριο σε συνέχεια της Περιηγητικής Λέσχης και, το απέναντι, σε συνέχεια της αίθουσας του Αγ. Φραγκίσκου, ήταν το Αρρεναγωγείο. Στη δυτική πλευρά του περιβόλου, στο μακρόστενο κτήριο, πιθανόν ήταν οι τουαλέτες.Μόνο το Παρθεναγωγείο υπάρχει σήμερα (Τούρκικο σχολειό), τα άλλα έχουν κατεδαφιστεί. Ιούλιος του 1921 και το Ναυτικό Άγημα χρησιμοποιεί τη Ραπτική Σχολή και το Αρρεναγωγείο για στρατωνισμό.Ο Σύλλογος διακόπτει προσωρινά τις εργασίες. Η Μουσουλμανική Δημογεροντία με επιστολή προς τον υπουργό των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως, αλλά και προς τον νομάρχη, αναφέρει:
Ο ΙΣΟΛΟΓΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΡΑΠΤΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ (Χρήση 1 Ιαν. 1921- 31 Δεκ. 1921) Α. Έσοδα: 1. Εισπράξεις εξ εξωρούχων δρχ 3000 2. Εισπράξεις εξ εσωρούχων δρχ 1200 3. Εισπράξεις εκ συνδρομών μαθητριών δρχ 900 4. Εισπράξεις εκ συνδρομών τακτικών μελών δρχ 600 5. Εισπράξεις εκ τιμήματος προσφερθησομένων δερμάτων κατά το κουρμπάν μπαιράμ δρχ 250 6. Διεύθυνσις Μουσ. Θρησκ. Ιδρυμάτων δρχ 5000 7. Εισπράξεις Λαχείου δρχ 1500 8. Περίσσευμα Ταμείου δρχ 1209 ΣΥΝΟΛΟΝ δρχ 13659
Β.Έξοδα 1.Μισθοί διδασκαλίσσης εξωρούχων
δρχ 4000
2.Μισθοί διδασκαλίσσης εσωρούχων
δρχ 4000
3.Μισθοί υφαντουργού
δρχ 1200
4.Μισθοί τεσσάρων υποδιδασκαλισσών εξ/χων και εσ/χων δρχ 2000 5.Μισθοί διδασκαλίσσης μανδολίνου
δρχ 1200
6.Αξία δύο υφαντηρίων
δρχ 400
7.Έκτακτα έξοδα
δρχ 800
ΣΥΝΟΛΟΝ Περίσσευμα
δρχ 13600 δρχ 60
Από τα στοιχεία του ισολογισμού αυτού μπορούμε να βγάλουμε κάποια συμπεράσματα. Τα δίδακτρα ήταν αρκετά χαμηλά, δεν πρέπει να ξεπερνούσαν τις 30 δρχ. το χρόνο. Η φοίτηση ήταν δεκάμηνης διάρκειας. Τα κύρια έσοδα της σχολής ήταν από εισπράξεις από ράψιμο ενδυμάτων κυριών και κοριτσιών καθώς και από επιδιορθώσεις. Η Διεύθυνση Μουσουλμανικών και Θρησκευτικών Ιδρυμάτων έδινε μια αρκετά μεγάλη επιχορήγηση για ιδιωτική σχολή. Αν και ιδιωτική σχολή, στεγαζόταν σε δημόσιο κτήριο και δεν πλήρωνε νοίκι.
