Revista Përtej Fjalës Nr. 29

REVISTA E DHJETORIT 2016

EDITORIAL Justinian Topulli Forma dhe Përmbajtja Shqiptarët edhe pse janë një komb numerikisht i vogël, ata janë kaq të përçarë dhe dyshues mes njeri-tjetrit sa ky mosbesim është kthyer në një normë bazë për ta. Dhe kjo e keqe, një ndër pasojat e saj më të rënda që i ka lënë këtij kombi është se i ka mbushur atij mendjen se gjërat nuk funksionojnë veçse në mënyrë klanore, jashtë sistemit dhe rregullave. Shkurt, bëhu i fortë dhe nuk i jep llogari askujt se çfarë bën, bëhu i fortë të të respektojnë dhe ta dëgjojnë fjalën, për shkak të asaj që qëndron pas teje dhe jo për shkak të asaj që je dhe thua, sado parimore dhe e drejtë ajo të jetë. Për të mos i rënë edhe aq shumë vetes në qafë, ky problem është global, por te ne shfaqet me doza të tepruara, edhe pse ndoshta nuk jemi të vetmit, por kjo nuk është një lajm aspak ngushëllues për të mos ndryshuar për mirë.

Në fenë islame nuk është vetëm thelbi dhe përmbajtja ajo që ka rëndësi, edhe pse ajo është parësore, por edhe forma dhe procedura, ndaj dhe Islami ka zhvilluar edhe disiplinat që merren me thelbin e fesë dhe ato që merren me anën e jashtme dhe procedurën. Islami nuk i ndan ato nga njëra tjetra, por i rregullon ato në një ekuilibër harmonik dhe ligjor, ndaj kush i mëshon njërës në kurriz të tjetrës ai e nuk e njeh Islamin siç duhet, cilido qoftë emri i tij dhe fama apo ndikimi dhe pasuesit që ai ka.

Askush nuk kërkon përsosmëri, sepse ajo nuk është tipar njerëzor i mundshëm, sidomos në kohën dhe vendin ku jetojmë, ndaj askush nuk shpreson në utopi, por kërkojmë drejtësi, sepse ashtu siç besojmë se Allahu na dëgjon dhe sheh për atë që bëjmë në përputhje ose jo me fenë e Tij, qoftë kjo parim apo procedurë, po ashtu besojmë se është po Ai që na mundëson çdo mbarëvajtje në këtë jetë, përkundrejt çdo modeli të gabuar, në dukje funksional, që gjendet nëpër botë.

Nuk duhet të harrojmë se mbarësia, begatia dhe jetëgjatësia e punëve varen pikërisht nga forma po aq sa nga përmbajtja, madje është forma ajo që nuk lejon të veprojë devizën famëkeqe joislame "qëllimi justifikon mjetin" dhe është përmbajtja ajo që i jep jetë formës, për të mos u zhytur në një formalizëm pa thelb. Mbajtja e këtij ekuilibri është sfidë e çdo besimtari, çdo shkolle apo grupimi brenda Islamit. Nëse nuk e fitojmë këtë me vetveten në radhë të parë, askush nuk ka për të dhënë llogari për ne para Zotit dhe askush nuk do ta mbajë barrën e tjetrit ditën kur do të dalim para Tij.

LOGO NJEREZ DHE REALITETE Arsyeja e rrënimit të popujve Leximi sipërfaqshëm i historive të rrënimit të popujve të mëparshëm në Kuran të lë përshtypjen se dënimi i tyre ka ardhur si shkak i mohimit të besimit të drejtë te Zoti dhe kundërshtimit të Profetëve. Një përfundim i tillë nuk është i saktë dhe thellimi në historitë kuranore e konfirmon këtë. Për të kuptuar arsyen e vërtetë të rrënimit të një vendi, është i nevojshëm shqyrtimi i një termi të rëndësishëm në leksikun e Kuranit dhe disa prej ajeteve që lidhen me të. Ky term është “fesad”-i.

Sipas Raghib el-Isfahanit, “fesad” quhet “devijimi apo dalja e diçkaje jashtë kufijve të harmonisë dhe përshtatshmërisë, e vogël ose e madhe qoftë ajo. Ky term është i zbatueshëm për moralin, trupin dhe materien lëndore.” Kjo fjalë përdoret kur “diçka, apo një njeri, prishet, zvetënohet, shtrembërohet, apo kalbëzohet. E kundërta e “fesad”-it është “salah”-u, term i aplikueshëm për atë gjë që është e drejtë, e virtytshme dhe në vendin e duhur“ (William E. Lane). Këto dy terma vihen përballë njëra-tjetrës shpeshherë në të njëjtin ajet kuranor, për t'i dhënë qartësi kuptimit të secilës fjalë nëpërmjet anitezës, si në ajetet: “… e Allahu e dallon korruptuesin (mufsid) nga rregulluesi (muslih)” (El-Bekarah 2, 220) dhe “Mos shkaktoni korruptim (la tufsidu) në tokë pas vënies në vend të gjërave në të (islahiha)” (El-A’araf 7, 56 & 85). “Aftësia e njeriut për të shkaktuar korruptim në tokë është vënë përbri qenies së gjërave në tokë në vendin e tyre të përcaktuar nga Zoti. Vënia në vend e tyre nga ana e Zotit nënkupton themelimin, nëpërmjet shpalljeve dhe ligjeve të sjella prej Profetëve të Tij, të një rendi shoqëror moral dhe të drejtë, si dhe krijimin e harmonisë dhe drejtpeshimit që përshkon rendin natyror” (Seyyed Hossein Nasr).

Fjala në anglisht që përkon me domethënien e “fesad”-it në arabisht është ‘corruption’, e cila ka kuptimin e “shmangies së diçkaje nga origjina ose prej asaj që është e dëlirë apo e drejtë” (Merriam-Webster Dictionary). Në shqip kjo fjalë mund të përkthehet si ‘korruptim’. Ky term e përfshin atë që në zhargonin e përditshëm njihet me emrin korrupsion – dhënien e ryshfetit nën dorë një nëpunësi në detyrë që të bëjë një punë a një shërbim jashtë ligjit – i cili është një prej formave të korruptimit.

Zoti e shpreh qartë në Kuran se korruptimi, i shoqëruar me mungesën e frenimit të tij, ka qenë shkaku i zbritjes së dënimit mbi popujt e mëparshëm: “Si nuk pati në brezat përpara jush zotërues virtytesh të mbetura që të frenonin korruptimin në tokë, përveç një numri të pakët prej tyre të cilët i shpëtuam?! Ata që bënë padrejtësi shkuan prapa lukseve që u ishin dhënë; ata ishin keqbërës” (Hud 11, 116).

Duke e paraqitur në formë pyetjeje këtë dije, Zoti ka për qëllim të shkaktojë habi dhe çudi te Profeti me faktin që në bashkësitë e mëparshme ka patur vetëm pak njerëz të drejtë, ndërsa pjesa tjetër ishin të korruptuar që merituan dënimin.

Fjala që në ajet cilëson virtytet si ‘të mbetura’ në arabisht është “bekijah”, e cila gjuhësisht ka kuptimin e “pjesës së ushqimit që njeriut i mbetet në trup pasi ka nxjerrë atë që nuk i nevojitet.

Trupi nuk mban vetëm se pjesën më të mirë dhe cilësore, prandaj “bekijeh” u shndërrua na një term që nënkupton cilësinë” (Muhammed esh-Sheukani).

Virtytet e lavdëruara prej Zotit të njerëzve që frenojnë korruptimin nuk janë eksluzivisht të sferës së fesë. Tabariu është i mendimit se ato janë “të kuptuarit dhe intelekti”, ndërsa Sheukani i identifikon tek “arsyeja, intelekti dhe feja”, sepse këto i mundësojnë ata që i zotërojnë “t’i

pengojnë bashkëqytetarët e tyre nga korruptimi në tokë, ngase Zoti u ka dhënë në të njëjtën kohë përsosmërinë e intelektit dhe fuqinë e fesë.”

Bërja padrejtësi e përmendur në ajet është përkthim i foljes “dhalamu”, e cila ka kuptimin e “vënies së diçkaje në një vend të ndryshëm nga vendi i posaçëm për të. Kjo bëhet nëpërmjet shtimit ose pakësimit të saj, apo nëpërmjet shmangies nga koha ose vendi i saj” (Raghib elIsfahani). Nisur nga ky përkufizim, mos-kryerja e një veprimi që e kërkon momenti klasifikohet si padrejtësi. Mos-frenimi i korruptimit është drejtësi e munguar, mosvënie e gjësë në vendin e duhur, një formë korruptimi e rendit të gjërave. Prandaj, si ata që shkaktojnë korruptim nëpërmjet veprimit, edhe ata që shkaktojnë korruptim nëpërmjet mos-veprimit, trajtohen në të njëjtën mënyrë nga drejtësia hyjnore. Sipas komentimit të Sujutit dhe Mahalit për ajetin, të padrejtë nuk ishin vetëm ata të cilët kryen korruptim, por edhe ata që neglizhuan ndalimin e tij.

Qenien e korruptimit arsye për rrënimin e një vendi e përforcon akoma më tepër ajeti pasardhës i ajetit të cituar më lart nga surah Hud: “Zoti yt nuk ka për ta rrënuar një vend padrejtësisht (bidhulm) ndërkohë që banorët e tij i vënë gjërat në vendin e duhur” (Hud 11, 117). “Islah”-u dhe “fesad”-i vihen përsëri përkundër njëri-tjetrit. Në atë vend ku ekziston korruptimi dhe njerëzit shpërfillin frenimin e tij vjen rrënimi; aty ku njerëzit i përmirësojnë gjërat, duke i kthyer në vendin e duhur ato, vendi gëzon siguri dhe mirëqenie, sepse rrënimi i tij do të ishte padrejtësi nga ana e Zotit.

Ajetet nuk bëjnë dallim mes vendeve që banohen nga besimtarë dhe të tjerave që banohen nga jobesimtarë. Kriteri i rrënimit apo prosperitetit të një vendi sipas këndvështrimit kuranor nuk është besimi fetar ku aderojnë banorët e tij, por niveli i korruptimit të tyre. Ai shfaqet, mes të tjerash, në padrejtësitë që ata i bëjnë njëri-tjetrit dhe atyre që përpiqen të ndalojnë korruptimin.

Ky është përfundimi i disa dijetarëve të mëdhenj, që kanë cekur konceptin e ligjësisë hyjnore që gjen zbatim në vendin ku mbizotëron korruptimi dhe njerëzit nuk e frenojnë atë. Fjalën “dhulm” të përmendur në ajetin 117 të sures Hud ata e kanë interpretuar se nënkupton idhujtarinë. Si rrjedhojë, përkthimi i ajetit do të ishte: “Zoti yt nuk ka për ta rrënuar një vend për shkak të idhujtarisë (bi-dhulm) ndërkohë që banorët e tij i vënë gjërat në vendin e duhur.”

Duke iu referuar këtij interpretimi, Tabariu thotë se kuptimi i ajetit është se Zoti “nuk ka për ta rrënuar një vend për shkak të idhujtarisë, sa kohë banorët e tij nuk bëjnë padrejtësi dhe i japin të drejtën që i takon njëri-tjetrit, qofshin ata idhujtarë. Zoti ka për t’i rrënuar njerëzit vetëm nëse i bëjnë padrejtësi sho-shoqit.” Kurtubiju shprehet se Zoti “nuk e rrënon një vend vetëm për shkak të mohimit të besimit të drejtë tek Ai, derisa mohimit t’i bashkëngjitet edhe korruptimi. Kështu populli i Shu’aibit u shkatërrua për shkak të ngrënies në peshë dhe mosmatjes drejt, kurse populli i Lutit për shkak të homoseksualizmit.” Edhe Razi ofron një interpretim të ngjashëm për ajetin: “Zoti nuk i rrënon popujt vetëm për shkak të idhujtarisë nëse njerëzit e trajtojnë njëri-tjetrin me ndershmëri dhe korrektësi. Argument për këtë është fakti se Zoti ka treguar që popullit të Nuhut, Hudit, Salihut, Lutit dhe Shu’aibit nuk u zbriti dënimi me shkatërrim total vetëm se pas lëndimit të njerëzve dhe kryerjes së padrejtësive ndaj tyre.”

Mënyrën e funksionimit të ligjësisë hyjnore në vendet ku ka drejtësi apo korruptim, të shoqëruar me besimin e drejtë në Zot apo jo, e ka shtjelluar edhe Ibën Tejmija. Ai shkruan: “Mirëqenia e njerëzve në këtë botë ka qëndrueshmëri më të madhe kur ka drejtësi, e cila mund të përzihet në disa lloje mëkati, sesa kur ka padrejtësi të papërzier në mëkate. Për këtë arsye është thënë: “Zoti e ngre shtetin e drejtë, edhe nëse ai u përket jomuslimanëve, ndërsa nuk e ngre shtetin e padrejtë, qoftë edhe kur u përket muslimanëve.” Kjo botë ka vazhdimësi nëse ka drejtësi, edhe nëse shoqërohet me mohimin e Zotit, dhe nuk ka vazhdimësi kur ka Islam nëse ai shoqërohet me

padrejtësi. Kjo, sepse drejtësia është në bazë të çdo gjëje. Nëse çështjet e kësaj bote ngrihen me drejtësi, atëherë ajo ka për t’u ndërtuar, edhe pse banorët e saj nuk do të kenë pjesë nga bota tjetër. E nëse çështjet e saj nuk ngrihen me drejtësi kjo botë ka për t’u shembur, edhe pse banorët e saj mund të kenë besim që do t’u shpërblehet në botën tjetër.”

