Od emancipacije do holokausta - Židovi u Rijeci i Opatiji od 1867.-1945.

Sanja Simper

Od emancipacije do holokausta Židovi u Rijeci i Opatiji, 1867. – 1945.

Muzej grada Rijeke, 21. svibnja – 21. lipnja 2013.

Unutrašnjost židovskog hrama u tadašnjoj Via Pomerio (Silva Bon, Le Comunità ebraiche della Provincia italiana del Carnaro Fiume e Abbazia (1924 −1945), Rim 2004., 50.)

Od emancipacije do holokausta Židovi u rijeci i opatiji, 1867. – 1945.

Zakonskim proglašenjem gra|anske emancipacije Židova 1867. u Austro-Ugarskoj Monarhiji stekli su se uvjeti za intenzivno uklju~ivanje Židova u onodobne tokove kapitalisti~koga razvoja.

Te su okolnosti pogodovale snažnoj imigraciji Židova u tadašnju Rijeku koja se pod izravnom ma|arskom upravom, nakon željezni~kog povezivanja s Budimpeštom, stala ubrzano razvijati u najve}i pomorsko-lu~ki emporij ugarskoga dijela Monarhije. Židovska se zajednica tada oblikovala u svjetlu prevladavaju}eg utjecaja Židova aškenaskoga nacionalnog i kulturnog identiteta te vjerskih tradicija, koji su potjecali iz svih dijelova Austro-Ugarske. Pretežni su udio ~inili ugarski Židovi, zatim, iako znatno manji, Židovi s njema~koga govornog podru~ja i iz Hrvatske. Po~evši od 1890-ih te, još više, od po~etka XX. stolje}a, identitetu zajednice pridonijelo je i useljavanje, mahom siromašnih, ortodoksnih židovskih obitelji iz isto~ne Ugarske i Rusije, koje su bježale zbog op}eg pogoršanja životnih prilika i progona.

Razli~iti razlozi migracija i njima uvjetovane društveno-ekonomske karakteristike useljenika imali su i po doseljenju utjecaja na njihov ekonomski i društveno-profesionalni status. U novoj sredini ve}i se dio bez poteško}a i ubrzano integrirao, pa i znatno asimilirao, ~emu poslije svjedo~i i velik broj mješovitih brakova.

Ve}ina je bila zaposlena u tradicionalnoj, trgova~koj djelatnosti i u slobodnim zvanjima, a manje ih se zaposlilo u javnome sektoru. Znatno su se uklju~ivali i u bankarsko poslovanje, industrijsko poduzetništvo, osiguravaju}e poslove i transport, a mnogi su ~elni ljudi zajednice u to doba bili visoko pozicionirani u nekim klju~nim društveno-ekonomskim, upravnim i institucionalnim strukturama gradskoga života.

Rije~ke Židove, podijeljene od kraja XIX. stolje}a u dvije struje – ve}insku, tzv. reformirane i, broj~ano znatno manju, pripadnike ortodoksne vjerske prakse – službeno je pred vlastima zastupala Židovska op}i­na Rijeka (Comunità israelitica di Fiume) kojoj su se do Prvoga svjetskog rata, kada je u Rijeci živjelo otprilike 3.000 Židova, na ~elu izmijenili predsjednici Sabato Levi Mondolfo (1833. – 1895.), Arminio Neuberger de Hlinik (1847. – 1911.) i Enrico Sachs de Gric (1859. – 1916.).

U okrilju op}ine radilo je više tradicionalnih ustanova raseljenoga židovstva – Društvo Hevra Kadiša (Società Chevra Kadisca in Fiume), Židovsko gospojinsko društvo (Società di beneficenza delle Signore israelitein Fiume) i Rije~ko cionisti~ko društvo Heruth (Circolo Sionistico Fiumano Cherut). Te ustanove svjedo~e o bogatome vjerskom, društvenom, nacionalnom, kulturno-prosvjetnom i politi~kom životu rije~kih Židova sve do Drugoga svjetskog rata. Zbog intenzivnog porasta zajednice do po~etka XX. stolje­}a, stara sinagoga u Via del Tempio više nije dostatna te se do 1903. podiže nov, reprezentativni hram u Via Pomerio, a 1904. obavljena je i inauguracija novog židovskoga groblja na rije~koj Kozali. Židovskim je useljenicima zanimljivu poslovnu perspektivu od kraja XIX. stolje}a nudila i obližnja Opatija koja se zahvaljuju}i ulaganju be~koga Društva južnih željeznica razvijala u elitno morsko i klimatsko lje~ilište na Austrijskom primorju. Ve} do po~etka XX. stolje}a Židovi se ovdje isti~u kao vode}i poduzetnici, hotelijeri, lije~nici i vlasnici prvih sanatorija.

