MENSELIJK

De impact van een virus

MORELE BIJSTAND TIJDENS DE LOCKDOWN

COVID-19 heeft flink huisgehouden in ons land. Door de lockdown bleven we drie maanden lang massaal in ons kot. Veel mensen werden technisch werkloos, scholen bleven dicht en ouders moesten telewerk combineren met non-stop kinderzorg. Er was – en is nog steeds – angst voor besmetting. Onze dagelijkse routine werd helemaal door elkaar geschud. Om maar te zeggen dat de coronacrisis ook een erg zware psychosociale tol heeft geëist. Om die op te vangen, stond gedurende de hele lockdown een leger consulenten klaar om morele begeleiding te geven. De Geus sprak met vrijzinnig-humanistisch consulent Winnie Belpaeme van het huisvandeMens Gent om na te gaan hoe dat eraan toeging. Let wel: dit interview werd afgenomen begin mei, toen de lockdown nog in volle gang was en er nog geen zicht was op een versoepeling.

Linde Waeyaert

De dreiging om besmet te geraken, zowel voor onszelf als voor onze dierbaren en het stilvallen van ons sociaal leven en onze fysieke contacten, hebben een invloed op ons mentale welzijn. Het is niet evident om van de ene dag op de andere je vaste gewoontes abrupt te laten vallen en je leven anders in te delen. We moeten omgaan met een gevoel van onzekerheid: hoe lang zal dit nog duren? Worden mondmaskers het nieuwe normaal? We staan machteloos tegen het virus dat maar vrolijk blijft rondzwerven en mensen ziek maakt.

Uit verschillende enquêtes blijkt dat we door de lockdown meer last hebben van depressieve gevoelens. Meerdere psychiaters hebben hun ongenoegen laten blijken over de sluiting van de centra voor geestelijke gezondheidszorg en zijn ongerust over de exitstrategie. Kranten koppen dat partner- en kindergeweld drastisch is toegenomen. Het zijn allemaal gegevens waaruit blijkt dat veel mensen het mentaal moeilijk hebben.

‘De coronacrisis is niet alleen een medische, sociale en economische crisis, maar voor sommigen ook een existentiële crisis’

Sommige mensen hebben behoefte om hierover te praten en te vertellen wat heel de situatie met hen doet. In de huizenvandeMens kan je terecht voor vrijzinnig-humanistische begeleiding, beter bekend als morele bijstand. Zoals in veel organisaties werken de medewerkers van thuis uit en gebeurt de dienst-

verlening telefonisch en digitaal. Wie nood heeft aan een gesprek kan beroep doen op een vrijzinnig-humanistisch consulent en een één-op-één gesprek aanvragen via videocall of telefoon.

Voor de lezers die niet helemaal vertrouwd zijn met wat morele bijstand inhoudt: wanneer iemand het gevoel heeft zijn balans kwijt te zijn, een verlieservaring heeft meegemaakt (verlies

© Teresa Sdralevich van een dierbare, van een voor die persoon betekenisvol iets of iemand) of met levensvragen zit, dan kan die terecht bij het huisvandeMens. De morele bijstand start vanuit onze vrijzinnighumanistische levensbeschouwing met een specifieke focus op zingeving en existentiële zorg.

‘Verlies van structuur, sociale contacten, inkomen, controle en perspectief zijn allemaal mogelijke oorzaken voor gevoelens van machteloosheid en zinloosheid’

Wat voor cliënten kloppen tijdens de coronacrisis bij je aan?

De coronacrisis is niet alleen een medische, sociale en economische crisis, maar voor sommigen ook een existentiële crisis. Heel verschillende mensen, met heel uiteenlopende problematieken nemen contact op met onze huizenvandeMens.

