16
www.rethemnosnews.gr
αφιέρωμα
ΣΑΒΒΑΤΟ 30 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2022
Ιστορικές περιηγήσεις 48
ΓΡΑΦΕΙ Ο ΧΑΡΗΣ ΣΤΡΑΤΙΔΑΚΗΣ Δρ Παιδαγωγικής-Ιστορικός Ερευνητής-Συγγραφέας strharis@yahoo.gr, 2831055031
Αναζητώντας θησαυρούς προστιθέμενης γνώσης (IV). Τρεις «άγνωστοι» ναοί της Βενετοκρατίας στο Ρέθυμνο Ένα πραγματικό κυνήγι θησαυρού διεξάγεται τα τελευταία χρόνια στο Ρέθυμνο. Στην περίπτωσή μας όμως δεν έχει να κάνει με τη γνωστή διοργάνωση, που εφέτος σημείωσε αισίως την 32η συνέχεια. Εκείνο είναι ένα καθαυτό παιχνίδι και οι συμμετέχοντες αποκομίζουν τη χαρά τού να παίζουν αλλά και την ικανοποίηση οι εκάστοτε νικητές του να διοργανώνουν το επόμενο. Το κυνήγι στο οποίο αναφέρομαι σήμερα για τέταρτη κατά περιόδους συνέχεια είναι η πραγματική (και όχι εντός εισαγωγικών) αποκάλυψη μέσα στην πόλη τα τελευταία χρόνια μνημείων, τα οποία γνωρίζαμε μεν από τις ιστορικές πηγές όμως πιστεύαμε ότι δεν υφίστανται πια. Κι αυτό όχι μόνο για λόγους φυσικών καταστροφών (σεισμών, φωτιάς κ.λπ.) αλλά κυρίως ανθρώπινων: πειρατικών σε ιστορικούς χρόνους και «αναπτυξιακών» τον τελευταίο αιώνα.
1
4
5
3 Με μεγάλη δόση αισιοδοξίας πρόβλεπα πριν από οκτώ χρόνια στο βιβλίο «370 μνημειακά κενά στην ιστορική τοπογραφία του Ρεθύμνου» ότι θα πρέπει να περιμένουμε εκπλήξεις ως προς την αποκάλυψη ιδιαίτερα ναών και μοναστηριών της Βενετοκρατίας στον πυκνό οικιστικό ιστό της παλιάς πόλης. Στο βιβλίο εκείνο επιχείρησα να κάνω καταρχήν την καταγραφή τους, χρησιμοποιώντας τά μέχρι τότε γνωστά στοιχεία (χάρτες, πίνακα Civitas Rethymnae, συμβολαιογραφικά έγγραφα περιόδων ενετικής και οθωμανικής κατοχής, βιβλιογραφία). Είχα καταγράψει μ’ αυτό τον τρόπο 52 εκκλησίες, αν και γνωρίζουμε ότι το έτος 1630, λίγο πριν την τουρκική κατάκτηση, στο Ρέθυμνο λειτουργούσαν 44, από τις οποίες οι 8 ήταν λατινικές. Οι πλεονάζουσες 8 είναι πολύ πιθανόν να ταυτίζονται με κάποιες από τις 44, αφού περιγράφονται στις πηγές με διαφορετικά χαρακτηριστικά (όνομα ιδιοκτήτη, όνομα εφημέριου, συνοικία κ.ά.).
6
Δεν είναι τυχαίο ασφαλώς το γεγονός ότι μνημεία αποκαλύπτονται τα τελευταία χρόνια με ολοένα και μεγαλύτερη συχνότητα. Αυτό συμβαίνει τόσο γιατί και οι γνώσεις και το ενδιαφέρον μας έχει αυξηθεί όσο και επειδή στην παλιά πόλη σημειώνονται αλλεπάλληλες αγοραπωλησίες και στη συνέχεια επισκευαστικές εργασίες, προς μετατροπή των οικημάτων σε καταλύματα τύπου airbnb. Ουδέν κακόν αμιγές καλού, για μια ακόμα φορά. Να διευκρινίσω εδώ ότι «κακόν» θεωρώ εδώ την αλλαγή και μόνο ιδιοκτησιών εξαιτίας της οικονομικής κρίσης. Και ότι δεν έχω κανένα πρόβλημα με τα ξένα κεφάλαια που επενδύονται στον τόπο μου, αφού μάλιστα οι κάτοχοί τους φαίνεται να έχουν κατανοήσει ότι η διατήρηση και η ανάδειξη αποφέρουν προστιθέμενη αξία.