Prvotno su opatijski Židovi bili u podru~noj nadležnosti Židovske op}ine Trst. Po~etak osamostaljenja u zasebnu vjeroispovjednu op}inu obilježilo je 1911. osnivanje Društva za promicanje izraeli}anske vjerske op}ine u Opatiji (Verein zur Förderung einer israelitischen Kultusgemeinde in Abbazia), kojemu se na ~elu nalazio Sigismondo Kurz. Društvo }e uskoro donijeti Statut budu}e vjeroispovjedne op}ine u Opatiji. No

Yitzchak Meir Lipschitz, ortodoksni rabin i šohet rije~ke ortodoksne zajednice, 1924. (vl. Alberto Heimler)

Prisjećam se nekih predblagdanskih večeri, Hrama blagdanski osvijetljenog lampama i mnoštvom svijeća oko Tore na stalku za čitanje […] za Roš hašanu i Jom kipur, staroga zvuka ovnovog roga […] svjećica i veselja Hanuke; vesele povorke za Simhat Toru. Na čelu povorke teški svici, zavijeni i omotani plaštem ukrašenim vezovima […] i sjećam se krova lovorovih grana, podignutog u dvorištu Sinagoge za blagdan Sukot[…] pjesama zbora i pobožne molitve psalama […] i okusa slatkog kruha posutog zrncima maka, čak i okusa, isprva gorkog i oporog, ali novog i čudnog, hostija macesa za Pesah […] sjećam se molitve "Šema Jisrael – Čuj, Izraele!", molitve koja je nedugo zatim odzvanjala tisuće i tisuće puta u plinskim komorama i na rubovima jama za istrebljenje.

(Paolo Santarcangeli, Il porto dell'aquila decapitata, Udine 1988., 91. – 92.)

3

Proslava blagdana Purima u Židovskom omladinskom društvu u Rijeci, 1936. (vl. Lea Halevy Baruch)

Süsskind Rosenbaum, natkantor u židovskom hramu u Ulici Pomerio u Rijeci (vl. Federico Falk)

iako je nadležno Ministarstvo za bogoštovlje i nastavu u Be~u Naredbom od 17. lipnja 1914. to odobrilo, njezino }e konstituiranje, vjerojatno zbog neda}a uzrokovanih Prvim svjetskim ratom, na zahtjev uprave Društva biti odgo|eno do poslijeratnoga razdoblja.

Nakon Prvoga svjetskog rata, ~iji je ishod pridonio raspadu Austro-Ugarske Monarhije i priklju~enju ovih krajeva Kraljevini Italiji, nesigurne politi~ke prilike i osjetan pad gospodarstva utjecali su na promjenu demografije i opadanje broja Židova. Zbog iseljenja, smanjio se udio ugarskih Židova. Istodobno je zabilježeno useljavanje Židova iz isto~noeuropskih zemalja i Italije, a od po~etka 1930-ih i izbjeglica iz nacisti~ke Njema~ke i zemalja pod njezinim nadzorom, koje su u Italiji tražile sigurnost od progona.

U skladu s promijenjenim politi~kim prilikama, rije~ka je židovska op}ina obnavljala svoje djelovanje donošenjem novoga statuta, ali prema još uvijek važe}oj ugarskoj zakonskoj regulativi o židovskim vjerskim op}inama – u razdoblju Rije~ke države, u svibnju 1921., te nakon aneksije Rijeke Kraljevini Italiji, u studenome 1924. godine.

Trgovina tekstilom Giacoma Lufta u Rijeci (vl. Nardo Bonomi Braverman)

4

Ne sjećam se da sam imao vjerski odgoj, niti da sam redovito pohađao sinagogu ili Židovsku općinu. Moji roditelji, iako svjesni svoga židovstva i vjerni svojem podrijetlu, nisu se pridržavali vjerskih propisa.

Odlazili su u sinagogu, ali ne i redovito, samo u vrijeme najvećih praznika: za Pesah, Roš hašanu i za Jom kipur.

(Giulio Stern, iz intervjua, Venecija, 2005.) ...za nas, Rijeka je bila Amerika […] jer je bila lišena antisemitizma koji je bio svojstven zemljama središnje i istočne Europe…(Anna Lager Engel, u: Sergio M. Katunarich, "I rapporti degli ebrei di Fiume con il resto della popolazione", Fiume Rivista di studi fiumani, (nova serija), 8, god. 4., br. 2, listopad 1984., Padova 1984., 27.)