Prishja e ekuilibrave moralë dhe natyrorë në një vend është shenja më e qartë e korruptimit të banorëve të tij: “Korruptimi është shfaqur në tokë dhe në det për shkak të veprave të duarve të njerëzve, që t’i bëjë të shijojnë një pjesë të asaj që kanë bërë, se ndoshta kthehen” (Er-Rum 30, 41). Shijimi i përmendur në ajet nënkupton se “Zoti do t’i lejojë njerëzit të përjetojnë disa forma sprovimi dhe dënimi në këtë jetë, në mënyrë që t’i ndihmojnë të kthehen drejt pendesës. Në këtë mënyrë ata do të falen prej Zotit dhe do të çlirohen nga përjetimi i dënimit të plotë në botën tjetër. Në përgjithësi, kur njerëzit ndjekin kapriçot e tyre në vend të urdhëresave hyjnore, ai që vjen pas është korruptimi: “Sikur e vërteta të ndiqte kapriçot e tyre, qiejt, toka dhe ata që gjenden në to do të korruptoheshin” (El-Mu’minun 23, 71) (Seyyed Hossein Nasr).

Leximi i thelluar dhe i plotë i pasazheve kuranore që trajtojnë temën e shkatërrimit të popujve çon në përfundimin se arsyeja e zbritjes së dënimit në forma të ndryshme, si katastrofat natyrore, pllakosja e urisë apo epidemive, apo konflikti i brendshëm vetëshkatërrues, është përhapja e gjerë e padrejtësisë, zvetënimit moral dhe korruptimit gjithëpërfshirës. Ndonëse të rrëfyera si histori të së shkuarës, thirrja qiellore që atyre t’u qasemi për të marrë mësim është tregues i drejtpërdrejtë se këto ligjësi janë të zbatueshme për çdo popull në çdo kohë.

Marrë nga 'Në brendësi të Kuranit"

LOGO THESARE UDHEZIMI

Tregim mbi Ebu hanifen

Për Ebu Hanifen tregohet se kishte një fqinj pijanec dhe jo të rregullt të cilin aq shumë e kishte këshilluar derisa ishte lodhur me të.

Por një ditë bashkëshortja e pijanecit i troket në derë Ebu Hanifes për ti kërkuar ti fal xhenazen pasi ai kishte vdekur...por Ebu Hanife nuk pranoi.

Në gjumë Ebu Hanifes i del komshiu i tij në kopshtet e xhenetit duke thënë: Thoni Ebu Hanifes: Elhamdulilah (Falenderimet i takojnë Allahut) që xhenetin nuk e ka lënë në dorën tënde.

Të nesërmën e pyet bashkëshorten e tij sesi ishte puna e tij me atë që kishte parë.

Ajo i thotë se ai ishte ai që ti e din por çdo të xhuma dilte e ushqente jetimët e lagjes i ledhatonte e qante duke u thënë lutuni për mua e ndoshta lutja e ndonjërit prej tyre e kjo e preku shumë Ebu Hanifen.

E gjynahqarin mos e shaj e përqesh se nuk i dihet se kush është më afër te Zoti.

Jemi këto që jemi se Allahu na i ka mbuluar të errëtat tona se sikur të "hiqen perdet" do të turpëroheshim.

Këshilloje e kujtoje tjetrin por jo ta shigjetosh e lëndosh.

LOGO KESHILLE

Pse falen dy rekate namaz me të hyrë në Xhami

Shejh Muhamed bin Abduluehab thotë: “Falja e suneteve të rregullta[1] vlejnë nga falja e tehijetul-mesxhid (sunetet e përshëndetjes së xhamisë). Prej sunetit është që personi ta ndajë namazin obligativ nga sunetet me fjalë ose duke u ngritur. Bazuar në hadithin e Muauijes. Kush nuk mundet të falë diçka prej suneteve, atëherë pëlqehet që t’i fal kaza ato (kur t’i jepet mundësia). Po ashtu është e pëlqyeshme që personi të falet mes ezanit dhe ikametit.”

Shejh Abdulmuhsin el-Abbadi : Nëse personi futet në xhami pas thirrjes së ezanit dhe fal sunetet e rregullta, kjo vlen nga falja e tehijetul-mesxhid, sepse tehijetul-mesxhid është namaz i përbërë nga dy rekate para uljes në xhami. Dhe kjo është arritur me faljen e suneteve të rregulla.

Ndarja mes namazit obligativ dhe atij sunet bëhet me fjalë ose duke u ngritur (ndryshuar vendin). Bazuar në hadithin e Muauijes radijAllahu anhu i cili ka thënë: “Kur të falësh namazin e xhumasë, atëherë mos e lidh atë me namaz derisa të flasësh ose të dalësh. Ngase i Dërguari i Allahut sal-lAllahu alejhi ue sel-lem na ka urdhëruar me këtë gjë; që mos ta lidhim namazin me namaz derisa të flasim ose të dalim.” Hadithin e transmeton Muslimi (2402).

Kujt i ikën diçka prej suneteve të rregulla, pëlqehet që t’i falë kaza ato, sepse kjo konsiderohet prej kujdesit dhe ruajtjes së tyre. Bazuar në hadithin e Ebu Hurejrës , Zoti qoftë i kenaqur me të, i cili ka thënë: I Dërguari i Allahut paqja e Zotit qoftë mbi të, ka thënë: “Kush nuk i ka falur dy rekatet e sabahut, atëherë le t’i falë ato pasi të lindë dielli.” Hadithin e transmeton Tirmidhiu (423) dhe Hakimi në “El-Mustedrak” (1/274).

Dhe në hadithin e Kajs bin Amër ku tregohet se ai i fali dy rekatet sunet të sabahut pas farzit të sabahut. Këtë veprim ia miratoi dhe vetë Profeti paqja e Zotit qoftë mbi të.

Hadithin e transmeton Ibën Huzejme në “Sahihun” e tij (1116) dhe Hakimi në “El-Mustedrak” (1/274-275). Është e pëlqyeshme falja e namazit vullnetar mes ezanit dhe ikametit. Bazuar në hadithin e Abdullah bin Magfel radijAllahu anhu i cili thotë: I Dërguari i Allahut sal-lAllahu alejhi ue sellem ka thënë: “Mes dy ezaneve ka namaz, mes dy ezaneve ka namaz.” Herën e tretë tha: “Për atë që dëshiron (të falet).” Hadithin e transmeton Buhariu (627) dhe Muslimi (1940). Me fjalën “dy ezane” është për qëllim ezani dhe ikameti.

“Sherh kitab el-adab el-meshij ila es-salah” Përktheu: Unejs Sheme

LOGO ARGUMENT Me pretekstin e devotshmërisë në Devijim!

Nga gjërat e përbashkëta që i lidh sufistët dhe shiitët është dhe “Ettekijeh”.

Ky term nënkupton "fshehjen e besimeve dhe besëtytnive" të ndryshme duke shfaqur fjalë dhe veprime të tjera, të cilat të bëjnë të besosh fillimisht se sufistët jo vetëm që janë njerëz të mirë, të mbarë dhe të devotshëm, por në shumë raste janë dhe viktima të akuzave dashakeqe.

Kështu sufistët paraqiten si viktima, të cilave u është bërë padrejtësi duke i akuzuar me lloj-lloj akuzash, të cilat nuk përkojnë me sufizmin e vërtetë. Të njëjtën gjë kanë bërë dhe shiitët duke u përpjekur të futen brenda trupit të umetit islam apo duke u integruar në mesin e sunive pikërisht nëpërmjet “Ettekijeh”.

Për këtë arsye shikojmë se sufistët paraqiten se e duan ehli bejtin, e duan Profetin (alejhi selam)më shumë se të tjerët, i ftojnë njerëzit në përmendjen e Zotit dhe në disiplina të ndryshme me të cilat pretendohet pastërtia e zemrës, pastërtia e shpirtit, sakrifica për hir të Zotit derisa muslimani të ndjejë se ka arritur në një shkallë të lartë dhe në një stad devotshmërie ndryshe nga muslimanët e tjerë.

Muslimanët injorantë në bazat e fesë, të luhaturit në mendime dhe shumë nga ata që vuajnë nga çrregullime të ndryshme dhe që nuk gjejnë dot qetësinë shpirtërore për shkak të rrethanave ku jeton janë të parët që bien pre e sufizmit. Prandaj shikojmë shpesh shumë njerëz, të cilët futen në sufizëm pikërisht me dëshirën që kanë për të përmendur Allahun, për të qenë më afër devotshmërisë, për të arritur qetësinë shpirtërore etj, dhe shumë pak prej tyre e kuptojnë se gradualisht ata kanë përfunduar duke e përmendur Allahun më kërcime, duke rënë dajres apo lodrës, duke u lëkundur apo shkundur trupin, duke përplasur shuplakat, duke nënçmuar veten e tyre në atë masë sa mendja, trupi dhe zemra komandohen shumë lehtë nga zëri dhe fjalët e një recituesi që i komandon në risitë dhe format e ndryshme të përmendjes së Allahut.

Jo vetëm kaq por shumë pak prej tyre kuptojnë se më shumë po përmendin Profetin (alejhi selam) se Allahun, më shumë po përmendin emra krijesash që pretendohen si evlija dhe jo emrin e Allahut. Pas gjithë kësaj, kur shikohet se mendjet e tyre janë mpirë, zemrat e tyre janë tjetërsuar dhe trupi i tyre është dorëzuar, thënë ndryshe qenia e këtyre njerëzve është robëruar dhe skllavëruar është më e lehtë tashmë të kalohet në një stad tjetër.

Tashmë sufisti i vërtetë fillon të besojë se Profeti Muahmed (alejhi selam)mund të ketë dhe atribute hyjnore duke ia paraqitur fatkeqësitë dhe problemet e jetës pikërisht atij dhe jo Allahut, duke besuar se ai ruan të dobtin, ai është vendstrehim për mëkatarët, ai të ndihmon në rast fatkeqësie etj. Me kalimin e kohës këto atribute u jepen edhe shumë krijesave të tjera që pretendohen si evilja duke besuar në ta të njëjtat gjëra. Një nga shenjat më të dukshme që vërteton mpirjen e mendjes dhe devijimin nga rruga e pastër e sunetit profetik është se sufistët fillojnë të mbrojnë më fanatizëm devijimet e tyre dhe t’i shikojnë normale ndryshimet e besimit që kanë pësuar. Nuk i jepet më rëndësi Teuhidit të Allahut, por duhet të mbrohen me fanatizëm besimet e rrezikshme që të çojnë deri në shirk si paraqitja e problemeve dhe sikleteve krijesave dhe kërkimi ndihmë atyre për to.

Përfundimi është se njerëzit kështu largohen nga Zoti në emër të Zotit, largohen nga suneti profetik me justifikimin e dashurisë se madhe për Profetin (alejhi selam)dhe shkohet në devijim me preteksin e arritjes së devotshmërisë. E gjitha kjo ndodh brenda petkut të sufizmit i cili historikisht i ka mpirë njerëzit në mendjen dhe zemrat e tyre, pastaj i ka robëruar dhe skllavëruar ata në emër të së mirës dhe devotshmërisë.

Shkroi:Mustafa Tërniqi

LOGO FAMILJA NE ISLAM

Impakti i modernitetit mbi te drejten familjare Islame

Fragment i shkëputur nga libri i Wael B. Hallaq, me titull “An Introduction to Islamic Law”, (Cambridge: Cambridge University Press, 2009).

E drejta familjare Islame në periudhën para-moderne Burimet që kemi në dispozicion, të cilat përbëhen kryesisht nga regjistrimet gjyqësore, na rrëfejnë pak gjëra rreth sfondit social të grave të përfshira në procedurat gjyqësore, si shiheshin ato nga anëtarët e grupit të tyre shoqëror, si perceptoheshin dhe pozicionoheshin ato në grupet më të gjera që përbënin bashkësitë e tyre më të afërta dhe, më e rëndësishmja, si dallonin nga njëra-tjetra gratë me pozitë të lartë shoqërore nga ato më pak të favorizuara në përvetësimin e përfitimeve të ligjit. Gjithsesi, është e qartë se integriteti personal ka luajtur një rol vendimtar në procedimet ligjore, një fakt ky që përthyhej në vendime dhe urdhra në favor të grave të cilat zotëronin një karakter të tillë apo që mbështeteshin nga dëshmitare gra të cilat mendohej se zotëronin, në të njëjtën mënyrë, një moral të lartësuar. Nëse evidenca gjyqësore është litari pas së cilit varet drejtësia, atëherë integriteti dhe karakteri moral janë fijet prej të cilave përbëhet ky litar. Integriteti dhe moraliteti ishte lëmë e burrit po aq sa edhe e gruas.

