13 minute read
COVID-19: van noodmaatregel naar evidence based beleid
© Zakhx150 - wikimedia commons
Advertisement
Een strakke virologische aanpak heeft risico’s aangepakt door lockdowns, maar deze hebben wereldwijd zoveel schade aangericht dat de remedie vaak erger leek dan de kwaal. Heel wat landen namen straffe maatregelen zonder groot probleem. Een bredere maatschappelijke aanpak met aandacht voor prioriteiten als het beschermen van kwetsbare bejaarden, maar ook voor de rechten van kinderen en jongeren die geen risico liepen, had op langere termijn de schade beperkt.
Luc Bonneux
We hebben deze eeuw al met de derde pandemie van paniek te maken. In 2004 brachten de virologen de wereld een eerste maal in rep en roer met de vogelgriep, een fatale griep waarvan snel bleek dat het besmettelijk was bij het diep inhaleren van snot van zieke kippen. Het was een sof, opgezet door Big Pharma om waardeloze grieprem-
mers in de markt te zetten. In 2009 veroorzaakt de Mexicaanse griep een nieuwe pandemie van paniek. Opnieuw een sof, ditmaal om experimentele pandemische griepvaccins te verkopen. In het zuidelijk halfrond, waar het toen winter was, was de Mexicaanse griep, zelfs naar griepmaatstaven, uitzonderlijk goedaardig. In minder dan twintig jaar slaagden de Chinese versmarkten er nu een tweede maal in om een gemeen virus uit de familie van de SARS coronavirussen te kweken, SARS-CoV-2. Onder druk van China is dit virus politiek correct herdoopt tot COVID-19, maar het is een variant van SARS, minder dodelijk maar veel besmettelijker dan SARS-1. Een derde golf van paniek sloeg over de hele aarde. In tegenstelling tot Mexicaanse griep en vogelgriep was er dit keer wel aanleiding tot zorgen. Maar hoe erg was de kwaal, hoe schadelijk de remedie en wat hadden we kunnen leren van andere landen?
HOE ERNSTIG IS COVID-19?
Het huidige wereldwijde dodental door COVID-19 ligt onder dat van een forse wintergriep, maar er is dan ook alles aan gedaan om dit virus onder controle te krijgen. Veronderstel dat we COVID-19 hadden behandeld als enige andere griep, wat was er dan gebeurd? Oorspronkelijk werd het virus onderschat, ook door mezelf. De viroloog Marc van Ranst sprak aanvankelijk van een griep. Er was immers sprake van veel geïnfecteerde mensen zonder symptomen. De sterfte van mensen met symptomen was 1.4%. De sterfte bij een wintergriep is een 0.1% (dit globale cijfer is afhankelijk van de gemiddelde leeftijd, het is eerder een orde van grootte). Als er genoeg mensen zonder symptomen waren, was COVID-19 gemiddeld niet zo erg. Uiteindelijk bleek zowat de helft zonder symptomen, dan kom je uit op 0.7% (in een gemiddeld vrij jonge bevolking). Dat is heel wat meer dan griep. Per miljoen geïnfecteerde mensen verwacht je dan zevenduizend SARS-doden en dat is veel. Vroeger konden we daar weinig aan veranderen, tegenwoordig hebben we intensieve zorgen. Toch kunnen we zieke mensen enkel beademen en hopen dat ze ondertussen niet dood gaan. Zo blijkt in Nederland de sterfte bij vijvenzeventigplussers na opname bijna 70%.
De sterfte door COVID-19 volgt de natuurlijke sterfte getrouw: laag tot onbestaande bij kinderen en jonge volwassenen, toenemend vanaf middelbare leeftijd, hoog op oudere leeftijd. Vandaar mijn beschrijving als een wintergriep op speed. Onder de twaalf jaar is de sterfte nul: er sterven geen voordien gezonde kinderen aan COVID-19. Kinderen kunnen het virus slechts krijgen en verspreiden, maar worden er niet of nauwelijks ziek van. Ook volwassenen die voordien gezond waren, sterven er niet van. Het kan, zoals het ook bij griep kan, maar in Nederland zijn er over de hele epidemie maar eenenveertig volwassenen onder de vijftig gestorven (ongeveer 1/10.000 besmettingen). De sterfte is ook nog laag bij mensen op middelbare leeftijd maar begint op te lopen. Bij vijfenzestigplus wordt de sterfte hoog, vooral in combinatie met andere chronische ziekten. In verpleeghuizen kan gemakkelijk 25% van de zieken sterven.