Zo heb je onder meer eenzaamheid. Dat kom je tegen bij mensen die alleen in hun kot zitten, maar evengoed bij samenwonenden die tot de conclusie komen dat het niet meer klikt of niet zo goed gaat. Ook bewoners van een woonzorgcentrum voelen zich vaak erg alleen. Ze hebben momenteel een totaal gebrek aan menselijk contact: er is geen bezoek toegelaten, fysieke aanraking is nagenoeg verdwenen. Ik had daarnet nog iemand aan de lijn die beginnend dementerend is en die telkens opnieuw vergeet wat er gaande is. In zo’n toestand kun je niet meer ‘vasthouden’ wat er gebeurt, en dat brengt telkens weer pijn met zich mee. Iedere keer opnieuw realiseren ze zich dat er geen bezoek mag zijn en dat ik – of ander bezoek – niet meer mag langskomen. De angst, het verdriet en zoveel andere gevoelens hierrond blijven wél ‘hangen’, maar de oorzaak vergeten ze na een tijdje weer.

Een andere groep die bij ons aanklopt, bestaat uit cliënten die door de coronacrisis hun werk hebben verloren of technisch werkloos zijn. Werk hebben zorgt niet alleen voor een dagelijks ritme, een structuur, maar ook voor sociale contacten én een inkomen. Als je volledig of gedeeltelijk je loon kwijtraakt, vallen ook de plannen die je met dat geld had weg, zoals leningen afbetalen, verbouwingen en vakantieplannen. Daardoor verdwijnt ook een deel van je toekomstplannen en -perspectief. Verlies van structuur, sociale contacten, inkomen, controle en perspectief zijn allemaal mogelijke oorzaken voor gevoelens van machteloosheid en zinloosheid.

Daarnaast verdienen daklozen en armen extra aandacht. Voor het virus is iedereen gelijk. Net als de dood maakt corona immers geen onderscheid. Je leefomstandigheden zijn echter wel heel erg bepalend voor je overlevingskansen. Dat maakt de verschillen tussen mensen dan weer veel scherper, wreder. Wie een tuin heeft, wifi, een fiets voor elk gezinslid, twee laptops voor de kinderen, een boekenkast vol, een Netflixaccount, een auto of twee, leeft in een totaal andere wereld dan een kansarm gezin in een kleine flat zonder tuin of balkon met drie kleine kinderen. De meest kwetsbaren worden het hardst getroffen door COVID-19. Ze verliezen sneller hun werk, hebben geen reserves om periodes van technische werkloosheid te overleven, verliezen hun woonst en hebben minder toegang tot informatie of tot goede gezondheidszorg.

‘Mensen vertellen me hoe zeer ze gewoon fysiek contact missen’

Ook andere zieken hebben het lastig. De aandacht gaat op dit moment – terecht – in de eerste plaats naar de algemene veiligheid en naar coronapatiënten. Wie een andere ziekte heeft die voorheen medisch strikt opgevolgd werd, krijgt nu soms te horen dat consultaties telefonisch verlopen. Wanneer ze wel naar het ziekenhuis op consultatie mogen, mag er niemand meer met hen mee om hen te begeleiden en mee naar de afdeling te gaan. Hierdoor voelen sommigen zich achtergesteld en hebben ze het gevoel dat ze als tweederangspatiënten worden behandeld.

Een aantal cliënten van me zijn single en zijn op zoek naar een relatie. Die hebben het nu ook niet gemakkelijk. Was het voor de crisis al niet makkelijk om een partner te vinden, nu zijn hun kansen nog kleiner geworden. Losse seksuele contacten en fysieke afspraken mogen niet. Er is ook een angst voor de toekomst: ‘wat na corona?’ Zal er een nieuwe preutsheid ontstaan waardoor mensen elkaar niet durven aanraken? Wat als een afstand van 1,5 meter een norm wordt? Dat geldt ook voor singles die niet bewust op zoek zijn naar een partner. Mensen vertellen me hoe zeer ze gewoon fysiek contact missen: een knuffel, een kus, een lieve aanraking, een arm om hun schouder … Ook hier maakt corona een onderscheid: als je ’s avonds met je man of je vrouw in de zetel bij elkaar kan zitten, geeft dit een heel andere quarantainebeleving dan iedere avond alleen in je zetel zitten en soms dagenlang niemand te zien, behalve je eigen spiegelbeeld in de badkamer.

