24
www.rethemnosnews.gr
απόψεις
ΣΑΒΒΑΤΟ 24 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2021
Ιστορικές περιηγήσεις 44
ΓΡΑΦΕΙ Ο ΧΑΡΗΣ ΣΤΡΑΤΙΔΑΚΗΣ
Δρ Παιδαγωγικής-Ιστορικός Ερευνητής - Συγγραφέας strharis@yahoo.gr
Εις το βουνό ψηλά εκεί: μάθημα Ωδικής, όπως παλιά 1
Την αφορμή για τις σημερινές «Ιστορικές Περιηγήσεις» μου έδωσε ο φίλος συνάδελφος Αντώνης Μαυράκης, που μου ζήτησε να κάνω στους μαθητές του ένα διαδικτυακό μάθημα Μουσικής στο Σχολικό Μουσείο του Δήμου Ρεθύμνης. Να κάνω δηλαδή μια προσομοίωση μαθήματος, μιας και μουσικός δεν είμαι κι ούτε «το έχω» με τη μουσική. Ένα μάθημα όπως αυτό που πραγματοποιούνταν πριν από περίπου μισό αιώνα και βάλε. Κι εγώ -τραβάτε με κι ας κλαίωδεν αρνήθηκα, όπως δεν το είχα κάνει και προ καιρού με τη φίλη Μαριάννα Καλαϊτζιδάκη, η οποία μου είχε ζητήσει να μιλήσω τους μεταπτυχιακούς και διδακτορικούς φοιτητές της για δράσεις περιβαλλοντικής εκπαίδευσης. Ομολογώ ότι ήθελα από καιρό να σχεδιάσω ένα εκπαιδευτικό πρόγραμμα, με το οποίο τα παιδιά να συμμετέχουν σ’ ένα μάθημα που στο παρελθόν αποτελούσε μια «καλή ώρα» του ελληνικού σχολείου, συχνά καλύτερη κι από εκείνη της Γυμναστικής.
2
Ήταν ακόμα η Φυσική Ιστορία, το μάθημα δηλαδή που θα ονομάζαμε σήμερα περιβαλλοντική εκπαίδευση, και που τότε δεν προσφερόταν εθελοντικά, 3 όπως σήμερα, αλλά οργανωμένα, χωρισμένη σε Ζωολογία, Φυτολογία, Ανθρωπολογία και Γεωλογία. Κι ακόμα ήταν η Αγωγή του Πολίτη, η Ιχνογραφία, η Χειροτεχνία, η Γυμναστική (σουηδική πάντα, με την προσθήκη παραδοσιακών χορών) και η Ωδική. Αυτό το τελευταίο μάθημα είχε σκοπό όχι μόνο να ψυχαγωγηθούν οι μαθητές αλλά και να τους ενσταλάξει εθνική και θρησκευτική αγωγή. Μέσα από την διδασκαλία δηλαδή του τραγουδιού, που χαρακτήριζε εν πολλοίς το παλιό σχολείο, επιχειρούνταν να περάσουν κάποια μηνύματα, όπως άλλωστε και στα υπόλοιπα μαθήματα του δημοτικού σχολείου. Σήμερα το μαθησιακό αντικείμενο της Ωδικής εντάσσεται στην Αισθητική Αγωγή και έχει βέβαια άλλους σκοπούς, αισθητικούς περισσότερο, όπως άλλωστε το δηλώνει και το όνομά του.
Συχνά η προηγούμενη γενιά δασκάλων από τη δική μας ενίσχυε την κατασκευή αυτοσχέδιων ηχητικών οργάνων. Μια επίσκεψη στο Μουσείο Μουσικών Οργάνων Φοίβου Ανωγειανάκη στην Αθήνα μπορεί να δώσει ιδέες και στους σημερινούς δασκάλους για τέτοια όργανα. Μέχρι και την δεκαετία του 1960 δεν υπήρχε παιδί στην κρητική ύπαιθρο που να μη γνωρίζει να κατασκευάζει από καλάμια φλογέρες (μπαντούρες), και πολύ συχνά να τις παίζει. Μερικές φορές τα παιδιά τις ένωναν σε φθίνουσα σειρά, κατασκευάζοντας έτσι πρωτόγονους «αυλούς του Πανός». Κάθε παιδί ήξερε επίσης μ’ ένα απλό όστρακο σαλιγκαριού κι έναν ιστό αράχνης (συνήθως ρογαλίδας) να φτιάζει ένα χοχλιδομπάντουρο. Στις παραθαλάσσιες περιοχές το σχολείο διέθετε πάντα έναν κούργιαλο (μπουρού), ενώ στα αγγειοπλαστικά κέντρα (Θραψανό, Μαργαρίτες, Καρωτή κ.α.) δεν έλειπαν οι πήλινες ποταμίδες (λαλίτσες, νεροσφυρίχτρες).
5
Υπενθυμίζω ότι το προ του 1974 δημοτικό σχολείο είχε μαθήματα που σήμερα έχουν περιληφθεί σε άλλα ή που δεν υπάρχουν καν. Τέτοια ήταν η Ανάγνωση, η Έκθεση, η Γραμματική, το Συντακτικό και η Καλλιγραφία, που σήμερα περιλαμβάνονται εν μέρει και με διαφορετικούς σκοπούς στο μάθημα της Ελληνικής Γλώσσας. Ήταν επίσης η Αριθμητική και η Γεωμετρία, η Ιερά Ιστορία (Θρησκευτικά), η Πατριδογνωσία (στις τάξεις Α΄ και Β΄), η Γεωγραφία (στις άλλες τέσσερις τάξεις) και η Ιστορία, που παραμένει εν πολλοίς αμετάβλητη, όντας το πιο δύσκολα εξελίξιμο μάθημα του ελληνικού σχολείου. Ήταν ακόμα η Φυσική Πειραματική, που, όπως το τονίζει το όνομά της έπρεπε να είναι εποπτική, σε μια εποχή που η εποπτεία ήταν δύσκολη και επαφίονταν αποκλειστικά στο μεράκι του δασκάλου. Σ’ αντίθεση με σήμερα, που η εικόνα έχει κυριαρχήσει και απαλλοτριώσει τελικά τους μαθητές από την όποια ενεργητική συμμετοχή τους.