2
Μετά την καταγραφή του συνόλου είχα επιχειρήσει την ταύτιση των ναών, η οποία επετεύχθη καταρχήν για 32 από αυτούς, ενώ για τους υπόλοιπους δεν υπήρχαν τα απαραίτητα στοιχεία. Να σημειώσω εδώ ότι τόσο στην περίπτωση των Αγίων Αποστόλων στην οδό Καστρινογιαννάκη όσο και σ’ εκείνη του Αγίου Λαζάρου στην οδό Πατελάρου οι ταυτίσεις γίνονταν περισσότερο από την προφορική παράδοση και λιγότερο από ιστορικά στοιχεία. Σημείωνα τότε επίσης ότι οι ταυτίσεις είναι υπό επιφύλαξη και ότι κάποιες απ’ αυτές θα μπορούσαν να ανατραπούν στο μέλλον από περισσότερα αρχειακά τεκμήρια που θα έρθουν στην επιφάνεια ή από ανασκαφικές έρευνες. Οπωσδήποτε ο αριθμός των 44 εκκλησιών δεν είναι τόσο μεγάλος, όσος φαίνεται με πρώτη ματιά, δεδομένου ότι την ίδια περίοδο το Μεγάλο Κάστρο διέθετε 113 εκκλησίες ορθοδόξων και 16 καθολικών και τα Χανιά 40 και 15 αντίστοιχα.
Την αισιοδοξία μου για την αποκάλυψη και άλλων εκκλησιών στήριζα στην υπόθεση ότι οι Οθωμανοί κυρίαρχοι του Ρεθύμνου μετέτρεψαν μερικές σε τεμένη και άφησαν στη χριστιανική λατρεία κάποιες άλλες (Εισόδια Θεοτόκου και Άη Γιώργη στη Γρότα), ενώ δεν φαίνεται να είχαν προβεί σε καταστροφές, πλην εκείνων των κανονιοβολισμών της πολιορκίας της πόλης. Οι μετατροπές σε τεμένη είχαν να κάνουν καταρχήν με τις οικονομικές δυνατότητες των νέων κατακτητών, οι οποίοι δεν ήθελαν να ξοδέψουν υπέρογκα ποσά για την οικοδόμηση εκ του μηδενός τζαμιών και τεκέδων. Είχαν όμως να κάνουν και με την ιδεολογία τους, η οποία με τον τρόπο αυτό «επιβαλλόταν» και συμβολικά επάνω σε εκείνη των ηττημένων. Οι υπολειπόμενες εκκλησίες θα πρέπει να πουλήθηκαν με πλειστηριασμούς και να χρησιμοποιήθηκαν είτε ως κατοικίες είτε ως βιοτεχνικοί και εμπορικοί χώροι. Αυτές ήταν οι περιπτώσεις τόσο της Αγίας Παρασκευής στο Μακρύ Στενό (φούρνος και στη συνέχεια αποθήκη) όσο και των Αγίων Αναργύρων. Σήμερα εντοπίζονται στο Ρέθυμνο 14 ναοί της Βενετοκρατίας, μερικοί μάλιστα εξακολουθούν να λειτουργούν ως τέτοιοι. Τέσσερις απ’ αυτούς αποκαλύφτηκαν τα τελευταία χρόνια. Αρχικά έγινε γνωστή η Αγία Παρασκευή, ιδιοκτησία σήμερα του Ινστιτούτου Τεχνολογίας και Έρευνας. Ακολούθησαν οι Άγιοι Απόστολοι στην οδό Καστρινογιαννάκη, οι οποίοι διέσωζαν την ανάμνηση της λειτουργίας εκεί μιας δίκλιτης εκκλησίας μέσω του γνωστού μαρμάρινου εικονοστασιού. Τον τρίτο ναό εντόπισα τον Μάρτιο του 2015 στην οδό Σουλίου, δημοσιεύοντας και ταυτίζοντάς τον με το καθολικό της Μονής της Μαρίας Μαγδαληνής των Δομινικανών Μοναχών. Έντεκα μήνες αργότερα ένας ρεθεμνιώτης αρχαιολόγος τον «ανακάλυψε» και τον «ταύτισε» πανομοιότυπα κι εκείνος, αγνοώντας επιδεικτικά τις δημοσιεύσεις μου και ξεχνώντας το παγκοσμίως ισχύον «άγνοια βιβλιογραφίας δεν επιτρέπεται»! Θέλω να ελπίζω ότι δεν θα «ανακαλύψει» με τον ίδιο τρόπο στο μέλλον και τους ναούς που θα παρουσιάσω σήμερα, αφού μάλιστα η υπηρεσία του τους αγνοεί και γι’ αυτό δεν φρόντισε να επιβλέψει την επισκευή του πρώτου, ώστε να αποτρέψει τον κατακερματισμό του.
