Ο Μεγάλος Περίπατος του Ρεθύμνου

www.rethemnosnews.gr

aφιέρωμα

ΣΑΒΒΑΤΟ 30 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ 2021

Ιστορικές περιηγήσεις 40

ΓΡΑΦΕΙ Ο ΧΑΡΗΣ ΣΤΡΑΤΙΔΑΚΗΣ

Δρ Παιδαγωγικής-Ιστορικός Ερευνητής - Συγγραφέας strharis@yahoo.gr

Ο Μεγάλος Περίπατος του Ρεθύμνου. Εβδομήντα στάσεις - χίλια σημεία ενδιαφέροντος 2

Ο «Μεγάλος Περίπατος του Ρεθύμνου». Τον είχαμε δει όλοι στο εξωτερικό και μας είχε εντυπωσιάσει: περίπατοι με τα πόδια, με ποδήλατα, ακόμα και «εναέριοι». Μερικές πόλεις, όπως η Αθήνα, προσπάθησαν να τους μεταφέρουν στα καθ’ ημάς, αλλά απέτυχαν μετά χειροκροτημάτων. Πολύ κοντά μας το Ηράκλειο ανιχνεύει κι εκείνο έναν περίπατο στην περίμετρο των τειχών του. Στο Ρέθυμνο τον έχουμε εδώ και χρόνια. Τι κι αν κάποιοι προσπάθησαν να τον αντιμετωπίσουν με χιούμορ, συνδυάζοντάς τον με χοληστερίνες, τριγλυκερίδια και bay pass. Το περπάτημα ήρθε και στον τόπο μας για να μείνει, πριν, κατά και μετά κορωνοϊόν!

Από το Μνημείο Μισιρίων μέχρι το στρατόπεδο στον Κουμπέ. Είναι μεγάλος, παραθαλάσσιος και άνετος. Ξεκινώντας ανατολικά από το Μνημείο Πεσόντων στα Μισίρια (κι ακόμη πιο πέρα, αν θέλουμε, από τον Πλατανιά μέσω της άμμου), συνεχίζει μέχρι την Προκυμαία και το παλιό λιμάνι, αφήνει στα δεξιά το νέο (αν και θα μπορούσε να το περιλάβει, αν παρέμενε ανοιχτό), ακολουθεί τον Περιφερειακό και συνεχίζει στον Άγιο Νικόλαο, μέχρι τον Κουμπέ, την «Τρούμπα» και πιο πέρα στο αρχαίο λατομείο. Περπατιέται μέρα και νύχτα, με ήλιο και με ψιλόβροχο, σε πλατύ πεζοδρόμιο στο μεγαλύτερό του τμήμα ή και στην ίδια την αμμουδιά, αν ο καιρός έχει ανοίξει, με γυμνές πατούσες, κυριολεκτικά «παρά θιν αλός».

Μνημείο Μαρτύρων 1941, Συμμαχικό Νεκροταφείο, Ναρκοπέδιο. Ξεκινάμε από το Μνημείο Ελευθερίας, που έχει μεταφερθεί εδώ από την πρώτη του θέση στο Συμμαχικό Νεκροταφείο, εκεί που βρίσκεται σήμερα το 9ο Δημοτικό Σχολείο Ρεθύμνου. Οι εκτελέσεις στην Άμμο των Μισιρίων από τα Γερμανικά αποσπάσματα έγιναν σε τρεις τουλάχιστον φάσεις και η περιοχή αυτή αμέσως μετά τον τραγικό Μάη του 1941 παρουσίαζε εικόνα εκτεταμένου νεκροταφείου, με τάφους οριοθετημένους με λευκές θαλασσινές κροκάλες. Ολόκληρη η παραλία, από τη ΒΙΟ μέχρι τη Σκαλέτα ναρκοθετήθηκε και μετά τον πόλεμο οι απώλειες και οι ακρωτηριασμοί Περβολιανών και Ρεθεμνιωτών υπήρξαν πολλές.

Ιστορικοί - φυσιολατρικοί περίπατοι. Τον έχουμε περπατήσει πολλές φορές ανά τμήματα, με εκατοντάδες Ρεθεμνιωτών και πιστεύουμε να μπορέσουμε να το επαναλάβουμε και στο μέλλον, με τις ξεναγήσεις «Περιήγηση στην ανατολική ακτογραμμή του Ρεθύμνου», «Περίπατος στον μνημειακό και χλωριδικό πλούτο των τειχών της Φορτέτζας» και «Περιήγηση στην ανατολική ακτογραμμή του Ρεθύμνου». Για την ώρα, πάρτε ανά χείρας το τετράφυλλο αυτό, πάρτε νερό και το κατοικίδιό σας και ξεκινήστε, χωρίς άλλες προϋποθέσεις. Δεν είναι ανάγκη να περπατήσετε όλα τα χιλιόμετρα που καλύπτει, κάντε το τμηματικά.

Η φύση και ο πολιτισμός σε 80 στάσεις. Δεν είναι ένας περίπατος τεχνητός, όπως αλλού. Είναι φυσικός, με πλήθος σημείων πολιτισμικής, ιστορικής και φυσικής αναφοράς. Εδώ τα έχουμε περιορίσει σε περίπου χίλια, όμως στην πραγματικότητα είναι πολύ περισσότερα. Όταν και εάν βρεθεί ο πρόθυμος εκδότης, θα μπορούσαμε να δημιουργήσουμε έναν πλήρη οδηγό περιπάτου μ’ όλα αυτά, στα ελληνικά και σ’ άλλες γλώσσες, ώστε οι περιπατητές να μπορούν να απολαμβάνουν περισσότερο τη διαδρομή. Θα μπορούσαμε επίσης -πάντα με εθελοντική προσφορά- και με τη βοήθεια των πληροφορικάριων του Δήμου Ρεθύμνης να τοποθετήσουμε 70 ταμπελάκια με barcodes, τα οποία να αποκωδικοποιούνται κάθε στιγμή από τα smartphones και να δίνουν πολύ περισσότερες πληροφορίες, όπως και πλούσιο φωτογραφικό υλικό. Και μάλιστα χωρίς ούτε ένα ευρώ! Ποιος είπε ότι για τα πιο όμορφα πράγματα δεν γίνονται με χρήματα;