Bindja ligjore gjithëpërshkuese se gratë zotëronin personalitet të plotë ligjor shpjegon gjerësisht faktin përse ato, njësoj si edhe meshkujt, gëzonin të njëjtin akses në gjykatat myslimane. Njësoj si burrat, edhe gratë u drejtoheshin gjykatave, jo vetëm duke qenë paraprakisht në dijeni për të drejtat e tyre, por edhe duke qenë qartësisht të bindura se gjykatat tregoheshin të drejta dhe simpatizuese karshi tyre si dhe vepronin me prirjen e qartë për të mbrojtur të drejtat e tyre.

Shpesh gratë përfaqësoheshin personalisht në gjykatë, por kur nuk ndodhte kështu – kjo ndodhte zakonisht në rastin e grave (dhe të shumë burrave) që i përkisnin shtresave të larta, përfshi edhe gratë jomyslimane – ato përfaqësoheshin nga ndonjë i afërt mashkull, ndonjë shërbëtor apo administrator i biznesit. Nga të gjitha të dhënat kuptojmë se kur gratë i drejtoheshin personalisht gjykatës, ato e bënin këtë në të njëjtën mënyrë si edhe burrat dhe i mbronin të drejtat e tyre në mënyrë të lirë dhe të vendosur. Kur gratë tregoheshin në mënyrë energjike të drejtpërdrejta, gjykatat lejonin një hapësirë të madhe kuptimi dhe u jepnin atyre hapësirë të gjerë për të mbrojtur reputacionin, nderin, statusin dhe interesat materiale. Ato i qaseshin gjykatës qoftë si

akuzuese, ashtu edhe si të akuzuara, duke hedhur në gjyq burra, por edhe gra. Gratë myslimane hidhnin në gjyq burra dhe gra jomyslimane; këto të fundit bënin të njëjtën gjë me gratë myslimane (ndonëse procedimet gjyqësore midis denominacioneve të ndryshme fetare ishin më pak të shpeshta se ato brenda të njëjtit denominacion fetar). Gratë e liruara nga skllavëria dërgonin në gjykatë padronët e tyre të mëparshëm po aq shpesh sa edhe të tjerët, të cilët ato mund t’i akuzonin për mospagim në kohë të borxhit apo për thyerjen e kontratave financiare ose të llojeve të tjera. Gratë ngrinin padi për dëme civile, për prishjen e martesës së tyre, për detyrimet financiare të ish-bashkëshortëve, për kujdestarinë e fëmijës si dhe për shpenzimet për dëmshpërblim ndaj shpifjeve. Ato gjithashtu hidhnin në gjyq gra të tjera për akuza të tilla si falimentim dhe dhunë fizike. Është padyshim e vërtetë se ligji islam, duke reflektuar përbërjen sociale të pjesës dërrmuese të bashkësive islame, nxiste struktura ligjore ose shoqërore të karakterizuara nga gjinia. Po aq i vërtetë, siç kanë vërejtur edhe disa historianë, është edhe fakti që “gjuha gjyqësore privilegjonte statusin social të burrave dhe të myslimanëve kundrejt grave dhe jomyslimanëve”[1]. Por, në këtë gjuhë dhe në vetë gjykatën nuk kishte asgjë që të mund të pakësonte të drejtat e grave apo t’i shkurajonte ato për t’iu drejtuar gjykatës, aq më pak t’iu hiqte atyre të drejtën për zotërim të pasurisë, integritetit juridiko-moral apo të drejtën që të akuzonin këdo që ato dëshironin. Kjo vlen edhe për gratë jomyslimane të cilat, në gjuhën e gjykatës, ishin në mënyrë të dyfishtë të paprivilegjuara për shkak të të qenurit të tyre njëkohësisht gra dhe jomyslimane. Sidoqoftë, të drejtat e tyre, si edhe fuqitë e tyre sociale dhe ligjore, nuk ishin më pak të favorizuara se homologet e tyre myslimane. Është gjithashtu e vërtetë që në doktrinën ligjore dëshmia e një gruaje, në shumicën e fushave të ligjit, vlente sa gjysma e asaj të një burri. Gjithsesi, ne zotërojmë disa të dhëna rreth efekteve reale që një diskriminim i tillë ligjor mund të kishte mbi jetën aktuale dhe eksperiencën e grave.

Me fjalë të tjera, si ndikonte ky rregull rreth dëshmimit në të drejtat e tyre martesore, familjare dhe pronësore dhe, po aq e rëndësishme, si perceptoheshin dhe interpretoheshin këto efekte nga vetë gratë myslimane? Nëse gjykojmë mbi bazën e evidencave që kemi në dispozicion, efekti i përgjithshëm dhe relativ i këtyre rregullave diskriminuese të dëshmisë ishte më i pakët se eksperienca e simotrave bashkëkohëse me to në Evropë.

Evidencë për padëmshmërinë që përfshihet në vlerën e mpakur të dëshmië së gruas është fakti i qartë se gratë shfaqeshin në gjykatë si akuzuese ose si të akuzuara në çdo sferë të aktivitetit ligjor, duke u shtrirë që nga çështjet penale tek ato civile. Ndonëse shumica e rasteve për të cilat ato drejtoheshin në gjykatë (dukshëm jo e vetmja mundësi e ligjit) ishte e një natyre ekonomike, gjithsesi ato ishin aktive në disa fronte të tjera. Madje edhe mund të thuhet se gjykatat shpesh preferonin gratë si kujdestare për minorenët, duke u kërkuar atyre (dhe duke i paguar ato) të administrojnë çështjet financiare të jetimëve dhe të pasurisë që ata kishin trashëguar. Ato nuk hezitonin që në emër të këtyre jetimëve të hidhnin të tjerët në gjyq njësoj siç bënin për fermat, mjetet bujqësore, orenditë e thurura, kafshët dhe skllevërit e tyre.

Një pjesë e mirë e proceseve gjyqësore rreth pasurisë lidhej me mosdhënien e pagesave të divorcit dhe me marrëveshjet e trashëgimisë. Në secilin rast, prania e zakonshme e grave në gjykatë, kryesisht si palë akuzuese, dëshmon për pozitën relativisht të favorshme në të cilën ato ishin. Divorci, siç e kishin kuptuar juristët dhe siç dëshmonte praktika ligjore, ishte një sipërmarrje financiarisht shumë e kushtueshme për bashkëshortin, për të mos thënë që në disa raste ai kishte efekte shkatërruese (një fakt që mund të shpjegojë gjithashtu rrallësinë e

poligamisë). Pas divorcit ish-gruaja gëzonte të drejtën e mirëmbajtjes nga burri së paku për tre muaj, si edhe për mehrin e vonuar, mirëmbajtjen e fëmijëve, çdo borxh që bashkëshorti i kishte marrë asaj gjatë martesës (një ndodhi kjo relativisht e rrallë), dhe, nëse femijet ishin të vegjël, një pagesë për gjidhënien. Po ashtu, nëse bashkëshorti nuk kishte qenë i rregullt në pagimin e detyrimeve martesore (një ndodhi kjo, relativisht e shpeshtë), ai do të duhej të paguate shumën e plotë që i detyrohej qysh në kohën kur kishte nisur divorci.

Në këtë kontekst duhet të bëhet e qartë se kur gratë martoheshin, shpesh ato zotëronin paraprakisht një shumë të mjaftueshme kapitali, gjë që shpjegon përse ato ishin një burim huaje për shumë bashkëshortë dhe përse shumë prej tyre u angazhuan pikësëpari në biznesin e huadhënies. Përveç mehrit të menjëhershëm dhe garancisë financiare dhe materiale për jetesën e saj, gruaja siguronte edhe një pagesë të shtyrë në kohë, të cilën ajo mund ta merrte në çdo kohë që të dëshironte (për sa kohë në kontratë nuk ishte pohuar diçka tjetër). Po aq e rëndësishme ishte edhe paja që ajo merrte nga prindërit e saj, e cila zakonisht konsistonte në hisen e trashëgimisë që i takonte nga familja e saj, që i jepej në formë mobiljesh, veshjesh, xhevahiresh dhe ndonjëherë edhe në formë parash të thata.

Shumë gra, para ose gjatë martesës, pajiseshin me një pjesë të vakëfit, që i jepte atyre të ardhura të mëtejshme. Sido që të ketë qenë forma e pajës dhe shuma totale e pasurisë që ato mund të grumbullonin, gratë ishin tërësisht të ndërgjegjshme për të drejtën eksluzive ndaj pasurisë së tyre dhe e kuptonin shumë mirë që ato nuk ishin të obliguara të harxhonin asnjë pjesë të kësaj pasurie për të tjerët, apo edhe për veten e tyre. Gratë e shpenzonin pasurinë e tyre për veten vetëm në rastet kur kishin dëshirë ta bënin këtë, duke qenë se shpenzimet që lidheshin me ushqimin, banesën dhe veshmbathjet (sidomos kur burri ishte i pasur) ishin krejtësisht përgjegjësi e burrit dhe jo e gruas. Me fjalë të tjera, ndryshe nga pasuria e burrave, ajo e grave nuk ishte subjekt i efektit gërryes të shpenzimeve, përkundrazi ajo mund të ruhej, të investohej dhe të rritej.

Duke marrë parasysh pacënueshmërinë për shekuj me rradhë të këtyre të drejtave – të cilat në përgjithësi ndihmonin në rritjen e pasurisë së grave – arrijmë të kuptojmë përse, sipas të dhënave historike, divorci i njëanshëm nga burri duket se ka qenë më i pazakontë se khul-i, kontrata e prishjes së martesës (ku gruaja i jep burrit disa prej të drejtave financiare të saj në shkëmbim të divorcit). Shpeshtësia e khul-it në Stamboll, Anadoll, Siri, në Qipron myslimane, në Egjipt dhe Palestinë është vërejtur prej kohësh nga historianët. Ai është një fenomen që shpjegon – në këtë kontekst – tre tipare të prishjes së martesës në Islam. Së pari, ndonëse bashkëshorti mund kërkonte në mënyrë të njëanshme divorcin, gjithsesi ai duhej të paguante një “çmim” për këtë privilegj. Me fjalë të tjera, një bashkëshort mesatar kufizohej (në të drejtën e tij për divorc të njëanshëm) nga pengesa të rënda financiare, bashkangjitur edhe me pengesat morale dhe ligjore, të vendosura edhe nga ligji. Së dyti, e drejta e bashkëshortit për divorc të njëanshëm në të vërtetë ishte baraz me transferimin njëdrejtimësh të pasurisë nga bashkëshorti për tek bashkëshortja, përtej dhe mbi gjithçka që ai ishte i detyruar – gjatë martesës – të paguante për gruan e tij në përputhje me kontratën standarde. Në të vërtetë, një efekt i rëndësishëm i kësaj transferte ishte fakti se shumë gra të refuzuara blenin hisen e burrit në shtëpinë martesore, duke e kanalizuar pagesën e divorcit, që bashkëshorti u detyrohej atyre, drejt një blerjeje të tillë. Së treti, khul-i, brenda ekuacionit ekonomik të martesave myslimane, në njëfarë mënyre nuk përbënte një pakësim të pasurisë së gruas, sepse pagesa që jepte gruaja për të marrë divorcin përmeskhul-it konsistonte kryesisht në mehrin e vonuar që burri ia kishte borxh, plus shpenzimet që burri duhej

t’i jepte për periudhën e saj të pritjes. Kjo ishte kaq karakteristike, saqë manualet juridike e reflektonin këtë praktikë duke e paraqitur si një doktrinë normative. Gjithsesi, mbetet i vërtetë fakti se ishte premtimi financiar i bërë nga dhëndri ai që përdorej si mall shkëmbimi për khul-in.

Khul-i, si një mjet përmes së cilit një grua mund të dilte nga një martesë e palumtur, përbënte një kontekst të shkëlqyer për të vlerësuar dhunën shtëpiake kundër grave dhe shkaqet e tjera të mosmarrëveshjeve të tyre martesore. Duke qenë se gratë kishin akses mjaft të lehtë në gjykatë, gratë e palumtura kishin opsionin e të drejtuarit tek kadiu i cili mund të emëronte zyrtarë të gjykatës për të hetuar abuzimin apo dëmtimin që e bënte martesën e tyre të papërballueshme.

Nëse abuzimi vërtetohej, atëherë gjykata kishte fuqinë që t’i jepte fund martesës, siç ndodhte shpesh në realitet. Ligji u lejonte, gjithashtu, grave të drejtën për vetëmbrojtje, përfshi këtu, në disa raste, edhe vrasjen e bashkëshortit dhunues. Por, nëse bashkëshorti nuk ishte fajtor, një grua që e konsideronte martesën e saj si të padureshme mund të merrte divorcin përmes khul-it.

