16
www.rethemnosnews.gr
αφιέρωμα
ΣΑΒΒΑΤΟ 30 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2022
Ιστορικές περιηγήσεις 48
ΓΡΑΦΕΙ Ο ΧΑΡΗΣ ΣΤΡΑΤΙΔΑΚΗΣ Δρ Παιδαγωγικής-Ιστορικός Ερευνητής-Συγγραφέας strharis@yahoo.gr, 2831055031
Αναζητώντας θησαυρούς προστιθέμενης γνώσης (IV). Τρεις «άγνωστοι» ναοί της Βενετοκρατίας στο Ρέθυμνο Ένα πραγματικό κυνήγι θησαυρού διεξάγεται τα τελευταία χρόνια στο Ρέθυμνο. Στην περίπτωσή μας όμως δεν έχει να κάνει με τη γνωστή διοργάνωση, που εφέτος σημείωσε αισίως την 32η συνέχεια. Εκείνο είναι ένα καθαυτό παιχνίδι και οι συμμετέχοντες αποκομίζουν τη χαρά τού να παίζουν αλλά και την ικανοποίηση οι εκάστοτε νικητές του να διοργανώνουν το επόμενο. Το κυνήγι στο οποίο αναφέρομαι σήμερα για τέταρτη κατά περιόδους συνέχεια είναι η πραγματική (και όχι εντός εισαγωγικών) αποκάλυψη μέσα στην πόλη τα τελευταία χρόνια μνημείων, τα οποία γνωρίζαμε μεν από τις ιστορικές πηγές όμως πιστεύαμε ότι δεν υφίστανται πια. Κι αυτό όχι μόνο για λόγους φυσικών καταστροφών (σεισμών, φωτιάς κ.λπ.) αλλά κυρίως ανθρώπινων: πειρατικών σε ιστορικούς χρόνους και «αναπτυξιακών» τον τελευταίο αιώνα.
1
4
5
3 Με μεγάλη δόση αισιοδοξίας πρόβλεπα πριν από οκτώ χρόνια στο βιβλίο «370 μνημειακά κενά στην ιστορική τοπογραφία του Ρεθύμνου» ότι θα πρέπει να περιμένουμε εκπλήξεις ως προς την αποκάλυψη ιδιαίτερα ναών και μοναστηριών της Βενετοκρατίας στον πυκνό οικιστικό ιστό της παλιάς πόλης. Στο βιβλίο εκείνο επιχείρησα να κάνω καταρχήν την καταγραφή τους, χρησιμοποιώντας τά μέχρι τότε γνωστά στοιχεία (χάρτες, πίνακα Civitas Rethymnae, συμβολαιογραφικά έγγραφα περιόδων ενετικής και οθωμανικής κατοχής, βιβλιογραφία). Είχα καταγράψει μ’ αυτό τον τρόπο 52 εκκλησίες, αν και γνωρίζουμε ότι το έτος 1630, λίγο πριν την τουρκική κατάκτηση, στο Ρέθυμνο λειτουργούσαν 44, από τις οποίες οι 8 ήταν λατινικές. Οι πλεονάζουσες 8 είναι πολύ πιθανόν να ταυτίζονται με κάποιες από τις 44, αφού περιγράφονται στις πηγές με διαφορετικά χαρακτηριστικά (όνομα ιδιοκτήτη, όνομα εφημέριου, συνοικία κ.ά.).
6
Δεν είναι τυχαίο ασφαλώς το γεγονός ότι μνημεία αποκαλύπτονται τα τελευταία χρόνια με ολοένα και μεγαλύτερη συχνότητα. Αυτό συμβαίνει τόσο γιατί και οι γνώσεις και το ενδιαφέρον μας έχει αυξηθεί όσο και επειδή στην παλιά πόλη σημειώνονται αλλεπάλληλες αγοραπωλησίες και στη συνέχεια επισκευαστικές εργασίες, προς μετατροπή των οικημάτων σε καταλύματα τύπου airbnb. Ουδέν κακόν αμιγές καλού, για μια ακόμα φορά. Να διευκρινίσω εδώ ότι «κακόν» θεωρώ εδώ την αλλαγή και μόνο ιδιοκτησιών εξαιτίας της οικονομικής κρίσης. Και ότι δεν έχω κανένα πρόβλημα με τα ξένα κεφάλαια που επενδύονται στον τόπο μου, αφού μάλιστα οι κάτοχοί τους φαίνεται να έχουν κατανοήσει ότι η διατήρηση και η ανάδειξη αποφέρουν προστιθέμενη αξία.