De ernst van een pandemie wordt aangegeven met sterren. De Spaanse griep in 1918 krijgt vijf sterren: hij was zeer besmettelijk en zeer dodelijk: 2,5 % bij volwassenen (twintig tot veertig jaar). Ouderen bleken vaker beschermd door antistoffen veroorzaakt door een grieppandemie in de negentiende eeuw. De Aziatische en de Hongkonggriep (1957 en 1968) krijgen twee sterren: ze waren zeer besmettelijk, gingen de wereld rond maar de sterfte was die van een kwade griep. De COVID-19 pandemie geef ik drie sterren: op zich is het virus iets dodelijker (denken we) en iets besmettelijker (weten we), maar er komen geen natuurlijke antistoffen voor in de bevolking. Iedereen is vatbaar. Dat is een groot verschil met de grieppandemieën: de mensheid heeft een lange ervaring met griep.
COVID-19 is erger dan een wintergriep en vermoedelijk erger dan een pandemische griep. Niets doen was geen optie in rijke, welvarende landen met hoge levensverwachting. Beperkte ingrepen zijn vermoedelijk wel het beste in landen met een gemiddeld of een laag inkomen: schade aan de economie wordt daar zwaar betaald door de mensen onderaan de ladder. In goede tijden hebben die het al moeilijk om de eindjes aan elkaar te knopen.
HOE GEVAARLIJK ZIJN DE MAATREGELEN?
Omdat er geen behandeling of geen vaccin bestaat, bestonden de maatregelen uit vormen van quarantaine: het doen dalen van potentiële besmettelijke contacten. China heeft een standaard gezet door de provincie Hubei, waar Wuhan lag, af te sluiten in een draconische lockdown waarbij veertig miljoen Chinezen gedurende maanden huisarrest kregen. Wereldwijd hebben lockdowns aanleiding gegeven tot sociale, economische, psychologische en pedagogische rampen. Sociale wetenschappers hebben daar van in
het begin voor gewaarschuwd, maar ze werden overstemd door virologen, die de noodklokken luidden. De maatschappij raakte geobsedeerd door het virus. De economie kreeg een loodzware klap. De toekomst zal uitwijzen of de economie er weer snel bovenop geraakt, maar een zware economische depressie is bepaald niet onmogelijk. Je legt niet ongestraft de wereldeconomie voor enige maanden plat.
De toekomst van jonge kinderen werd zwaar beschadigd door de scholen te sluiten, zonder enig plan hoe ze weer open te krijgen. Dachten politiek en virologen dat dit virus in rook zou opgaan? Er zijn geen aanwijzingen dat kinderen belangrijk zijn in het starten en onderhouden van de epidemie, integendeel. Kinderen lijken het virus slechts te kunnen krijgen en doorgeven. Dat wisten we al lang. In gezondheidsbeleid is niets belangrijker dan de lagere school, basis voor een gezonde toekomst. De belangrijkste voorspeller van een stijgende en een hoge levensverwachting in de negentiende en twintigste eeuw was de alfabetiseringsgraad van meisjes. Deels omdat die steevast achter liep op de jongens, deels omdat vrouwen hoofdverantwoordelijke waren voor het doen dalen van de kindersterfte (door goede kinderzorg) en van de moedersterfte (de vroedvrouw heet overal ter wereld vroede vrouw: een wijze postmenopauzale vrouw met veel ervaring bij bevalling en kraamzorg). Het sluiten van de scholen had niets te zien met wetenschappelijk bewijs. Het had alles te zien met een angstige middenklasse bang voor ook het kleinste risico en een laffe politiek die zich achter de wetenschap verschuilde behalve wanneer het hen niet uitkwam. Daarom verdedig ik zo vol passie de Zweden. Met ijswater in de aderen hebben die stalen Vikings de scholen open gehouden. Niet omdat dat politiek evident was, niet omdat ze niet werden bekogeld met ingezonden brieven, niet omdat ze nog net niet werden beschuldigd van massamoord, niet omdat de architecten van dit beleid geen doodsbedreigingen kregen. Maar omdat ze vinden dat kinderen belangrijk zijn en ook rechten hebben. Meer bepaald hebben ze het recht om kind te zijn. Wij, oma’s en opa’s van België en Nederland, zijn er niet in geslaagd om onze kleinkinderen te beschermen tegen de dadendrang van een beleid dat enkel oog had voor de belangen van de graag angstige middenklasse. Onze kleinkinderen mochten lang geen kind meer zijn. Hoe we het onderwijs volgend jaar gaan organiseren, niemand weet het. Tenzij we eindelijk de principes van evidence based beleid hanteren. Kijk naar de praktijk en neem over wat beter werkt. Het Zweedse beleid heeft kleuterscholen en lagere scholen open gelaten, zonder regels of restricties. Dat heeft geen problemen opgeleverd, in tegenstelling tot onze stroom van regels, regeltjes en restricties die om de dag veranderen en iedereen knetter neurotisch maken. We vermochten zelfs speeltuinen te sluiten, omdat anders ouders zouden samenscholen. Dat is een onderzoekscommissie naar minachting voor de burger en machtsmisbruik waard.
