16
www.rethemnosnews.gr
αφιέρωμα
ΣΑΒΒΑΤΟ 12 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 2022
Τα 396 Βακουφικά κτήματα του τεμένους του Καρά Μουσά Πασά, του Σαντζάκμπεη της Ρεθύμνης ΤΟΥ ΚΩΣΤΑ ΡΑΛΛΗ
Costas_rallis59@yahoo.gr
A΄MEΡΟΣ O Kαρά Μουσά Μπέης αναφέρεται σε ιεροδικαστικές καταχωρήσεις στους κώδικες του Τουρκικού Αρχείου Ηρακλείου (ΤΑΗ) από το 1670. Ένα χρόνο δηλαδή μετά την άλωση του Μεγάλου Κάστρου και την υπογραφή της Ενετοτουρκικής Συνθήκης. Αναφέρεται επίσης και σε κατασκοπική έκθεση των Βενετών που χρονολογείται το 1687 (Greene, A shared world, 203). Δεν αναφέρεται μεταξύ των στρατιωτικών αρχηγών που ήρθαν στην Κρήτη κατά τη διάρκεια του Ενετοτουρκικού Πολέμου, αλλά ούτε και ο Τούρκος ιστορικός Ναιμά αναφέρει κάτι για την πολεμική του δράση. Από τα δημοσιευμένα έγγραφα του Τουρκικού Αρχείου Ηρακλείου συνάγεται ότι διατηρεί την διοίκηση του Σαντζακίου της Ρεθύμνης μέχρι το 1674. Μέχρι το 1684 δεν αναφέρεται να κατέχει τη διοίκηση κάποιου τμήματος, όμως το 1689 βλέπουμε να έχει αναλάβει, και μάλιστα εφ’ όρου ζωής, τη διοίκηση του Σαντζακίου της Ρεθύμνης με τον ανώτερο τιμητικό τίτλο του Πασά. Άλλοι σαντζάκ μπέηδες, εναντίον των οποίων δημιουργούνται παράπονα λόγω καταπιέσεων των ραγιάδων και διαφόρων άλλων αυθαιρεσιών, σημειώνονται στους τουρκικούς κώδικες. Σαντζάκμπεης της Ρεθύμνης κατά το 1684 αναφέρεται ο Ελχάτζ Μεχμέτ Μπέης και το 1686 ο Ζαγαρτζή Μπασή Χουσείν και μετά από αυτόν αναλαμβανει ο Καρά Μουσά Πασάς κατά το 1688 η 1689. Το 1684 ταξίδεψε στις Ιερές Πόλεις του Ισλάμ Μέκκα και Μεδίνα, για το προσκύνημα, παίρνοντας τον τίτλο του Χατζή (El hac) και στις 24 Οκτωβρίου 1684 έκανε συμπληρωματική αφιέρωση χρημάτων, λαγηνιών και καλυμμάτων από τις προσόδους του για να στέλνονται στις Ιερές Πόλεις. Επίσης ο αφιερωτής καθόριζε τη μεταθανάτια μνημόνευση του ίδιου και της κόρης του Ρεμπιά από τους λειτουργούς του τζαμιού. Ακόμη, το όνομά του αναφέρεται και σε ριζίτικα τραγούδια. Εκείνη την περίοδο έχει ενταθεί η δράση των χαΐνηδων και η λαική μούσα μας λέει ότι ο Καρά Μουσά Πασάς είχε αναλάβει την καταδίωξή τους. «Εχαινέψαν τα Σφακιά κι ούλα τα Κατωμέρια, χαινεύγουν και τα Κεραμειά, απού’ νιε μαθημένα. Μα πάρθηκεν ο Καραμουσάς την Κρήτη να μερώση, Να πιάση τσοι χαίνηδες και τσοι κακούς ανθρώπους. Τον πρώτ’ απού ‘πιασ’ ήτονε ο κακομοίρης Μπλάζιος». Ο Καρά Μουσά Πασάς αναδείχτηκε άξιος και θαρραλέος ηγέτης , όταν τον Ιούλιο του 1692, οι Ενετοί είχαν στείλει τον Ναύαρχο Δομένικο Μοντσενίγκο στα Χανιά για να ανακαταλάβει από εκεί την Κρήτη. Διορίστηκε Σερασκέρης (αρχιστράτηγος) και αναδείχτηκε νικητής έναντι του Ενετού Ναυάρχου κατά την κρίσημη αυτή περίοδο της τουρκικής δεσποτείας στην Κρήτη.Για την επιτυχία του αυτή του χορηγήθηκε ένας θύσανος(tug, από τρίχες ουράς αλόγου, έμβλημα της εξουσίας των τούρκων πασάδων). Στο ίδιο έγγραφο (αρ.6) αναφέρεται ο θάνατός του κατά τον ίδιο χρόνο (1692), που προήλθε από «θεόθεν δυστύχημα» (kazai rebbani).
