16
www.rethemnosnews.gr
αφιέρωμα
ΣΑΒΒΑΤΟ 26 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 2020
Ταξίδι στο χρόνο στις περιοχές Σοχώρα και Τσικαλαριά με έμφαση στα αστυνομικά κτήρια Γράφει ο ΣΤΈΛΙΟΣ ΔΗΜΗΤΡΑΚΗΣ Αρκετές είναι οι φωτογραφίες που έχουν δει το φως της δημοσιότητας και παρουσιάζουν διάφορες περιοχές του Ρεθύμνου στο πέρασμα των χρόνων. Σε αυτή την παρουσίαση θα μιλήσουμε για δυο σημεία της πόλης, την περιοχή Σοχώρα και τη συνοικία Τσικαλαριά. Θα επικεντρωθούμε σε αυτά τα σημεία διότι εκεί υπάρχουν κτήρια κατασκευασμένα από τα τέλη του 19ου αιώνα και σήμερα κάποια απ’ αυτά στεγάζουν τις αστυνομικές υπηρεσίες και το Τμήμα Δοκίμων Αστυφυλάκων Ρεθύμνου. Μέσα από τις φωτογραφίες θα γίνει μία προσπάθεια ιστορικής αναδρομής για το πως ήταν η περιοχή και τι αλλαγές έγιναν στα κτήρια και στο περιβάλλοντα χώρο. ΣΟΧΏΡΑ Η Σοχώρα είναι γειτονιά της παλιάς πόλης του Ρεθύμνου και βρίσκεται δυτικά της πόλης κάτω από το κάστρο της Φορτέτζας. Στη Σοχώρα βρίσκεται η πλατεία Ηρώων Πολυτεχνείου όπου στη βόρεια πλευρά της στεγάζονται οι αστυνομικές υπηρεσίες της πόλης, σε κτήριο που κάποια από τα τμήματα του είναι κατασκευασμένα στις αρχές του 18ου αιώνα. Η πλατεία Ηρώων Πολυτεχνείου που όλοι οι Ρεθεμνιώτες γνωρίζουν ως πλατεία Νομαρχίας, έχει αλλάξει διάφορες ονομασίες στο πέρασμα των χρόνων. Επί Τουρκοκρατίας η περιοχή λεγόταν Μικρά Χασίλια, στις αρχές του 20ού αιώνα η πλατεία ονομαζόταν Σκρύδλωφ, προς τιμή του Ρώσου ναυάρχου των Μεγάλων Δυνάμεων, αφού από το 1897 μέχρι το 1909 οι Ρώσοι έλεγχαν την πόλη, στη συνέχεια μετονομάστηκε σε πλατεία Αβέρωφ και μετέπειτα σε πλατεία Βασιλέως Γεωργίου Β’. Στην πλατεία Ηρώων Πολυτεχνείου υπάρχει το Νομαρχιακό Μέγαρο, ένα εντυπωσιακό νεοκλασικό κτίριο που άρχισε να οικοδομείται στις αρχές της δεκαετίας του 1840 και ολοκληρώθηκε το 1869. Στην αρχή το κτίριο χρησιμοποιήθηκε για τη στέγαση κρατικών υπηρεσιών, έπειτα σαν κατοικία του πρίγκιπα Γεωργίου και μετά το 1906 ως Νομαρχία. Η αρχή του ταξιδιού μας ξεκινάει το έτος 1899, κατά την διάρκεια εκδήλωσης των Οθωμανών που ακόμα βρισκόταν στην περιοχή, παρουσία Ρώσων στρατιωτικών οι οποίοι είχαν έρθει στο Ρέθυμνο ως εγγυήτρια δύναμη, στην τότε πλατεία Σκρύδλωφ. (Εικ. 1) Παρατηρούμε στη φωτογραφία μια πολυπληθή συνάθροιση ανθρώπων γύρω από την πλατεία. Στα αριστερά βλέπουμε το επιβλητικό κτήριο της σημερινής Αντιπεριφέρειας, το οποίο ήταν το τότε Διοικητήριο και ονομαζόταν «Μαρμαρόπορτα», λόγω της άριστης ποιότητας μαρμάρων που είχε αλλά και τους κίονες που υποβάσταζαν τον εξώστη. Δίπλα στο Διοικητήριο υπήρχαν οι φυλακές «Λεμονέ» (σήμερα αστυνομικές υπηρεσίες), τις οποίες επισκεύασε ο Νουρή Πασάς. Η ονομασία «Λεμονέ» προήλθε από μία λεμονιά που βρισκόταν στην μέση του περιβόλου των τουρκικών φυλακών. Στο βάθος δεξιά παρατηρούμαι να υπάρχει κτίσμα το οποίο σήμερα είναι τμήμα της Αστυνομικής Διεύθυνσης Ρεθύμνου (Α.