Συνοικία Μισίρια, «Άπιαστο Νερό». Η συνοικία Μισίρια εκτείνεται από το ρέμα Κουτσολίδη μέχρι τον ποταμό Πλατανέ και ονοματοδοτήθηκε έτσι πιθανά από στρατωνισμό αιγυπτιακού στρατού (Μισίρι) κατά τη δεκαετία της αιγυπτιακής κατοχής του 1830 στην περιοχή, η οποία στην πραγματικότητα εποικίστηκε μετά το 1922 από σαράντα οικογένειες Μικρασιατών προσφύγων. Το Πηγάδι με το «Άπιαστο (=αστείρευτο) Νερό» βρισκόταν στην αλάνα απέναντι από το σημερινό αρτοποιείο «Μικρασιάτικο», εκεί όπου και είχε αρχίσει να ανεγείρει κλινική ο μετέπειτα δήμαρχος και γιατρός Β. Δασκαλάκης.

Οι αόρατοι δρόμοι του νερού: ρυάκια Κουτσολίδη, Μπαρά (Σβίγα), Λιβαδάκι, Σαρακηνού, Καπνουτζή, Ουρανού και Κοτσυφού. Είναι ασύλληπτο στον κοινό νου αλλά σχεδόν δέκα χειμαρρικά ρεύματα των Περιβολίων έχουν μετατραπεί σε δρόμους, με όποιους κινδύνους συνεπάγεται ένας τέτοιος βιασμός της φύσης. Τέτοια είναι τα ρυάκια Κουτσολίδη (οδός Αυστραλών Πολεμιστών), Μπαρά ή Σβίγα (οδός Καισαριανής), Λιβαδάκι (οδός Μ. Μπριλλάκη, παλιότερα χειμερινό τέλμα), Σαρακηνού (ανατολικά οδού Δασκαλάκη), Καπνουτζή (οδός Κωνσταντουδάκη, όπου και το τζαμί των Περιβολίων), Ουρανού (οδός Πόντου) και Κοτσυφού (Μ. Πολυχρονάκη, οδός Ειρήνης).

Κολλόδεντρα, Περβολιανά Σεπέρια και η χλωρίδα τους. Η μοναδικότητα των κολλόδεντρων (ιξών) έδινε στους Περβολιανούς τη δυνατότητα ενός πρόσθετου εισοδήματος, κατασκευάζοντας και πουλώντας βεργιά (ξόβεργες) από τα «κούκουδα» που παρήγαγαν μ’ αυτά, συμπληρώνοντας το μίγμα με μέλι. Η οικολογική λειτουργία των αμμοθινών («σεπέρια» στη ρεθεμνιώτικη ορολογία) είναι τεκμηριωμένη. Χαρακτηριστικά φυτά που τις υποστήριζαν ήταν τα κρινάκια της άμμου (pancratium maritimum), τα πίπιλα (αθανατάκια με ανθούς με γλυκό χυμό), οι κλασικές για το περβολιανό τοπίο αγαύες (αθάνατοι), τα μανουσάκια (νάρκισσοι) τον χειμώνα και τα αγριοκυπάρισσα, τα οποία δημιουργούσαν φυσικούς φράκτες. Σεπέρια ονομαζόταν επίσης η έκταση νοτίως των τειχών της πόλης.

Φάμπρικες Μπαρά, Βογιατζάκη και Καλογεράκη και κινηματογράφος Καλογεράκη. Η σημερινή οδός Καισαριανής («Στενό της Σβίγας») φιλοξενούσε μερικά από τα σημαντικότερα ελαιοτριβεία των Περιβολίων. Μέχρι την επανάσταση του 1821 μια εκτεταμένη περιοχή γύρω από το Σαρακηνού Ρυάκι αποτελούσε ελαιώνα, ο οποίος τότε ξυλεύτηκε. Στην περιοχή αυτή επίσης, δίπλα στη θάλασσα, λειτούργησε από το 1967 μέχρι το 1972 ο θερινός κινηματογράφος «Σινε-Αύρα» του Λευτέρη Καλογεράκη. ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΣΤΗ ΣΕΛ. 16

www.rethemnosnews.gr

αφιέρωμα

ΣΑΒΒΑΤΟ 30 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ 2021

Παραλιακή λεωφόρος, Μπιριτζί Κουλές. Η παραλιακή λεωφόρος τελείωσε το έτος 1983 και διαμορφώθηκε σε βάρος του πλάτους της αμμουδιάς, εκτονώνοντας πρόσκαιρα το κυκλοφοριακό πρόβλημα του Ρεθύμνου. Υπήρξαν συγκρουόμενες απόψεις και συμφέροντα για την επέκτασή της προς τη Μισιριανή παραλία και το έργο παρέμεινε εκεί. Ο Μπιριτζί (=πρώτος) Κουλές του Ρεθύμνου ήταν οικοδομημένος στο ύψωμα, στο οποίο αργότερα χτίστηκαν τα σπίτια της περιοχής Μακρυγιάννη. Σ’ αυτόν διεξήχθη μεταξύ των υπερασπιστών του Ρεθύμνου και των επαναστατών σημαντική μάχη το 1822. Οι αντίστοιχοι αμυντικοί πύργοι και κουλέδες γύρω από το Ρέθυμνο ξεπερνούσαν τους δέκα.