Trgovina odje}om M. Weissa na rije~kom Korzu, razglednica (HR-DARI, Zbirka razglednica)

Ortodoksni Židovi, ~iji se broj od po~etka XX. stolje}a useljavanjem stalno pove}avao, u ovom su razdoblju kona~no ostvarili svoja višegodišnja nastojanja za rješenjem zasebnoga formalno-pravnog statusa. Konstituiranje samostalne Ortodoksne židovske zajednice u Rijeci (L'Unione israelitica ortodossa di Fiume) nakon usvajanja Statuta u kolovozu 1920., bit }e priznato u razdoblju Rije~ke države, 2. prosinca 1921. godine. Pravo službenog zastupanja novoutemeljene op}ine, me|utim, i dalje je prema sporazumu imala starija Židovska op}ina Rijeka. Predsjednik Ortodoksne zajednice tada je bio Ernest Berger. Zajednica je u tadašnjoj Via Galvani (danas Filipovi}eva ulica br. 9). podignula nov ortodoksni hram, prozvan Sinagogom Poljaka.

Rije~ka židovska zajednica, formalno podijeljena u dvije op}ine, nakon donošenja novoga, fašisti~kog zakonodavstva o ustrojstvu židovskih vjeroispovjednih op}ina (Legge Falco) iz 1930. – 1931., službeno je 1932. ipak sjedinjena unutar reformirane Židovske op}ine Rijeka. Sporazumom postignutim izme|u njihovih predstavnika u travnju iste godine dogovoreno je pretvaranje Ortodoksne zajednice u posebnu ortodoksnu Sekciju Adath Ortodossashel Kehal Israel Židovske op}ine Rijeka. Me|utim, odnos izme|u reformiranih pripadnika službeno priznate op}ine i njezine ortodoksne sekcije, ~ije

Bazar Mandria u Opatiji, zgrada u kojoj su se nalazili poslovni prostori prvih židovskih doseljenika (HR-DARI, Zbirka razglednica)

Abraham Schreiber, ortodoksni rabin rije~ke i opatijske židovske zajednice (vl. Shlomo Sofer)

5

postojanje u Rijeci svjedo~i o ugarskome pravnom nasljedstvu i kulturnom utjecaju, bio je do kraja 1937. izrazito konfliktan zbog nastojanja ortodoksnih da, suprotno važe}oj normativi koja nije odobravala supostojanje dviju vjeroispovjednih op}ina u Rijeci, obnove svoju pravnu autonomiju. Izme|u njih je posredstvom Zajednice talijanskih židovskih op}ina u prosincu 1937. dogovoreno preoblikovanje Sekcije ortodoksnih u Confraternita di culto, ~ime je organizacijska autonomija ortodoksnih još više reducirana.

Uz spomenute kulturne i karitativne ustanove rije~ke židovske op}ine, od 1920-ih je aktivno i Židovsko omladinsko društvo (Circolo giovanile ebraico) koje razvija mnogostranu kulturno-prosvjetnu, sportsku i rekreativnu djelatnost, postavši središnjom kulturnom ustanovom ne samo židovske mla|e, ve} i srednje generacije tijekom ~itavoga me|uratnog razdoblja.

Piroska Sternbach sa sinovima Leom Henrykom (lijevo) i Giuszyjem (desno), 1917. (vl. Michael Sternbach) Mihael A. Sternbach, opatijski ljekarnik i prvi predsjednik Židovske op}ine Opatija, 1920. (vl. Michael Sternbach)

Opatijska židovska zajednica tek je krajem 1922. postigla formalnopravno osamostaljenje od trš}anske židovske op}ine. Te je godine Prefektura Julijske krajine u Trstu, na temelju još uvijek važe}eg austrijskoga zakonodavstva o židovskim vjeroispovjednim op}inama na anektiranome podru~ju Julijske krajine, potvrdila Statut nove Židovske op}ine Opatija, nadležne za podru~je politi~koga kotara Volosko. Kao najmla|a i najmanja židovska op}ina u zemlji, uvrštena je prema Zakonu Falco u popis "priznatih op}i­na", zadržavši i u budu}­nosti upravnu samostalnost u odnosu na ve}u op}inu u glavnome gradu Pokrajine, u Rijeci, što je, izme|u ostaloga, bilo važno i zbog opatijskih turisti~kih potreba. Njezin prvi predsjednik bio je Mihael A. Sternbach, poljski Židov koji je u Opatiji držao ljekarnu. Njegov stariji sin, Leo Henryk Sternbach (1908. – 2005.), ro|en u Opatiji, postat }e kemi~ar i znanstvenik svjetskoga glasa, proslavljen kao pronalaza~ lijeka Valium. Iseljenjem Sternbachovih u Poljsku u drugoj polovici 1920-ih, mjesto predsjednika opatijske židovske op­}ine preuzeo je trgovac Bernard Nathan (1878. – 1964.).