Δ.). Στον αύλειο χώρο είχε κτιστεί σιντριβάνι με εντυπωσιακές
Εικ. 1
Εικ. 2 γούρνες, που είχαν μεταφερθεί από το «Αθάνατο Νερό», μία πηγή που βρισκόταν στην περιοχή ανάμεσα στη Σχολή Χωροφυλακής και το κτήριο του Ορφανοτροφείου και το όνομα της, «Αθάνατο νερό», οφειλόταν ίσως στους πολλούς «αθανάτους» που υπήρχαν στην περιοχή. Κάθε Παρασκευή απόγευμα, στην πλατεία έπαιζε η στρατιωτική μουσική. Λόγω των σημαντικών κτηρίων που βρισκόταν στη Σοχώρα αλλά και την δυνατότητα να φωτογραφηθεί από ψηλά η όμορφη αυτή περιοχή του Ρεθύμνου, αφού βόρεια ήταν η Φορτέτζα και νότια ο λόφος του Τιμίου Σταυρού, μπορούμε να βρούμε αρκετές φωτογραφίες του παρελθόντος από την περιοχή. Στην εικόνα 2 παρατηρούμαι τη Σοχώρα το έτος 1902 να έχει φωτογραφηθεί πιθανόν από το λόφο του Τιμίου Σταυρού. Μπροστά φαίνεται το επιβλητικό κτήριο των Στρατώνων, το οποίο ήταν το μεγαλύτερο κτίριο της πόλης, ήταν τούρκικος Στρατώνας, όμως το 1898 εγκαταστάθηκαν εκεί οι Ρώσοι στρατιώτες
Εικ. 3
Εικ. 4
και για τον λόγο αυτό πήρε το όνομα «Ρωσικοί Στρατώνες». Παρατηρούμε την πόλη να περικλείεται με τείχη που όπως μπορούμε να δούμε συνεχίζουν από την πλευρά της θάλασσας. Αριστερά του κτηρίου των Στρατώνων υπάρχει η δυτική είσοδος (πύλη) της πόλης ενώ στο βάθος διακρίνεται το κτήριο της σημερινής Αστυνομικής Διεύθυνσης Ρεθύμνου (Α.Δ.). (Εικ. 2). Συνεχίζουμε το ταξίδι και βρισκόμαστε στις αρχές του 20ου αιώνα, όπου βλέπουμε τη πλατεία Σκρύδλωφ να έχει φωτογραφηθεί πιθανόν από το ύψωμα της Φορτέτζας (εικόνα 3). Δεξιά από την συμβολή των σημερινών οδών Μελισσηνού και Ηρώων Πολυτεχνείου, προς την μεριά της θάλασσας, βρίσκεται σήμερα η τελευταία γνωστή Κρήνη που κατασκευάστηκε στην πόλη του Ρεθύμνου την περίοδο της Τουρκοκρατίας, η Κρήνη του Αμπιντίν Μπέι. Στον ίδιο
χώρο υπήρχε ο τάφος του Τούρκου Μουσταφά Εφέντι ο οποίος είχε έρθει από την Μικρά Ασία το 1844 και υπήρξε γραμματέας του Οθωμανικού Στρατού. (Εικ. 3). Στις αρχές της δεκαετίας του 1930, η πλατεία είχε μετονομαστεί σε πλατεία Αβέρωφ (εικόνα 4). Επί δημαρχίας Χουσνί Βακογλάκη (1911-1919), σε τμήμα της πλατείας δημιουργήθηκε ο πέμπτος κατά χρονολογική σειρά Κήπος του Ρεθύμνου. Απαρτιζόταν από µία εκατοντάδα πυκνοφυτεμένων πεύκων, µε τρεις