Aspekti formal ligjor i situatave të tilla mund të rritet, nëse marrim në konsideratë edhe një aspekt tjetër social. Lidhjet e bashkëshortes/gruas me familjen e saj të origjinës nuk ndërpriteshin nga martesa dhe prindërit, vëllezërit dhe motrat vazhdonin t’i vështronin për së afërmi ato, sapo ndodhte martesa e vajzës a motrës së tyre. Në fund të fundit, ishin prindërit e bashkëshortes ata që zakonisht kishin luajtur rolin e shkesit për martesën dhe që, deri në njëfarë mase, e konsideronin veten përgjegjës për të, po aq sa edhe për mirëqenien e vajzës së tyre. Nëse martesa dështonte, të afërmit e bashkëshortes/gruas jo vetëm që duhej të merreshin me këtë dështim në hapësirën publike, por, gjithashtu, duhej të “merrnin mbrapsht” vajzën në gjirin e tyre, me të gjitha pasojat ekonomike dhe ato të tjera që kjo “marrje mbrapsht” përbënte. Interesi i tyre në suksesin e martesës së vajzës shpjegon inspektimin e ngushtë që shumë familje ushtronin (dhe vazhdojnë ende të ushtrojnë) për të parandaluar abuzimin me vajzën e tyre nga ana e bashkëshortit (përfshi këtu edhe rrahjen e bashkëshortit dhunues nga vëllai i gruas). Ndryshe nga situata e shumë grave që në familjet “atomike” të ditëve tona duhet të luftojnë për të mbrojtur vetveten, gratë në shoqëritë e hershme myslimane vazhdonin të kishin mbështetjen sociale dhe psikologjike – kur ishte e nevojshme edhe atë ekonomike – të familjeve të tyre të origjinës.

Natyrisht, kjo nuk parandalonte abuzimin në çdo rast, por kontribuonte në mënyrë domethënëse në reduktimin e tij. Sidoqoftë, pasi të gjitha përpjekjet dështonin, familja fillestare e bashkëshortes, shpesh edhe me bashkëpunimin e familjes së bashkëshortit, ushtronte presionin e nevojshëm për t’i dhënë fund martesës, para shkuarjes, apo jo, tek kadiu.

Së fundmi, është e nevojshme të shpenzojmë disa fjalë rreth grave dhe të drejtave të pronësisë.

Duke përbërë në disa qytetete rreth 40% të tregtarëve të pronës së paluajtshme, gratë i drejtoheshin rregullisht gjykatës për të regjistruar shitblerjet e tyre, duke regjistruar në këtë mënyrë faktin se ato ishin gjerësisht të përfshira në transaksione që lidheshin me transferimin e pronësisë së shtëpisë. Siç tregohet nga regjistrat dhe proceset gjyqësore, gratë zotëronin si pronat e banimit ashtu edhe ato tregtare, kryesisht dyqane që prodhonin rentë. Siç e kemi përmendur edhe më lart, kur gratë refuzoheshin nga bashkëshortët e tyre, ato shpesh blenin hisen e burrit në shtëpinë martesore duke përdorur paratë që burri u detyrohej atyre si rezultat i divorcit.

Gratë ishin, gjithashtu, pjesëmarrëse në një nga ekonomitë më të fuqishme në tokat myslimane, d.m.th. në pronat e paluajtshme që dhuroheshin si vakëf, të cilat deri në kohën e kolonizimit

përbënin rreth dyzet deri në gjashtëdhjetë përqind të të gjitha pronave të paluajtshme. Me përjashtim të vakëfeve më të mëdha, zakonisht të themeluara nga sulltanë, mbretër, vezirë dhe emirë, shumë prej themeluesve të vakëfeve të vogla ose të mesme ishin gra. Shpesh ato themelonin dhe administronin të vetme vakëfet dhe në një shkallë më të vogël ato ishin, gjithashtu, bashkëthemeluese, bashkë me burra dhe gra të tjera. Një numër relativisht mbresëlënës vakëfesh janë themeluar nga skllave femra të liruara, të lidhura me elitat politike dhe ushtarake; edhe këto, gjithashtu, themelonin vakëfe në mënyrë të pavarur si edhe në bashkëpunim me padronët e tyre të mëparshëm (një fakt ky që dëshmon për fuqinë financiare dhe politike të skllaveve femra). Vakëfet e një madhësie modeste duket se kanë qenë themeluar në numër të barabartë si nga burrat ashtu edhe nga gratë. Pjesëmarrja e grave në ekonominë e rëndësishme të vakëfeve ka filluar që herët dhe është rritur në mënyrë të qëndrueshme përgjatë shekujve. Në shekullin e XVIII gratë përbënin tridhjetë deri në pesëdhjetë përqind të themeluesve të vakëfeve. Në disa vende kishte më shumë gra sesa burra që themelonin vakëfe.

Në disa qytete një numër domethënës vakëfesh (më shumë se gjysma) të themeluara nga gratë ishin publike, u dedikoheshin qëlliemeve fetare dhe edukative ose ushqimit dhe përkujdesjes për të varfrit. Njësoj si burrat, shumica e grave që krijonin vakëfe i blenin pronat e tyre për këtë qëllim. Është e arsyeshme të mendojmë se numri i grave që përfitonin nga vakëfet ishte shumë më i madh se i atyre që i themelonin ato. Teoria se instrumenti ligjor i vakëfit përdorej për të privuar gratë nga e drejta e tyre për trashëgimi nuk qëndron më; përkundrazi, provat tregojnë se vakëfi përdorej për të krijuar një lloj sistemi matrilinear të transferimit të autoritetit të pronësisë (të kalimit të pasurisë). Njësoj i rëndësishëm ishte, gjithsesi, faktori vendimtar i shmangjes së ndarjes së pasurisë familjare (e cila tentohet të bëhet nga ndarja e trashëgimisë sipas Kuranit).

Kjo shpesh kishte efekte të dëmshme ekonomike të cilat frenoheshin përmes përdorimit të instrumentit të vakëfit. Kështu që nuk duhet të na habisë fakti që shumë dhurime vakëfi i caktonin përfituesve të njëjtën të drejtë proporcionale të pronës njësoj si ndarja kuranore.

Një historiane ka zbuluar se në Alepin e shekullit XVIII-XIX gratë ishin të pafavorizuara si trashëgimtare në më pak se 1% të 468 dhënieve të vakëfeve që ajo ka studiuar[2]. Gratë zakonisht caktonin më shumë gra sesa burra si përfituese të vakëfeve, ndërsa rreth 85% e burrave caktonin gratë apo vajzat e tyre si përfituese, një situatë kjo që gjendej edhe në Stambollin e shekullit të XVI. I njëjti model ndeshej edhe në lidhje me të drejtën e rezidencës në banesën e familjes së themeluesit të vakëfit. Shumica e akteve të vakëfit – në Alepo, Stamboll dhe gjetkë – nuk ishin diskriminues ndaj femrave dhe as nuk i kufizonin në asnjë mënyrë të drejtat e tyre. Por, kur akti i vakëfit ishte diskriminues, kufizimi nuk ndalonte të drejtën për të jetuar në shtëpi deri në martesë, apo të ktheheshin në të kur ato mbeteshin jetime apo divorcoheshin. Ky kufizim nuk zbatohej as ndaj trashëgimtareve femra, një fakt ky që “linte derën e hapur” për gratë e martuara dhe bashkëshortët e tyre si edhe për pasardhësit e tyre për të pretenduar të drejtën për të jetuar në shtëpinë e lënë vakëf.[3] Gratë shiheshin, gjithashtu, po aq të kualifikuara sa burrat në kapacitetet e tyre si administratore të vakëfeve, një pozicion ky me shumë ndikim administrativ dhe financiar. Ndonëse kishte më shumë burra sesa gra që kryenin këtë funksion, një numër i madh grash shfaqen si administratore të vakëfeve të lëna nga baballarët, nënat, gjyshërit apo të afërmit e largët të tyre. Edhe në sytë e gjykatave, gratë kishin qartësisht përparësi mbi meshkujt më të rinj, për rolin e administratorit.

Njësoj si burrat, gratë i rezervonin vetes të drejtën të ishin administratoret e para të vakëfeve të tyre. Ato po ashtu i rezervonin vetes të drejtën për të hedhur në gjyq, në emër të saj apo të kujtdo tjetër, këdo që nëpërkëmbte të drejtat e vakëfit.

Si përfundim, gratë myslimane ishin pjesëmarrëse të plota në jetën e ligjit. Siç është shprehur edhe një historian në lidhje me gratë në Perandorinë Osmane, ato “i përdornin të drejtat e tyre për t’iu drejtuar gjykatave për të promovuar interesat e tyre, në të cilat një skllave e liruar mund të kufizonte pretendimet e padronit të saj të kaluar për pasurinë e saj, ku një fermere mund të sfidonte pretendimin e një kreditori mbi kafshët e shtrenjta të fermës që ajo kishte blerë, ku një vejushë mund të mbronte të drejtën e saj të përparësisë për të blerë hisen e burrit të saj në pasurinë e paluajtshme dhe ku një grua që udhëtonte e vetme nga një fshat në tjetrin mund të padiste një polic sepse i kishte penguar rrugën”[4]. Por, nëse ligji për funksionimin e duhur të tij varej mbi bashkësinë morale, atëherë gratë – njësoj si edhe burrat – ishin bartëse të plota të moralit që ligji dhe gjykata kërkonin. Si qytetare të moralshme apo si qytetare që aspironin për fuqitë që gjeneroheshin nga karakteri moral, gratë angazhoheshin me ligjin, duke humbur dhe fituar gjatë betejës gjyqësore. Si pjesëmarrëse në sistemin ligjor, ato zhvilluan strategjitë e tyre dhe përfituan nga burimet morale dhe sociale të disponueshme për to. Ato jetonin padyshim në patriarkalitet, por dinamika e brendshme e këtij patriarkaliteti u siguronte atyre mjete të bollshme që u lejonin liri të madhe veprimi. Fakti që “modernizmi islamik” shpesh është treguar shtypës ndaj grave, siç do ta shohim edhe në kapitullin e tetë të këtij libri, nuk e zhvlerëson faktin që për pothuajse një mijëvjeçar para ardhjes së modernitetit gratë në botën islame ishin më të favorizuara se shumica e grave në pjesë të tejra të botës, veçanërisht në Evropë.

Përktheu: Rezart Beka

Problemet midis shkencës dhe teologjisë përgjatë historisë së tyre moderne

Fragment i shkëputur nga libri i Wolfhart Pannenberg-ut me titull: “The Historicity of Nature: Essays on Science and Theology”, (Templeton Foundation Press, 2008) Ka qenë një kohë rreth shekulit të XIX ku të shumtë ishin ata që flisnin për një “luftë” të shkencës me teologjinë e krishterë, i tillë në fakt ka qenë edhe titulli i një libri të shkruar nga Andrew White, publikuar për herë të parë në vitin 1896.[1] Ka qenë një kohë ku, nën kryesimin e fizikës klasike, shkenca modern natyrore ndjehej fitimtare. Thuhej se beteja kishte filluar me Kopernikun dhe Galileon. Ndonëse ka ekzistuar padyshim një tension midis botëvështrimit heliocentric dhe autoritetit të Biblës, gjithsesi termi betejë është tepër i fortë. As Koperniku dhe as Galileu nuk kanë pasur si synim një konflikt të tillë. Gjyqet kundër Galileut në Romë dhe vendimet e tyre fatkeqe shkaktuan shumë dëm, por nuk e shkatërruan qëndrimin pozitiv të shkencëtarëve ndaj besimit të krishterë. Veç kësaj, gjyqet kishin të bënin më shumë me çështjen e autoritetit të Kishës se sa me qëndrimet shkencore të Galileut. Nga ana protestante, Martin Luteri, në një nga bisedat e tij të tij, të vitit 1539, ka thënë se ai do besonte më mirë në shkrimin e shenjtë, ku në librin e Jozuehut (10, 12-13) raportohet se Jozuehu e urdhëroi diellin, dhe jo tokën, që të ndalonte, gjë e cila presupozon se sipas rendit natyror dielli rretullohet rreth tokës dhe jo e kundërta. Literalizmi biblik vazhdoi për një kohë të gjatë që të ndalonte teologët protestant nga të pëvetësuarit e pikëpamjes kopernikane, ndonëse Johannes Kepler kishte sugjerur që në vitin 1569 se qëllimi i historisë së Jozuehut mund të ketë qenë thjesht që ai iu lut dritës së diellit që të zgjaste mjaftueshëm sa të bëhej i mundur përfundimi i luftës kundër Amoritëve. Kështu që, sipas tij, nuk kishte asnjë konflikt real midis librit të natyrës dhe atij të Jozuehut.