Η Οδός Αρκαδίου στις 21 Μαΐου 1921 κατά τους εορτασμούς της ονομαστικής γιορτής του βασιλιά Κωνσταντίνου «Λαμβάνωμεν την τιμήν να γνωρίσωμεν εις την υμετέραν εξοχότητα ότι το προ καιρού αφιχθέν ενταύθα Ναυτικόν Άγημα, επίταξαν προσωρινώς τα Μουσουλμανικά Σχολεία, ήτοι Αρρεναγωγείον και Ίδρυμα Ραπτικής εν ω ασκούνται αι Μουσουλμανίδαι μαθήτριαι κατά το τελευταίον τρίμηνον του λήξαντος σχολικού έτους, έγινεν αίτιον
Αεροφωτογραφία του 1940. Το Παρθεναγωγείο (1), η Ραπτική Σχολή (2) και το Αρρεναγωγείο (3)
Αίτηση Μαρίας Βιβιλάκη
εις την μη κανονικήν φοίτησινν και εκπαίδευσιν των μαθητών και μαθητριών. Επειδή ο διευθυντής των Σχολείων τούτων γνωρίζει τη καθ’, ημάς κοινότητι ότι τα σχολεία ταύτα έχουσιν απόλυτον ανάγκην επισκευής, η Μουσουλμανική όμως Κοινότης αδυνατεί να φροντίση την επιδιόρθωσιν των εν λόγω σχολείων εφ’ όσον διαμένει εισέτι το Άγημα εν αυτοίς. Επειδή το εν λόγω Άγημα δύναται ευκόλως να στρατωνισθή εις τον Στρατώνα Ρεθύμνου ου ο χώρος είναι επαρκής. Παρακαλούμεν ευσεβάστως την υμετέραν εξοχότητα όπως διατάξη την εκκένωσιν των εν λόγω σχολείων και την παράδοσιν αυτών εις την ημετέραν κοινότητα ίνα αύτη διαρκουσών των θερινών διακοπών δυνηθή και επιδιορθώση αύτα και καταστή δυνατή η φοίτησις των μαθητών κατά το επικείμενον σχολικόν έτος». Ευπειθέστατα, ο πρόεδρος, Αλή Χεφκή Τσιτσεκάκης Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΣΤΟ ΕΠΟΜΕΝΟ ΦΥΛΛΟ
16
www.rethemnosnews.gr
αφιέρωμα
ΣΑΒΒΑΤΟ 15 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ 2022
Η άγνωστη Μουσουλμανική Ραπτική Σχολή Ο οίκος μόδας των επωνύμων
ΤΟΥ ΚΩΣΤΑ ΡΑΛΛΗ
Costas_rallis59@yahoo.gr
Β΄MEΡΟΣ ΤΟ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟ ΤΗΣ ΣΧΟΛΗΣ Απο τα πρακτικά των συνεδριάσεων αλλά και από αποδείξεις μισθοδοσίας βλέπουμε ότι το προσωπικό της σχολής το αποτελούσαν οι: Ασημένια Βεβελάκη, μισθός Οκτωβρίου 1915 δρχ 80. Ναζλή Ανωγειανάκη, διδασκάλισσα των εσωρούχων. Μαρία Κατσούγκρη, διδασκάλισσα των εξωρούχων. Ασπασία Φουντουλάκη, διδασκάλισσα του Μουσικού Τμήματος. Στέλλα Σκευάκη (αγνώστου αντικειμένου διδασκαλίας). Χουσείν Κουμαριτάκης, επιστάτης. Μετά την παραίτηση της Ναζλή Ανωγειανάκη, διορίζεται η Μαρία Γεωργίου Βεβελάκη ως διδασκάλισσα των εσωρούχων με μισθό 400 δρχ. Τον ίδιο χρόνο (1921) διορίζονται υποδιδασκάλισσες οι εκ των μαθητριών: Χατιτζέ Ταχταληδάκη, Ζεχρά Εμινεφενδάκη, η Σαφιγιέ Κονταξάκη, η Ναζιφέ Μπαστσαουσάκη και η Φατμέ Τσαυρουνάκη με μισθό 50 δρχ. έκαστη. Οι μαθήτριες που φοιτούν στη σχολή έχουν φτάσει τις 36 και έτσι αποφασίζεται ο διορισμός της Κιουμπρά Γαζιδάκη σαν βοηθός διδασκαλίσσης του τμήματος εσωρούχων, καθώς και η αγορά δύο ραπτομηχανών ακόμη. Τη θέση της Μαρίας Κατσούγκρη, που θα αναχωρήσει για Αβησσυνία, θα πάρει η Μαρία Τζαγκαρουλάκη. Τον Απρίλη του 1922 διορίζεται η μαθήτρια Χατιτζέ Μαυροματάκη στη θέση της υποδιδασκάλισσας των εξωρούχων με μισθό 50 δρχ. Τον Ιούλιο του ίδιου χρόνου ο πρόεδρος του