17
www.rethemnosnews.gr
αφιέρωμα
ΣΑΒΒΑΤΟ 30 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2022
Θα ήθελα και από τη θέση αυτή να διευκρινίσω κάτι. Δεν έχω κανένα συμφέρον, όπως τουλάχιστον αυτό νοείται σήμερα, από το «κυνήγι θησαυρού» στο οποίο έχω επιδοθεί, πέραν της καθαυτό ιστορικής γνώσης. Δεν είμαι αρχαιολόγος και δεν πληρώνομαι για να το κάνω. Αντίθετα, συχνά αποκομίζω την οργή κάποιων συμπολιτών, οι οποίοι μετά τον εντοπισμό των μνημείων υφίστανται αρχαιολογική επίβλεψη. Ένας μάλιστα απ’ αυτούς είναι και φίλος, την σχέση ιδιοκτησίας του οποίου αγνοούσα, σε κάθε περίπτωση όμως δεν θα άλλαζα τακτική και αν τη γνώριζα. Μετά την αρχική απορία και ίσως και οργή του, πιστεύω ότι συνειδητοποίησε ότι το ακίνητό του στα Μπιτσαξίδικα απέκτησε έτσι προστιθέμενη αξία. Απέκτησε προστιθέμενη αξία ακριβώς από το ιστορικό του παρελθόν, το οποίο αρκετοί από τους επισκέπτες του τόπου μας έχουν το επίπεδο ώστε να το εκτιμήσουν. Σε μια αντίστοιχη περίπτωση, νομίζω ότι η επισκεψιμότητα του βιβλιοπωλείου του Στέλιου Δασκαλάκη έχει αυξηθεί από τη διατήρηση στο εσωτερικό του σε άριστη κατάσταση των κρηνών του τεμένους Βαλιδέ Σουλτάνας.
7
9
11
Είναι πια αποδεδειγμένο ότι κοινωνικά είναι πολύ πιο συμφέρον ένα μνημείο να διατηρείται σε καλή κατάσταση και να είναι επισκέψιμο στους ενδιαφερόμενους από το αντίθετο, όπως για παράδειγμα ισχύει με την εσωτερική κρήνη του τεμένους Καρά Μουσά Πασά, που ούτε επισκέψιμη είναι αλλά ούτε και σε καλή κατάσταση βρίσκεται. Για να μην μιλήσουμε για την εξωτερική, η οποία στερείται και αυτού του νερού (όπως άλλωστε και πολλές άλλες, σε μια πόλη που συντηρείται βασικά από τον τουρισμό...). Συνιστώ θερμά στους φιλαναγνώστες να διαλέξουν ένα βιβλίο στο εσωτερικό του βιβλιοπωλείου Δασκαλάκη και να καθίσουν εκεί, στην ιστορική του ατμόσφαιρα να το ξεφυλλίσουν. Είναι οπωσδήποτε το πιο υποβλητικό αναγνωστήριο στην πόλη μας!
8
Τέταρτη στη σειρά αποκάλυψη ήταν το καθολικό της Μονής Παναγίας Μεσαμπελίτισσας, στο ομώνυμο ενοριακό νεκροταφείο. Η εύρεσή του ήταν αναμενόμενη, αφού τα ιστορικά στοιχεία βοούσαν και χρειάστηκε να γίνουν εκτεταμένες οικοδομικές εργασίας για να αποκαλυφθούν στο πάτωμα πολυάριθμοι τάφοι. Μάλιστα το καλοκαίρι του 2918 είχα περιγράψει το κτηριακό συγκρότημα του μοναστηριού, με 15 κελιά, όπως το εντόπισα στις βενετσιάνικες piantes, αλλά και τους γύρω δρόμους, που, όσο και να μας φαίνεται σήμερα περίεργο, είχαν διανοιχτεί από εκείνη τη μακρινή εποχή. Σχετική μελέτη έχει δημοσιεύσει πιο πρόσφατα και ο Γιάννης Παπιομύτογλου.
