24
www.rethemnosnews.gr
απόψεις
ΣΑΒΒΑΤΟ 24 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2021
Ιστορικές περιηγήσεις 44
ΓΡΑΦΕΙ Ο ΧΑΡΗΣ ΣΤΡΑΤΙΔΑΚΗΣ
Δρ Παιδαγωγικής-Ιστορικός Ερευνητής - Συγγραφέας strharis@yahoo.gr
Εις το βουνό ψηλά εκεί: μάθημα Ωδικής, όπως παλιά 1
Την αφορμή για τις σημερινές «Ιστορικές Περιηγήσεις» μου έδωσε ο φίλος συνάδελφος Αντώνης Μαυράκης, που μου ζήτησε να κάνω στους μαθητές του ένα διαδικτυακό μάθημα Μουσικής στο Σχολικό Μουσείο του Δήμου Ρεθύμνης. Να κάνω δηλαδή μια προσομοίωση μαθήματος, μιας και μουσικός δεν είμαι κι ούτε «το έχω» με τη μουσική. Ένα μάθημα όπως αυτό που πραγματοποιούνταν πριν από περίπου μισό αιώνα και βάλε. Κι εγώ -τραβάτε με κι ας κλαίωδεν αρνήθηκα, όπως δεν το είχα κάνει και προ καιρού με τη φίλη Μαριάννα Καλαϊτζιδάκη, η οποία μου είχε ζητήσει να μιλήσω τους μεταπτυχιακούς και διδακτορικούς φοιτητές της για δράσεις περιβαλλοντικής εκπαίδευσης. Ομολογώ ότι ήθελα από καιρό να σχεδιάσω ένα εκπαιδευτικό πρόγραμμα, με το οποίο τα παιδιά να συμμετέχουν σ’ ένα μάθημα που στο παρελθόν αποτελούσε μια «καλή ώρα» του ελληνικού σχολείου, συχνά καλύτερη κι από εκείνη της Γυμναστικής.
2
Ήταν ακόμα η Φυσική Ιστορία, το μάθημα δηλαδή που θα ονομάζαμε σήμερα περιβαλλοντική εκπαίδευση, και που τότε δεν προσφερόταν εθελοντικά, 3 όπως σήμερα, αλλά οργανωμένα, χωρισμένη σε Ζωολογία, Φυτολογία, Ανθρωπολογία και Γεωλογία. Κι ακόμα ήταν η Αγωγή του Πολίτη, η Ιχνογραφία, η Χειροτεχνία, η Γυμναστική (σουηδική πάντα, με την προσθήκη παραδοσιακών χορών) και η Ωδική. Αυτό το τελευταίο μάθημα είχε σκοπό όχι μόνο να ψυχαγωγηθούν οι μαθητές αλλά και να τους ενσταλάξει εθνική και θρησκευτική αγωγή. Μέσα από την διδασκαλία δηλαδή του τραγουδιού, που χαρακτήριζε εν πολλοίς το παλιό σχολείο, επιχειρούνταν να περάσουν κάποια μηνύματα, όπως άλλωστε και στα υπόλοιπα μαθήματα του δημοτικού σχολείου. Σήμερα το μαθησιακό αντικείμενο της Ωδικής εντάσσεται στην Αισθητική Αγωγή και έχει βέβαια άλλους σκοπούς, αισθητικούς περισσότερο, όπως άλλωστε το δηλώνει και το όνομά του.
Συχνά η προηγούμενη γενιά δασκάλων από τη δική μας ενίσχυε την κατασκευή αυτοσχέδιων ηχητικών οργάνων. Μια επίσκεψη στο Μουσείο Μουσικών Οργάνων Φοίβου Ανωγειανάκη στην Αθήνα μπορεί να δώσει ιδέες και στους σημερινούς δασκάλους για τέτοια όργανα. Μέχρι και την δεκαετία του 1960 δεν υπήρχε παιδί στην κρητική ύπαιθρο που να μη γνωρίζει να κατασκευάζει από καλάμια φλογέρες (μπαντούρες), και πολύ συχνά να τις παίζει. Μερικές φορές τα παιδιά τις ένωναν σε φθίνουσα σειρά, κατασκευάζοντας έτσι πρωτόγονους «αυλούς του Πανός». Κάθε παιδί ήξερε επίσης μ’ ένα απλό όστρακο σαλιγκαριού κι έναν ιστό αράχνης (συνήθως ρογαλίδας) να φτιάζει ένα χοχλιδομπάντουρο. Στις παραθαλάσσιες περιοχές το σχολείο διέθετε πάντα έναν κούργιαλο (μπουρού), ενώ στα αγγειοπλαστικά κέντρα (Θραψανό, Μαργαρίτες, Καρωτή κ.α.) δεν έλειπαν οι πήλινες ποταμίδες (λαλίτσες, νεροσφυρίχτρες).