Dan zijn er ook nog cliënten die rusteloos zijn en niet het gevoel hebben iets constructief te kunnen doen. Iedereen heeft behoefte aan communicatie: boodschappen die overgebracht worden van een zender naar een ontvanger. De boodschap kan van alles zijn. Ik hoor van artiesten – acteurs, schilders, muzikanten – dat hun omgeving verwacht dat ze zouden ‘opleven’ omdat ze nu tijd genoeg hebben om creatief bezig te zijn. Ik hoor juist het omgekeerde: sociaal en cultureel isolement smoort de creativiteit. Sommige artiesten hebben een publiek nodig, hebben behoefte aan een duidelijke ontvanger. Wanneer die ontvanger wegvalt, valt ook de communicatie weg.

Ten slotte zijn er de nabestaanden van coronaslachtoffers. Dat is een aparte groep. Zij moeten verder leven met het gemis en met de onomkeerbaarheid van een afscheid dat bemoeilijkt werd door de coronamaatregelen. Iedereen die ooit al een dierbare verloren heeft, weet hoe rauw rouw kan aanvoelen. Corona maakt de rouw en van afgesneden te zijn nog killer, afstandelijker en harder.

Hoe vang je zo’n problemen op?

De rode draad bij morele bijstand voor, tijdens en na corona, is volgens mij medemenselijkheid bieden vanuit onze levensbeschouwing, via echt contact. Bij de ene vertaalt zich dat door te luisteren, door erkenning te geven aan gevoelens, door samen na te denken over krachtbronnen om deze periode te ‘overleven’, door hen te confronteren met het irreële van hun angsten, door hen nabij te zijn (vanop afstand). Bij anderen gaat het vooral om nabijheid bieden in hun onmacht bij geleden verlies, om aandacht en zorg te besteden aan hun zoektocht naar een nieuwe invulling van een voor hen zinvol leven. Af en toe wat meer self-disclosure, waarbij ik mijn eigen kwetsbaarheid inbreng is zeker in deze periode ook belangrijk.

Ik merk ook dat cliënten nu vaker informatie vragen over andere aspecten van onze werking. Hoe het er nu aan

© deMens.nu toegaat bij huwelijks- en afscheidsplechtigheden bijvoorbeeld. Kortom: dat ze iets willen horen dat buiten hun eigen leefwereld staat. Ze leven mee met nabestaanden en met trouwers, die een periode die eigenlijk vrolijk zou moeten zijn en vol liefde zien veranderen in een periode van annuleren en moeilijke keuzes maken.

‘Corona maakt de rouw en van afgesneden te zijn nog killer, afstandelijker en harder’

Is levensbeschouwing van belang in de beleving van deze crisis?

Soms denk ik dat vrijzinnig humanisten misschien wel extra kwetsbaar zijn in levensmomenten waarbij hun zingeving op de helling komt te staan. Net op die momenten worden ze immers

teruggeworpen op zichzelf. Vanuit onze levensbeschouwing gaan we er immers van uit dat het leven op zich geen zin heeft. Het leven krijgt enkel maar zin door de zin die jij eraan geeft. En als datgene wat je zin geeft wegvalt, is het aan jou om zelf opnieuw zin te zoeken. Om opnieuw zin toe te kennen aan een nieuwe, veranderde werkelijkheid, zonder hetgeen je leven voordien betekenisvol maakte.

Daarom is morele bijstand ook zo belangrijk. Ja, mensen moeten het zelf doen, maar niet alleen. Verbondenheid is voor mij, naast zelfbeschikking, dan ook een essentiële waarde.