Να λοιπόν που όλοι είχαν δίκιο. Φαίνεται ότι το αναφερόμενο στις πηγές Μοναστήρι της Αγίας Βαρβάρας δεν ήταν ακριβώς στη θέση του μεταγενέστερου τεμένους αλλά λίγο νοτιοδυτικότερα, ακριβώς στη σημερινή οδό Κριτοβουλίδου, που κι αυτή τη βλέπουμε στον πίνακα Civitas Rethymnae να υφίσταται ήδη από την εποχή εκείνη. Το μοναστήρι θα πρέπει να περιλάμβανε ολόκληρη την περιοχή που εκτεινόταν νότια και νοτιοδυτικά των παραθαλάσσιων κατοικιών της Μεγάλης Ρούγας. Στο μεγαλύτερό του μέρος δηλαδή θα πρέπει να ταυτιζόταν με το ελαιοτριβείο και το αρχοντικό της οικογένειας Μουσούρου του 19ου και 20ού αιώνα. Είναι άραγε τυχαίο πως το είχε στην κατοχή της μια οικογένεια πολύ παλιά, μαρτυρημένα βυζαντινή; Προ δεκαετιών το μεγαλύτερο τμήμα του αγοράστηκε από τον ΕΟΜΜΕΧ και σήμερα έχει περιέλθει στο ΕΤΑΔ, από το οποίο ελπίζω να καταφέρει να το αγοράσει ο Δήμος.
Άρα η εξαιρετική αυλή του οικήματος, την οποία έχουμε χρησιμοποιήσει σε πολλές πολιτιστικές εκδηλώσεις, αποτελούσε πιθανότατα τον ίδιο τον μοναστηριακό περίβολο. Τόσο η διάταξή της όσο και η πέτρινη σκάλα που οδηγεί στον όροφο βοούν περί αυτού. Θα μπορούσαμε να επικαλεστούμε πολλά ακόμα επιχειρήματα, όμως δεν είναι της παρούσης. Ο ενδιαφερόμενος, πέραν του ναού, που μπορεί να τον αντικρίσει αν κατά τύχην οι (δύο) πόρτες του είναι ανοιχτές, μπορεί επίσης να εντοπίσει πληθώρα ακόμα βενετσιάνικων στοιχείων στο γειτονικό κτήριο και αυλή, μεταξύ των οποίων ένα ωραιότατο μποντζάλε στέρνας. Γιατί ασφαλώς, μοναστήρι χωρίς καλογέρους δεν μπορούσε να υπάρξει κι εκείνοι δεν μπορούσαν να στηρίζονται στο νερό της κρήνης Rimondi για την επιβίωσή τους. Αφενός ήταν πολύ όψιμη (1626) και αφετέρου τους έπεφτε πολύ μακριά, ενώ τα πηγάδια-στέρνες στην Άμμος Πόρτα δεν πρέπει ήδη από την εποχή εκείνη να ενέπνεαν εμπιστοσύνη ως προς την καθαρότητα του περιεχομένου τους.
12
10
Προ διμήνου περνώντας από την οδό Κριτοβουλίδου, «έπεσα πάνω» σ’ έναν ακόμα άγνωστο ναό. Πρόλαβα να βγάλω μερικές φωτογραφίες, πριν οι εργαζόμενοι εκεί με αγριοκοιτάξουν και αναγκαστώ να φύγω άρον άρον. Γυρίζοντας στο σπίτι έσπασα το μυαλό μου για να φανταστώ ποιος ναός μπορεί να βρισκόταν εκεί, οπότε ανέτρεξα στο βιβλίο μου που προανέφερα. Δείτε τι έγραφα εκεί: «Μονή Αγίας Βαρβάρας πιθανή. Η χριστιανική παράδοση αναφέρει ότι ο Σαντζάκ Μπέης του Ρεθύμνου Καρά Μουσά Πασάς στα τέλη του 17ου αιώνα κατέλαβε και μετασκεύασε σε τέμενος την Μονή της Αγίας Βαρβάρας στην Πόρτα της Άμμου, ενώ η μουσουλμανική παράδοση αρνείται κάτι τέτοιο. Οπωσδήποτε στοιχεία επιβεβαίωσης της πρώτης αποτελούν η ονοματοδότηση του παράπλευρου προμαχώνα και ολόκληρης της συνοικίας ως «Αγίας Βαρβάρας», όπως φαίνεται και από έγγραφο μετά την οθωμανική κατάληψη, του έτους 1658. Άλλωστε η Αγία Βαρβάρα θεωρούνταν πάντα ως προστάτης του πυροβολικού και ο ομώνυμος προμαχώνας διέθετε αρκετά τέτοια όπλα. Από την άλλη πλευρά η ύπαρξη ομώνυμου ναού στην περιοχή του μετέπειτα (σημερινού) ναού αλλά και η μη απεικόνιση τέτοιου ναού στον γνωστό πίνακα Civitas Rethymnae αποτελούν στοιχεία που αποδυναμώνουν τον ισχυρισμό των χριστιανορεθυμνίων. Η αλήθεια ίσως να βρίσκεται κάπου στη μέση των δύο ισχυρισμών και ο ναός ή μοναστήρι της Αγίας Βαρβάρας να είναι ο εικονιζόμενος στον πίνακα αυτόν πίσω ακριβώς από το μέτωπο των παραθαλάσσιων κτηρίων, σε γειτνίαση με αυτά αλλά λίγο νοτιοδυτικότερα. Είναι πολύ πιθανόν η Μονή ή ο ναός να ήταν καθολικός, αφού σ’ αυτόν ζήτησε να ταφεί με διαθήκη του το έτος 1645 ένας καθολικός ιερέας του Ρεθύμνου».