Problemet më serioze midis shkencës dhe teologjisë së krishterë u shfaqën disi më vonë, pas futjes së parimit të inercisë në filozofinë natyrore të Rene Dekartit. Rëndësia kyçe e këtij parimi duhet perceptuar në kontekstin parimit të levizjes së parashtruar nga Dekarti, i cili lidhej ngushtësisht me konceptin e tij të realitetit trupor. Ai i konsideronte lëvizjet (si edhe prehjen) si një tipar të trupave që janë në lëvizje (Principia II, 31–32). Në fillim Zoti krijoi materien së bashku me lëvizjen dhe Ai e pajisi çdo krijesë më lëvizjen e saj. Kështu që, për shkak të pandryshueshmërisë së Tij, Zoti e ruan sasinë e lëvizjes dhe prehjes ashtu siç ishte krijuar në fillim (II, 36), pa ndërhyrë më tej në ndërveprimet e krijesave të Tij. Duke ekstrapoluar idetë e Galileut para tij, Dekarti e neglizhoi konceptin e Zotit si shkaku përfundimtar i universit dhe e kufizoi marrëdhënien e Tij me botën “në pozicionin e shkakut të parë të lëvizjes, kështu që dukuritë në univers vazhdojnë në aeternum si ndodhi (incidents) në rrotullime të rregullta të një makinerie madhështore matematikore”. Kështu e ka përshkruar Edëin A. Burtt, në vitin 1924, filozofinë natyrore të Dekartit[2]. Gjykimi i Burtt-it është i saktë kur pohon se panorama që rezulton prej kësaj ësthë “thelbësisht e ndryshme nga pikampamja platonike – aristoteliane – e krishterë” për botën që kryesisht ka qenë “një konceptim teleologjik…i proceseve të natyrës”[3].

Por pika vendimtare në këtë kundvërshtim nuk është heqja e shkaqeve përfundimtare (final causes) dhe theksimi korrespondues mbi Zotin si shkaku i vetëm efektiv i universit, por

përkundrazi ndryshimi vendimtar ishte se Dekarti mohonte çdo ndërhyrje të mëtejshme të Krijuesit në krijimin e Tij, nën pretekstin se kjo gjë kërkohej nga pandryshueshmëria hyjnore.

Dekarti nuk mohonte se krjimi është në nevojë të vazhdueshme për ruajtje nga Krijuesi i tij, por për shkak të pandryshueshmërisë së Tij, Zoti e ruan krjimin ekzaktësisht në gjendjen në të cilin ai (universi) është konceptuar që në fillim. Si pasojë, Zoti nuk është shkaku i ndryshimeve në botën e krijimit të Tij. Të gjitha ndryshimet rezultojnë nga ndërveprimet mekanike të krijesave ndërmjet tyre, kur ato transferojnë lëvizjet mbi njëri-tjetrin.

Parimi i parë i kësaj pikëpamjeje mekaniciste të proceseve të natyrës dhe i zhvillimit të saj ishte parimi i inercisë, ligji i parë natyrës siç e quante Dekarti (II, 37). Ky parim pohon se çdo gjë priret të ruaj gjendjen e saj, qoftë kjo gjendje lëvizjeje apo prehjeje. Ky parim ndryshoi në mënyrë esenciale teorinë aristoteliano-skolastike të lëvizjes, e cila pohonte se çdo lëvizje priret të shkoj drejt prehjes. Kjo pikëpamje tradicionale kërkonte një shkak të jashtëm (extrinsic) për çdo lëvizje: Omne quod movetur, ab alio movetur, thoshte Toma Akuini (Summa theologica 1, 2, 3 përkatësisht). Sips pikëpamjes së Dekartit, një shkak i tillë i jashtëm për lëvizjen nuk ishte më i nevojshëm në përgjithësi, duke qenë se tani lëvizja konceptohej si një “gjendje” e trupit, ashtu siç konceptohej prehja në pikëpamjen aristoteliano-skolastike. Koncepti i gjendjes filloi të funksiononte si një term i përgjithshëm, ndaj të cilit lëvizja dhe prehja ishin të nënshtruara (subordinated).

Për këtë arsye, aktiviteti i Zotit për ruajtjen e krijesave të Tij filloi të kuptohej si një aktivitet për t’i ruajtur ato në gjendjen e lëvizjes që ato kishin marrë në fillim të ekzistencës së tyre, në aktin e krijimit. E përëris, që pasoja e këtij ndryshimi ishte se për shkak të pandryshueshmërisë së Zotit të gjitha ndryshimet në botën e natyrës u konceptuan si të shkaktuara falë ndërveprimeve të ndërsjella të krijesave dhe jo falë ndonjë ndërhyrje hyjnore. Kështu që, parimi i inercisë e bëri botën natyrore të pavarur nga çdo aktivitet hyjnor të mëtejshëm. Pasoja e kësaj ishte deizmi, me Zotin i cili vepron si krijues vetëm në fillim, ndërsa rrjedha e mëtejshme e natyrës i lihej mekanizmave të saj.

Ishte ky këndvështrim për botën që shkaktoi dyshimet e Njutonit për pasojat ateiste të botëvështrimit kartezian[4]. Si një ilaç për këtë, ai solli konceptin e forcës si shkak i lëvizjes. Në librin e tij “Parimi matematikor i filozofisë natyrore” (1687), Njutoni e riformuloi parimin e inercisë në kuptimin e një force që është e qenësishme (inherent) tek trupat, via insita. Ai e dalloi këtë nga forcat e tjera që veprojnë mbi trupat për së jashtmi, via impressa, ndërmjet tyre ai pranoi edhe forca të tjera përveç forcave mekanike. Nga parathënia e veprës së tij “Principe matematikore” mund të kuptojmë se ideali i tij ishte një përshkrim krejtësisht mekanicist i natyrës. Por në veprën e tij “Optika” (1706), Njutoni theksonte se shkaku i parë nuk është metani dhe se ekzistojnë forca të tjera jomateriale si graviteti.[5] Prandaj, Edëin Burtt-i pyet se “si është e mundur që Njutoni është konsideruar historikisht si përkrahësi i një pikëpamjeje më të ngurtë të sferës fizike[6] Në kundërshtim me Dekartin, në veprën e tij të famshme “General Scholium”, e cila iu shtua botimit të dytë të veprës tjetër të tij “Principia” në vitin 1713 (II, 31 e më tej), Njutoni pohon se Zoti jo vetëm ka krijuar, por edhe “drejton gjithçka” dhe se në Të “lëvizen” të gjitha gjërat. Në veprën e tij “Optika”, Njutoni pohon se Zoti lëviz gjithçka njësoj siç ne lëvizim “pjesët e trupit tonë” parmes vullnetit që zotërojmë. Burtt-i e përmbledh pozicionin e Njutonit duke thënë: Zoti është “iniciatori përfundimtar (the ultimate originator) i lëvizjes dhe është i aftë në çdo kohë t’i shtoj lëvizje trupave”.[7]

Zhvillimi i fizikës në shekullin e XVIII nuk e ndoqi linjën e kombinimit që Njutoni bënte midis filozofisë natyrore me idetë fetare. Kur Imanuel Kanti publikoi idetë e tij mbi një origjinë pastërtisht mekaniciste të sistemit diellor, ai kontribuoi në tendencën për ta konsideruar si të panevojshëm supozimin e një Zoti krijues si shkaku efektiv i universit, siç u duk qartë nga përfundimi i teorisë së Kantit nga Pierre Simon Laplace me thënien e tij të famshme sipas së cilës ai nuk e shihte më të nevojshme hipotezën e një Zoti si krijues i universit. Kur, si një çështje principi, koncepti i forcës iu atribuua trupave që ushtronin forcë mbi njëri-tjetrin[8], atëherë ndodhi një kthim në botëvështrimin mekanicist kartezian, të cilin Njutonin kishte dashur ta korigjonte për shkak të mundësive implicite për ateizëm që përmban ky konceptim. Në shekullin e XVIII, kjo tendencë ngadhënjeu.

Parimi i inercisë nuk kishte më nevoj për një mbështetje në supozimin e pandryshueshmërisë hyjnore. Vetë Njutoni e bëri të pavarur këtë parim nga një supozim i tillë, kur e përcaktoi tendencën e trupave për të vazhduar në “gjendjen” e tyre të lëvizjes ose të prehjes në kuptimin e një via insita. Shumë shpejt koncepti i forcës në këtë përshkrim u zëvendësua duke e karakterizuar inercinë thjesht si një veti e trupave. Tendenca e këtij parimi për ta bërë të pavarur (emancipate) përshkrimin e natyrës nga çdo nevojë për ndërhyrje apo ndihmë hyjnore u plotësua nga të atribuuarit e forcës ekskluzivisht vetëm trupave. Për nga përkufizimi kjo përjashtoi çdo ndërhyrje hyjnore në kursin e natyrës, duke qenë se sido që të mendohet se Zoti është, me siguri ai nuk është një trup.

Kështu që, interpretimi mekanicist i kursit të natyrës kontribuoi në mënyrë vendimtare në tëhuajzimin midis teologjisë dhe shkencave natyrore. Si rezultat duhet përmendur se refuzimi i famshëm që Hjumi i bëri mrekullive, në librin e tij “Hetim në lidhje me kuptimin njerëzor” (1748, kap. 10), presupozonte një pikëpamje të natyrës ku ndërhyrjet hyjnore ishin që në parim të përjashtuara, siç ishte rasti edhe në filozofinë natyrore mekaniciste të kohës së tij. Hjumi ishte i saktë në kritikimin e konceptit të mrekullive në kuptimin e “një thyerje të ligjeve të natyrës”, por në vend që ta zëvendësonte këtë ide të gabuar me nocionin agustinian të mrekullisë si një ngjarje ekstremisht e pazakontë, ai e refuzoi krejtësisht nocionin e mrekullisë duke e konsideruar si gjëja më e “kundërt me zakonin (custom) dhe përvojën”. Pohim i cili ishte shumë i ndryshëm nga qëndrimi i Xhon Lokut, si edhe i Njutonit, në lidhje më këtë çështje.

Duke pasur parasysh rëndësinë që ka në këtë konflikt me teologjinë atribuimit i forcave trupave në vetvete, atëherë duhej pritur që sjellja e konceptit të fushës, nga ana e Micheal Farday-it, do të kishte mundësuar përmbysjen e këtij përfytyrimi. Tendenca e Faraday-it për të imagjinuar konceptuar fenomenet trupore si manifestime të nënshtruara (subordinate) ndaj fushave[9] mund të kishte sjellë një ndryshim në marrëdhëniet e shkencës me teologjinë. Ndërkohë që Zoti mund të mos imagjinohet si një trup, për të ndikuar kursin e ndodhive natyrore, Shpirti i Shenjtë mund të përfytyrohet shumë mirë si një fushë, veçanërisht duke pasur paraysh se idetë e hershme stoike rreth pneuma-s si një parim kozmik, të cilat sipas Max Jammer-it pararendëset e “menjëhershme” (immediate) konceptuale të nocionit të fushës të fizikës moderne[10] ishin jashtëzakonisht të afërta me thelbin e konceptit biblik të shpirtit si “ajër në lëvizje”, si fryma ose era. Por, në teorinë e fushës të James Clerk Maxëell-it, fushat përfytyroheshin si të lidhura me trupat ose masat dhe kur Anjshtanji ripërtëriti idenë e Faraday-it të një prioriteti fushash nën lidhje me fenomenet trupore, ai e bëri këtë përmes një përshkrimi gjeometrik të fushës kozmike të kohë-hapësirës, jo më në kuptimin e konceptimit të Faraday-it të një fushe të

forcës.[11] Kështu që, potenciali i konceptit të fushës për dialogun midis shkencës dhe teologjisë është shfrytëzuar vetëm kohët e fundit nga disa teologë (si p.sh. mua dhe Thomas Torrance).

Gjatë periudhës kur përshkrimi i universit të natyrës ishte në pikën e tij kulmore, pesha më e madhe e argumentimit racional për ekzistencën e Zotit binte mbi argumentin teleologjik.

Treguesit e skicimit (design) ose të rendit teleonomic[12], veçanërisht nën botën e organizmave, mund të merren si aludime ose evidenca për ekzistencën e një mendjeje skicuese (designing mind) që i ka krijuar ato. Ky është sfondi i pasionit të habitshëm në debatin rreth Darvinit dhe teorisë së tij të evolucionit, kur ai “tregoi se përshtatja mund të shpjegohet përmes ndryshimeve të rastit dhe përzgjedhjes natyrore”.[13] Ndonëse, ndaj teorisë së Darvinit pa pasur që në një periudhë të hershme një përgjigje pozitive nga ana e teologëve, si p.sh. volume Lux Mundi, edituar në vitin 1889 nga Charles Gore, gjithsesi në disa rrethe reagimi armiqësor i teologëve ndaj idesë së evolucionit natyror të organizmave vazhdon deri në ditët tona, ndonëse në vetë rrëfimin biblik të krijimit thuhet se Zoti e krijoi bimësinë, madje dhe kafshët, duke udhëruar tokën që të gjenerojnë krijesa të tilla (Zan. 1:11 dhe 24).