5
Υπενθυμίζω ότι το προ του 1974 δημοτικό σχολείο είχε μαθήματα που σήμερα έχουν περιληφθεί σε άλλα ή που δεν υπάρχουν καν. Τέτοια ήταν η Ανάγνωση, η Έκθεση, η Γραμματική, το Συντακτικό και η Καλλιγραφία, που σήμερα περιλαμβάνονται εν μέρει και με διαφορετικούς σκοπούς στο μάθημα της Ελληνικής Γλώσσας. Ήταν επίσης η Αριθμητική και η Γεωμετρία, η Ιερά Ιστορία (Θρησκευτικά), η Πατριδογνωσία (στις τάξεις Α΄ και Β΄), η Γεωγραφία (στις άλλες τέσσερις τάξεις) και η Ιστορία, που παραμένει εν πολλοίς αμετάβλητη, όντας το πιο δύσκολα εξελίξιμο μάθημα του ελληνικού σχολείου. Ήταν ακόμα η Φυσική Πειραματική, που, όπως το τονίζει το όνομά της έπρεπε να είναι εποπτική, σε μια εποχή που η εποπτεία ήταν δύσκολη και επαφίονταν αποκλειστικά στο μεράκι του δασκάλου. Σ’ αντίθεση με σήμερα, που η εικόνα έχει κυριαρχήσει και απαλλοτριώσει τελικά τους μαθητές από την όποια ενεργητική συμμετοχή τους.
4
Οι δάσκαλοι της εποχής, προκειμένου να κριθούν επαρκείς στις Παιδαγωγικές Ακαδημίες, όφειλαν να γνωρίζουν ένα μουσικό όργανο. Τέτοιο ήταν συνήθως το μαντολίνο και σπανιότερα το ακορντεόν, για λόγους τόσο κόστους του μουσικού οργάνου όσο και δυσκολίας της εκμάθησης. Στα μεταγενέστερα χρόνια, στα δικά μου δηλαδή, όργανα του μαθήματος ήταν η μελόντικα (ή πιανίκα) και το φλάουτο. Εξυπακούεται ότι μαθαίναμε ένα μόνο τραγούδι για τις εξετάσεις, το οποίο φροντίζαμε να μην κακοποιήσουμε ιδιαίτερα. Οπωσδήποτε δεν λησμονούσαμε ότι η μουσική του αποτελούσε το υπόβαθρο για το τραγούδι των μαθητών μας, οι οποίοι ευχαριστιούνταν ακόμη και με την υποτυπώδη αυτή συμμετοχή μας. Σε παλιότερα χρόνια, αλλά και σε νεότερα, παρείχαμε επίσης κίνητρα στους μαθητές μας να συμμετέχουν με το δικό τους όργανο. Στη φωτογραφία ο μαθητής μου στα Μυριοκέφαλα Γιώργος Τζουγανάκης στη χριστουγεννιάτικη γιορτή του 1987 με τη λύρα του. Στον πίνακα δεσπόζει η ευχή «Καλλά (sic) Χριστούγεννα»!
6
Στα μέρη αυτά οι σπασμένες στάμνες έδιναν στα παιδιά τη δυνατότητα να κατασκευάσουν με το επάνω μέρος τους κι ένα κομμάτι πετσί μουγκρινάρες, που σκορπούσαν τον φόβο όχι μόνο στους ανθρώπους αλλά και στα άγρια ζώα, γι’ αυτό και συχνά χρησιμοποιούνταν για την απομάκρυνσή τους από τα περιβόλια, ιδιαίτερα των ασβών. Να σημειώσω με την ευκαιρία ότι καθετί αποκτούσε αξία την εποχή εκείνη. Για παράδειγμα στα καπετανίστικα χωριά οι κάλυκες από τις σφαίρες χρησίμευαν για την παραγωγή σφυριγμάτων από τα παιδιά, ενώ σε ένα τουλάχιστον σχολείο που είχα υπηρετήσει, οι μαθητές συγκέντρωναν τέτοιους από τις κοινωνικές εκδηλώσεις και οι προηγούμενοι από εμένα δάσκαλοι τις είχαν χρησιμοποιήσει δημιουργικά στην κατασκευή ενός πρωτότυπου αριθμητήριου, αντί των κουβαρίστρων, που ήταν οι συνηθισμένες. Ειρήσθω εν παρόδω ότι σ’ ένα άλλο, προπολεμικό, για το οποίο είχα πληροφορηθεί από τις ετήσιες εκθέσεις επιθεωρήσεων, φτωχότερο οπωσδήποτε όλων, το σχολικό ταμείο δεν είχε -φαίνετα-ι χρήματα για πολυτέλειες, όπως ο σπόγγος (το φυσικό σφουγγάρι, δηλαδή) και αντ’ αυτού στον μαυροπίνακα κρέμονταν με σπάγκους λαγοπόδαρα!