Ook voor gelovigen is het allesbehalve een makkelijke periode. Zij hebben te kampen met vragen en problemen waar vrijzinnig humanisten zich zelfs niks bij kunnen voorstellen. Waarom laat God dit toe? Welke boodschap stuurt God hiermee naar de mensen? Is het gebruik van digitale kanalen wel of niet toegestaan voor sommige godsdienstige rituelen?

‘Deze omstandigheden maken het heel moeilijk om afscheid te nemen van dierbaren, met op termijn nefaste gevolgen voor de rouwverwerking’

Hoe dan ook gaan mensen vanuit hun eigen levensbeschouwingen en godsdiensten op zoek naar antwoorden op de levensvragen die hen nu bezighouden, of naar de kracht om de gegeven situatie te accepteren. Soms moeilijk, soms boeiend.

Ik zie ook dat de coronacrisis de waardenkaders van sommige mensen helemaal doorheen schudt. Dat hoeft niet altijd negatief te zijn, het kan je bewust maken van wat er écht belangrijk is in het leven. Soms zijn dat dingen of mensen die anders als vanzelfsprekend worden beschouwd maar waarvan de betekenis nu scherper en duidelijker wordt: familie, goede buren, een tuin, geld, een fiets, gezelschap, gezondheid?

Een verandering in je waardenkader heeft impact op je identiteit. Je bete-

Winnie Belpaeme: ‘De rode draad bij morele bijstand voor, tijdens en na corona, is volgens mij medemenselijkheid bieden vanuit onze levensbeschouwing, via echt contact.’ © Yvon Bartelink

kenisgeving bepaalt mee wat je doet – en hoe – maar ook wie je bent. Het inzicht dat je iets bent kwijtgeraakt dat bepalend was voor wie je bent, je job bijvoorbeeld, kan zowel verrijkend als bedreigend zijn. Als ik mezelf even als voorbeeld neem: mijn werk als vrijzinnig-humanistisch consulent geeft me de kans om iets te betekenen voor anderen. Wanneer dat zou wegvallen, zou dit zwaar voor me zijn en leiden tot een confrontatie met mezelf. Want dan zou ik – voor een deel – iemand anders moeten worden. Ik zou mezelf moeten herdefiniëren, heruitvinden. Wat moet het dan wel niet zijn als je een persoon verliest die je graag ziet, je huis waar je woont of je eigen gezondheid?

Ik denk dat deze periode voor veel mensen een wake-up call is. Het doet je bewuster stilstaan bij wat wel of niet belangrijk of waardevol is en of de manier waarop je jouw leven hebt ingevuld nog wel in overeenstemming is met je eigen waardenkader. In die zin kan deze periode voor sommige mensen een weliswaar trieste, maar tegelijk ook heel waardevolle tijd zijn.

We blijven in ons kot, wat betekent dat je mensen niet meer één-op-één kan zien. De begeleiding gebeurt telefonisch of via videocall. Verandert dit je manier van werken? Ervaar je hierbij moeilijkheden?

Mijn collega’s en ik merken dat we meer gesprekken hebben, bijvoorbeeld wekelijks, maar dat die van kortere duur zijn. Veel cliënten geven zelf aan dat ze liever wekelijks een korter telefoongesprek hebben dan één gesprek van een uur. De wekelijkse telefoontjes doorbreken de stilte veel meer. Deze middag ga ik bijvoorbeeld bellen met een cliënt die aangaf dat hij op het einde van de week wel contacten heeft: andere hulpverleners die bellen, boodschappen die aan huis worden geleverd, maar die van vrijdagavond tot woensdagochtend niemand anders ziet of hoort. Weten dat er toch iemand is die met je meeleeft, die je belt op de dag dat het voor jou past en extra moeilijk is, maakt een wereld van verschil.