Në aktin e tij të krijimit, Zoti nuk e kishte të nevojshme ta bënte vetë dhe i vetëm të gjithin; Ai ka rekrutuar ndihmën e krijesave të Tij. Në pranimin se toka gjeneron jo vetëm format primitive të jetës, por edhe atë të kafshëve të rendit të lart (higher animals)[14], Bibla është treguar më guximtare se Darvini. Kështu që, është e vështirë të shihet se cilat janë arsyet biblike që kanë teologët për të kundërshtuar idenë e origjinës së jetës organike nga materiali inorganik, për të mos folur për evolucionin e mëtejshëm të specieve të larta nga ato më të ultat. Sigurisht, të dhënat biblike nuk përdorin idenë e evolucionit, por përkundrazi ato konfirmojnë qëndrueshmërinë e specieve si një rrjedhojë e konceptimit se rendi i krijimit ishte konceptuar që të qëndronte ashtu siç u themelua që nga fillimi. Megjithatë, përdorimi i “tokës” si ndërmjetës (agency) në veprën e krijimit të Zotit është domethënës, veçanërisht kur lidhet me idenë e një aktiviteti të vazhdueshëm hyjnor në krijim, siç sugjerohet nga pasazhe të tjera biblike.

Kritikëve të teorisë së përzgjedhjes natyrore të Darvinit, kjo doktrinë mund ti duket në pamje të parë si një triumf i përshkrimit mekanicist të proceseve natyrore. Kjo shpjegon përgjigjen entuziaste që shkencëtarët materialistë, të tillë si Ernst Haeckel në Gjermani, i kanë dhënë teorisë së Darvinit. Megjithatë, zhvillimi i mëtejshëm i konceptit të evolucionit në kuptimin e “emergent evolution”[15] dhe “evolucionit organik” ka sqaruar se teoria nuk mbron një determinizëm biologjik, por lejon shfaqjen e risisë në rrjedhën e evolucionit. Sidoqoftë, madje edhe deri në vitin 1970, Jacques Monod, në librin e tij Ndryshimi dhe domosdoshmëria (Chance and Necessity), nuk e vlerëson vlerën pozitive të rastësisë dhe kontingjencës për një interpretim teologjik të procesit të evolucionit.[16] Rastësia thirrej në kauzë vetëm për të shkatërruar argumentin e skicimit (argument for design). Por, në një interpretim teologjik të natyrës, elementi i rastësisë ose kontingjencës është madje më i rëndësishëm se elementi i skicimit, sepse kontingjenca dhe shfaqja e risisë korrespondon me pikëpamjen biblike të një aktiviteti krijues të vazhdueshëm të Zotit përgjatë historisë dhe në botën e natyrës.

Kontingjenca dhe risia në proceset natyrore mund të interpretohet teologjikisht si evidencë për aktivitetin e vazhdueshëm krijues të Zotit. Njësoj siç akti i parë i krijimit shpreh lirinë e Krijuesit ashtu bën edhe aktiviteti i Tij krijues, i cili manifestohet nga elementi i kontingjencës në proceset

natyrore. Për këtë arsye, unë kam vënë theksin mbi çështjen e kontingjencës në një studim të shfaqur në vitin 1970 me titull “Kontingjenca dhe ligji natyror” (“Contingency and Natural Laë”) ashtu siç shfaqet në librin e Thoma Torrance me titull “Hyjnorja dhe rendi kontingjent” (Divine and Contingent Order)[17] Pakthyeshmëria e kohës së bashku me rrjedhojën se çdo ndodhi është e re në mënyrë të veçantë dhe papërcaktueshmëria e ndodhive individuale, sipas teorisë kuantike, duket se përkrah pikëpamjen se proceset natyrore janë në thelb sekuenca ndodhish kontingjente.

Një supozim ky që, megjithatë, nuk është në kundërshtim me veprimin e ligjeve në rrjedhën e tyre sepse, në sekuencën unike të ngjarjeve kontingjente, mund të shfaqen rregullsi që mund të shprehen në fomula të ligjit natyror. Prandaj, elementi i domosdoshmërisë në konceptin e ligjit natyror nuk është në kundërshtim me kontingjencën themelore të pranishme në të gjithë ndodhitë natyrore, ndonëse ka gjithashtu edhe kontingjencë dhe risi të paparashikueshme. Argumenti im mori një përgjigje kritike nga Robert J. Russell.[18] Në atë kohë Rusell-i vinte në dyshim nëse mund të konfirmohej në mënyrë të arsyeshme kontingjenca në shfaqjën e ndodhive ekzistuese (qoftë kontingjencë “lokale” ose “globale”).

Por një fizikan kauntik si Hans-Peter Durr-i, asistenti për një kohë të gjatë i Ëerner Heisenbergut, që herët në vitin 1986 e shihte botën e kuanteve si një sistem i hapur dhe shkruante: “Në njëfarë mënyre kjo botë vjen në origjinë rishtazi në çdo moment”[19]Po ashtu hulumtimet termodinamike të fluktuacioneve në sistemet shpërndarëse (dissipative systems), të cilat u propozuan së pari nga Ilya Prigogine[20] etj, treguan se paparashikueshmëria dhe kontingjenca ndodh madje edhe në proceset makrofizike. Observimi i proceseve kaotike i dha jetë një diskutimi mbi aspektet deterministe dhe jodeterministe të tij madje edhe një “teologjie të kaosit”[21] Unë jam dakord me gjykimin e Sjoerd Bonting se pavarësisht nga karakteri determinist i përshkrimit teorik “Sistemi natyror bëhet indeterminist në pikën e bigëzimit”[22]Unë jam gjithashtu dakord me mbrojtjen teologjike të tij të ligjshmërisë të të folurit, në këto raste, për “ndërhyrje hyjnore”.[23] Unë e vlerësoj hezitimin e Arthur Peacocke’s në lidhje me një gjuhë të tillë, për shkak të rrezikut e të rënit pre e një tjetër forme të atij fenomeni që njihet si “Zoti i boshllëqeve” (God of gaps).

Por, nëse kontingjenca nuk është një përjashtim në proceset natyrore, por një karakter themelor i të gjitha ngjarjeve, pavarësisht rregullsive që ndodhin gjatë rrjedhës së tyre dhe që përshkruhen në terma të ligjit natyror, atëherë kjo nuk është më një çështje mbushjesh të boshllëqeve, por një pikëpamje e ndryshme e natyrës në përgjithësi. Ndërveprimi i Zotit me krijimin e tij është sigurisht i lidhur me krijimin në tërësi, sepse Zoti i përhershëm vështron mbi krijimin e tij nga pika e plotësimit të tij, kështu që ka një ndikim të të tërës mbi pjesët, “një shkakësi nga lartposhtë” (“top-doën causality”). Por Zoti, gjithashtu, lidhet në mënyrë krijuese me çdo krijesë të vetme. Siç ka theksuar edhe Bonting-u: “nëse mohojmë ‘ndërhyrjen’ e Zotit në krijimin e Tij, atëherë do të kthehemi në Zotin deist të mendimit njutonian”.[24] Përktheu: Rezart Beka

LOGO NOTA PER VETEN Letërisa dhe koha Nga: Agim Baçi Lëtërisa krijon kohën e vet, një kohë që mbetet e pandalshme dhe që neve si lexues na vë në një dilemë jo të vogël: cili është mendimi ynë në këtë linear kohor? A do të mund të rrokë mendja thelbin e pandryshueshëm apo do të mbetet fluide?

Flasim për letërsinë që fiton statusin e leximit mbarëbotëror, që mbetet shtysë jo vetëm për një brez, por për shumë breza dhe jo vetëm për një kulturë, por për shumë kultura. P.sh, ne duhet të dimë disa përse që kanë të bëjnë me faktin që vijojmë të lexojmë Homerin, Shekspirin, Dostojevskin, Servantesin, Hashekun, Xhojsin, Kamynë, Balzakun, Mopasanin, Gogolin, Turgenievin. Ata nuk kanë asnjë lidhje me kohën tonë, nuk kanë patur asnjë dijeni për shumë nga mjetet me të cilat ne do të komunikonim sot. Po përse mbeten kaq të pranishëm e përse vijojmë ende t’i gjejmë disa zgjidhje dilemash “moderne” tek këta “të vjetër”?

Ajo që mund t’i lidhë si një fije e pashmangshme të gjithë këto emra të panjohur për nga koha, vendi dhe gjuha mes njëri-tjetrit, është fakti i pakundërshtueshëm se, arti tenton njeriun, e jo qytetarin. Arti nuk ka të bëjë me “qytetarin x lindur në filan vit, e y vend. Pra, qytetari është i përkohshëm, ndërsa Njeriu, ose dëshira për të qenë i tillë, mbetet gjithnjë. Përndryshe, ne s’do të kishim shumë lidhje me letërsitë e krijuara në vende të tjera, në kohë të tjera.

Por, parë këto emra e shumë të tjerë së bashku, na rrëfejnë se njeriu dhe koha e veprave të artit është universale, është më e vërtetë se e vërteta.

Por si gjendet “njeriu” në vepër?

“Lexues të mirë ka më pak se shkrimtarë të mirë”, thotë Danillo Kish, nobelist, shkrimtar dhe esstet. Ai hap kështu një sfidë, që në pamje të parë duket paradoksale. Por, a është në të vërtetë një konstatim i drejtë mungesa e lexuesve të mirë?

Për të qenë shkrimtar, ndoshta do të mjaftonte vetëm talenti. Por, për të lexuar, duhet më shumë se sa të dish të shkruash. Sepse të dish të lexosh do të thotë të dish të vendosësh parametra morale, logjike dhe historike. Pra, një shinë e përcaktuar idesh, gjë që nuk është e domosdoshme për autorin e veprës.

Ai që shkruan ka të vërtetën e tij.

Ndërsa leximi është më pas vepra dhe e vërteta e ndjesive të tua.

Një nga pyetjet që mund të dallojë çështjen e kohës mund të zgjidhet përmes përgjigjeve për një pyetje që u ndodh shumicës së lexuesve: P. sh, si ka mundësi p.sh që një vepër, në kohë të ndryshme, na jep gjëra të ndryshme?

Do të ishte naive të mendonim se ndryshoi vepra. Në këtë kohë kemi ndryshuar ne, por vepra është një regjistër që na e shenjon ndjeshmërinë kohore, e na jep mundësinë që të zbulojmë tek vetvetja gjëra që nuk i shinim më parë. Pra, përvojat tona na japin “dritare” të reja, nga ku na zgjerohet horizonti.

Letërsia ka shansin të krijojë kohën e vet, përmes të vërtetës së vet, e cila shpesh ka koordinatë të përbashkët vetëm Njeriun. Përndryshe, librat e botuar do të digjeshin në fund të çdo viti, siç djegim vjetërsirat e tjera.

Letërsia ka njeriun që dashuron, urren, egon, frikën dhe përpjekjen. Të gjitha këto mund të kenë mjete dhe gjuhë të ndryshme, por me emërues të përbashkët. Pikërisht me këtë emërues merret letërsia, për ta bërë më pas një personazh të vlefshëm për mbarë njerëzimin, dhe në të gjitha kohërat. P, sh, akti sublim i Dashurisë nuk u zblulua me veprën e Shekspirit “Roemo e Zhuljeta”.

Por kjo vepër fitoi statusin e përfaqësimit të këtij debati dhe lidhi në një “rrjet të përbashkët” njërëz nga thuajse çdo vend i globit, pa asnjë dallim kohe, gjuhe apo race. Tashmë, përfundimi i tyre real, apo vdekja e tyre, ka shumë alternativa shpjegimi, të cilat mund të jenë personale apo mendimi i një grupi. Megjithatë, të gjithë e dimë se kur flasim për këtë vepër të Shekspirit, kemi qasjen kryesore të dashurisë dhe sakrificës për të.

E para fazë e kohës së pastekstit - pra sapo kemi përfunduar së lexuari një libër (ose edhe gjatë leximit)- është shija jonë për atë tekst, domethënë gjendja që na krijon, nëse ka mundur të arrijë një gjë të tillë. Më pas vjen ideja. Por perceptimi i parë, ku na nevojitet që të ndalemi, është nëse na ka shijuar apo jo, pra ka zgjuar ndjesi brenda nesh apo jo. Më pas, për t’i përpunuar këto ndjesi si ide, më së paku nevojitet meditim.

Atëherë, a ka ndonjë metodologji që mund të saktësojë transformimin e shijes në ide?

Këtu hyn arti i të lexuarit, një art që të mëson shmangien e frikës për të dhënë mendimin për veprën. Sepse, ne duhet të mësohemi të vihemi përballë veprës, e të matemi me atë që vepra sugjeron si të vërtetë. Sepse ne kemi disa ide përpara se ta lexojmë një libër, ide që ndeshen me ato të librit gjatë leximit. Atëherë, do t’i shmangemi përballjes, apo do të vendosim disa piketa “dueli” me librin.