7
Περί αυτών όμως άλλοτε. Σήμερα το μάθημά μας είναι η Ωδική κι εμείς θα πρέπει να το προσομοιώσουμε, διδάσκοντας ένα από τα δεκάδες τροπάρια και απολυτίκια που οι δάσκαλοι όφειλαν να διδάξουν στα «δασκάλια» τους. Κατάπρωτο ερχόταν βέβαια το απολυτίκιο των Τριών Ιεραρχών, παραδοσιακών προστατών της εκπαίδευσης: Τους τρεις μεγίστους φωστήρας της τρισηλίου Θεότητος κ.λπ. Μετά ερχόταν εκείνο των Χριστουγέννων: Η γέννησίς σου, Χριστέ, ο Θεός ημών κ.λπ. Ακολουθούσε το απολυτίκιο των Θεοφανίων: Εν Ιορδάνη βαφτιζομένου σου, Κύριε κ.λπ.. Εξυπακούεται ότι στα «ουκ άνευ» ανήκε ο Ακάθιστος ύμνος (Τη υπερμάχω στρατηγώ τα νικητήρια κλπ.) και το Χριστός Ανέστη, ενώ ειδικά στο Ρέθυμνο οι μαθητές όφειλαν να γνωρίζουν και τα απολυτίκια των πολιούχων αγίων της πόλης τους: των Εισοδίων της Θεοτόκου (Σήμερον της ευδοκίας Θεού το προοίμιον κ.λπ.) και της Αγίας Βαρβάρας (Βαρβάραν την Αγίαν τιμήσωμεν κλπ.).
25
www.rethemnosnews.gr
απόψεις
ΣΑΒΒΑΤΟ 24 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2021
Στα θρησκευτικά τραγούδια περιλαμβάνονταν και οι προσευχές, τα είδη και ο αριθμός των οποίων δεν είχαν τέλος: προσευχή στην Παναγία (Γλυκό του κόσμου στήριγμα κ.λπ.), προσευχή στον Θεό (Σε σένα Πλάστη και Θεέ κ.λπ.), πρωινή προσευχή, προσευχή πριν να αρχίσει το μάθημα, προσευχή όταν τελειώσει το μάθημα, προσευχή πριν από το φαγητό στο σπίτι, προσευχή μετά το φαγητό, προσευχή πριν από τον ύπνο, προσευχή για τους γονείς, προσευχή για τους δασκάλους, προσευχή για τους φτωχούς κ.λπ. Αν όλες αυτές οι προσευχές προξενούν έκπληξη στα σημερινά παιδιά, αλλά και σ’ όσους φοίτησαν στο δημοτικό σχολείο μετά τη δεκαετία του 1950, θα τους προξενήσει κατάπληξη αν μάθουν ότι προπολεμικά διδάσκονταν προσευχές και για την αποτροπή σεισμών, πυρκαγιών, για τους εκδημήσαντες στον άλλο κόσμο συγγενείς, ακόμη και για τους Μικρασιάτες πρόσφυγες!
8
10
Στην Ωδική διδάσκονταν και απλούστερα θρησκευτικά τραγούδια, όπως για παράδειγμα το κλασικό Εις το βουνό ψηλά εκεί. Ο κατάλογος περιλάμβανε επίσης μια -εξίσου ατελείωτη- σειρά πατριωτικών τραγουδιών, τα οποία συνηθιζόταν να τραγουδιούνται και στις αντίστοιχες θεατρικές παραστάσεις. Θυμίζω πρόχειρα εδώ, επιφυλασσόμενος για περισσότερα στο μέλλον, ένα από τα αντίστοιχα τραγούδια για τη σημαία: Μέσα μου βαθιά για σένα, μια λαχτάρα πάντα ζει, την Ελλάδα συμβολίζεις και τη λευτεριά μαζί. Γαλανόλευκη η θωρειά σου και φαντάζει μες στο νου σαν το κύμα σαν το γέλιο, του πελάγου και τ ουρανού... Κι όσοι χάνονται για σένα, σπαν τα σίδερα βαριά ξεψυχούν και τραγουδούνε, Χαίρε ω χαίρε λευτεριά. Τους στίχους είχε γράψει ο -κατεξοχήν σχολικός- ποιητής Στέλιος Σπεράντζας και τη μουσική ο Αθανάσιος Αργυρόπουλος.