Κόρακα ποταμός και Καμάρα, Γερμανικό όρυγμα. Ο ποταμός Κόρακας (ποταμός των «Αηδονιών» ή «Μπαφόρμα») αποτελούσε κατά τον 20ό αιώνα το φυσικό όριο του συνοικισμού των Περιβολίων («Παγτσελίκ» επί οθωμανικής κατοχής) με τη συνοικία της Καλλιθέας. Ένα γερμανικό όρυγμα είχε διανοιχτεί 200 μέτρα ανατολικά της Παπούρας Τσουρλάκη, με πλάτος σέκα και βάθος τριών μέτρων, ξεκινώντας από την παραλία και φτάνοντας μέχρι τον κεντρικό δρόμο.

Άη Γιώργης Πεταλιώτης, Γήπεδο Κεραυνού, Τοπ Αλτί. Στον Άγιο Γεώργιο ήταν αφιερωμένο τόσο ένα εικονοστάσι όσο και ο ομώνυμος ναός, ο οποίος στις αρχές της δεκαετίας του 1970 περιτειχίστηκε με τον νεοανεγειρόμενο και συνέχισε να λειτουργείται μέχρι την ολοκλήρωση του νέου, οπότε και κατεδαφίστηκε. Για το επίθετο που συνοδεύει το όνομα διασώζεται η παράδοση ενός Τούρκου πεταλωτή. Τοπ Αλτί ονομαζόταν η περιοχή περιμετρικά της Φορτέτζας, που καλυπτόταν αμυντικά από τα κανόνια της.

Συνοικία Τερψιθέα Τενεκέ Μαχαλάς, Γερμανικό εργοτάξιο αμμοχάλικου. Η συνοικία της Τερψιθέας, που σήμερα έχει ξεχαστεί σαν όνομα, απλωνόταν δυτικά της ΒΙΟ. Τενεκέ Μαχαλάς αποκλήθηκε μετά την Μικρασιατική καταστροφή τμήμα της συνοικίας αυτής, με κυρίαρχο το σπίτι και την περβόλα του καραγωγέα Μιχάλη Καζίλα (φωτογραφία). Στην ακτή της περιοχής αυτής τα γερμανικά στρατεύματα είχαν εγκαταστήσει εργοτάξιο αποκομιδής έτοιμου αμμοχάλικου για τα έργα τους και για τη σκυρόστρωση της παλιάς εθνικής οδού από τις Βρύσες ως το Γενί Καβέ (Δροσιά).

18 19

Ρέμα Συνατσάκη, Ταμπακαριά και La Croce. Το ρέμα πήρε το μεταγενέστερο όνομά του από το σαπωνοποιείο Χαράλαμπου Συνατσάκη. Εδώ ήταν χωροθετημένα τα βυρσοδεψεία πριν τη σταδιακή μεταφορά τους στη δυτική ακτογραμμή του Ρεθύμνου, ενώ για μια προγενέστερη εποχή, τη Βενετοκρατία, ερωτηματικά εγείρει η απεικόνιση σε πολλές piantes στην περιοχή ενός μεγάλου μνημειακού σταυρού (La Croce).

Κτήριο «Δελφίνι», πλατεία Μ. Παπαδάκη. Το κτήριο «Δελφίνι» υπήρξε η δεύτερη δημοτική κατασκευή επί της παραλιακής οδού (1974), μετά την λουτρική του «Λαβυρίσνθου», και εξυπηρέτησε ιδιαίτερα την εστίαση των φοιτητών των σχολών του Ρεθύμνου αλλά και τη διασκέδασή τους. Τα τελευταία χρόνια στεγάζει λιμενικές και δημοτικές υπηρεσίες. Ο μόλος μπροστά του είχε αρχίζει να κατασκευάζεται κατά τη δεκαετία του 1960 και διαπλατύνθηκε το 1995, οπότε ξεκίνησε να διαμορφώνεται σε πλατεία, με το όνομα του πρώτου χριστιανού δημάρχου της πόλης Μ. Παπαδάκη.

22 21

Τσουρλή Παπούρα. Η Παπούρα φιλοξενούσε το πλινθοκεραμουργείο και το αντίστοιχο εργοτάξιο του Ευάγγελου Τσουρλάκη, μονάδα που μαζί με την ΒΙΟ και το συγκρότημα του Π. Γαγάνη στο λιμάνι αποτελούσαν τις μεγάλες βιομηχανίες του Ρεθύμνου. Σημαντικά μικρότερες τουβλοποιίες λειτούργησαν κατά καιρούς οι Ανέστης και Στρατής Ψαλτόπουλος, ο Χρήστος Τόκταμης, ο Νικόλαος Καστρινάκης, ο Χρήστος Φαρδέλης και ο Χατζηανδρέου.

Πλατεία Άγνωστου Στρατιώτη, κατεδαφισμένος Κουμπές και κρήνη, «Κύμα», ναυάγιο «Αλμπάνο». Η πλατεία άρχισε να παίρνει τη μεταγενέστερη μορφή της το έτος 1930, οπότε και κατεδαφίστηκε ο ανατολικός κουμπές του Ρεθύμνου και τοποθετήθηκε στο κέντρο ο μαρμάρινος ανδριάντας του γλύπτη Δ. Περάκη. Εμβληματικό κτήριο της πλατείας υπήρξε το καφενείο - πρακτορείο λεωφορείων «Κύμα». Αξιοσημείωτη είναι στη μνήμη των Ρεθεμνιωτών η πολυήμερη προσάραξη στα αβαθή μπροστά από το «Κύμα» του πλοίου «Αλμπάνο» το έτος 1960.