Ik merk ook dat bewoners van een woonzorgcentrum of ouderen die alleen wonen en geïsoleerd zitten veel meer behoefte hebben aan gesprekken die de horizon van hun verkleinde wereld wat opentrekken. Enerzijds gaat dit over praktische vragen in verband met de situatie waarin we zitten: wat betekenen de coronamaatregelen voor mij? Mag ik dit of dat doen? Wat mogen jullie? Sommige mensen hebben nood aan een praktische vertaling van de maatregelen naar hun leefwereld. Dat noem ik dan op een coronagerelateerde manier de wereld binnenbrengen. Anderzijds hebben mensen behoefte aan ons venster op de wereld, een inkijk in een stukje van mijn leefwereld: ‘Wat zie jij uit je raam?’ ‘Waar ben jij?’ ‘Zie jij andere mensen?’ Dit verdicht de afstand tussen mij en mijn cliënt omdat ik ook iets van mijn leefwereld met hen deel. Het gaat over echt contact waardoor je mensen toelaat in jouw wereld om hun wereld ook een stukje groter te maken.

De meeste cliënten hebben – tijdens deze periode – ook mijn privénummer. Voor de coronacrisis gebeurde dat zelden of nooit. Ik vind dat niet vervelend,

omdat mijn cliënten er respectvol mee omgaan. De fysiek afstand die door corona gecreëerd is, wordt op andere vlakken veel kleiner gemaakt. Omdat ik een inkijk geef in mijn eigen leven, omdat ik de middelen die ik heb, bijvoorbeeld mijn gsm, beschikbaar stel om contact te houden. De wederkerigheid is groter en dat extra beetje medemenselijkheid maakt het voor cliënten draaglijker.

Is er verder nog een specifieke impact op de gesprekken zelf? Stel je andere vragen?

Ik merk dat de contacten toch anders zijn. Ik ga nog steeds – indien nodig en gewenst – peilen naar ‘de vraag achter de vraag’. Wat betekent datgene wat de cliënt vertelt voor die cliënt op dit moment in haar of zijn leven? Als je de cliënt echter niet voor je ziet, mis je heel wat informatie die je anders krijgt uit de non-verbale communicatie: hoe iemand iets zegt en haar of zijn houding erbij.

‘Het virus mag dan sterk zijn, mensen zijn het ook, zeker als ze front vormen’

Gisteren had ik een nieuwe cliënt aan de lijn. Een oudere meneer, met een broze gezondheid. Zijn vraag was om samen zijn vrijzinnig-humanistische afscheidsplechtigheid voor te bereiden. Hij wil zijn familie ontlasten door zelf te bepalen wat er zal gezegd worden, welke muziek er zal gespeeld worden. Tegelijk wil hij zijn levenseindedocumenten in orde brengen. Ik heb hem voorgesteld dat ik met een stoel naar hem zou gaan en we in zijn tuin veilig, op anderhalve meter, een gesprek zouden hebben. Ik was heel blij dat ik dat kon voorstellen en het gesprek niet telefonisch moest voeren. Dan mis je namelijk compleet het non-verbale aspect. Samen stil zijn is aan de telefoon ook minder evident dan in een face-to-face-gesprek.

Dirk De Wachter voorspelt dat de piek van mensen met psychologische problemen er zal komen na de piek van het coronavirus. Hoe schat jij dat in?

Geen idee. Echt, ik weet niet of dat zo zal zijn. In een crisis ga je in eerste instantie in overlevingsmodus en je probeert je sterk te houden. Wie veel veerkracht heeft, zal daarin al beter slagen dan een ander en zal ook na de lockdown op die veerkracht kunnen terugvallen. Veerkracht staat je makkelijker toe om de zaken positief te kunnen benaderen, waardoor je na de lockdown zal kunnen terugblikken en bijvoorbeeld zeggen: ‘ik heb toch mijn tuinhuis gebouwd’, of ‘ik heb boodschappen gedaan voor mensen die het zelf niet konden’. Daar tegenover staan de mensen die die veerkracht niet hebben. Voor de duidelijkheid: dit is geen oordeel, wel een vaststelling. Zij zullen eerder terugblikken en zien dat ze de periode weliswaar hebben overleefd, maar ook stilstaan bij de (onherstelbare) schade die deze periode heeft veroorzaakt in hun leven … Dus ik denk dat het heel verschillend is van mens tot mens.