13
15
9
Για την ιστορία παραθέτω μια τέτοια προσευχή, μιας και σ’ ένα χρόνο θα ετοιμαζόμαστε για την επέτειο της εκατονταετηρίδας από την Μικρασιατική Καταστροφή. Πατέρα πολυεύσπλαχνε, που ’σαι του κόσμου ελπίδα, παρηγοριά και στήριγμα κι ολόθερμη αχτίδα, στείλε την ανακούφιση σ’ αδέλφια που πονάνε, και πεθαμένα ζωντανά δεν ξέρουνε πού πάνε... Άπλωσε, πολυεύσπλαχνε, το στοργικό σου χέρι, σε κείνους που ξεφύγανε του Τούρκου το μαχαίρι. ... Δες, Θε μου, τόσα νήπια, που δίχως αμαρτία παλεύουν μες στης δυστυχιάς την τόση τρικυμία, στους αδελφούς μας πρόσφυγες, στερέωσ’ την ελπίδα πώς γρήγορα θα ξαναδούν την δόλια τους πατρίδα.
11
Το παραπάνω ήταν ένα από τα πολλά τραγούδια που διδάσκονταν για τη σημαία, που, σημειωτέον, μέχρι το 1969, δεν ήταν η ίδια με τη σημερινή! Γιατί, συνέβη κι αυτό, με άλλη σημαία είχαμε μπει τα παιδιά που γεννηθήκαμε στο τέλος της δεκαετίας του 1950 στο σχολείο, τη σημαία του Πεζικού, τον γνωστό σκέτο σταυρό, και με άλλη ξεσκολίσαμε, με τη σημαία του Ναυτικού, με τον μικρό σταυρό και τις εννέα λωρίδες. Άλλα τραγούδια σημαίας, κατ’ επιλογήν του δασκάλου, ήταν Η ελληνική σημαία, Όταν στη μέση ξεπροβαίνεις, Σημαία ελληνική κ.λπ. Στα πατριωτικά τραγούδια ανήκαν επίσης ο - επίκαιρος εφέτος- Θούριος του Ρήγα Βελεστινλή, το Έχε για καημένε κόσμε και άλλα, όπως Όλη η δόξα όλη η χάρη, Η Ελλάδα ποτέ δεν πεθαίνει, Τα Ευζωνάκια, και -ανυπερθέτως- ο Εθνικός Ύμνος. Εξυπακούεται ότι το σχολείο στην Κρήτη είχε υποχρέωση να διδάσκει στους μαθητές του και τον λεγόμενο «εθνικό ύμνο της Κρήτης», άλλως Από φλόγες η Κρήτη ζωσμένη, σε στίχους του Γεωργίου Παράσχου και μουσική Σπυρίδωνα Καίσαρη.
12
Παραθέτω αποσπάσματα του εμβατηρίου αυτού, γιατί πιστεύω ότι ελάχιστοι από τους σημερινούς μαθητές το έχουν ακούσει. Από φλόγες η Κρήτη ζωσμένη, τα βαριά της τα σίδερα σπα και σαν πρώτα χτυπιέται χτυπά, και γοργή κατεβαίνει... Xτύπα, χτύπα της θάλασσας Σούλι! Χτύπα κόρη γλυκιά του γιαλού! Εδώ οι άνδρες παλαίουν αλλού, ζουν ως γυναίκες ή δούλοι. Από εδώ Σεληνιώτες Λακκιώτες, από εκεί στη φωθιά Σφακιανοί να βουίζει παντού μια φωνή σταις σπαθιαίς μας ταις πρώτες... Δεν χρειάζεται να εντοπίσουμε ότι ο γνωστός ανταγωνισμός Χανιωτών, Ηρακλειωτών και Ρεθεμνιωτών εκφραζόταν και στο τραγούδι αυτό, το οποίο οι Ρεθεμνιώτες διδασκόμασταν και διδάσκαμε αργότερα έτσι: Από δω Καστρινοί, Ρεθεμνιώτες, από εκεί στη φωθιά οι Σφακιανοί! Μου ζητήθηκε να κλείσω το μάθημα Ωδικής με επίκαιρα μεγαλοβδομαδιάτικα και πασχαλινά τραγούδια. Επέλεξα να πω δυο λόγια στους μαθητές του «Καμαρακιού» για τα κάλαντα της Μεγάλης Παρασκευής, γνωστά και ως Μοιρολόι της Παναγίας, που την εποχή εκείνη κάθε παιδί που σεβόταν τον εαυτό του έπρεπε να γνωρίζει να ψάλλει: Σήμερο μαύρος ουρανός, σήμερο μαύρη μέρα, σήμερον όλοι θλίβονται και τα βουνά λυπούνται... Κάθε παιδί έπρεπε επίσης να γνωρίζει επίσης να ψάλει τα Κάλαντα του Λαζάρου, κατά το ομώνυμο Σάββατο: Άρχοντες, καλημέρα σας, αν είναι ορισμός σας δια να ιστορήσομε εις το αρχοντικό σας... Στη φωτογραφία φαίνονται οι μαθητές μου του Δημοτικού Σχολείου Μελιδονίου Αποκορώνου το Σάββατο του Λαζάρου του έτους 1989, ψάλλοντας στο χωριό τα κάλαντα αυτά.