ΒΙΟ και Μικρά Μεζάρια. Μετά την ανοικοδόμηση του 1946-48 η ΒΙΟμηχανία της Εταιρείας Ελαιουργίαι της Ελλάδος (ΕΤΕΛ), με διευθυντή τον Γιώργη Φραγάκη (Καψαλιανό), απασχολούσε κατά την χειμερινή περίοδο περισσότερους από 150 εργαζόμενους, σε τρεις βάρδιες, που ξεκινούσαν και τελείωναν υπό τους ήχους της «μπουρούς», άτυπου ρολογιού τότε του Ρεθύμνου. Την περίοδο εκείνη οικοδομήθηκε και το φουγάρο που διασώζεται. Ήταν μια επιχείρηση ραφιναρίας-σαπωνοποιίας. Στο νότο του εργοστασίου υπήρχε μουσουλμανικό νεκροταφείο, το οποίο λειτουργούσε ως νέο, εν όψει της δημιουργίας στο παλιό νεκροταφείο Δημοτικού Κήπου.

«Φλοίσβος» και Κονσερβοποιείο Δομαζάκη. Οι εγκαταστάσεις «Φλοίσβος» του Τσακίρη υπήρξαν οι πρώτες λουτρικές του Ρεθύμνου, με καμπίνες έκδυσης και χώρο ελαφράς εστίασης. Το κονσερβοποιείο Στέλιου Δομαζάκη συντηρούσε περισσεύματα της πρωτογενούς παραγωγής του Ρεθύμνου (αμπελόφυλλα, μπάμιες, τομάτες κ.α.) και αποτελούσε συνέχεια των εμπορικών επιχειρήσεων του Εμμανουήλ Δομαζάκη.

Σύμπλεγμα «Δελφίνια», ξενοδοχείο «Ξενία». Το ορειχάλκινο γλυπτό σύμπλεγμα «Δελφίνια», σήμα κατατεθέν σήμερα του Ρεθύμνου, φιλοτεχνήθηκε από τον Γ. Παρμακέλη και τοποθετήθηκε στον υπήνεμο μόλο το 1986. Το πρώτο καθαρά τουριστικό ξενοδοχείο της πόλης «Ξενία» κατασκευάστηκε σχεδόν επάνω στην άμμο το 1962 και επεκτάθηκε το 1966. Απετέλεσε το κέντρο των κοσμικών εκδηλώσεων της πόλης. Αργότερα εγκαταλείφθηκε και παραχωρήθηκε στο Πανεπιστήμιο Κρήτης για τη δημιουργία φοιτητικής εστίας. Οχυρό Μπαλτά Ντάμπια, προμαχώνας Αγίας Βαρβάρας, Άμμος Πόρτα, ναός Αγίου Ιωάννη Θεολόγου, καταλύματα μισθοφόρων, «Σκάρπα». Το οχυρό «Ντάμπια» κατασκευάστηκε επί Τουρκοκρατίας προκειμένου να υποστηρίξει τον προμαχώνα του τείχους της Αγίας Βαρβάρας και την ευάλωτη Πύλη της Άμμου (Κουμ Καπί). Σήμερα δεν διασώζεται τίποτα από τα παραπάνω αλλά ούτε και ο εκεί ναός του Αγίου Ιωάννη Θεολόγου, σε αντίθεση με τρεις από τις κατοικίες των μισθοφόρων υπερασπιστών στην οδό Ε. Μακαρίου. Η περιοχή ήταν παλιότερα γνωστή ως «Σκάρπα», εξαιτίας της γωνιακής εδώ απόληξης της Προκυμαίας.

Παραθαλάσσιες συνοικίες Κουμ Καπί, Σαμπιονάρα, Αρβανιθιά, Γιαλί, Μπαλτά, Τσουρούνι, Χαλάστρα. Η συνοικία Γιαλί επί οθωμανικής κατοχής κάλυπτε ολόκληρη την περιοχή της μεταγενέστερης Προκυμαίας, με υποσυνοικίες εκείνες του Κουμ Καπί, του Μπαλτά (από το σχετικό ιστορικό γεγονός της κατάληψης της πόλης το 1646), του Τσουρουνιού και της Χαλάστρας, γύρω από το παλιό Δημαρχείο.

Βιοτεχνική ζώνη (Λαδάκικα και Σαπωνοποιεία, Μεταξαριό, Οινοπνευματοποιείο). Όπως και η δυτική ακτή έτσι και η Προκυμαία και το παλιό λιμάνι λειτούργησαν κατά περιόδους ως βιομηχανική ζώνη, χαμηλής οπωσδήποτε όχλησης, με λαδάδικα (Ορφανουδάκη, Μουσούρου κ.α.), σαπωνοποιεία (Καζάζ Αλή, Ορφανουδάκη Σ., Ορφανουδάκη Α. κ.α.), μεταξουργείο (στο υπόγειο του Πύργου του Νερού) και το οινοπνευματοποιείο Σπανουδάκη, στο ισόγειο του Παλιού Δημαρχείου.

www.rethemnosnews.gr

αφιέρωμα

ΣΑΒΒΑΤΟ 6 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 2021

Ιστορικές περιηγήσεις 40

ΓΡΑΦΕΙ Ο ΧΑΡΗΣ ΣΤΡΑΤΙΔΑΚΗΣ

Δρ Παιδαγωγικής-Ιστορικός Ερευνητής - Συγγραφέας strharis@yahoo.gr

Ο Μεγάλος Περίπατος του Ρεθύμνου. Εβδομήντα στάσεις - χίλια σημεία ενδιαφέροντος 50

Χοχλάδα και Αποθήκη λιπαντικών και καυσίμων. Η περιοχή που βρισκόμαστε ακούγεται ως «Χοχλάδα» και πολλοί Ρεθεμνιώτες συνηθίζουν να κάνουν το μπάνιο τους σ’ αυτήν, το καλοκαίρι και κάμποσοι και τον χειμώνα. Η Αποθήκη λιπαντικών και καυσίμων απεικονίζεται σε όλες τις φωτογραφίες της δυτικής ακτογραμμής της περιόδου 1900-1970 και η χωροθέτησή της στην έρημη τότε εκείνη περιοχή αποσκοπούσε στην αποτροπή των κινδύνων από πιθανή ανάφλεξη των περιεχόμενων υλικών.