σκυρόστρωτους διαδρόμους ανάμεσα τους. Στο βάθος φαίνεται το κτήριο των Στρατώνων που τότε ήταν η έδρα του 44ου Συντάγματος. Βόρεια της πλατείας υπάρχει το κτήριο των σημερινών αστυνομικών υπηρεσιών που τότε στέγαζε τις φυλακές Λεμονέ. Η δυνατότητα περιπάτου κάτω από πανέμορφα δέντρα, σε μία πλατεία δίπλα στην θάλασσα, καθιστούσε την τότε περιοχή της Σοχώρας ως την ομορφότερη της πόλης. (Εικ. 4). Οι ανάγκες ανοικοδόμησης και κίνησης οχημάτων στην περιοχή, σε συνδυασμό με την περίοδο της Γερμανικής κατοχής στο Ρέθυμνο, δεν επέτρεψαν να διατηρηθεί ο πέμπτος κήπος της πόλης. Στην εικόνα 5 βλέπουμε τη πλατεία Σοχώρας την δεκαετία του 1960. Πλέον έχει πάρει το στρογγυλό σχήμα που είχε μέχρι το 2012 με δέντρα και διαδρόμους, ενώ το κτήριο που διακρίνεται κατά μήκος της πλατείας στεγάζει πλέον της αστυνομικές υπηρεσίες, όπου εκεί το έτος 1949 είχε μεταφερθεί η Αστυνομική Διεύθυνση Ρεθύμνου. (Εικ. 5). Προχωράμε στα τέλη της δεκαετία του 1960 όπου μέσα από μία πανοραμική και έγχρωμη φωτογραφία η οποία πιθανόν ελήφθη από τον λόφο του Τιμίου Σταυρού (εικόνα 6), μπορούμε να δούμε την περιοχή της Σοχώρας. Οι στρατώνες πλέον δεν υπάρχουν, αφού καταστράφηκαν με τους βομβαρδισμούς του 1941 από τους Γερμανούς και στην θέσης τους βρίσκεται το γήπεδο της Σοχώρας με τις κερκίδες του από την πλευρά της θάλασσας. Στα αριστερά παρατηρούμε να κατασκευάζεται ο περιφερειακός δρόμος γύρω από τη Φορτέτζα, ενώ στην στρογγυλή πλέον πλατεία Σοχώρας βλέπουμε το κτήριο των αστυνομικών υπηρεσιών, από την μεριά της πλατείας να έχει πάρει σχεδόν την σημερινή του μορφή. (Εικ. 6) Την δεκαετία του 1970 σε μία φωτογραφία της περιοχή από την πλευρά της Φορτέτζας, μπορούμε πλέον να διακρίνουμε στη συμβολή των οδών Μελισσηνού και Ηρώων Πολυτεχνείου ένα ισόγειο κτίσμα, τη σημερινή Τροχαία Ρεθύμνου. (Εικ. 7). Μετά την ολοκλήρωση της τελευταίας ανάπλασης της περιοχής σε μια πανοραμική αεροφωτογραφία του 2015, βλέπουμε την πλατεία Ηρώων Πολυτεχνείου όπως είναι σήμερα. Η
17
www.rethemnosnews.gr
αφιέρωμα
ΣΑΒΒΑΤΟ 26 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 2020
Εικ. 5
Εικ. 6
κίνηση οχημάτων γύρω από την πλατεία πλέον έχει περιοριστεί κατά πολύ, ενώ ιδιαίτερη έμφαση έχει δοθεί στον φωτισμό της. Οι αστυνομικές υπηρεσίες της πόλης, συνεχίζουν να στεγάζονται στο ίδιο κτήριο στα δεξιά της πλατείας. (Εικ. 8) ΤΟ ΠΡΟΆΣΤΙΟ ΤΣΙΚΑΛΑΡΙΆ Τσικαλαριά λεγόταν η περιοχή του Ρεθύμνου που περικλείεται σήμερα από τους οδούς Καζαντζάκη, Μαρούλη, Ασκούτση και Δαλέντζα. Σε αυτή την περιοχή βρίσκεται το Τμήμα Δοκίμων Αστυφυλάκων