Συλλόγου προτείνει αύξηση μισθού « έχοντας υπ’ όψει τας σημερινάς βιοτικάς ανάγκας, εις μεν την των διδασκαλισσών μισθοδοσίαν του εν λόγω Συλλόγου ανά πεντήκοντα αρ. 50 δρχ. εκάστη, εις δε την των υποδιδασκαλισσών ανά δέκα αρ. 10 δρχ. εκάστη, αρχημένης από 1ης Ιουλίου 1922. Στην απόφαση αρ.21 γίνεται πρόταση για «αγορά μιάς ραπτομηχανής, ένα σκαμνί, μιά κούκλα δια πρόβαν, τρείς καρέκλας, έν ψαλίδιον και έν σίδηρον δια σιδήρωμα». Χαρακτηριστικά στα πρακτικά της συνεδρίασης αναφέρεται: «....Διά ταύτα αποφασίζει παμψηφεί, δέχεται την ως άνω αίτησιν της διδασκαλίσσης των εσωρούχων, και την πρότασιν του Προέδρου και εγκρίνει την αγοράν μιάς ραπτομηχανής ποδοκίνητον του καταστήματος «Συγγέρ» διά το τμήμα των εσωρούχων του Συλλόγου και εξουσιοδοτεί τον εκ των μελών της Επιτροπής Χαιδέρ βέην Χατζημπεκηράκην όπως διαπραγματευτεί την αγοράν της ρηθείσης ραπτομηχανής, και χορηγή την άδειαν εις τον Ταμίαν ίνα πληρώση το συμπεφωνημένον υπό του Χαιδέρ βέη ποσόν δια την προκειμένην αγοράν». Με την απόφαση αρ. 22 καταργείται το Μουσικό Τμήμα και πωλούνται δύο μαντολίνα και μιά παλιά κούκλα. Η ΕΙΚΟΝΑ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ Πιστεύω πως είναι χρήσιμο να δούμε και ποιά ήταν η γενικότερη εικόνα της πόλης μας τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο που ιδρύθηκε η Ραπτική Σχολή. Θα βοηθήσει τον αναγνώστη να συνειδητοποιήσει τις δυ-
Οι υπογραφές του προέδρου και των μελών της διοικούσας επιτροπής Πρακτικό συνεδρίασης
σκολίες της εποχής και να εκτιμήσει το όλο εγχείρημα ίδρυσης της σχολής αυτής. Βασιζόμενοι σε αποσπάσματα από τον τοπικό τύπο και τα λίγα για το Ρέθυμνο εκείνης της εποχής βιβλία, θα μπορούσαμε να πούμε πως το Ρέθυμνο είναι μια πολιτεία σε παρακμή, ναρκωμένη, που μαστίζεται από τη γενικότερη κρίση. Ο αρθρογράφος της εφημερίδας «Κρητική Επιθεώρησις» γράφει χαρακτηριστικά: «Η δημοσία τάξις ευρίσκεται εις τελείαν εξάρθρωσιν εν τω νομώ μας. Ληστείαι και φόνοι εις την ύπαιθρον και διαρρήξεις εντός της πόλεως υπό τα όμματα των οργάνων της εξουσίας, των οποίων η σιλουέτα σπανίως εμφανίζεται». Την οικονομική άνοδο που είχε γνωρίσει η πόλη για δέκα περίπου χρόνια(1897-1909), ακολουθεί μιά περίοδος παρακμής. Οι 2.500 Ρώσοι με τα διπλά μηνιάτικα έχουν φύγει. Η απότομη οικονομική άνθιση διακόπηκε με την αναχώρηση τους. Αυτή η οικονομική δυσπραγία θα αναγκάσει τον Χαράλαμπο Σπανδάγο να μεταβει στα Χανιά το 1912. Εκεί υπενοικίασε το Σινέ Ασετυλίνη στον Δημοτικό Κήπο. Τη διεύθυνση του «Ιδαίου Άντρου» στο Ρέθυμνο,του οποίου ήταν ιδιοκτήτης, την παραχώρησε στους Τουρκορεθύμνιους αδελφούς Ιμπραήμ και Αχμέτ Χαμιμπαγαδάκη, μέχρι το 1923. Την παρακμή αυτή παρουσιάζει και ο Π.Πρεβελάκης στο «Χρονικό μιάς Πολιτείας»: «Η οδός Τσάρου που στα παλιά χρόνια θάχε γνωρίσει μεγάλες δόξες είναι τώρα ζωντανή και νεκρούς με πολλούς περαστικούς και λιγοστούς πελάτες, χαλικιωμένη κοίτη ποταμού που δε βαστά το βιαστικό νερό».