Μικρά Χασίλια και Νομαρχία. Η περιοχή που βρισκόμαστε ονομαζόταν μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα «Μικρά Χασίλια», εξαιτίας της χρήσης που είχε φύτευσης χορτονομής για το οθωμανικό ιππικό. Το Νομαρχιακό Μέγαρο Ρεθύμνου κατασκευάστηκε σ’ αυτήν, που ήταν βακουφική, επί Νουρί Πασά. Η έναρξη της κατασκευής έγινε το 1844 και προοριζόταν για διοικητήριο του Ρεθύμνου και κατοικία του επάρχου. Στη συνέχεια χρησιμοποιήθηκε και ως ιατρείο της τουρκικής διοίκησης, ως κατοικία του Πρίγκιπα Γεώργιου όταν διανυκτέρευε στο Ρέθυμνο και ως νομαρχιακό διοικητήριο και δικαστήρια.

Νεκροταφείο Ρίθυμνας κλασικών-ελληνιστικών χρόνων και Παράγκα. Καμία συγκεκριμένη πληροφορία δεν άφησε ως τις μέρες μας το εκτεταμένο νεκροταφείο λαξευτών τάφων της περιοχής δυτικά της πόλης του Ρεθύμνου, μεταξύ της Μαρμαρόπορτας και του νεκροταφείου της Μεσαμπελίτισσας. Το παραθαλάσσιο εκείνο νεκροταφείο συγκροτούνταν από περισσότερους από 200 τάφους και καταστράφηκε κατά της εργασίες εκβραχισμών για την οικοδόμηση του Μεγάλου Στρατώνα και για την ισοπέδωση στη συνέχεια του περιβόλου του. Η Παράγκα ήταν ένα ξύλινο κτήριο αποδυτηρίων, κατασκευασμένο πάνω σε βραχονησίδα. Την χρησιμοποιούσαν οι μουσουλμανίδες λουόμενες, για τις οποίες ήταν ανεκτά τα θαλάσσια λουτρά μόνο στη συγκεκριμένη περιοχή.

Εβραϊκά Μνήματα - Οβρέικο Γεφύρι και Σφαγεία μουσουλμάνων και χριστιανών. Το νεκροταφείο των λιγοστών Εβραίων του Ρεθύμνου βρισκόταν στο χώρο του σημερινού ΚΤΕΛ. Λίγο δυτικότερα λειτουργούσαν τα τουρκικά σφαγεία και ανατολικά κυλούσε ένας χείμαρρος, οι όχθες του οποίου γεφυρώνονταν με το «Οβρέικο Γεφύρι». Τα σφαγεία των χριστιανών Ρεθεμνιωτών ήταν χωροθετημένα στον χείμαρρο Καμαράκι και μεταφέρθηκαν στην περιοχή πριν από το 1924. Υπήρχαν ως χαλάσματα μέχρι την άνοιξη του 2004 και στη συνέχεια κατεδαφίστηκαν. Η συγχωροθέτηση νεκροταφειακών χώρων και σφαγείων δεν ήταν ασφαλώς άσχετη με την απόβλητη κοινωνική θέση των Εβραίων (η «Οβριακή» συνοικία του Ρεθύμνου ήταν γκετοποιημένη στην των οδών Χειμάρας και Μεσολογγίου).

Γερανιώτικα και Άγιος Νικόλαος. Γερανιώτικα είναι το παλιότερο όνομα της συνοικίας, που σήμερα είναι γνωστότερη ως «Κολυμβητήριο» ή «Άγιος Νικόλαος» και λίγο παλιότερα ως «Γυναικωνίτης» (θαλάσσια λουτρά χριστιανών γυναικών) και «Καναρά». Ο Άγιος Νικόλαος είναι οικοδομημένος στη θέση της Μονής του Αγίου Λαζάρου της Βενετοκρατίας, που διέθετε αμυντικό πύργο και τείχος. Το 1911 στην περιοχή εντοπίστηκε αμυδρό φως και μετά από ανασκαφή τα θεμέλια μιας εκκλησίας. Έτσι ανοικοδομήθηκε η εκκλησία του Αγίου Νικολάου, με τέμπλο του Γιάννη Κανακάκι και τέσσερις μεγάλες εικόνες του Φώτη Κόντογλου.

Στρατώνες. Οι Στρατώνες συγκροτούνταν από δύο κτήρια. Το ένα ήταν διώροφο και σχετικά μικρό και το έκτισε στα 1845 ο τότε Διοικητής Κρήτης Μουσταφά Πασάς, ο επονομαζόμενος Γκιριτλής (Κρητικός). Ο μεγάλος Στρατώνας, που σωζόταν μέχρι το 1941, οπότε βομβαρδίστηκε και στη συνέχεια κατεδαφίστηκε, είχε οικοδομηθεί αμέσως μετά την Επανάσταση του 1866-1869. Οπωσδήποτε κανένας από τους δύο Στρατώνες στο Ρέθυμνο δεν χτίστηκε από τους Ρώσους (1898-1909), οι οποίοι απλώς τους χρησιμοποίησαν και τους άφησαν κληρονομιά το όνομά τους.

Γερμανικό Πουλί και Γήπεδο. Με το οικοδομικό υλικό των βομβαρδισμένων Στρατώνων και με τις αγγαρείες των Ρεθεμνιωτών, οι Γερμανοί κατακτητές διαμόρφωσαν έναν γηπεδικό χώρο και έκτισαν στα δυτικά του μια κερκίδα. Στην κορυφή της διαμόρφωσαν το δεύτερο στην πόλη «Γερμανικό Πουλί», με το πρώτο από αυτά χωροθετημένο στην κορυφή του νεκροταφείου στον Μασταμπά. Αμέσως μετά τον αποχώρησή τους και τα δύο μνημεία καταστράφηκαν.