Ρεθύμνου, ή αλλιώς Σχολή της Αστυνομίας. Το οικόπεδο που σήμερα στεγάζεται η Σχολή και οι τετρακατοικίες των βομβοπλήκτων, είχε παραχωρηθεί το έτος 1894 στον ∆ήµο Ρεθύµνης από τον Χασάν Μπαµπάς για τη δημιουργία κήπου. Για το σκοπό αυτό είχε γίνει εκείνη την εποχή έρανος. Το οικόπεδο είχε σχήμα τετράπλευρου και στην έκτασή του, που έφτανε τα είκοσι στρέμματα, είχαν φυτευτεί δέντρα και κατασκευαστεί κρήνες. Πρωτοποριακή για την εποχή ήταν η περίφραξή του χώρου µε συρματόπλεγμα, για την αποφυγή ζημιών από τα ζώα. Ο πρώιμος αυτός κήπος καταστράφηκε κατά την επανάσταση του 1897. Στη συνέχεια, ο ρωσικός στρατός με δικά του αποκλειστικά μέσα και σχέδια κατασκεύασε εκεί το νέο νοσοκομείο(Τσάρειο Νοσοκομείο). Οι εργασίες ολοκληρώθηκαν το 1899 και το ίδρυμα προσφέρθηκε από τη Ρωσική αρχή στον Δήμο Ρεθύμνης. (Εικ. 9). Η εικόνα 9 αποτυπώνει την συγκεκριμένη περιοχή στην αρχή του 20ου αιώνα και μπορούμε να παρατηρήσουμε το νοσοκομείο και νότια και ανατολικά αυτού οικήματα που μοιάζουν με σκηνές. Το τότε νοσοκομείο Ρεθύμνου είχε δυναμικότητα 25-30 κλινών και η στέγη του ήταν κατασκευασμένη από γυάλινα κεραμίδια, γεγονός που θεωρήθηκε ως μεγάλο τεχνικό επίτευγμα για την εποχή εκείνη. Πληρούσε όλες τις προδιαγραφές της εποχής και ο εξοπλισμός του χειρουργείου προερχόταν από το Παρίσι. Είχε ευρωπαϊκή επίπλωση και φαρμακείο σε αρίστη κατάσταση,
Εικ. 9
Εικ. 7 πλήρες χειρουργείο και καθαρό μαγειρείο και συνέχισε να λειτουργεί στον ίδιο χώρο μέχρι το 1941. Βόρεια του Νοσοκομείου Ρεθύμνου βρισκόταν το Γυμναστήριο, εκεί που σήμερα βρίσκεται ο προαύλιο χώρος της Σχολής (εικ. 10). Τα εγκαίνιά του έγιναν στις 23 Απριλίου 1900, ένα μόλις χρόνο μετά τα εγκαίνια του Νοσοκομείου. Το Γυμναστήριο είχε υπόστεγο με διάφορα όργανα γυμναστικής, αποδυτήρια, μπάνια με ζεστό νερό και παλαίστρα με άμμο. Συνέχισε να λειτουργεί μέχρι τις παραμονές του Β’ παγκοσμίου πολέμου. Το 1922-1923 βρέθηκε στο Ρέθυμνο η ανθρωπιστική οργάνωση «Νοσοκομεία Αμερικανίδων γυναικών», με σκοπό την περίθαλψη των προσφύγων της Μικρασιατικής καταστροφής. Η συγκεκριμένη οργάνωση αποτελούμενη από γιατρούς και νοσηλευτικό προσωπικό κατέλυσε στο δημοτικό νοσοκομείο Ρεθύμνου, του οποίου τη λειτουργία ανέλαβε εξ ολοκλήρου. Στην εικόνα 11 φαίνεται η βόρεια είσοδος του Νοσοκομείου με την αμερικάνικη σημαία να κυματίζει και την επιγραφή «Νοσοκομείο Αμερικανίδων γυναικών». Ο δρόμος που φαίνεται είναι η σημερινή οδός Καστρινάκη στο τέλος της οποίας ήταν η τότε είσοδος του νοσοκομείου. Κατά τη Μάχη της Κρήτης το νοσοκομείο χτυπήθηκε από γερμανικά αεροπλάνα, παρά τα εμφανή σήματα του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού που υπήρχαν στη στέγη του. Μετά την απελευθέρωση το 1952, λειτούργησε ως Σανατόριο για να εγκατασταθεί σε