4
Οι δάσκαλοι της εποχής, προκειμένου να κριθούν επαρκείς στις Παιδαγωγικές Ακαδημίες, όφειλαν να γνωρίζουν ένα μουσικό όργανο. Τέτοιο ήταν συνήθως το μαντολίνο και σπανιότερα το ακορντεόν, για λόγους τόσο κόστους του μουσικού οργάνου όσο και δυσκολίας της εκμάθησης. Στα μεταγενέστερα χρόνια, στα δικά μου δηλαδή, όργανα του μαθήματος ήταν η μελόντικα (ή πιανίκα) και το φλάουτο. Εξυπακούεται ότι μαθαίναμε ένα μόνο τραγούδι για τις εξετάσεις, το οποίο φροντίζαμε να μην κακοποιήσουμε ιδιαίτερα. Οπωσδήποτε δεν λησμονούσαμε ότι η μουσική του αποτελούσε το υπόβαθρο για το τραγούδι των μαθητών μας, οι οποίοι ευχαριστιούνταν ακόμη και με την υποτυπώδη αυτή συμμετοχή μας. Σε παλιότερα χρόνια, αλλά και σε νεότερα, παρείχαμε επίσης κίνητρα στους μαθητές μας να συμμετέχουν με το δικό τους όργανο. Στη φωτογραφία ο μαθητής μου στα Μυριοκέφαλα Γιώργος Τζουγανάκης στη χριστουγεννιάτικη γιορτή του 1987 με τη λύρα του. Στον πίνακα δεσπόζει η ευχή «Καλλά (sic) Χριστούγεννα»!
6
Στα μέρη αυτά οι σπασμένες στάμνες έδιναν στα παιδιά τη δυνατότητα να κατασκευάσουν με το επάνω μέρος τους κι ένα κομμάτι πετσί μουγκρινάρες, που σκορπούσαν τον φόβο όχι μόνο στους ανθρώπους αλλά και στα άγρια ζώα, γι’ αυτό και συχνά χρησιμοποιούνταν για την απομάκρυνσή τους από τα περιβόλια, ιδιαίτερα των ασβών. Να σημειώσω με την ευκαιρία ότι καθετί αποκτούσε αξία την εποχή εκείνη. Για παράδειγμα στα καπετανίστικα χωριά οι κάλυκες από τις σφαίρες χρησίμευαν για την παραγωγή σφυριγμάτων από τα παιδιά, ενώ σε ένα τουλάχιστον σχολείο που είχα υπηρετήσει, οι μαθητές συγκέντρωναν τέτοιους από τις κοινωνικές εκδηλώσεις και οι προηγούμενοι από εμένα δάσκαλοι τις είχαν χρησιμοποιήσει δημιουργικά στην κατασκευή ενός πρωτότυπου αριθμητήριου, αντί των κουβαρίστρων, που ήταν οι συνηθισμένες. Ειρήσθω εν παρόδω ότι σ’ ένα άλλο, προπολεμικό, για το οποίο είχα πληροφορηθεί από τις ετήσιες εκθέσεις επιθεωρήσεων, φτωχότερο οπωσδήποτε όλων, το σχολικό ταμείο δεν είχε -φαίνετα-ι χρήματα για πολυτέλειες, όπως ο σπόγγος (το φυσικό σφουγγάρι, δηλαδή) και αντ’ αυτού στον μαυροπίνακα κρέμονταν με σπάγκους λαγοπόδαρα!
7
Περί αυτών όμως άλλοτε. Σήμερα το μάθημά μας είναι η Ωδική κι εμείς θα πρέπει να το προσομοιώσουμε, διδάσκοντας ένα από τα δεκάδες τροπάρια και απολυτίκια που οι δάσκαλοι όφειλαν να διδάξουν στα «δασκάλια» τους. Κατάπρωτο ερχόταν βέβαια το απολυτίκιο των Τριών Ιεραρχών, παραδοσιακών προστατών της εκπαίδευσης: Τους τρεις μεγίστους φωστήρας της τρισηλίου Θεότητος κ.λπ. Μετά ερχόταν εκείνο των Χριστουγέννων: Η γέννησίς σου, Χριστέ, ο Θεός ημών κ.λπ. Ακολουθούσε το απολυτίκιο των Θεοφανίων: Εν Ιορδάνη βαφτιζομένου σου, Κύριε κ.λπ.. Εξυπακούεται ότι στα «ουκ άνευ» ανήκε ο Ακάθιστος ύμνος (Τη υπερμάχω στρατηγώ τα νικητήρια κλπ.) και το Χριστός Ανέστη, ενώ ειδικά στο Ρέθυμνο οι μαθητές όφειλαν να γνωρίζουν και τα απολυτίκια των πολιούχων αγίων της πόλης τους: των Εισοδίων της Θεοτόκου (Σήμερον της ευδοκίας Θεού το προοίμιον κ.λπ.) και της Αγίας Βαρβάρας (Βαρβάραν την Αγίαν τιμήσωμεν κλπ.).