14
Δεν έλειπαν βέβαια και τα επετειακά τραγούδια, κάποια από τα οποία διδάσκονται και σήμερα: Πάει ο παλιός ο χρόνος, Άγια Νύχτα, Ήρθε πάλι η Άνοιξη, Ο Μάρτιος μας έφερε τα μαύρα χελιδόνια, Ο Μάιος μας έφτασε κ.λπ. Δεν έλειπαν και κάποια άλλα, κρητικά αυτά, τραγούδια, όπως τα ριζίτικα Ξαστεριά και Αγρίμια κι αγριμάκια μου, αλλά κι άλλα, όπως ο πεντοζάλης Μες του Μαγιού τση μυρωδιές. Το τραγούδι αυτό είχε βέβαια ξεκινήσει τη σταδιοδρομία του ως ερωτικό (Άγγελος είσαι, μάτια μου, κι αγγελικά χορεύεις...) αλλά για τις ανάγκες της εκπαίδευσης είχε μετασκευαστεί σε πατριωτικό: Μες στου Μαγιού τση μυρωδιές, τα κόκκινα κεράσια για ιδέστε πώς χορεύουνε τση Κρήτης τα κοράσια. Με περηφάνι’ αληθινή, σεμνά και τιμημένα πως χόρευαν της Κρήτης μας τα τέκνα τ’ αντρειωμένα. Κοίταξε, Κρήτη, το χορό που μάθαν τα παιδιά σου που ξέραν οι προγόνοι μας και χαίρετ’ η καρδιά σου... Μια άλλη υποχρέωση του δασκάλου στο μάθημα της Ωδικής ήταν να προετοιμάσει τους μαθητές για τα Εγκώμια της Παναγίας. Χωρισμένοι σε δύο ομάδες, σε αγόρια και κορίτσια, υπό τη διεύθυνση του δασκάλου, έπρεπε στη συνέχεια να τα ψάλλουν στον ενοριακό ναό κατά τη Μεγάλη Παρασκευή, χωρίς σφάλματα και με μελωδικότητα, γι’ αυτό και τα διδάσκονταν συστηματικά:
Αι γενεαί πάσαι, ύμνον τη Ταφή Σου, προσφέρουσι, Χριστέ μου. Καθελών του ξύλου, ο Αριμαθείας, εν τάφω Σε κηδεύει. Αι Μυροφόροι ήλθον, μύρα σοι, Χριστέ μου, κομίζουσαι προφρόνως... Ω γλυκύ μου έαρ, γλυκύτατόν μου Τέκνον, πού έδυ σου το κάλλος; ...Έρραναν τον τάφον αι Μυροφόροι μύρα, λίαν πρωί ελθούσαι...
16
Αφού ευχαριστήσω τους δασκάλους του σχολείου μου (σχολείου μου τόσο με την έννοια τόσο του μαθητή όσο και του δασκάλου), που είχαν την ιδέα για το μάθημα αυτό, τον -πάντα ενεργό δάσκαλοΤάσο Κόλλια που συμμετείχε με το ακορντεόν του, τον Γιώργο Κανακάκη και την Τασία Ματζουράνη, που ξενάγησαν τα παιδιά στον χώρο του Μουσείου, τον Κώστα Μαλαγάρη-Στρατιδάκη που ανέλαβε τη μαγνητοσκόπηση και διαδικτυακή αναμετάδοση, την εφημερίδα Ρέθεμνος που μας φιλοξένησε για μια ακόμα φορά, κι εσάς τους αναγνώστες, που αντέξατε να διαβάσετε μέχρι τέλους το κατεβατό, θα κλείσω με την ευχή με την οποία τα παιδιά συνήθιζαν να τελειώνουν τα Κάλαντα του Λαζάρου: Χρόνια πολλά! Και την Αγίαν Ανάστασιν με το καλό!