Ακ Σεράι (Καινούρια Πόρτα). Η περιοχή αναφέρεται και με άλλα τοπωνύμια, όπως Μαρμαρόπορτα και Χανιόπορτα. Τα τοπωνύμια αυτά είναι γεωγραφικά (Χανιόπορτα) αλλά και τοπογραφικά (Μαρμαρόπορτα) και χρονολογικά (Καινούρια Πόρτα). Το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα ο προμαχώνας Καλλέργη των εξωτερικών τειχών της πόλης του Ρεθύμνου και η ομώνυμη τρίτη πύλη (οι άλλες ήταν η Μεγάλη Πόρτα και η Άμμος Πόρτα) κατεδαφίστηκαν, μαζί και με το πρόχειρο τείχος που τα συνέδεε με τη Φορτέτζα, στα πλαίσια αναδιάταξης των στρατιωτικών χώρων της περιοχής (Στρατώνες). Η πύλη Καλλέργη αντικαταστάθηκε από τη Μαρμαρόπορτα ή Καινούρια Πόρτα. Μερικές όμως πηγές αναφέρουν ως Μαρμαρόπορτα το όντως μαρμάρινο θύρωμα εισόδου στο Νομαρχιακό Μέγαρο.

«Μαρίνα» Κουμπέ. Την περίοδο 1991-92 επιχειρήθηκε η κατασκευή μαρίνας στην περιοχή του Κουμπέ, όπου μεταφέρθηκαν τεράστιες ποσότητες μπαζών, χωρίς να εγκιβωτίζονται. Η χωροθέτηση του έργου εκεί αντί του εσωτερικού της λιμενολεκάνης είχε δικαιολογηθεί με το επιχείρημα της αποτροπής οικοδόμησης κτηρίων μεγάλου όγκου και ύψους μπροστά από την Παλιά Πόλη. Το έργο ακυρώθηκε από το Συμβούλιο Επικρατείας, μετά από προσφυγή στα Ευρωπαϊκά Δικαστήρια του ειδήμονα της περιοχής Ν. Σταγάκη, και σήμερα στην εναπομείνασα επιχωμάτωση έχουν οικοδομηθεί και στεγάζονται κτήρια της ΔΕΥΑΡ.

Εργοστάσιο Αγίας Φωτεινής και ομώνυμος ναός. Το εργοστάσιο της Αγίας Φωτεινής, τα κτήρια και το φουγάρο του οποίου διασώζονται μέχρι σήμερα, ήταν συνεταιρικά και οικοδομήθηκαν κατά τον Μεσοπόλεμο, ως ελαιοτριβείο - πυρηνελαιουργείο. Στον εσωτερικό περίβολό του είχε οικοδομηθεί το 1910 ο ναός της Αγίας Φωτεινής, ο οποίος αποτελούσε πιθανόν ανάμνηση παλιότερου της Βενετοκρατίας, εφόσον ο παρακείμενος χείμαρρος ακούγεται μέχρι σήμερα ως «Ρέμα της Αγιά Φωτιάς». Το 2007 κατεδαφίστηκε, αφού από το 1975 τον είχε αντικαταστήσει ο νεότερος ναός.

www.rethemnosnews.gr

αφιέρωμα

ΣΑΒΒΑΤΟ 6 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 2021

Ο βιομηχανικός χαρακτήρας της περιοχής κατά τον 20ό αιώνα - οι 32 βιομηχανίες της δυτικής ζώνης. Τα βυρσοδεψεία μεταφέρθηκαν σταδιακά από την Καλλιθέα και την εκβολή του ρέματος Συνατσάκη που λειτουργούσαν στον Κουμπέ πριν το 1850. Κατά περιόδους λειτούργησαν στην ίδια ζώνη δύο αλευρόμυλοι, μία βιοτεχνία ζυμαρικών, μία κονσερβοποιία, δύο αποθήκες συγκέντρωσης ελαιολάδου, μία αποθήκη συγκέντρωσης κίτρων, οκτώ σαπωνοποιεία, μία βιοτεχνία χαλβά, μία βιοτεχνία μεταξιού, ένα οινοπνευματοποιείο, ένα οινοποιείο, ένα παγοποιείο, τρία πυρηνελαιουργεία, μία βιοτεχνία αλιπάστων, ένα εργοστάσιο επίπλων, μία βιοτεχνία ξηρών καρπών και ένας χαρουπόμυλος, που μέχρι τα τέλη του 20ού αιώνα σταδιακά έκλεισαν. Από την παλιότερη βιομηχανική ζώνη απομένουν, μεταξύ άλλων, δύο εντυπωσιακές καμινάδες.

Ο λατρευτικός χαρακτήρας της δυτικής ακτογραμμής επί Βενετοκρατίας. Η δυτική ακτή είχε ιδιαίτερη θρησκευτική φόρτιση κατά την εποχή αυτή, όπως φαίνεται και από τον αριθμό των εννέα ναών: Αγίας Άννας (περιοχή Νομαρχίας), Αγίας Κυριακής (Κουμπές), Αγίας Φωτιάς (Κουμπές), Αγίου Αντωνίου στη Μεσαμπελίτισσας (μονή, σήμερα σπηλαιώδης ναός), Αγίου Γεωργίου (Κουμπές), Αγίου Γεωργίου στο Μόλο (περιοχή Κιουλούμπαση), Αγίου Ιωάννη Ερημίτη (Κουμπές, σημερινή Μονή Μεταμόρφωσης Σωτήρα), Αγίου Λαζάρου (Κουμπές, Μονή) και Παναγίας Ζωοδόχου Πηγής (Μονή, σημερινός ναός νεκροταφείου).