Την εικόνα αυτή της παρακμής έρχεται να συμπληρώσει ένας άλλος αυτόπτης μάρτυρας, ο Γιάννης Μανούσακας, που ζει την πόλη και τον ξεπεσμό της. Όπως μας λέει στο βιβλίο του με τίτλο «ο Χαλασμός»: «Η ζωή του μαθητευόμενου ήταν σκληρή. Έπαιρνε μεροκάματο τέσσερις δραχμές για το λόγο ότι ήξερε να φτιάχνει σπόγγο και να καρφώνει ξυλόμπροκες, ενώ το κανονικό ήταν να μένεις απλήρωτος για έξι μήνες και μάλιστα, πολλές φορές πλήρωνε ο πατέρας του μαθητευόμενου ένα ποσό. Η ζωή ήταν τόσο σκληρή για τους μαθητευόμενους που δουλεύαμε δεκαπέντε ώρες το εικοσιτετράωρο και μάλιστα το Πάσχα και τα Χριστούγεννα γινότανε ξενύχτια για να τελειώσουν οι παραγγελίες». Επίσης χρήσιμο θεωρώ να βάζαμε την πόλη μας στο ιστορικό πλαίσιο εκείνης της εποχής. Μετά τη Συνθήκη των Σεβρών (28 Ιουλίου 1920), ολοκληρωνόταν το όραμα της Μεγάλης Ελλάδας. Ο Βενιζέλος είχε προκηρύξει εκλογές θεωρώντας σίγουρη τη νίκη. Τις εκλογές αυτές όμως τις έχασε Δεν εκλέχτηκε ούτε βουλευτής και αυτοεξορίστηκε στο Παρίσι. Με την επικράτηση των Λαικών (Βασιλικών), στην Κρήτη που ήταν Βενιζελική, η Κυβέρνηση έστειλε στρατιωτικά αγήματα για να τηρήσουν την τάξη. Στο Ρέθυμνο στάλθηκε ένα άγημα πεζοναυτών . Την παραμονή της γιορτής του βασιλιά Κωνσταντίνου επικρατεί εκνευρισμός και έχουν δημιουργηθεί κάποια επισόδια με το να επιχειρούν οι ναύτες να κατεβάσουν τις εικόνες του Βενιζέλου από τα καφενεία. Στη δοξολογία στη Μητρόπολη (βλέπε φωτ.), οι Ρεθεμνιώτες απέχουν επιδεικτικά.
Καρτ ποστάλ δεκαετίας 39 (Μαν.Μανούσακα)
Η ΑΣΤΙΚΗ ΤΑΞΗ Εκτός από την εργατιά, υπάρχει και ο άλλος κόσμος, η αστική τάξη της πόλης. Άνθρωποι καλλιεργημένοι και φιλάνθρωποι που δίνουν ζωντάνια με τις χοροεσπερίδες που διοργάνωναν «τα δύο λαμπρά Σωματεία ο Σύλλογος των Κυριών και το Λύκειον των Ελληνίδων Ρεθύμνης». Αργότερα θα ανταποκριθούν στις εκκλήσεις για βοήθεια ώστε να αντιμετωπιστούν τα προβλήματα που δημιουργήθηκαν με την άφιξη χιλιάδων προσφύγων στη μικρή μας πόλη. Για την ώρα όμως αυτός ο αστικός κόσμος ζει άνετα και αμέριμνα όπως φαίνεται σε μιά διαφήμιση του Ιωάννου Κούνουπα που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Κρητική Επιθεώρησις» τον Ιανουάριο του 1922, στην οποία αναφέρει ότι παρελήφθησαν «Τέιον Κευλάνης με την οκάν και εις κυτία.....