Εικ. 8
Εικ. 10 αυτό τελικά η Σχολή Χωροφυλακής. Το κεντρικό κτήριο του τότε νοσοκομείου Ρεθύμνου σώζεται μέχρι σήμερα και αποτελεί μέρος του συγκρο-
Εικ. 11 τήματος οικημάτων που στεγάζεται το Τμήμα Δοκίμων Αστυφυλάκων Ρεθύμνου. Συνεχίζουμε το ταξίδι μας και φτάνουμε στο έτος 1968, όπου μέσα από μία καταπληκτική πανοραμική αεροφωτογραφία μπορούμε να δούμε το Ρέθυμνο από ψηλά και να εντοπίσουμε σημαντικά στοιχεία για το πως ήταν τότε η πόλη. Εστιάζοντας στην περιοχή των Τσικαλαριών, μπορούμε να εντοπίσουμε το χώρο που είχε παραχωρηθεί στον Δήμο Ρεθύμνης το έτος 1894 για την δημιουργία κήπου και βλέπουμε να στεγάζεται εκεί η Σχολή Χωροφυλακής και οι τετρακατοικίες των βομβόπληκτων (Τ). Οι τετρακατοικίες είναι κατοικίες οι οποίες παραχωρήθηκαν σε ιδιοκτήτες σπιτιών που είχαν πληγεί από τις βόμβες των ναζί το 1941 και κτίστηκαν το έτος 1948.
Το σύνολο των κτιριακών εγκαταστάσεων της Σχολής μαζί με το γήπεδο παραχωρήθηκε από τον Δήμο στο Ελληνικό Δημόσιο στις 22 Οκτωβρίου 1955, με το υπ. αριθ. 6939 δωρητήριο συμβόλαιο, υπό τον όρο να αξιοποιηθεί ως Παράρτημα της Σχολής Οπλιτών Χωροφυλακής, αναγνωρίζοντας με αυτό το τρόπο ο Δήμος τη σημασία που θα είχε για τον τόπο η λειτουργία μιας τέτοιας Σχολής στο Ρέθυμνο. Παρατηρώντας τη φωτογραφία βλέπουμε ότι στο χώρο της σχολής δεν είχε χτιστεί ακόμα ο Ιερός Ναός της Αγίας Ειρήνης, ενώ η κεντρική πύλη δεν βρίσκεται στο σημείο που είναι σήμερα, επί της οδού Καζαντζάκη, αλλά στο βορειοδυτικό άκρο του γηπέδου (Ε), στην συμβολή των οδών Καζαντζάκη και Ζυμβρακάκη. Το κτήριο (Κ) της σχολής, είναι νεότερο των λοιπών εγκαταστάσεων διότι κατασκευάστηκε μετά την παραχώρηση του χώρου από τον Δήμο. Αξιοσημείωτο είναι ότι η οδός Ζυμβρακάκη (Ζ) δεν διακρίνεται διότι δε είχε γίνει ακόμα η διάνοιξη της. Στην αεροφωτογραφία της περιοχής του 1971 διαπιστώνουμε ότι η οδός Καστρινάκη τελειώνει στην βόρεια πλευρά της σχολής στο σημείο που είναι σήμερα τα σκαλοπάτια επί της οδού Ζυμβρακάκη, όπου τότε εκεί ήταν η είσοδος της σχολής για τους πεζούς (Π), ενώ η είσοδος για οχήματα βρισκόταν στην γωνία με την οδό Καζαντζάκη. Απεικονίζεται η σχολή και η τετρακατοικίες σε αεροφωτογραφία της δεκαετίας του 1990. Ο Ιερός Ναός της Αγίας Ειρήνης έχει ανεγερθεί, η οδός Ζυμβρακάκη έχει δημιουργηθεί και η κεντρική είσοδος της σχολής βρίσκεται στο σημείο που είναι και σήμερα.