Σκοπευτήριο και Πυρηνελαιουργείο Φραγάκη. Στη δυτική πλευρά του Γαλλιανού ρέματος κατά την περίοδο της Κρητικής Αυτονομίας είχε δημιουργηθεί σκοπευτήριο, εκεί όπου είναι σήμερα το εγκαταλελειμμένο πυρηνελαιουργείο Φραγάκη. Στο οικόπεδό του είχε κατασκευαστεί μια μεγάλη παράγκα, σκεπασμένη με λαμαρίνες. Στο ισόγειο τής απέναντι μοναδικής τότε οικίας άνοιξε στη συνέχεια καφενείο και αρκετοί Ρεθεμνιώτες με τις οικογένειές τους απολάμβαναν τους σκοπευτικούς αγώνες.

Άγιος Γεώργιος και παρακείμενος υπόγειος θόλος. Τα ερείπια εκκλησίας νότια της κρήνης συγκροτούσαν κατά τη Βενετοκρατία τη βάση του ναού «Άγιος Γεώργιος στους Πετζακάδες». Είναι πολύ πιθανόν ο θολωτός παρακείμενος χώρος να αποτελούσε τμήμα των εγκαταστάσεων του μικρομονάστηρου αυτού, δίπλα στο οποίο έρεε το νερό της κρήνης.

Αγγλικό Τηλεγραφείο. Στην περιοχή του Κουμπέ διασώζεται το κτήριο της εταιρείας «Eastern Telegraph Company», που από το 1871 συνέδεσε την Κρήτη με τη Ρόδο και τη Μικρά Ασία και από το 1873 με την Αλεξάνδρεια, τα Επτάνησα και την Ιταλία. Τα υποθαλάσσια καλώδια οδηγούνταν στο υπάρχον κτήριο και έφταναν εναερίως με στύλους μέχρι εκείνο του Τηλεγραφείου μέσα στο Ρέθυμνο, που ήταν το «Σεράι» του Ιζέτ πασά (αργότερα η οικία Δρανδάκη) στην οδό Αρκαδίου. Κατά τη Βενετοκρατία λειτουργούσε εδώ αμυντική βίγλα.

Βλάστηση αλοφύτων. Αλοφυτική ονομάζεται η βλάστηση δίπλα στη θάλασσα, των φυτών δηλαδή που μπορούν να ζουν κάτω από την αρμπόνα της. Ανάμεσα στα βράχια του Κουμπέ μπορούμε να θαυμάσουμε την 73 προσαρμοστικότητα του γυαλόπικρου, του χηνοποδιού, του κρίταμου, του αμάραντου και του σταμναγκαθιού αλλά και τα θαλασσόκεδρα που επιβιώνουν σε νανώδη μορφή.

Συνοικίες Πετζακάδες και Γναφεδιά. Η περιοχή αυτή ήταν γνωστή στη Βενετοκρατία ως Πετζακάδες (Πετσακάδες, από το πετσί=δέρμα) και αργότερα ως Γναφεδιά (από τον γναφέα=βυρσοδέψη). Πριν το 1900 λειτουργούσαν στο Ρέθυμνο περί τα 40 βυρσοδεψεία. Το 1920 λειτουργούσαν πέντε, των Αστρινού, Δερμιτζάκη, Δρανδάκη-Τσίχλη, Ξηρουχάκη και Χαλκιαδάκη. Χρησιμοποιούσαν για βαφική ύλη τον φλοιό του πεύκου και το βελανίδι, που η παραγωγή του -στην περιοχή γύρω από το Ατσιπόπουλο και τον Κάστελοήταν μεγάλη. Την παράδοση συνεχίζει σήμερα ο Γ. Γιακουμάκης, έχοντας μετακινήσει τη βιοτεχνία του στη νεότερη βιομηχανική περιοχή του Ρεθύμνου, στην περιοχή των Νέων Σφαγείων.

Κρήνη και Τρούμπα Κουμπέ και «Κουμπές». Αρκετά ψηλότερα από την κρήνη, που διασώζεται σε καλή κατάσταση, ξεκινούσε υδραγωγείο πέτρινων αγωγών, που οδηγούσε το νερό στην περιοχή του μεταγενέστερου τεκέ Βελή Πασά και από εκεί σε τέσσερα σημεία της πόλης. Η περιοχή μετονομάστηκε επί οθωμανικής κατοχής Κουμπές από το ομώνυμο κυκλικό υπερυψωμένο κτήριο, που στεγαζόταν με θόλο. Κάτω από αυτόν λειτουργούσε καφενείο και έπαιζε η μπάντα των ρωσικών δυνάμεων επί Κρητικής Πολιτείας. Μέχρι και το τρίτο τέταρτο του 20ού αιώνα πραγματοποιούνταν εδώ έξοδοι Ρεθεμνιωτών καθώς και θαλάσσια λουτρά. Το νερό της κρήνης υπήρξε ονομαστό και το πουλούσε σε στάμνες ο νερουλάς Β. Ακτουδιανάκης. Σήμερα η υπάρχουσα καταθλιπτική αντλία δεν λειτουργεί.

Ταμπακαριά Κουμπέ και γλίστρα ανέλκυσης σκαφών. Λιγοστά είναι τα απομεινάρια μιας άλλοτε ακμάζουσας βιοτεχνικής δραστηριότητας του Ρεθύμνου. Στην είσοδο ταβέρνας της περιοχής διασώζεται ένα μηχάνημα βυρσοδεψικής ενώ εδώ που βρισκόμαστε, ανατολικά από το λατομείο, διακρίνονται μερικές «λίμπες». Η γλίστρα χρησιμοποιήθηκε για ανελκύσεις και καθαιρέσεις σκαφών και φορτίων, σε άγνωστη περίοδο. Ονομαστά βυρσοδεψεία της περιοχής υπήρξαν του Ξηρουχάκη, του Γιακουμάκη, του Βόλακα, του Γάσπαρη, του Δερμιτζάκη, του Παρασκευά, του Αστρινού, του Δρανδάκη κ.ά.