γάλατα φαρίνες και σοκολάτες Νεστλέ, Λικέρ και Κονιάκ εγχώρια και ευρωπαικά, ως και ζύθος Μονάχου». Στην κοινωνική, αλλά και στην οικονομική ζωή της πόλης, σημαντικό ρόλο έπαιζε ο μουσουλμανικός πληθυσμός του. Στην απογραφή του 1900 μετρήθηκαν 5.409 Μωαμεθανοί και 2.845 Χριστιανοί. Ο Πρεβελάκης αναφέρει χαρακτηριστικά: «Στην αγορά οι Λαζαρίτες ήταν Ρωμιοί και Τούρκοι, του ενός το μαγαζί δίπλα στου άλλου, χωρίς διάκριση». Την όποια οικονομική ευμάρεια ακολούθησε κάποια τόνωση της πνευματικής κίνησης, και παρατηρήθηκε κάποια άμιλλα ανάμεσα στο μωαμεθανικό και τον χριστιανικό πληθυσμό της πόλης στον τομέα της εκπαίδευσης. Σημαντική δραστηριότητα παρουσιάζει ο Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος, ο Πρόδρομος του σημερινού Μουσείου, της Βιβλιοθήκης και της Φιλαρμονικής. ΟΙ ΕΠΩΝΥΜΕΣ ΡΕΘΕΜΝΙΩΤΙΣΣΕΣ ΠΟΥ ΕΡΑΒΕ Η ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΙΚΗ ΡΑΠΤΙΚΗ ΣΧΟΛΗ Στο «Βιβλίον Παραδόσεων Φορεμάτων» (1920-21), που κρατούσαν οι μοδίστρεςδασκάλες Μαρία Τζαγκαρουλάκη και Μαρία Κατσούγκρη και έλεγχε ο γραμματέας Ιφέτ Δερβισάκης, καταγράφονταν το σύνολο των εσόδων καθε μήνα δηλαδή οι εισπράξεις από επιδιορθώσεις και κατασκευές διαφόρων ενδυμάτων. Εκτός από Ραπτική σχολή, ήταν και ο οίκος μόδας του Ρεθύμνου εκείνης της εποχής. Και, φυσικά, το ονοματεπώνυμο της κυρίας που είχε παραγγείλει το φόρεμα, η, είχε αφήσει κάποιο ρούχο για επιδιόρθωση. (Την άνθιση της επιδιόρθωσης την είχαμε βιώσει πρόσφατα με την οικονομική κρίση). Παιδικά και γυναικεία ρούχα ήταν αυτά που έραβαν συνήθως. Από παλτά, επανοφώρια, φορέματα, ταγιέρ, ζακέτες ρόμπες, πο-
17
www.rethemnosnews.gr
αφιέρωμα
ΣΑΒΒΑΤΟ 15 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ 2022
Kαρτ ποστάλ του μεσοπολέμου με το μικρό και μεγάλο στρατώνα. (Μαν.Μανούσακα)
Απόδειξη πληρωμής Ασημένιας Βεβελάκη
διές, μέχρι και νυφικά. Φορεματάκια και παλτουδάκια για τα παιδιά, και τουαλέτες από βελούδο και μετάξι για τις κυρίες. Μεταξωτές κεντημένες μελάγιες για τις χανούμισσες. Ήταν πολλές οι επώνυμες Ρεθεμνιώτισσες που είχαν προτίμηση σ’ αυτόν τον οίκο μόδας. Και αυτό δείχνει το επίπεδο της ποιότητας και κομψότητας των ενδυμάτων. Ένα φόρεμα αξίας 12 δρχ. είχε παραγγείλει η Βασιλική Πετυχάκη, όπως φαίνεται στο βιβλίο, τον Φλεβάρη του 1921. Τον ίδιο μήνα πελάτισσες ήταν οι Ελευθερία Ζαμπετάκη, η Ειρήνη Ακτουδιανάκη, Μαρία Στεφανουδάκη, Γεωργία Πρινιωτάκη, Καλλιρρόη Σαριδάκη, Ελισάβετ Δρανδάκη, Νεφιγιέ Κουναλάκη κ.α. Τον Μάρτη του ίδιου χρόνου, η Μαρία Πενθερουδάκη, η Αθηνά Καφφάτου, η Μαρίκα Ορφανίδου, η Αγλαία Φουντουλάκη, η Ευαγγελία Ανδρουλιδάκη και η Φατουμέ Κοτζαμπάκη θα περάσουν να πάρουν τις ζακέτες, τα φορέματα και τις ρόμπες που είχαν παραγγείλει.