Τελειώνοντας αυτό το ταξίδι συναντάμε μία φωτογραφία του 1956 από το Μαυσωλείο της Σχολής κατά την διάρκεια βράβευσης αθλητών μετά το πέρας αγώνα, πιθανόν με αφορμή την επέτειο της Μάχης της Κρήτης. Το Μαυσωλείο της Σχολής ανεγέρθηκε το έτος 1954 όπου στο σημείο αυτό αναπαύονται τα οστά των ανδρών της Χωροφυλακής, τόσο αυτών που έπεσαν στην περιοχή Ρεθύμνου κατά την Ιστορική Μάχη της Κρήτης, όσο και εκείνων που έπεσαν σε άλλα μέρη της Μεγαλονήσου ή εκτελέστηκαν κατά τη διάρκεια της Ναζιστικής κατοχής για ενεργή συμμετοχή σε πράξεις δολιοφθοράς ή κατασκοπείας σε βάρος των Ναζί. Συνολικά στο μνημείο αναπαύονται τα οστά 111 ηρώων της Χωροφυλακής, μεταξύ των οποίων ενός Ανθυπομοιράρχου, ενός Ενωμοτάρχη, τριών Υπενωμοταρχών και 50 Δοκίμων Χωροφυλάκων της δύναμης του θρυλικού Τάγματος Χωροφυλακής που πολέμησε με αυτοθυσία κατά τη μάχη της Κρήτης. Σε μαρμάρινη πλάκα αναφέρονται τα ονόματα των θυσιασθέντων κατά τη Μάχη της Κρήτης. Κάθε χρόνο τον μήνα Μάιο γίνονται ανάλογες εκδηλώσεις στο χώρο της Σχολής οι οποίες εκτός των άλλων περιλαμβάνουν προσκλητήριο πεσόντων και κατάθεση στεφάνων στο μνημείο.-
Πηγές:
1. Θ α υπαγώ εις στους κήπους «Χάρης Στρατιδάκης» 2. Κ ωστής Ηλ. Παπαδάκης, http:// historicalcrete.ims.forth.gr 3. Τ ο κτίριο Νομαρχίας-Αντιπεριφέρειας Ρεθύμνου «Λευτέρης Κρυοβρυσανάκης» 4. Τ ο προάστιο Τσικαλαριά «Γιώργος Εκκεκάκης» 5. « Οι Τετρακατοικίες των Βομβόπληκτων» μέσα από την έρευνα μαθητών του 5ου Δημοτικού Σχολείου 6. Τ ο Ρώσικο Νοσοκομείο στο Ρέθυμνο «Εφημερίδα Ρέθεμνος» 7. h ttps://greece.terrabook.com/ el/rethymno/page/plateia-iroonpolutexneiou/ 8. w ww.facebook.com/groups/Παλιές Φωτογραφίες Ρεθύμνου Κρήτης 9. h ttps://www.astynomika-zitimata. com/l/istorika-stoixeia-astynomikaktiria/