Λίθινη γέφυρα οδού Ρεθύμνου-Χανίων. Η γέφυρα χρονολογείται στην περίοδο 1856-1876, οπότε είχε αρχίσει η διάνοιξη της οδού Ρεθύμνου – Χανίων. Σημαντικό της μέρος κατασκευάστηκε όταν γενικός διοικητής Κρήτης ήταν ο Βελή Πασάς και τελούσε υπό την επίβλεψη του Άγγλου μηχανικού Woodward, φθάνοντας μέχρι τα χωριό Πρινές.

Βραχοσκεπές παλαιοντολογικού ενδιαφέροντος και Στρατόπεδο. Από το Στρατόπεδο μέχρι και το Γεράνι διανοίγονται 32 τουλάχιστον βραχοσκεπές παλαιοντολογικού ενδιαφέροντος, η μεγαλύτερη συγκέντρωση στη Μεσόγειο, με ευρήματα απολιθωμένων θηλαστικών, όπως ελαφοειδών, νάνων ελεφάντων, τρωκτικών κλπ. Η περιοχή έχει αποκληθεί από τους επιστήμονες «παλαιοντολογική Κνωσός της Κρήτης». Μερικά από τα ευρήματα εκτίθενται στο Παλαιοντολογικό Μουσείο Ρεθύμνου. Το Στρατόπεδο Θεοδωράκη πρωτολειτούργησε το 1979 και συνεχίζει μέχρι σήμερα τη λειτουργία του ως 547ο Τάγμα Πεζικού και παράλληλα ως Κέντρο Εκπαίδευσης Νεοσυλλέκτων.

Δεσποτική Κολύμπα. Καφενεία Κουμπέ. Πριν την μετατροπή σε βιομηχανική βιοτεχνική ζώνη η δυτική ακτή του Ρεθύμνου λειτουργούσε και ως χώρος αναψυχής (κολύμβηση, καφενεία Αμπουχούρη, Αλέκου, Δαλέντζα, Μάρκου και Γιάννη Κουτσουράκη, εξοχικό κέντρο «Ρομάντζο» Ρουσάκη). Άγιος Σπυρίδωνας Κουμπέ. Ο Άγιος Σπυρίδωνας είναι ένας εντυπωσιακός σπηλαιώδης ναός, οικοδομημένος στη θέση του ναού της Αγίας Κυριακής της Βενετοκρατίας. Μέχρι το 1935 μόνασε σ’ αυτόν ο Αθανάσιος Βασσάλος, που επανίδρυσε τη Μονή Μεταμόρφωσης Σωτήρα, και τάφηκε εδώ. Έχει σημαντικό λαογραφικό και παλαιοντολογικό ενδιαφέρον αλλά και σπηλαιολογικό, αφού πρόκειται για οριζόντιο σπήλαιο δύο θαλάμων και όχι για βραχοσκεπή, όπως τα υπόλοιπα παράκτια σπήλαια της περιοχής.

Κονάκι Αλμπάν Πασά. Παστοποιείο. Το κτήριο οικοδομήθηκε το 1886 πάνω στο θαλάσσιο μέτωπο ως θερινή κατοικία του Αλμπάν Πασά (γνωστότερου από το Μετόχι Αλμπάνη, στην περιοχή Αγίου Μάρκου – Ξηρού Χωριού). Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο μετατράπηκε σε παστοποιείο σαρδελών. Τις δεκαετίες του 1960 και 1970 μετατράπηκε σε κλωστήριο μαλλιού και στη συνέχεια σε ξενοδοχείο.

Αρχαίο Λατομείο - εξαγωγή πελεκιών καντονάδων μεγάλων διαστάσεων. Οδεύοντας προς το τέλος του «Μεγάλου Περιπάτου», σταματάμε μπροστά σ’ ένα από τα «κρυφά διαμάντια» του Ρεθύμνου. Πρόκειται για ένα ημιβυθισμένο στη θάλασσα λατομείο γωνιολίθων, πιθανόν της αρχαίας Ρίθυμνας. Η βύθισή του θα πρέπει να συνέβη είτε επί Ρωμαιοκρατίας, στον μεγάλο σεισμό του 365 μ.Χ., είτε επί Βυζαντινών χρόνων, στον επίσης καταστρεπτικό σεισμό του 796 μ.Χ. Άλλο λατομείο της δυτικής ακτής είναι το γνωστότερο «του Λαμέρα», από την ομώνυμη οικογένεια, στους πρόποδες του λόφου του Τιμίου Σταυρού. Ένα όνειρο – μια υπόσχεση. Εδώ τελειώνει ο «Μεγάλος Περίπατος του Ρεθύμνου». Διαθέτουμε έναν από τους 75 καλύτερους στην Ελλάδα, φυσικό, άνετο, μακρύ και πλήρη σημείων ενδιαφέροντος. Από την πλευρά μου εξακολουθώ να ονειρεύομαι ότι θα ξανάρθουν μέρες ελευθερίας, σαν εκείνες που περιδιαβαίναμε όλους αυτούς του τόπους με περιηγήσεις, στις οποίες συμμετείχαν ως συνξεναγοί εκλεκτοί φίλοι, όπως ο Τάσος Κόλλιας, ο Δημήτρης Σκαρτσιλάκης, ο Μανόλης Καρνιωτάκης, ο Χάρης Παπαδάκης, ο Μανόλης Κυδωνάκης, ο Νίκος Σταγάκης, ο Βασίλης Σιμιτζής και ο Θωμάς Κρεβετζάκης. Και βέβαια οι αείμνηστοι Γιάννης Σπανδάγος, Αλκιβιάδης Μαυράκης και Χάρης Καλαϊτζάκης. Στη μνήμη τους ας είναι αφιερωμένος ο «Μεγάλος Περίπατος του Ρεθύμνου».