Αφήνουμε όμως τον μοναστηριακό περίβολο, με τον φοίνικα και το εντυπωσιακό κωδωνοστάσιο που τον κοσμούσαν τότε και μεταφερόμαστε κάπου εκεί κοντά, στην απέναντι όμως πλευρά του Καμαρακιού. Οι αναγνώστες θα μου επιτρέψουν να μην αποκαλύψω το πού ακριβώς, επειδή δεν έχω την απαραίτητη άδεια. Οπωσδήποτε η αρχαιολογική μας υπηρεσία συχνά λειτουργεί «με το γράμμα του νόμου» και όχι με το «πνεύμα» και οι κάτοικοι της παλιάς πόλης -και όχι μόνο- είναι κουμπωμένοι απέναντί της, όπως αντίστοιχα οι γεωργοί με τη δασική υπηρεσία, η οποία μόλις εσχάτως έβγαλε από το κατάλογο των δασικών ειδών τον ασπάλαθο. Μέχρι πρότινος οι άνθρωποι της υπαίθρου προτιμούσαν να καθίσουν «Επί ασπαλάθων», για να θυμηθούμε το γνωστό ποίημα του Σεφέρη και να διακωμωδήσουμε την κατάσταση, παρά να εμφανιστεί τέτοιο φυτό στα χωράφια τους!
13
18
www.rethemnosnews.gr
αφιέρωμα
14
ΣΑΒΒΑΤΟ 30 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2022
Στην περίπτωση αυτή δυστυχώς δεν έχουμε ολόκληρο ναό, αλλά ένα υπόλειμμά του. Σε μη επισκέψιμη αυλή (ή καλύτερα σε κήπο) της περιοχής της πλατείας 25ης Μαρτίου διασώζεται ένα εντυπωσιακό υπόλειμμα θυρώματος ναού. Θυμίζοντας έντονα το αντίστοιχο του ναού της Παναγίας της Κεράς στον Σάρχο Μαλεβιζίου, έχει τη μορφή ενός δίκεντρου οξυκόρυφου τόξου. Πρόκειται λοιπόν για τμήμα θυρώματος καθαυτού μεσαιωνικού, το οποίο οπωσδήποτε θα κατασκευάστηκε πριν από την επέλαση του Ουλούτζ Αλή στο Ρέθυμνο το 1571 και θα επέζησε αυτής. Σήμερα έχει πάρει τη μορφή ιδιωτικού εικονοστασιού, και τιμάται στο όνομα του Αγίου Νικολάου.
Ο ένας από αυτούς φαίνεται να είναι χτισμένος σχεδόν επάνω στο ρέμα, μια πρακτική που είναι γνωστή και από αλλού και αποσκοπούσε στον εξευμενισμό του υδάτινου στοιχείου. Άλλωστε το -ταπεινό κατά τα άλλα- Καμαράκι είχε δώσει πλημμύρες αποδεδειγμένα ήδη από την εποχή της Βενετοκρατίας. Ο άλλος ναός απεικονίζεται ελάχιστα δυτικότερα και πρέπει να είναι ο αναζητούμενος. Όντως, η σημερινή οδός Παύλου Βλαστού φαίνεται από τον πίνακα ότι υφίστατο και την εποχή εκείνη και επ’ αυτής θα πρέπει να ήταν οικοδομημένος. Για τους παλιότερους θυμίζω ότι το μεγάλο κτήριο που τον περιείχε αποτελούσε εξάρτημα στην πόλη της Μονής Αρκαδίου και ήταν γνωστό ως «Αρκαδιώτικο Κονάκι». Όπως έχω γράψει αλλού, το κτήριο ερειπώθηκε στους βομβαρδισμούς της Μάχης της Κρήτης και στις αρχές της δεκαετίας του 1960 παραχωρήθηκε από το μοναστήρι στον Δήμο, μαζί με τμήματα ιδιοκτησιών των περιοίκων, για τη διαμόρφωση της πλατείας 25ης Μαρτίου.