Van jongeren reten de lockdowns het sociale leven kapot. Nochtans is het principe van ziekte en sterfte door COVID-19 eenvoudig: het volgt de natuurlijke ziekte en sterfte, en die is erg laag bij jongeren. Jongeren die hun weg zoeken in hun leven doen dat met hun vrienden, die mochten ze niet meer zien. Verplaatsingen naar het lief mochten niet want waren niet essentieel. Wie dat heeft besloten, is zelf nooit jong en verliefd geweest. Loodzware boetes met keiharde politierepressie moesten dat waar maken en dat lukte nog ook. De intellectuele leiders van jongeren gaven niet thuis. Of beter: ze zaten wel thuis, maar met de elitaire daver op het lijf. Jongeren onderaan de maatschappelijke ladder in de stad verloren hun thuis: de pleintjes en publieke plekken van de stad. Populair zijn die jongeren niet bij de politie. Als de berichten kloppen, heeft de politie een reuzetijd beleefd door jacht te maken op die jonge gastjes om hen zware boetes aan te smeren. Dat zouden we ons in de toekomst nog wel eens heel erg kunnen beklagen. Ik roep bevlogen advocaten op: overtuig ouders die boetes niet te betalen en vecht ze aan. Ze waren niet proportioneel. Het afsluiten van de publieke ruimte was discriminerend tegenover jongeren zonder private open ruimte. Buitenlucht is een mensenrecht.
De economische kostprijs werd betaald door de kinderen van de babyboomers: jonge starters, jonge ouders, jonge ondernemers. Je moet maar een bedrijf, winkel, restaurant of café hebben geopend in 2020. Ook hier wist het lockdownbeleid wel hoe te beginnen, maar niet hoe te eindigen. Het virus slaagde alle Vlaamse kwalen uit te vergroten: een koterij van gestold wantrouwen, regelneverij, machtsmisbruik en uitzonderingen voor de elite. Het is een detail, maar onze virologen vermenigvuldigden de overbodige verplaatsingen naar televisiestudio’s, een typisch voorbeeld van uitzonderingen voor de elite. Niemand mag onnodig verplaatsingen doen, maar jij wel, want je bent belangrijk. Dat belang had evengoed gediend kunnen worden met een skype-verbinding met de televisiestudio.
Jongeren en kinderen moesten bloeden voor ouderen, maar die ouderen hebben we niet beschermd. België staat aan de wereldtop van sterfte in woonzorgcentra. We nemen kinderen
hun kind-zijn af, terroriseren jongeren en maken jonge starters hun nieuwe levenswerk kapot, dat alles om ouderen te beschermen. Maar dat is ons niet in de minste mate gelukt. België heeft mede de hoogste sterfte in woonzorgcentra ter wereld. Het is nog erger. Alles wat belangrijk is voor ouderen hebben we hen afgepakt. Ouderen hebben last van verlies van spieren en mobiliteit, want in beweging blijven is zo belangrijk, maar we sloten hen op. Ouderen lijden onder eenzaamheid. We namen hen hun bezoek af. Het is nog niemand echt opgevallen in België, maar de oversterfte door andere oorzaken dan COVID-19 is heel wat hoger dan verwacht. Waaraan zijn ze overleden? We weten het niet. Er is meer in een ouder bestaan dan het naakte overleven. Ouderen willen een zin voor hun bestaan en dat vinden ze hoofdzakelijk in hun kinderen, kleinkinderen en achterkleinkinderen. Dat ontnamen we hen.