Το τζαμί του Καρά Μουσά Πασά σήμερα
Τέμενος Μουσά Πασά, Μάιος 1970 H χρονολογία του θανάτου του αναφέρεται και στην ταφική πλάκα που τον αναφέρει ως Χατζή Μουσά Πασά που σώζεται και εκτίθεται στην αυλή του τεμένους και έχει καταλογογραφηθεί με αύξοντα αριθμό 231. Σε μετάφραση του Τούρκου φίλου Osman Nuri Mete αναφέρει: «Απαγγείλετε στίχους Φατιχά (από την εισαγωγή του κορανίου) για την ψυχή του Χατζή Μουσά Πασά, Ρουχιτσούν 1103, 1692μ.Χ.». (el-Hâdji Mûsa Paşa rûhiyçun Fâtiha 1103) Είχε θαφτεί στον τουρμπέ από όπου αφαιρέθηκε ένα κομμάτι για τη διάνοιξη της οδού Βίκτωρος Ουγκώ. ΤΟ ΤΕΜΕΝΟΣ Το τζαμί ιδρύθηκε το 1683 από τον Καρά Μουσά ο οποίος ήταν τότε σαντζάκμπεης (διοικητής) του Ρεθύμνου.
Σύμφωνα με το ιδρυτικό έγγραφο, που φέρει χρονολογία 25 Μαίου 1683,(το έγγραφο του αφιερωτηρίου έχει χρονολογία 15 Δικαλδέ 1095 Εγείρας=1677) ο Μουσά μπέης προίκισε το τζαμί με αγροτικές προσόδους ιδιοκτησιών του που είχε αφιερώσει ως βακούφι. Σε δικαστικά έγγραφα ως χρονολογία του αφιερωτηρίου αναφέρεται η 26 Τζεμαγιέλ εββέλ 1094=1676. Η χρονολογία εξηγεί γιατί ο Εβλιγιά Τσελεμπή δεν το αναφέρει ανάμεσα στα άλλα τεμένη της πόλης το 1669. Κτίστηκε στη θέση της μονής της Αγίας Βαρβάρας όπως φαίνεται και σε ενετικά σχεδιαγράμματα. Ο Καρά Μουσά Πασάς είχε μετατρέψει σε μουσουλμανικό τέμενος την επί Ενετοκρατίας Μονή των Φραγκισκανών μοναχών της Αγίας Βαρβάρας (απ’όπου έλαβε το όνομά του ο ομώνυμος ανατολικός προμαχώνας
των βενετσιάνικων τειχών της πόλης). Το τέμενος αυτό διατηρείται και σήμερα, κείμενο στο ανατολικό τμήμα της πόλης του Ρεθύμνου κοντά στην Άμμος Πόρτα, είχε γράψει ο Giouseppe Gerola. Η χριστιανική παράδοση αναφέρει ότι ο Σαντζάκ Μπέης του Ρεθύμνου Καρά Μουσά Πασάς στα τέλη του 17ου αιώνα κατέλαβε και μετασκεύασε σε τέμενος την Μονή της Αγίας Βαρβάρας στην Πόρτα της Άμμου, ενώ η μουσουλμανική παράδοση αρνείται κάτι τέτοιο. Οπωσδήποτε στοιχεία επιβεβαίωσης της πρώτης αποτελούν η ονοματοδότηση του παράπλευρου προμαχώνα και ολόκληρης της συνοικίας ως Αγίας Βαρβάρας, όπως φαίνεται και από έγγραφο μετά την οθωμανική κατάληψη, του έτους 1658. Άλλωστε η Αγία Βαρβάρα θεωρούνταν πάντα ως προστάτης του πυροβολικού και ο ομώνυμος προμαχώνας διέθετε αρκετά τέτοια όπλα. Από την άλλη πλευρά η ύπαρξη ομώνυμου ναού στην περιοχή του μετέπειτα (σημερινού) ναού αλλά και η μη απεικόνιση τέτοιου ναού στον γνωστό πίνακα Civitas Rethymnae αποτελούν στοιχεία που αποδυναμώνουν τον ισχυρισμό των χριστιανορεθυμνίων. Η αλήθεια ίσως να βρίσκεται κάπου στη μέση των δύο ισχυρισμών και ο ναός ή μοναστήρι της Αγίας Βαρβάρας να είναι ο εικονιζόμενος στον πίνακα αυτόν πίσω ακριβώς από το μέτωπο των παραθαλάσσιων κτηρίων, σε γειτνίαση με αυτά αλλά λίγο νοτιοδυτικότερα. Είναι πολύ πιθανόν η Μονή ή ο ναός να ήταν καθολικός αφού σ’ αυτόν ζήτησε να ταφεί με διαθήκη του το έτος 1645 ένας καθολικός ιερέας του Ρεθύμνου. Ο μιναρές του τεμένους Καρά Μουσά Πασά, του Σαντζάκ Μπέη του Ρεθύμνου, σώζεται κατά το ήμισυ περίπου αλλά παραμένει άγνωστος εξαιτίας περισσότερο της χωροθέτησής του, που δεν ευνοεί τον εντοπισμό, αλλά και της μη επισκεψιμότητας Τζαμί Καρά Μουσά Πασά, τομή
Κάτοψη του τζαμιού
Το εσωτερικό του τεμένους από την εκδήλωση «Τα φαντάσματα της Μεσογείου η οι Αντικατοπτρισμοί του Παρελθόντος(φωτ. Μαριάννα Στραπατσάκη 2014)
του μνημείου. Ο μιναρές θα πρέπει να έχει την ίδια ηλικία μ’ αυτό, να ανάγεται δηλαδή στα τέλη του 17ου αιώνα, και θα πρέπει να ήταν ακέραιος μέχρι και το τέλος του 19ου αιώνα, αφού διακρίνεται σε σχεδιαγράμματα της εποχής. Από τα υπολείμματά του και ιδιαίτερα από τα δύο «κορδόνια» (cordone) που τον διακοσμούν φαίνεται ότι είχε επιρροές από την βενετσιάνικη αρχιτεκτονική