Godine 1925. opatijski Židovi odlu~ili su izgraditi sinagogu u Parku Mandria.

Me|utim, nakon po~etnih radova polaganjem kamena temeljca, izgradnja je zbog skupo}e projekta i posljedica gospodarske krize bila trajno odgo|ena, a vjernici su se za potrebe vršenja obreda, kao i do tada, sastajali u manjim i neprikladnim prostorijama, uglavnom hotelskim. Godine 1928. otkupljena je zgrada bivšega hrvatskog Narodnog doma (Vila Zora) u ~ijoj }e velikoj dvorani u prizemlju biti ure|en prostor za sinagogu.

Savršena integracija Židova u društvenom okruženju, ~ije su posljedice bile i snažne asimilacijske težnje, iskazane i uzimanjem udjela u politi~kim i nacionalnim sporovima rije~ke poslijeratne realnosti, nastavila se ostvarivati i pod talijanskom upravom, sve do uvo|enja fašisti~kih protužidovskih zakona 1938., kojima su bili sankcionirani progoni Židova.

Iskoristivši pravo na optiranje za talijansko državljanstvo, koje je stanovnicima ovih krajeva bilo zajam~eno na temelju poslijeratnih mirovnih i drugih me|unarodnih ugovora, ve}ina je Židova nesmetano nastavila uživati dotadašnji društveno-ekonomski status.

6

Ne treba, me|utim, zaboraviti da je u razdoblju konsolidacije fašisti~kog režima od 1925., progresivnom eliminacijom svih sloboda liberalne demokracije i uspostavljanjem konfesionalne države, postupno bio izmijenjen i položaj židovske vjerske manjine. Tada je primjenom novoga, fašisti~kog zakonodavstva o židovskim vjerskim op}inama nametnut kapilarni nadzor i židovskim društvenim strukturama.

Mussolinijeva odluka o uvo|enju antisemitizma kao državne politike s po~etka druge polovice 1930-ih, nije bila donesena pod neposrednim pritiskom nacisti~ke Njema~ke. Uzima se da je to bio autonoman politi~ki izbor, uvjetovan primarno politi~kim razlozima, od kojih su klju~ni talijansko osvajanje afri~koga kolonijalnog carstva, u~vrš}eno savezništvo s nacizmom i isticanje totalitarnih državnih obilježja.

Rasnim zakonima iz 1937. formalizirana je politika rasne separacije u talijanskim afri~kim kolonijama. Iste je godine objavljivanje brojnih antisemitskih tekstova najavilo prijelaz u novu fazu fašisti~koga rasizma, koja }e se verificirati 1938. proglašenjem protužidovskih Odredaba za zaštitu talijanske rase.

Sestre Baruch (zdesna nalijevo) Mira, Lea i Hella, Rijeka, 1933. (vl. Lea Baruch Halevy)

Vlasti su uvo|enje protužidovskih zakona pripremale od po~etka godine poduzimanjem preliminarnih operacija ~iji su odjeci zamjetni i u postupcima najviših politi~kih i upravnih tijela talijanske Kvarnerske pokrajine. Tada zapo~inju i prva popisivanja Židova u pojedinim javnim sektorima: me|u višim ~asnicima u vojsci, me|u sveu~ilišnim profesorima, u razli~itim pokrajinskim i op}inskim uredima i, osobito, u policijskim upravama.

Do 1938. naš se život mogao definirati kao miran i normalan. Bili smo talijanski državljani židovske vjeroispovijesti, a nas tri dobile smo talijansko-židovski odgoj […]

Naravno, išle smo u državnu školu, i sudjelovale, kao i sva djeca, u fašističkom omladinskom pokretu (Piccole italiane i Balilla) […] Nije bilo nikakve kontradikcije između našeg židovstva i našeg talijanskog patriotizma. (Lea Baruch Halevy, iz intervjua 2005.)

Prišlo se i utvr|ivanju pravne definicije "Židova", nužne u nastavku zapo~etih priprema za objavljivanje protužidovskog zakonodavstva.

