Isadora Kuypers & Mieke de Die (Velink & de Die) - #MeToo in de zorg

Door Isadora Kuypers en mr. Mieke de Die, Juridisch medewerker resp. partner bij Velink & De Die advocaten in Amsterdam.

Sinds de uitzending ‘Boos’ over The Voice rollen de affaires waarin sprake is van grensoverschrijdend gedrag in werksituaties over elkaar heen. Men komt niet meer weg met “Het was een grapje” of “Sorry, zo had ik het niet bedoeld”. Langzamerhand dringt het door dat het niet over seks gaat, maar over machtsverhoudingen en dat er risico’s zijn in situaties waarin sprake is van (vaak) jonge mensen (vaak vrouwen) in een afhankelijkheidsrelatie. Ook in de zorg speelt dit en niet een klein beetje. In 2018 besteedde Medisch Contact en Arts in Spé uitvoerig aandacht aan de ervaringen van arts-assistenten en co-assistenten. Die uitkomsten logen er niet om. Maar de grote vraag is: wat kun je in zo’n situatie? Een recente tuchtzaak biedt houvast.

Op 2 februari 2022 heeft een internist-oncoloog zijn BIG-registratie naar aanleiding van (seksueel) grensoverschrijdend gedrag verloren en voorts mag hij zich niet opnieuw inschrijven in het BIG-register.1 Dit is de zwaarste maatregel die het tuchtcollege kan opleggen en houdt in dat de arts zijn werkzaamheden als arts niet meer kan uitoefenen, omdat hij zijn titel niet meer mag gebruiken.

Bijzonder aan deze tuchtzaak is dat het hier niet een klacht van een patiënt betreft, maar een klacht de Raad van Bestuur van het ziekenhuis, het bestuur van het Medisch Specialistisch Bedrijf (MSB) én een verpleegkundig specialist in opleiding. Zij dienen samen een klacht in tegen de arts, ieder vanuit hun eigen belang én het maatschappelijk belang dat de zorg verschoond blijft van een arts die een onveilige werksituatie veroorzaakt door zijn gedrag.

Elk van klagers is ontvankelijk geoordeeld: de besturen omdat zij opdrachtgever zijn (art. 65, lid 1 sub b Wet BIG), de verpleegkundige omdat zij een rechtstreeks eigen belang heeft (art. 65, lid 1 sub a). Dat laatste sluit aan bij de vaste jurisprudentie waarin een collega over een collega kan klagen als de werkzaam-

1 RTG Eindhoven 2 februari 2022, ECLI:NL:TGZREIN:2022:4 heden van de klagende collega aantoonbaar worden gehinderd door de ander.

Over de arts waren al eerder meldingen van arts-assistenten. Na een onderzoek en een verbetertraject hadden de vakgroep en het bestuur van het MSB weer vertrouwen in de arts. Dat bleek echter ten onrechte. Tegenover een verpleegkundig specialist in opleiding (klaagster) gedroeg hij zich korte tijd later en terwijl hij nog in zijn proeftijd zat, opnieuw grensoverschrijdend. De arts was de opleider van de verpleegkundig specialist i.o.

De gedragingen van de arts bestonden onder andere uit veelvuldig storen tijdens de werkzaamheden van de verpleegkundige, seksueel getinte appjes en ongewenste aanrakingen op de werkvloer. Daarnaast heeft de arts als opleider steken laten vallen door slecht bereikbaar te zijn voor artsen en verpleegkundigen in opleiding en heeft hij klaagster handelingen laten uitvoeren waartoe zij bevoegd noch bekwaam was. Uit een rapport naar aanleiding van een melding over de arts bleek dat in 2019 al sprake was van een onveilig leer- en leefklimaat door zijn toedoen. De arts heeft toen van het MSB een officiële waarschuwing gekregen en is in januari 2020 een coachingtraject gestart. Dat is waar het tuchtcollege ook direct op wijst bij zijn beoordeling: de arts was een gewaarschuwd man.

Het college acht zijn handelen ernstig verwijtbaar en verklaart de klacht in al zijn onderdelen gegrond. De arts wordt de maatregel van doorhaling opgelegd, omdat de arts geen enkel zelfinzicht toont, meerdere malen is gewaarschuwd en de kans op herhaling volgens het college groot is. Vanwege het recidiverisico mag hij zich ook niet opnieuw inschrijven in het BIG-register.

Het grensoverschrijdend gedrag tussen arts en patient kent een duidelijk norm die al sinds jaar en dag bestaat: “Het mag niet, het mag nooit”. Een belangrijke doorbraak is deze uitspraak waarin die norm

ook van toepassing wordt verklaard op opleidingssituaties. Een andere doorbraak is dat ziekenhuis en MSB in hun rol van klager een krachtig signaal hebben afgegeven: dit gedrag tolereren wij niet in ons ziekenhuis, maar wij vinden het ook een risico voor de mensen op een eventuele nieuwe werkplek van de arts. Anders hadden zij kunnen volstaan met uitsluitend de beëindiging van de samenwerking. De tuchtzaak was gericht op het algemeen belang van veiligheid van mensen die met de arts moesten en moeten samenwerken. Daarmee is het belang van deze zaak voor iedereen in de zorg groot en met name voor degenen in een opleidingssituatie en degenen die superviseren en opleiden. Het tuchtcollege heeft duidelijk gemaakt dat het een dergelijke klacht inhoudelijk kan en wil beoordelen en serieus neemt.