Απόδειξη πληρωμής Ναζλή Ανωγειαννάκη
Επιδιορθώσεις είχε ζητήσει η Αιμιλία Λάριου και η Γεωργία Βλάστού. Νυφικό είχε παραγγείλει η Φαικάζ Λαχουριδάκη και η Μαρία Διαμαντίδου. Η Ασπασία Λυράκη, η Μαρία Καλομενοπούλου και η Χαρίκλεια Χορτάτσου, η Ευαγγελία Λαγουβάρδου, η Χρυσή Γαλερού και η Ευαγγελία Σαριδάκη είχαν παραγγείλει επίσης διάφορα ενδύματα.΄Οι περισσότερες πελάτισσες ήταν χριστιανές. Μερικές από τις μουσολμάνες που είχαν καταχωρηθεί, ήταν οι Αντιλές Καζαζαλιδάκη, Ουστά Μπεκυράκη, Αιγιωργιαννάκη, Ναφιγές Μουσαπεγάκη, Σελαμπαμπαδάκη, η Αβνιγές Χανούμ, Χαριγιές Μεχμετεφεντάκη κ.α. καθώς και η γυναίκα του Ιεροδίκη Τουτουντζιδάκη και του βουλευτή Χαιδέρ Χατζημπεκηράκη. Μερικές ακόμη επώνυμες πελάτισσες ήταν οι κυρίες Χαμαράκη, Ασκούτση, Καπετανάκη, Ρολόη, Μανουσάκη, Τρουλλινού, Σκορδίλη, Κοτζάμπαση, Ζαχαρίου, Αθανασιάδου, Σωτήρχου, Μανουρά, Μουσούρου, Μοάτσου και η κυρία Εισαγγελέως που είχε
Απόδειξη πληρωμής Μαρίας Κατσούγκρη
παραγγείλει ένα φόρεμα κεντημένο. Αρκετές και οι δεσποινίδες, όπως οι Λίτινα, Βερνάρδου, Τσιτσεκάκη, Σταυρουλάκη, Βολανάκη, Βαλαρή, Σαουνάτσου, Βεβελάκη, Γρηγοριάδου κ.α. ΕΠΙΛΟΓΟΣ Συνοψίζοντας θα μπορούσαμε να πούμε πως μέσα στις όποιες δυσκολίες της εποχής αυτής, βρέθηκαν άνθρωποι δραστήριοι και τολμηροί, με οράματα, άνθρωποι που έβλεπαν μπροστά από την εποχή τους, που έδιναν μεγάλη σημασία στη μόρφωση. Αλλά και στην επαγγελματική αποκατάσταση των νέων. Η ίδρυση της Μουσουλμανικής Ραπτικής Σχολής είναι ένα παράδειγμα. Και όταν ξαφνικά, στα τέλη του 1922, τα καράβια άραξαν έξω από το λιμάνι και οι βάρκες άδειασαν
στη στεριά γυναίκες ,γέρους, παιδιά, νέους και πλήθος δυστυχισμένων που είχαν χάσει το βιός τους, τις οικονομίες, τις οικογένειές τους, τις δουλειές τους, τις συνήθειες, τα όνειρα και τις ελπίδες τους, μια καινούρια περίοδος αρχίζει για την πόλη μας. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ – ΠΗΓΕΣ Αυτοί που έφυγαν, αυτοί που ήρθαν. Από την Αυτονομία ως την Ανταλλαγή.Μαρία Τσιριμονάκη, Εκδόσεις Μίτος, Ρέθυμνο 2002 Οθωμανική Τράπεζα Αρχείων https://agonigrammi.wordpress.com/Το Ρέθυμνο στα 1922-24: Μια πολιτεία υποδέχεται τους πρόσφυγες Rethymniates.blogspot.com
Λαχείο υπέρ του Μουσουλμανικού Ραπτικού Συλλόγου Ρεθύμνης
Από το βιβλίο παραδόσεως φορεμάτων (Ιανουάριος 1921)
Βιβλίο παράδοσης φορεμάτων, Ιούνιος 1921
Απόδειξη αγοράς (Το βιβλίο της Μ.Τσιριμονάκη, βλέπε πηγές, είναι εις μνήμην Αριστόδημου Χατζιδάκη)