U istom je razdoblju provedena institucionalizacija tijela pri središnjoj državnoj upravi, kojima je uskoro bila povjerena elaboracija zakonodavstva, a potom i provedba progona. Prvo i najvažnije tijelo utemeljeno je pri Ministarstvu unutarnjih poslova u srpnju 1938. transformacijom Središnjega demografskog ureda u Ured Generalne direkcije za demografiju i rasu (La Direzione generale per la Demografia e Razza, DEMORAZZA).

Prilagodbu državnog aparata provedbi protužidovske politike slijede i u pokrajinama osnivanjem posebnih odjela i ureda pri prefekturama i op}inama. U Kvarnerskoj pokrajini je pri Rije~koj prefekturi bio utemeljen lokalni Ured DEMORAZZA, na ~ijem se ~elu od po~etka nalazio prvi tajnik i savjetnik Prefekture Oscar Jarabek, o kojemu je jednom prigodom rije~ki prefekt Temistocle Testa rekao da je dužnosnik osobito podoban ovoj delikatnoj službi u Kvarnerskoj pokrajini koja ima postotak Židova ve}i od svih ostalih pokrajina Kraljevstva. Istovremeno je i u Op}ini Rijeka unutar mati~noga ureda bio oformljen poseban odjel koji se otad bavio isklju~ivo Židovima. U tim su posebnim uredima bile pohranjene detaljne kartoteke s preciznim osobnim i obiteljskim podacima, redovito ažurirane na temelju rigoroznog pra}enja Židova sljede}ih godina.

Bila sam "Piccola italiana" i vrlo ponosna što sam se mogla pojavljivati u uniformi, osobito kada se radilo o paradama i smotrama.

Sve se promijenilo 17. studenoga 1938. kada su proglašeni novi zakoni za "obranu talijanske rase"…

(Hanna Kugler Weiss, Racconta!

Fiume–Birkenau–Israele, Firenca 2006., 18.)

Omladina židovske ortodoksne zajednice ispred sinagoge (u donjem redu, prva slijeva Hanna Kugler Weiss), 1936. (vl. Hanna Kugler Weiss)

7

Zakon za obranu talijanske rase, novinski napis o donošenju protužidovskih Odredaba za zaštitu talijanske rase (La legge per la difesa della razza italiana, La Vedetta d'Italia (Rijeka), 10. XI. i 11.

XI. 1938. (HR-DARI)

Nakon proglašenja rasnih zakona 1938., život nam se potpuno promijenio! ...Više nisam mogao ići u školu […] Otac je morao napustiti posao, snalazio se s nekakvim malim, usputnim poslovima… (Enrico Breiner, iz intervjua, Trst, 2004.)

Svi najgnusniji argumenti njemačke protužidovske propagande bili su objavljeni u talijanskome tisku ovih dana, tjedana i mjeseci, koji će se pamtiti. Ne samo napadnuto, dezorijentirano i nesretno talijansko židovstvo, već i nežidovski čitatelji zgražali su se zbog laži i klevetničkih novinskih napisa. Nije bilo dana, nije bilo noći… emocije su se smjenjivale jedna za drugom, a neizvjesnost naše sudbine izazivala je sve veću paniku…

(Eugenio Lipschitz, Una storia ebraica, Firenca 2001., 68. – 69.)

Objavljivanjem u srpnju Manifesta rasne obrane postavljena je znanstveno-ideološka platforma fašisti~koga rasizma. Njime je eksplicitno formulirana rasna doktrina i to sa stajališta biološkoga rasizma. Zabrinutost Židova u Italiji izazvala je tvrdnja da postoji ~ista talijanska rasa arijevskoga podrijetla te da Židovi ne pripadaju talijanskoj rasi.

La Difesa della razza, naslovnica rasisti~kog ~asopisa u kojem su javnosti na popularan na~in predstavljene postavke "znanstvenog" rasizma.

8

Istodobno je bilo zamjetno rasplamsavanje razorne antisemitske kampanje, osobito u tisku, obilježene vrtoglavim rastom najrazli~itijih rasisti~kih i antisemitskih napisa. Pod dojmom izloženih argumenata, Rije~anin Eugenio Lipschitz, uznemiren, tih je dana zapisao: Ne samo napadnuto, dezorijentirano i nesretno talijansko židovstvo, ve} i nežidovski ~itatelj zgražali su se zbog upornih laži i klevetni~kih novinskih napisa...

U napadima na Židove od po~etka se uklju~io i rije~ki dnevnik La Vedetta d'Italia, pridonijevši stvaranju klime nepovjerenja i averzije prema njima.

Središnje mjesto uo~i uvo|enja Odredaba za zaštitu talijanske rase zauzet }e rasni popis Židova 22. kolovoza 1938., kojim je nazna~en po~etak otvorenih progona.