Por në këtë rast dueli është i vështirë, pasi libri është indiferent për mënyrën se si ne sillemi me të.

Ne nuk njohim asnjë personazh deri më sot që t’i ketë mbetur hatri nga ne se e lexuam në këmbë, shtrirë, në korridor, në banjo, lakuriq apo me kostum. Pra, e gjithë kjo paraqitje, në veshje apo në pozicion, është e parëndësishme për personazhin, për tekstin në përgjithësi, ndërkohë që mund të ishte shumë e rëndësishme për këdo tjetër njeri të gjallë rreth nesh. Pra, libri në mënyrë të drejtëpërdrejtë na kujton se, nëse po ndodh diçka gjatë leximit, ajo ka të bëjë vetëm me ne dhe me askënd tjetër. Pra, thënë shkurt, libri është një rrugë e mirë për të na thënë: nëse ke diçka, atë e ke me veten tënde. Kjo ndoshta është edhe mënyra më komode për të testuar vetveten për reagime, që në jetë do të na kushtonin. Pra kjo është “koha reale e librit”, një kohë që hyn më pas në shumë çaste tonat, pra një “kohë e lëvizshme brenda vetë kohës”. Kjo është afërsisht koha e letërsisë, e cila ndërhyn më pas në jetën tonë si “kohë mik”, si “kohë këshilluese” ose si “kohë

argëtuese”. Por gjithnjë me privilegjin që është “kohë mbi kohët” sepse nuk është e varur as me vendin, as më ditet, as me orët, por vetëm me kohën tonë të brendshme, me çast-përjetimet tona.

Nga Gazeta Mapo/ 03/09/2016

LOGO PREJ NESH.....

Nga J. Bakiu Vetëm një çast....... Pendimi.........

Keqardhje për të shkuarën, që kurrë më nuk kthehet.

Si gjethet e vjeshtës, që tokën kanë mbuluar Ngjyra e mavijosura, fasadë e shkatërruar.

Keqardhje për të shkuarën... ah çdo gjë ndodhi e vagulluar...

Si bërllok i paketuar, me makiazh i zbukuruar Shiu i vjeshtës, i butë i qetë, l lehtë të pastron Makiazhin ma zbeh, vrejtësia gri më mbulon.

Në pemë kokrra më nuk ka, askush nuk e don.

Dimri troket, xhamat lehtë i përkëdhel Bryma e ftohtë, dritën e akullt,.. në xhama pengon Nëse s'munde o njeri, gjatë verës me dritë me jetu.

Dru për zjarr, shpureti të therret - ai të kërkon.

Zjarri i thatë, i nxehtë bubulak djeg e përcëllon.

Buzëqeshje, shpresë prej të ftohtit, një minutë sa një orë.

Hirin mblidhe me kujdes, me lot ma kullo Se veç me pendim, hirin në jetë do e kthesh , e më pas jeto........ *

*

*

Lëre të shkuarën.......

Lëre të shkuarën, mos e luaj, mos e prek.

Se guri, pema ,këmba e dora një ditë po të pret. Çdo gjë që flas, atë ditë, pa hile do dëshmoj Lëre të shkuarën, në qetësinë e paqshme të jetojë.

Po jo çdo gjë që ka shkuar, me e lënë në harresë.

Po nxir prej saj, atë që të mundon e në paqe nuk është.

Nxirre me forcë, gërmo fort deri sa ta gjesh.

Në errësirat e të shkuarës nxirre dhe njëherë.

E shkuara e hidhur, ajo le të të mundojë, lëre të mirën në të shkuar të jetojë.

E hidhura e së shkuarës, gangrenë për ty është.

E mira e së shkuarës, freski në ditën e nxehtë do të jetë.

Sot, ti ndërto një të shkuar për të nesërmen.

Punoje, vadite pemën e besimit me kujdes Ruaje në paqe, që ajo në të shkuar të jetojë.

Se veç kështu, për nesër një paqe siguron. *

*

*

Ngrije kokën o vëlla! !!!

Ngrije kokën o vëlla, me shih në sy dhe njëherë.

Kujto Krijuesin, çfarë kërkon Ai prej nesh.

Trupi i ndarë, jo nuk vlen, i cunguar, topall do jesh. Plagët e rënda, ndihen fort dhe nuk harrojnë, ki kujdes.

Vëlla të kam, me shih në sy edhe njëherë.

Ditë e bukur ne na pret Nën hije të Arshit, kur diellin mbi kokë e ke.

"Te dua" për Allah kujtohu kur më ke thënë. Mos gënje, kujdes- hipokrit ti nuk je.................

Vëlla të kam, mos u fsheh , kjo është e drejtë përherë.

Në sprova të errëta ndoshta kalojmë, Male të rënda mbi supe do jenë, Vëlla për Allah, universin sfidon, të dua për Allah.. çdo gjë e harron

Aktivitet letrar-kulturor

Një aktivitet i konceptuar dhe i realizuar me shumë mjeshtri dhe zgjuarsi intelektuale. Aktiviteti i organizuar në qytetin e Rrogozhinës, ku një shkollë prej shkollave tona ka patur mirësinë të ketë mësuese me shpirt artisti si mësuese Marjeta Çurumi, organizatorja e këtij eventi ku u ftuan të rinj e të reja nga shkollat e këtij qyteti të hidhnin ndjenjat dhe shkrimet e tyre në një letër të bardhë mbi më të mirin e njerëzimit, profetin Muhamed, Zoti i lartë qoftë i kënaqur me të.

Profeti Muhamed, mësuesi i njerëzimit Fituese e vendit të parë në këtë aktivitet plot kreativitet ishte : Vendi I - Valbona Brahaj

Kam parë qiellin të qëndisur në yje dhe më janë harkuar buzët me kujtimin për Zotin tim, Dhuruesin, Krijuesin më të mirë. Jam zhytur në atë grumbull shkëlqimplotë që çan vorbullën e qiellit të zi dhe kam udhëtuar në kohë, kam rrëshqitur ndër faqet e së shkuarës atje ku zemra më tërhiqej tek ti.

Vërtetë, sa kohë ka kaluar...e yjet vazhdojnë të ndrijnë çdo natë, e çdo ditë-natë ndrihet gjersa ndriçuesit vendet ndërrojnë.

Thuaji zemrës, sikur të gjesh dikë që të të dojë sikurse yjet qiellin, të të veshë me dritë kur të vijë mbrëmja, e të të falë Diellin kur mëngjesi të buzëqeshë e ti mes drite të jesh gjithmonë. Thuaja, apo tashmë e kuptoi në udhëtimin e saj ndërkohor. E kuptoi teksa rendi mes bukurisë së natës, e në thellësinë e errësirës së saj, plot njëmijë e katërqind vjet më parë e kusur, atëherë kur isha asgjë ,të gjeta duke qarë...

Sa lot! Sa lot të derdhi syri i pagjumë nën mbulesën e të përgjumurve, sa të qau shpirti , nën mbulesën e të lodhurve që në gjumë dremisin, pushojnë..Sa zgjatën lutjet, që ndaj gjatësisë së natës që zvogëlohej ,ishin të verbuara. E ti Xhenentin e kishe të garantuar, vetë ishe i sigurtë...por sërish ishe harruar në lutjen ndaj Allahut , kur para Tij pareshtur thërrisje “Umeti im, Umeti im”!

Po, e pashë veten në lutjet tua , e pashë veten në qendër të shqetësimeve tua , shkak të lotëve të tu dhe ndjeva të lundroj mes dritës së dashurisë. Të kam parë mes rreshtave ,për ty kam lexuar dhe selamin nga ty e kam marrë o i dashur. Të kam gjetur në kopshtet e dashurisë së pafundme që më mësove pa kursim t’i jap lulet e saj ndaj prindërve, mësuesve, njerëzve dhe gjithë krijesave.

Të gjeta edhe në qiellin e paanë, në çdo yll që kam numëruar ,e pashë buzëqeshjen tënde shkëlqyese që më mësove ta dhuroj pa kursim, ekuivalente të sadakasë.

Të gjeta në lëmshin vezullues të mirësisë, që tërë ngrohtësi të ngjyer në mëshirë më mësove ta shpërndaj me jetimin e nevojtarin. Ti u bëre Dielli ynë ja ResulAllah! Nga errësira në dritë do na nxirrje gjithmonë, o pishtar urtësie. Të nxirrte gjuha vetëm melhem, kurë për moralin, shërim dhe bashkim për zemrat. Dua çdo fjalë tënden t’ia fal shpirtit si përkujtuesin më të mirë, dua dritën e moralit tënd , fanar ta kyç në zemër, dua urtësinë tënde të të vepruarit që gjymtyrëve të mija t’ua vesh, dua të vë në jetë mësimet tua o mësues. Dua një jetë të ndërtuar mbi vlera ashtu siç na mësove.

Dua të jem si bleta ja ResulAllah, por kam frikë se më është dobësuar zemra. Kam frikë se u përmbush frika jote, na u çel dunjaja o i dashur, po na zhyt ngadalë, po na tërheq larg polenit , e bletë s’po bëhem dot. E toka, ngrohet derisa Diellin ka mbi supe. Më mungon ja Resul...

Do të ngjisja edhe rrugët e qiellit sikur vetëm një herë të të përqafoja o zemër që më deshe aq shumë. E çfarë t’i them zemrës së turpëruar, që rezervuari i saj nuk zë dot aq dashuri sikurse zemra jote që ka vend për një umet të tërë. Për një umet për të cilin lutjen tënde i rezervove, atë Ditë kur shumë shefatin tënd shpresojmë. Të dua pafund, tek të gjej mes çdo skute që ka zemra, shembëlltyrë, pasqyrë e shpirtit të butë, butësi që lulëzon jetën edhe mes shkretëtirës, butësi që pushton zemrat, shpirt i ëmbël e i dhembshur.Të përkujtoj në çdo numërim yjesh e më mungon pafundsisht o grumbull drite, më mungon në çdo petal lulje e në çdo lule që sodis, o kopësht dashurie ...më mungon sikurse Bilalit, tek dëgjoj emrin tënd në çdo jehonë ezani.

Ja Resul, më vret shpirti se nuk të pashë kurrë , e nuk të përqafova kurrë, por mësova të të dua më shumë se veten . Kishe të drejtë...Si mos të të dua pafund ty që nuk jetove për vete asnjëherë, vetëm në shërbim të njerëzimit, për umetin tënd.E si mos të të dua më shumë se veten, o mëshirë për botët!

Të gjeta në piedestalet më të larta të urtësisë e drejtësisë njerëzore. Sikur të ishe mes nesh sërish, o mësues sikur të ishe mes nesh vetëm një çast, e ndjej se do rikonstrukturohej çdo zemër

sërish. Do tjetërsohej çdo gjë duke qenë ashtu siç duhet të jetë. Të më ëmbëlsohej ajri e të më bëhej polen, për zemrën shërim...

Sikur një çast ja Rasul, një çast e të shkëlqehej edhe ngjyra e trëndafilit, të hapeshin zemrat që kanë harruar të ndjejnë, të zhyteshin në vaj e mallëngjim. E tani më kujtohet dhembshëm, sa shumë paskëshim për të qenë ne umeti yt, e sa pak jemi njëkohësisht Mungojnë prezenca jote o i dashur. Fjala jote të derdhet si ujëvara mbi tokën e thatë ,e shërimi të lulëzojë.

Nën këtë qiell të ndritur kam mësuar meditimin, e në thellësinë e natës nga ti më është inspiruar lutja kundrejt Atij që është më i miri Dhurues. Po kërkoj besim si furnizim, kërkoj durim dhe qëndrueshmëri në këshillat tua.E dua takimin me ty, e dëshiron zemra takimin me atë që e do fort. E dëshiron zemra takimin me të fanarin që më ndriçon rrugën nën rrezet e haditheve që më oientojnë mbi çdo hap që hedh.

Dua të të dua pafund, e pafundësisht dua të të takoj në Xhennet. Dhe zemrën ma mbush fjala jote :”Njeriu do të jetë me atë që do”...

Shkroi:Valbona Brahaj,Dhjetor,2016

Fituesja e vendit të dytë Vendi II Ira Koçi

Në shenjë përdëllimi…

E zgjodhi Allahu mësues të njerëzimit Ciceron të shpresës në greminë të trishtimit E frymëzoi Zoti të kumtojë Kur`anin Flakadan që s`shuhet e ndriçon moralin.

E sa herë shkujdesja kyç në drynj besimin Ne përmendim Muhamedin,prijësin e dinit Me çelësat e duhur kalëron rrugëtimin

Shkyç nga një hadith,thesar për njerëzimin

Në zemër të haditheve pulson adhurimi Në Zotin Një,të Vetëm si një barkë shpëtimi Duar që stërzgjaten në shenjë përdëllimi Me vështrim nga qielli,në kërkesë pranimi

Gjymtyrë që puthnin tokën ndër sexhde adhurimi Durim që lotonte kohën në vargje pambarimi Buzëqeshje që ngroh botën në acare dimri Një zemër e paqtë,që rrahu e tëra për besimin!!!