Om de draconische maatregelen te kunnen onderbouwen werd een ware smetvrees geïnstalleerd. Vooral voor jonge kinderen kan dat leiden tot levenslange neurosen. Het virus verspreidt zich nochtans zowat exclusief ‘van keel tot keel’ door hoesten, niezen of langdurig praten met elkaar. Het ontsmetten van winkelkarren tot toogbanken is niet op wetenschappelijk bewijs gebaseerd. Zowat alle bekende infecties zijn terug te brengen op direct contact met een besmette keel, nooit met enig oppervlakte. Academies op jacht naar onderzoeksgeld zullen wel virussen gekweekt hebben van eender welke oppervlakte, maar dat betekent geenszins dat het virus zich zo verspreidt.
Om samen te vatten: het virus doodt zelden rechtstreeks. Het is de uit de hand lopende reactie van het eigen immuunsysteem die de zware en vaak dodelijke longontstekingen veroorzaakt. Zo is ook de maatschappelijke reactie tegen het virus mogelijk dodelijker en ontwrichtender geweest voor de maatschappij dan de pandemie zelf.
HOE VERDER
Dit kritische stuk is geschreven met de baten van terugblik, met kennis achteraf. Die is goedkoop. Maar we kunnen sneller leren van vergissingen en moeten deze corrigeren. Beleid wordt uitgetekend voor de toekomst. Dit is de grote kracht van de Zweden. Zij hebben vanaf dag een gezegd: een beleid moet jaren overspannen. Dit virus gaat niet zomaar weg. Een vaccin ontwikkelen, produceren en verspreiden op wereldschaal duurt jaren. De rest van Europa stommelde van de ene noodmaatregel in de andere, om te ontdekken dat ze zich vast hadden gereden in de eigen logica. Terwijl Zweden het gevoerde beleid kan verderzetten, terwijl de andere landen moeten bedenken hoe ze een erg angstig volk uit de lockdown moeten leiden. Ieder eindresultaat zal erg lijken op de toestand in Zweden nu, maar dan met veel meer angst. Die angst was nodig om de draconische maatregelen te rechtvaardigen. Het is nu bepaald lastig tegen de bange burger te zeggen dat het allemaal wel meevalt. Dit onderhoudt de schade, waarbij het spook van een zware economische depressie steeds dreigender wordt.
Aanvankelijk was er geen wetenschappelijk bewijs, enkel gegevens uit China dat vermoedelijk erg zuinig is geweest met de waarheid. Dat bewijs werd vervolgens snel opgebouwd. Het virus was heel besmettelijk door contact van persoon tot persoon in slecht geventileerde ruimten. Het was nauwelijks besmettelijk op alle andere wijzen. Social distancing en handen wassen is belangrijk, het ontsmetten van allerhande spullen is overbodig. Na Italië vond ieder Europees land het eigen warme water uit. Dat varieerde van het soepele, humane en kindvriendelijke beleid van Zweden tot het regelrechte gezondheidsfascisme van Macron, een schokkend voorbeeld van machtsmisbruik. Er is zelfs geen heel klein spatje bewijs dat het Franse opsluiten van mensen in hun huis en in hun buurt iets anders uithaalt dan het veroorzaken van gevoelens van somberheid, depressie en sociale isolatie. Het virus houdt niet van de buitenlucht.
Door het diverse beleid in Europa kunnen we theorieën, modellen en speculaties in de vuilbak van de geschiedenis dumpen. We hebben feiten om een evidence based beleid te ondersteunen. België had snel kunnen overschakelen op een Nederlands model. Dat was niet alleen soepeler, humaner en meer relaxt, het was ook succesvoller dan het Belgische, zowel in bestrijding van het virus als in bewaren van meer persoonlijke vrijheid. Vervolgens konden we overstappen naar het Zweedse model, dat meer respect heeft voor kind, mens en maatschappij. Een dergelijk maatschappelijk model kunnen we volhouden tot er een vaccin is. Intussen kunnen we leren van Zuid-Korea hoe we een massaal test-and-trace-beleid kunnen uitvoeren. We hadden snel kunnen analyseren wat anderen beter deden en dat overnemen. Maar neen, net als ieder land moest en zou België zelf het warm water uitvinden.
Over de auteur Dr. Luc Bonneux is arts en epidemioloog en schreef tal van opiniestukken in verschillende media. Hij is tevens de auteur van tal van boeken en studies rond algemene en demografische epidemiologie.