U Kvarnerskoj pokrajini tada je bilo evidentirano 1.743 Židova, odnosno osoba "židovske rase", od kojih je u Rijeci živjelo 1.386, u Opatiji 313, a u Lovranu 30.

Okružnica Ministarstva unutarnjih poslova kojom se pokrajinskim prefekturama proslje|uje odredba prema kojoj se Židovima zabranjuje pristup u biblioteke (HR-DARI-008, b. 263, I-1/E-12, br. 1381/42)

Naš se život pomalo počeo mijenjati u svemu. Vođenje hotela trajalo je još kratko vrijeme, onda je prestalo ostavivši moje bez posla i prihoda.

(Giulio Stern, iz intervjua, 2005.)

Nije istina da su "rasni" zakoni prošli neprimjetno ili gotovo neprimjetno, nisu baš svi bili bezazleni, za sve su nastupile teškoće [...] Za mnoge su rasni zakoni imali katastrofalne posljedice: nije više bilo škole, nije bilo posla, neki su izgubili imovinu…

(Teodoro Morgani, …Quarant’anni doppo, Rim 1986., 169.)

9

U Opatiji je zbog revnosti u provedbi popisa, kao osoba "židovske rase" u prvi tren bila evidentirana i Hildegarde (Hilde) Hortenau, izvanbra~na k}i habsburškoga nadvojvode Otta Franza Josefa (1865. – 1906.), mla|ega brata carskog prijestolonasljednika nadvojvode Franje Ferdinanda koji je ubijen 1914. u Sarajevu. Njezina se majka Marija T. Schleinzer poslije udala za pokrštenog Židova dr. Giulija von Hortenaua, zbog ~ega je Hildegarde, nose}i prezime svoga poo~ima, i bila obuhva}ena popisom.

Popisom se potvrdilo da je Rijeka 1938., jednako kao Trst, imala najve}i postotak Židova u Kraljevini Italiji (2,5 %).

Udaljavanje židovskih elemenata iz ureda, novinski napis o otpuštanju Židova iz javnih i državnih službi u Rijeci (L'allontanamento dagli uffici degli elementi giudei, La Vedetta d'Italia (Rijeka), 18. XI. 1938. (HR-DARI)

...Naš će se grad – kao što je dobro znano – moći okoristiti osjetnim rasnim čišćenjem, koje bi više nego ikada moglo prekinuti znatan i podmukao židovski postotak koji je Rijeka dugo podnosila. Svi smo u potpunosti uvjereni u nužnost ovoga čišćenja (ako se želi da gospodarski život u našemu gradu stvarno bude u rukama arijevaca i fašista) […] Više nego ikada u Rijeci, gradu na granici s jednim od najviših židovskih postotaka u Kraljevini, obrana rase zahtijeva odlučnost. Humanu i pravednu odlučnost, ali koja u cijelosti postiže svoj cilj. ("L'allontanamento dagli uffici degli elementi giudei", La Vedetta d'Italia (Rijeka), 18. XI. 1938.) (HR-DARI) Proglas na~elnika Op}ine Rijeka Carla Colussija o zakonskoj obvezi prijave pripadnosti "židovskoj rasi", prosinac 1938.

(HR-DARI-541, L-8-38, Censimento popolazione ebraica, manifesto)

10

Egon Grünberger, Osobna knjižica gra|anskog stanja (Stato Civile) (vl. Miriam Grünberger Calabi)

Ali bijaše smiješno – smiješno? – to što se dogodilo kad su došli takozvani rasni zakoni. Mnogi naši Židovi – oženjeni katolkinjama, možda od djetinjstva preobraćeni ili čak rođeni kao katolici i, ono što je još važnije, u potpunosti "fijumanizirani" i neki od njih fašisti "od prvog trenutka" – zaboravili su, ili skoro, da su takvi (želim reći "Židovi", a ne fašisti).

Bijahu odmah otkriveni od marljivih pretraživača matičnih knjiga ili su se pod prijetnjom vladinih sankcija sami otkrili i prijavili. (Paolo Santarcangeli, Il porto dell'aquila decapitata, Udine 1988., 92.)

Svi dobiveni podaci bili su uvršteni u posebne evidencije osoba "židovske rase", koje su sljede}ih godina poslužile za izbacivanje evidentiranih iz škola i sveu~ilišta, "arijanizaciju" javne uprave i slobodnih profesija, oduzimanje imovine, internaciju i upu}ivanje na izvršenje civilne radne obveze, a u trenutku nacisti~ke okupacije u rujnu 1943. za identifikaciju, uhi}enje i otpremanje u logore smrti.

