FILM

Werckmeister Harmonies

HET PEILLOZE OOG VAN DE WALVIS

Tim Deschaumes

In het elf minuten durende openingsshot van Béla Tarrs Werckmeister Harmonies (2000) verduidelijkt de minzame János aan een aantal drinkebroers het mechanisme achter een totale eclips. Eén man plaatst hij in het midden van de kroeg: de zon. Twee andere mannen, de aarde en de maan, wentelen om de centrale dronkenlap en om elkaar heen. De camera cirkelt mee. János bevriest hun celestiaal ballet als de maan het zonlicht blokkeert. De plotse duisternis roept apocalyptische gedachten op, maar János gelooft rotsvast in de terugkeer van de goddelijke harmonie.

Werckmeister Harmonies brengt een unieke reflectie over machtswellust en volgzaamheid, de broosheid van harmonie en de fragiliteit van ethisch besef

In een volgende scène maakt de camera intens trage, cirkelvormige bewegingen rond György, de oom van János, die zijn gesofisticeerde theorie over muzikale harmonie debiteert. György verlangt naar het geloof in de natuurlijke harmonische klanken uit de tijd van Aristoxenes, in vraag gesteld door de zeventiende-eeuwse muziektheoreticus Andreas Werckmeister. János en György ontwaren goddelijkheid in kosmos en muziek. Ze koesteren die hemelse harmonie, die zuivere noten ‘als zeven broederlijke sterren aan het firmament’.

In de desolate stad waarin beide protagonisten rondwaren, overheerst echter een sfeer van angst. De komst van een obscuur circus met een gigantische walvis en de beruchte ‘Prins’ voedt verhalen over imminent geweld. Bij een eerste kennismaking met de opgezette walvis herkent János in dit verbluffende zoogdier de hand van een creatieve en omnipotente god. De camera volgt het massieve lichaam en toont de gekerfde en verweerde walvishuid. We kijken in het oog van de walvis. Zijn baleinen lijken op een weefgetouw uit de diepzee. De bezwerende score van Mihaly Vig accentueert de grandeur van het moment. Maar als János de walvis voor een tweede maal bezoekt – een scène zonder muziek – begint zijn geloof in de goddelijke harmonie te tanen. Hij wordt nu van zeer nabij geconfronteerd met de peilloze en ambigue diepte van het walvisoog. Geïsoleerd

© Pierre Grise Distribution

van het lichaam ziet het er menselijk, al te menselijk uit. Een kwaadaardige tirade van de Prins slaat János helemaal uit zijn lood. Deze circusfreak is een Mabuse-achtige tiran, die met zijn vlijmscherpe stem oproept tot terreur en slachtpartijen. We zien hem enkel als spichtige schaduw, ongrijpbaar.

Na een bezoek aan de intussen catatonische János kijkt György voor het eerst in het oog van de walvis. Ontwaart hij goedheid, slechtheid of enkel de betekenisloze blik van een kadaver? De muziek keert terug, maar de walvis lost langzaam op in de mist. Werckmeister Harmonies brengt een unieke reflectie over machtswellust en volgzaamheid, de broosheid van harmonie en de fragiliteit van ethisch besef. Tarr toont de zuivere en atonale klanken van het leven in vloeiende, doorlopende long takes van oogstrelend zwart-wit.

Werckmeister Harmonies is gebaseerd op de roman De melancholie van het verzet van Tarrs landgenoot László Krasznahorkai (Wereldbibliotheek). De film is beschikbaar op dvd met Engelstalige ondertitels bij Artifical Eye als deel van de Béla Tarr Collection.