Deze tuchtzaak was al aanhangig ver vóór de heropleving van de #MeToo beweging waar wij momenteel middenin zitten, maar de uitspraak past naadloos bij de actuele maatschappelijke opvattingen over grensoverschrijdend gedrag. Het begon allemaal met de gevallen van grensoverschrijdend gedrag bij The Voice en de bevestiging daarvan in de aflevering van BOOS van Tim Hofman. In de BOOS aflevering over The Voice, die inmiddels al meer dan 10 miljoen (!) keer is bekeken, vertellen ex-deelnemers en medewerkers van het programma over de gedragingen van vier verschillende mannen die bij of voor The Voice werkten. De aflevering eindigt met een tenenkrommend ‘excuus’ van de grote baas John de Mol, die laat zien dat hij zich als witte man niet bewust is van een angstcultuur. Na de BOOS aflevering verschenen de eerste berichten vanuit Ajax. Marc Overmars is per direct gestopt als directeur voetbalzaken wegens grensoverschrijdend gedrag tegen vrouwelijke collega’s waaronder het versturen van dickpics. Uit onderzoek van het NRC blijkt dat naar aanleiding van de gebeurtenissen bij de The Voice, directeur Van der Sar een mail naar alle medewerkers had gestuurd met daarin een vermelding van de aanwezigheid van een vertrouwenspersoon waar medewerkers meldingen konden maken van ongewenst gedrag. Zo kwamen de meldingen over Overmars binnen en volgde zijn vertrek. Volgens de geïnterviewde vrouwen die bij Ajax werken is er sprake van een haantjescultuur waar grensoverschrijdend gedrag zich heeft kunnen voordoen zonder dat iemand aan de bel trok.

Je kunt geen nieuws-app openen of er staat wel weer een nieuwsbericht over een geval grensoverschrijdend gedrag bij een bedrijf of politieke partij. Wat deze casussen met elkaar gemeen hebben (buiten de gedragingen zelf) is dat de daders in de meeste gevallen man zijn in een machtspositie. Volgens deskundigen is macht, meer dan seks, het centrale element in dergelijke kwesties. Of het nou een zangcoach, een directeur, een Kamerlid of een opleider is, gemeenschappelijk kenmerk is dat ander zich ten opzichte van hen in een afhankelijke positie bevinden en daardoor een gemakkelijke ‘prooi’ zijn. Wanneer zal een arts-assistent in opleiding haar mond opendoen als zij van de supervisor/ opleider afhankelijk is voor haar beoordeling of haar reputatie in de kring van de beroepsgroep? Zeker als dat in woord of gedrag nog eens duidelijk wordt gemaakt dat je mond opendoen repercussies zal hebben.

De vereniging ‘De Geneeskundestudent’ heeft in 2019 een enquête gehouden onder haar leden en daaruit bleek dat 20% van de studenten een seksueel grensoverschrijdende situatie had meegemaakt. Dit gebeurde bijna allemaal tijdens de coschappen. De cijfers die in 2018 in Medisch Contact zijn gepubliceerd laten een nog ernstiger beeld zien.1

In veel publicaties wordt aandacht gevraagd voor de mogelijkheid van meldingen of beschikken over een vertrouwenspersoon. Dat is belangrijk, maar nog

1 Eva Kneepkens en Simone Paauw, #MeToo: artsen gaan niet vrijuit. Medisch Contact 23, 7 juni 2018, p. 14-19.

belangrijker is bewustwording en bespreekbaarheid. Dat is niet met juridische middelen af te dwingen, maar vergt een ander type aandacht. In dat verband noemen we het initiatief van het Amsterdam UMC-locatie Vu. Daar is in 2019 een campagne gelanceerd voor de geneeskunde studenten onder de titel: #zouikwatzeggen. De campagne is bedoeld om het werk- en opleidingsklimaat van de geneeskundefaculteit veilig te houden en om grensoverschrijdend gedrag bespreekbaar te maken. De studenten kunnen bijvoorbeeld weerbaarheidstrainingen volgen. Naast de trainingen en voorlichting heeft de campagne ook een app ontwikkeld waar studenten en medewerkers tips kunnen lezen over het omgaan met grensoverschrijdend gedrag en anoniem een melding kunnen doen. De gekozen vorm waarin de middelen aansluiten bij moderne communicatiekanalen kan ook drempelverlagend werken.

Interne aandacht in ziekenhuizen en externe aandacht in de vorm van maatschappelijk debat zijn nodig. Ook juristen1 en universiteitsbestuurders2 spreken zich uit en dat is goed. Hoe vaker en duidelijker het onderwerp, de relatie met machtsongelijkheid en de onaanvaardbaarheid van dergelijk gedrag in afhankelijkheidsrelaties, wordt besproken, hoe lager de drempel hopelijk zal zijn om dergelijk gedrag aan de kaak te stellen. Voor de zorg is deze uitspraak een goed begin. Kantoor Velink & de Die in Amsterdam

1 Jory Hoogendam en Alex Brenninkmeijer, Waarborgen voor een veilig werk- en leerklimaat voor toekomstige artsen, NJB, 42, 3 december 2021, p. 3479-86. 2 Kaya Bouma, Interview met Rianne Letschert, Carrière maken op de universiteit moet eerlijker en veiliger. De rectot magnificus in Maastricht strijdt voor een systeem zonder machtsmisbruik, Volkskrant 4 september 2021.