Ik wil ook nog het belang aankaarten van aandacht en zorg voor zelfredzaamheid. Polsen naar wat maakt dat iemand het volhoudt. Dit komt bijna in elk gesprek voor. Moreel consulenten beluisteren bij cliënten wat hen weer kracht geeft, wat hun ‘batterij weer oplaadt’. Door dit te bevragen, worden hun ‘krachtbronnen’ duidelijker en kunnen mensen er gerichter naar grijpen en op terugvallen wanneer nodig. Bij de ene kan joggen helpen als ze het moeilijk krijgt, een ander maakt quilts om gedachten af te leiden en angst te beheersen, bij nog iemand anders is het vooral het feit dat de kleinkinderen enkele keren per week aan het venster komen zwaaien en – op afstand – hun verhalen vertellen. Die zaken zorgen voor een glimlach, voor de gemoedsrust die nodig is om de dagen door te komen. Het zijn de hulp- en krachtbronnen die mensen vinden bij zichzelf en bij anderen. Dit in kaart brengen zorgt ook bij hen voor een goed gevoel: ‘ik doe het toch maar’. Dit is vooral van belang bij mensen die al zwaar getroffen zijn door het leven. Respect hiervoor. Onze cliënten zijn geen ‘dutsen’, het zijn mensen zoals jij en ik, het zijn sterke mensen.

Een heel ander verhaal is het voor hen die naasten verloren hebben aan COVID-19. Deze omstandigheden maken het heel moeilijk om afscheid te nemen De huizenvandeMens zijn sinds 18 mei gedeeltelijk terug open. Telefonische en online dienstverlening blijft de norm. Wie nood heeft aan een luisterend oor kan steeds terecht bij een huisvandeMens in je buurt.

van dierbaren, met op termijn nefaste gevolgen voor de rouwverwerking.

Als vrijzinnig-humanistisch consulent verzorg je ook afscheidsplechtigheden. Hoe gaat afscheid nemen eraan toe in tijden van corona?

Op vraag van de nabestaanden verzorgde ik de vrijzinnig-humanistische afscheidsplechtigheid voor een bejaarde heer, die het slachtoffer geworden was van het coronavirus. Om de plechtigheid voor te bereiden had ik contact met zijn zus via skype, met wie hij levenslang een heel hechte, warme band had gehad. Omdat zij zelf niet aanwezig kon zijn op de plechtigheid (aangezien ze door haar leeftijd en kwetsbare gezondheid zelf risicopatiënt is), sprak ik met haar neef af dat hij tijdens de plechtigheid de skype-verbinding zou aanzetten zodat ze op die manier toch aanwezig zou zijn. Op die manier afscheid nemen is natuurlijk heel zwaar. De grootste troost voor die dame was dat het voor haar broer eigenlijk een snelle – zo verzekerden de artsen haar – en pijnloze dood was geweest.

Nabestaanden hebben vaak geen afscheid kunnen nemen, zijn niet meer op bezoek kunnen gaan in het ziekenhuis, hebben niet mogen groeten. Er zijn ook maar vijftien aanwezigen toegelaten op een afscheid en ook dat valt zwaar omdat nabestaanden moeten kiezen wie wel en niet aanwezig kan zijn. Ook fysieke aanrakingen, iets waar we als mensen nood aan hebben en zeker wanneer we te kampen hebben met verlies, mogen niet. Dat is onvoorstelbaar hard en triest. Tegelijk merk je in sommige families en vriendengroepen de ongelooflijke nabijheid die op afstand wordt gecreëerd. Het virus mag dan sterk zijn, mensen zijn het ook, zeker als ze front vormen.

Alle beschreven cliëntverhalen zijn gebaseerd op echte begeleidingen. Uit respect voor de betrokken cliënten, en getrouw aan het beroepsgeheim, werden ze geanonimiseerd.