1., 2. HR – DARI – 472; 3.3.5.2 Progoni Židova, Elenco generale delle persone di razza ebraica residenti nel Comune di Abbazia quali risultano dal censimento 22. VIII. 1938/XVI, comprese ivi persone censite suppletivamente e le persone immigrate posteriormente al detto censimento, 9. I. 1939.

11

U~enici Državne osnovne škole za u~enike židovske rase, Kozala, Rijeka (vl. Nevenka Wortman)

Više nisam smjela pohađati javne škole […] Plakala sam tri dana.

Najteži mi je trenutak bio kada su moje susjede Vera i Zdenka počele umatati knjige i nove bilježnice.

Pokušavale su me tješiti: „Ma što te briga, budi zadovoljna što ne moraš više ići u školu, radit ćeš što želiš..." (Rosemarie Wildi-Benedict, Rosemarie, Piccole memorie 1938 – 1950, Boves 1999., 22.)

Prvi protužidovski zakoni, o Židovima strancima i udaljavanju Židova iz školstva, proglašeni su u rujnu 1938. godine.

Nakon udaljavanja židovskih u~enika iz javnih i privatnih škola, vlasti su zakonima odredile osnivanje posebnih škola, samo za njih.

U Rijeci su u jesen 1938. za isklju~enu židovsku djecu iz Rijeke i Opatije osnovane dvije nove škole: osnovna Državna škola za u~enike židovske rase, Kozala, kao posebna odjeljenja pri državnoj školi, i Privatna židovska srednja škola, pri Židovskoj op}ini Rijeka.

Državna škola za u~enike židovske rase, Kozala, djelovala je u zgradi {kole Alessandro Manzoni, u Ulici Torquato Tasso br. 11. u Rijeci. Vjerojatno zbog malobrojnosti u~enika, nastava se održavala istovremeno za polaznike svih razreda, u suprotnoj smjeni od one koju su poha|ala "arijevska" djeca, kako bi se, prema odredbama vlasti, izbjeglo njihovo "miješanje". Tijekom godina nastavu su izvodili nastavnici Wanda Krieger, Lia Fürst, Michele Brienza, Amedeo Prandi i Giuseppina Superina.

Osjećao sam duševnu bol dječačića koji se nepravedno našao na margini, pokušavajući pod svaku cijenu sačuvati prijateljstvo i bliskost sa starim školskim prijateljima…

(Giulio Stern, iz intervjua, Venecija, 2005.)

"Prijateljice": ajme, koliko bivših školskih kolegica, čak i one koje su mi bile najbliže, koje sam držala pravim prijateljicama […] sada su me jedva pozdravljale ili, bolje, okrenule bi glavu pri susretu na ulici, pravile se da me ne prepoznaju [...] Svaki bi me put stisnulo oko srca. Od nekih sam se prijateljica, primijetivši da se kolebaju, sama udaljila. Vrlo žalosno iskustvo koje je u meni svakako ostavilo traga. (Rosemarie WildiBenedict, Piccole memorie 1938 − 1950, "Rosemarie", Boves 1999., 25.)

U~enici Državne osnovne škole za u~enike židovske rase, Kozala, Rijeka (vl. Nevenka Wortman)

12

Supružnici Eugenio i Giannetta Lipschitz, i djeca Arturo, Magda i Feri, Rijeka, 1930. (vl. Alberto Heimler)

…bili smo već toliko pomireni sa sudbinom i apatični da smo poput žrtvenih janjaca nemoćno čekali buduća događanja, ne znajući kako spriječiti katastrofu. (Eugenio Lipschitz Una storia ebraica, Firenca 2001., 90.)

Kraljevski dekret o opozivu talijanskog državljanstva Eugeniju Lipschitzu i ~lanovima njegove obitelji od 12. prosinca 1938.

(HR-DARI-541, Op}i spisi L-8-38, Cittadinanza D. R. Revoche)

13

Prema izvješ}u rije~koga prefekta T. Teste Ministarstvu unutarnjih poslova, u Opatiji je kao neželjeni element u ovom osjetljivom pograni~nom podru~ju bio uhi}en i predsjednik Židovske op}ine Opatija Bernard Nathan. Nakon zato~enja u zgradi škole Turni}, prema Testinu je prijedlogu interniran u logor Campagna.