2
Μετά την καταγραφή του συνόλου είχα επιχειρήσει την ταύτιση των ναών, η οποία επετεύχθη καταρχήν για 32 από αυτούς, ενώ για τους υπόλοιπους δεν υπήρχαν τα απαραίτητα στοιχεία. Να σημειώσω εδώ ότι τόσο στην περίπτωση των Αγίων Αποστόλων στην οδό Καστρινογιαννάκη όσο και σ’ εκείνη του Αγίου Λαζάρου στην οδό Πατελάρου οι ταυτίσεις γίνονταν περισσότερο από την προφορική παράδοση και λιγότερο από ιστορικά στοιχεία. Σημείωνα τότε επίσης ότι οι ταυτίσεις είναι υπό επιφύλαξη και ότι κάποιες απ’ αυτές θα μπορούσαν να ανατραπούν στο μέλλον από περισσότερα αρχειακά τεκμήρια που θα έρθουν στην επιφάνεια ή από ανασκαφικές έρευνες. Οπωσδήποτε ο αριθμός των 44 εκκλησιών δεν είναι τόσο μεγάλος, όσος φαίνεται με πρώτη ματιά, δεδομένου ότι την ίδια περίοδο το Μεγάλο Κάστρο διέθετε 113 εκκλησίες ορθοδόξων και 16 καθολικών και τα Χανιά 40 και 15 αντίστοιχα.
Την αισιοδοξία μου για την αποκάλυψη και άλλων εκκλησιών στήριζα στην υπόθεση ότι οι Οθωμανοί κυρίαρχοι του Ρεθύμνου μετέτρεψαν μερικές σε τεμένη και άφησαν στη χριστιανική λατρεία κάποιες άλλες (Εισόδια Θεοτόκου και Άη Γιώργη στη Γρότα), ενώ δεν φαίνεται να είχαν προβεί σε καταστροφές, πλην εκείνων των κανονιοβολισμών της πολιορκίας της πόλης. Οι μετατροπές σε τεμένη είχαν να κάνουν καταρχήν με τις οικονομικές δυνατότητες των νέων κατακτητών, οι οποίοι δεν ήθελαν να ξοδέψουν υπέρογκα ποσά για την οικοδόμηση εκ του μηδενός τζαμιών και τεκέδων. Είχαν όμως να κάνουν και με την ιδεολογία τους, η οποία με τον τρόπο αυτό «επιβαλλόταν» και συμβολικά επάνω σε εκείνη των ηττημένων. Οι υπολειπόμενες εκκλησίες θα πρέπει να πουλήθηκαν με πλειστηριασμούς και να χρησιμοποιήθηκαν είτε ως κατοικίες είτε ως βιοτεχνικοί και εμπορικοί χώροι. Αυτές ήταν οι περιπτώσεις τόσο της Αγίας Παρασκευής στο Μακρύ Στενό (φούρνος και στη συνέχεια αποθήκη) όσο και των Αγίων Αναργύρων. Σήμερα εντοπίζονται στο Ρέθυμνο 14 ναοί της Βενετοκρατίας, μερικοί μάλιστα εξακολουθούν να λειτουργούν ως τέτοιοι. Τέσσερις απ’ αυτούς αποκαλύφτηκαν τα τελευταία χρόνια. Αρχικά έγινε γνωστή η Αγία Παρασκευή, ιδιοκτησία σήμερα του Ινστιτούτου Τεχνολογίας και Έρευνας. Ακολούθησαν οι Άγιοι Απόστολοι στην οδό Καστρινογιαννάκη, οι οποίοι διέσωζαν την ανάμνηση της λειτουργίας εκεί μιας δίκλιτης εκκλησίας μέσω του γνωστού μαρμάρινου εικονοστασιού. Τον τρίτο ναό εντόπισα τον Μάρτιο του 2015 στην οδό Σουλίου, δημοσιεύοντας και ταυτίζοντάς τον με το καθολικό της Μονής της Μαρίας Μαγδαληνής των Δομινικανών Μοναχών. Έντεκα μήνες αργότερα ένας ρεθεμνιώτης αρχαιολόγος τον «ανακάλυψε» και τον «ταύτισε» πανομοιότυπα κι εκείνος, αγνοώντας επιδεικτικά τις δημοσιεύσεις μου και ξεχνώντας το παγκοσμίως ισχύον «άγνοια βιβλιογραφίας δεν επιτρέπεται»! Θέλω να ελπίζω ότι δεν θα «ανακαλύψει» με τον ίδιο τρόπο στο μέλλον και τους ναούς που θα παρουσιάσω σήμερα, αφού μάλιστα η υπηρεσία του τους αγνοεί και γι’ αυτό δεν φρόντισε να επιβλέψει την επισκευή του πρώτου, ώστε να αποτρέψει τον κατακερματισμό του.