16
18
Σημειωτέον ότι ο Σταυρουλάκης (1900-1979) ήταν επικεφαλής του αντίπαλου συνδυασμού. Όλα δείχνουν ότι αν ο συνδυασμός του είχε εκλεγεί, το Ρέθυμνο θα είχε αποφύγει την καταστροφή πολλών μνημείων, φυσικών και πολιτισμικών (δασύλλιο πεύκων Νομαρχίας, Κασαπιά, διδακτήρια Μητρόπολης κ.ά.). Όμως ο Ψυχουντάκης ήταν τελικά που επιλέχτηκε από τον ρεθεμνιώτικο λαό, τον γοητευμένο από το σύνθημα της «ανάπτυξης. Οπωσδήποτε εκκρεμεί μια βιογραφία του ιδρυτή της Ιστορικής και Λαογραφικής Εταιρείας και συνιδρυτή του Ιστορικού και Λαογραφικού Μουσείου Ρεθύμνης από τους επιγόνους.
15
Επισυνάπτω παραπάνω πρόσφατη φωτογραφία του όπως και μια παλιότερη του 1951 του Χριστόφορου Σταυρουλάκη, από το αρχείο του Ιστορικού και Λαογραφικού Μουσείου Ρεθύμνης. Στο σημείωμά του στο πίσω μέρος αναφέρει ότι προέρχεται από τον εκεί μεγάλο ομώνυμο ναό του Αγίου Νικολάου και επιβεβαιώνει την παράδοση, η οποία το τιμά ως εικονοστάσι του αγίου. Στην περίπτωση λοιπόν αυτή αναζητούμε ναό αφιερωμένο στον άγιο των ναυτικών, σ’ αυτή την παραθαλάσσια περιοχή του μεσαιωνικού Ρεθύμνου. Σ’ αυτήν εμφανίζονται δύο, ο ένας επί της Ruga Magistra, ο οποίος αποκλείεται λόγω απόστασης. Δύο άλλοι όμως βρίσκονται πιο κοντά στον χείμαρρο του Καμαρακιού.
17
Θα τελειώσω σήμερα το κυνήγι προστιθέμενης γνώσης μ’ έναν ακόμα παντελώς άγνωστο ναό, απέναντι από την Αγία Βαρβάρα. Πρόκειται για τον ενετικό ναό του Αγίου Ιωάννη, ο οποίος επίσης υπήρξε θύμα των βομβαρδισμών αυτών. Από το ίδιο αρχείο, του Χριστόφορου Σταυρουλάκη, θα χρησιμοποιήσω σήμερα τη φωτογραφία του τελευταίου υπολείμματός του, την οποία είχε τραβήξει το έτος 1953. Όπως σημειώνει στο πίσω μέρος, αυτό έγινε επί δημαρχίας Στέλιου Ψυχουντάκη.
19
Για την ώρα και για να μην κλείσω δυσάρεστα, θα κάνω μια πρόταση στον Δήμο μας: να αναθέσει σε επιμελή φωτογράφο την επαναφωτογράφιση σε υψηλή ανάλυση του πίνακα Civitas Rethymnae και στη συνέχεια να προβεί σε μια επιμελημένη εκτύπωσή του σε φυσικό μέγεθος, προκειμένου να τον δωρίζει σε κάθε νέο ζευγάρι που τελεί πολιτικό γάμο. Για να βάλουν στο σπιτικό τους την πιο ιστορική και πιο χαρούμενη απεικόνιση του τόπου μας, με τους «ζωντανούς» πριν από τέσσερις αιώνες ανθρώπους του να μεταφέρουν φορτία, να ψαρεύουν, να περπατούν, να τυρβάζουν περί πολλών, να καλπάζουν και να απολαμβάνουν μια πόλη στα καλύτερά της, μια πόλη όντως αναγεννησιακή.