Vendi III Ardiana Dalipaj & Elona Reçi

PROFETI ynë T'ju tregoj për një njeri që u rrit jetim Që s'pati pasuri, por drejtoi gjithë njerëzinë Që nuk bëri shkollë, por gjithë njerëzimin udhëzoi Nuk diti shkrim dhe këndim por Kuranin na mësoi!

Për të dashurin tonë me moral të lartë Për atë që na përcolli çdo gjë të qartë Për Kuranin e gjallë që ecte mbi tokë Për atë që s'pati dhe s'do të ketë shokë Për atë që Allahu Profet e zgjodhi Që nëpërmjet Xhibrilit Allahu i foli Për atë që paqen të gjithëve na mësoi Për atë që çdo obligim zbatoi Për atë që ju premtua xhenneti dhe veprat i shtoi Për atë që as veprën sa grimca nuk e neglizhoi Për atë që pozitën tonë lartë e ngriti Për atë që çdo gjë e qartë i zbriti Për Profetin tonë krenarinë e besimit, me të cilin shpresojmë takimin ditën e Gjykimit Për Profetin, të cilit iu zbrit Kurani, me të cilin u plotësua dhe përsos islami Për Profetin që iu bë obligim namazi,

në një natë si Isra dhe Miraxhi Për Profetin që na la një thesar me dije,trashëgimi të gjithë kësaj mrekullie Për Profetin që për ne derdhi lot, shumë kohë para se të vinim në këtë botë Për Profetin ndërmjetësimin e të cilit shpresojmë dhe në dashtë Allahu në xhennet ta takojmë!

Letër pejgamberit!-DUA TE NDJEK RRUGEN TENDE! Dua të bëhem si ti ,o i dashuri i Zotit Të bëhem si ti o prijës i së mirës,të përkëdhel jetimin si ti o piedestal i mëshirës.

Dua të ndjek hapat e tu, o i dashuri i zemrës sime, Ti që më trashëgove më të shtrenjtin thesar.

Dua të eci në rrugën tënde dhe atëherë kur kam kundër gjithë botën mbanë.

Dua të takohem me ty e të pi nga burimi yt,o më vepërmiri në botë.

Ti që me një salavat më premtove ndërmjetësimin, ti o i dërguari i Allahut që nga zemra më largove trishtimin, je ti shembulli ynë që të përsosim adhurimin.

Të dua ty që nuk lakmove pasuri,ty që nuk shihje kush ishte i bardhë dhe kush i zi.

Dua të bëhem si ti o mbreti i mbretërve, si ti o zemërdëlirë, Si ti që kurrë nuk u dorëzove , në sprovat më të rënda ti bëre durim dhe pastaj të gjithëve na mësove se për durimin ka pa masë shpërblim.

Të dua ty o më i dashuri në botë,ty që nuk lakmove pasuri , nuk na porosite të mbledhim thesare ,por na porosite për devotshmëri.

Kurrë nuk të preokuponte vetja ,të interesonte veç islami, aq sa ne momentet e fundit te jetës,ti pëshpërisje veç namazi...namazi…

Të dua ty që Allahu të zgjodhi, ty që Allahu të lartësoi, Të mbushi zemrën me devotshmëri dhe çdo të keqe prej saj e largoi.

Ti je vula e profetëve ,ti që qave pa na njohur, Thesaret e dijes për ne i mblodhe dhe na i le për të na përsosur.

Dua të jem si ti o i dashuri i zemrës sime , si ti që me ke lënë trashëgimi më të ëmblat këshillime, si ti që nga unë kërkove veç një salavat,që më shpjegove islamin për një jetë të begatë.

Dua të njek hapat e tu, që me një buzëqeshje shumë zemra fitove, që nuk lejove padrejtësinë, ti që pozitën time e ngrite dhe me krenari unë sot e mbaj shaminë.

Ti je kuptim i dashurisë që ne të duam pa të parë, Na le Kur’anin dhe sunetin ,me vlerë më shumë se çdo thesar.

Unë jam krenare me ty o Pejgamberi më i zgjedhur, lus Allahun të të takojmë në xhennet ku mirësitë nuk kanë të shterrur!

Dua të ndjek hapat e tu (Paqja e Zotit qoftë me ty)!

A.Dalipaj

Nga: Elona Reçi Profeti Muhamed , mësues i njerëzimit.

O më i dashuri i Allahut! O ti krijesa me aq mirësi, me aq bujari, saqë dhe era e shiut nuk krahasohet me ty. O më i besuari i njerëzve. Ti më i buti, më i mëshirshmi ndër ta. Ti mësuesi

ynë më i shtrenjtë, më fisnik e më i urtë. Ti o i Dërguari i Allahut, me i zgjedhuri prej Tij për përcjelljen e mesazhit hyjnor. Ti qe I dhe botës njëmijë ngjyra, e ngjyra më e bukur, më e dashur, më shpirtqetësuesja ishte ajo e besimit.

Na e përcolle o i dërguari i Allahut! Me aq dashuri, me aq vështirësi, me aq vuajtje, me aq dëshirë e vendosmëri porosinë e më të Madhit, të Vetmit, të Gjallit, të Përjetshmit, Gjithëshikuesit e Gjithëdëgjuesit. Dhe ne të dëgjuam, tu bindëm, të ndoqëm e të besuam, sepse ti ishe më i miri prej nesh. E kush tjetër mund ta meritonte këtë privilegj e ta përballonte këtë detyrë?! Askush nuk ishte me i denjë e më i pastër se ty, zemra e të cilit u pastrua njëherë e përgjithmonë nga çdo e keqe që në fëmijëri. Askush nuk ishte më besnik se ti dhe fjalën tënde e besonte çdokush, i parë e i fundit, i madh e i vogël, i pasur e i varfër. Askush nuk i respektonte të tjerët sikurse ti, të moshuarit e fëmijët, burrat e gratë, robërit e shërbëtorët. Dhe pikërisht ty, të përgatiti Allahu për këtë mision të madh. Sepse vetëm zemra jote mund ta mbante peshën e atyre fjalëve, sepse vetëm fjala jote (sado që e kundërshtonin) e dinin që ishte e vërtetë.

Ti ishe mësuesi ynë dhe veten tënde asnjëherë nuk e ngrite mbi ne. Lexoj për ty…dhe oh sa shumë mësoj! Mësoj se Kurani është Fjala e Allahut dhe udhërrëfyesi ynë për në xhenet. Mësoj se çdo fjalë e tij ka kaluar përmes teje dhe për çdo shkronjë që lexojmë fitojmë aq shumë shpërblime…sa shtysë e bukur për të lexuar Kuran. Mësoj se namazi është gjëja e parë për të cilën do të pyetemi ditën e gjykimit e kjo më bën që çdoherë ta përmirësoj atë. Mësoj se është urdhër qiellor e obligimi më i madh, përderisa dhe në agoni të vdekjes fjalët e tua ishin:” Namazin, namazin dhe atë që keni në pronësi”. Mësoj se cdo namaz është takim me Allahun, vetëm për vetëm me Të dhe futja e çdo mendimi tjetër në të, vetëm se e cënon këtë takim. Kjo më bën ta kërkoj e ta dua përqëndrimin në namaz. O Zoti im! Më bej mua dhe pasardhësit e mi nga ata që e falin namazin. Pranoje lutjen time o Zot! Mësoj se çdokujt i duhet dhënë haku i vet e hakun më të madh pas Allahut e kanë prindërit tanë. O Zoti im, mëshiroi ata të dy ashtu siç më edukuan mua kur isha e vogël.

Kujdesin ndaj çdo vepre të mirë, sado e vogël qoftë ajo, prej teje e kam mësuar. Mësova që veprën e pranuar e bën sinqeriteti dhe devotshmëria dhe jo sasia e pasuria. Dhe me këtë mbushet zemra e të varfëerve e shtohet kujdesi në dhënien e të pasurve. Të parët falenderojnë Allahun, bëjnë durim e luten që me punë Zoti t’I shtojë rriskun, ndërsa të dytët falenderojnë Allahun, japin e luten që Zoti t’ua pranojë. E ku ka harmoni më të madhe se kjo?! Sa të bukur e të lehtë na e ke sjellë Islamin o më i dashuri yne! Na mësove gjithçka që na duhet për të jetuar si besimtare e për të punuar për xhenet. Të lexoj dhe fjalët mësoj e mësoj…nuk kanë fund. Ti na e dhe çelësin e çdo të mire dhe na le të punojmë që të arrijmë vetë në dyert e përjetësisë.

Dhe ne nuk të dërguam ty vetëm se mëshirë për të gjithë njerëzimin. Na mësove se më i bukur se dynjaja është xheneti, më e dashur se dënimi është falja e mëshira, më e mirë se ashpërsia është butesia, më shpërblyes se zemërimi është durimi. Në cilin cep të botës mund të mësohen rregulla më të bukura e më të qenësishme se këto? Askund! Sepse sado të mundohen njerëzit, prapë janë të mangët, ndërsa ti i mrekullon me frymëzimin hyjnor, të cilin shpirti e

ndjek aq verbërisht duke gjetur në të veten e tij, qëllimin e krijimit të tij. Ti erdhe si mëshirë o i Dërguari i Allahut dhe oh sa i mëshirshëm u tregove ndaj çdo ngjarje, ndodhie a situate. Ishe ti që nuk ua mësove një urdhërese a ndalese shokëve të tu, vetëm se duke e vepruar vetë. Dhe kjo ishte forma më e lartë e mësimit. Ishe ti që kishe moralin më të lartë, flije e zgjoheshe me Kuran, flisje me Kuran, punoje e jetoje me Kuran. Ishe ti Kurani që ecte mbi tokë!

Ti je shembulli ynë më i përsosur. E sa të dua o Dërguari i Allahut… Të dua shumë edhe pse asnjëherë nuk të kam parë. Të dua kur shikoj miliona njerëz që të ndjekin e të përmendin në çdo dua. Të dua shumë kur lexoj qe ti ke qarë nga malli për ne, vëllezërit e tu, e ne akoma nuk kishim lindur. Të dua shumë kur lexoj që ti bëje çdo herë dua për ne,që Zoti të na falë e të na fusë në xhenet, e ne vazhdojmë e bëjmë mëkate. Të dua shumë kur mësoj se lutjen, dhuratën tënde nga Allahu, e ke ruajtur për ditën e gjykimit, për te ndermjetesuar per ne, e ne vazhdojme te jemi ne pakujdesi. Te dua shume kur mesoj se nuk do e ngresh kokën nga sexhdja, vetëm se kur Allahu I Lartësuar të të japë leje e të thote: “Kërko o Muhamed”, e ti që nuk dëshiron asnjë privilegj për veten, vetëm se Allahu të falë e të mëshirojë umetin tënd. Paqja qoftë mbi ty o i Dërguari i Allahut.

Allahu na ka bekuar që jemi nga umeti yt. E kush do të mendonte për ne atë ditë kur nëna do të hedhë fëmijën e saj, kur bashkëshortet nuk e shohin njëri-tjetrin, ku prindërit e çdokush tjetër thotë: vetja ime, vetja ime…Por ti jo! Thirrja jote do të jetë :O Allah, umeti im, umeti im…edhe pse umetit tënd pak i ka mbetur nga ajo qe ti ke lënë, edhe pse umetin tënd dynjaja e ka hutuar.

Por ne prapë të duam ty o udhërrëfyesi ynë, o mësuesi i njerëzimit. Ti na mësove të duam Allahun, Krijuesin tonë, ti na mësove të të duam ty si me te shtrenjtin tonë, na mësove të duhemi mes nesh e të bashkuar të qëndrojmë, na mësove të duam dijen e këto rrugën për në xhenet na tregojnë. E sa do të doja që Allahu të na bëjë prej tyre, e ti të jesh prijësi ynë për në xhenet. Të na ftosh të shuajmë etjen nga burimi yt, pas të cilit nuk do të ketë më etje, e së bashku të shohim Allahun e Madhëruar, kulmin e kënaqësisë në xhenet. Duket e pamundur, por ti na e ke mësuar rrugën se si ta arrijmë, e nëse u përmbahemi hapave të tu, vetëm se atje do të na çojnë.

Lus Allahun të jemi prej vepërmirëve, që e duan Allahun e të Dërguarin e Tij, që e duan takimin me ta, që i përmbahen udhëzimeve të tyre, e që një ditë të gjithë muslimanët të jenë atje ku nuk ka më ndarje, dhimbje e trishtim, e ku mbizotëron vetëm paqja e dashuria. “Sot persosa për ju fenë tuaj, plotësova dhuntine time ndaj jush, zgjodha për ju Islamin fe”.

Ishte ndër kumtimet e tua të fundit dhe përsosmeria e Islamit. Ishte plotesimi I shpalljes që ti e përcolle me besnikëri.

Paqja, bekimi dhe mëshira e Allahut qoftë mbi ty o i Dërguari i Allahut.

E.Reçi