(HR-DARI-053, Dosje B. Nathana)

…i danas se pitamo je li stvarno bilo potrebno hvatati nas noću, poput opasnih razbojnika, sprovoditi u pratnji naoružanih agenata miroljubive građane, porezne obveznike, poznate trgovce, stare, poštene činovnike, direktore, profesore, bivše suce, konačno, potpuno bezopasne osobe? Koliko se srozao duh organizatora, koliko je nizak i zao mentalitet onih koji su, bez samozatajnosti i srama, bili u stanju izvršiti ovu zločinačku akciju […] Uvjereni smo kako bi se svaki Židov, da je dobio policijsku obavijest, pokorio službenoj naredbi… (Eugenio Lipschitz, Una storia ebraica, Firenca 2001., 93.)

Privatna židovska srednja škola, uz financijsku je pomo} Zajednice talijanskih židovskih op}ina, po~ela s radom u studenome 1938. privremeno u prostorijama Židovske op}ine i djelomi~no u prostorijama Židovskoga kulturnog društva. U školu se tada upisalo 45 u~enika, vodio ju je profesor Bruno Permutti, a ostatak nastavnoga kadra ~inili su nastavnici otpušteni iz državnih škola. Ne zna se do kada je škola djelovala.

Prema rije~ima bivših polaznika, ugasila se zbog organizacijskih i drugih razloga, prije svega zbog emigracije njezinih nastavnika.

Temeljnim Odredbama za zaštitu talijanske rase iz studenoga 1938., Židovima je zabranjeno sklapanje mješovitih brakova, posjedovanje poduze}a od nacionalnog interesa ili s više od 100 zaposlenih, zemljišta i zgrada u vrijednosti iznad utvr|enih ograni~enja, držanje nežidovske ku}ne posluge i, kona~no, biti djelatnicima državnih civilnih i vojnih uprava. U Rijeci je najavljena primjena Odredaba popra}ena vrlo agresivnim novinskim napisom u La Vedetta d'Italia: ...Naš }e se grad – kao što je dobro poznato – mo}i okoristiti osjet14

nim rasnim ~iš}enjem, koje bi više nego ikada moglo prekinuti znatan i podmukao židovski postotak koji je Rijeka dugo podnosila. Svi smo apsolutno i u potpunosti uvjereni u potpunu neophodnost ovoga ~iš}enja...

Pripadnost "židovskoj rasi", prema zakonski utvr|enim kriterijima, Židovi su morali prijaviti u mati~nom uredu op}ine, kako bi im se oznaka "židovska rasa" (razza ebraica) uvela u mati~ne knjige i registar stanovnika.

Unosila se u sve dokumente, od rodnog lista do svjedodžbe i radne knjižice, izuzevši identifikacijske dokumente i putovnice i to zbog pospješivanja emigracije.

Tijekom 1939. objavljena je zakonska normativa prema kojoj su za Židove uvedena ograni~enja vlasništva nad nepokretnom imovinom te u proizvodnoj i trgova~koj djelatnosti. Posebnim zakonima u podru~ju rada i zapošljavanja odre|eno je brisanje Židova iz registra pretežnog broja zvanja koja su otada mogli obavljati jedino prema židovskim klijentima. Židovi koji su bili osobito zaslužni za državu, me|utim, mogli su ostvariti tzv. diskriminaciju, no njome su bili izuzeti tek iz manjeg broja zabrana. Protužidovski zakoni, kojima su utvr|eni modaliteti progona u razli~itim podru~jima života, objavljivani su do 1942., a mnoge su zabrane uvedene i administrativnim putem.

Primjena ovih zakona bila je sveobuhvatna i sustavna: Židovi su udaljeni iz vojske, izba~eni s radnih mjesta, iz Fašisti~ke stranke i njezinih organizacija, iz kulturnih i sportsko-rekreativnih društava. Nastojalo se poništiti sve što bi svjedo~ilo o nazo~nosti Židova u javnom i društvenom životu, njihov je doprinos morao biti izbrisan u svakoj svojoj manifestaciji; više nisu smjele biti objavljivane njihove knjige, izvo|eni kazališni komadi ili glazbena djela, ulice i institucije se više nisu smjele nazivati njihovim imenima.

Velika ve}ina Židova u Italiji doživjela je proglašenje protužidovskog zakonodavstva kao iznenadan, neo~ekivan i nadasve bolan udarac. Otprilike 6.000 Židova odlu~ilo je emigrirati, pretežno u Palestinu, SAD i zemlje južne Amerike. Bila je to iznimno teška odluka ne samo zbog ekonomskih ili organizacijskih razloga, ve} osobito zbog njihove duboke, višestoljetne ukorijenjenosti u talijanskom tlu.

Dana 18. lipnja 1940. bio sam uhićen i odveden u školu Turnić preuređenu u zatvor s puno stražara koji su patrolirali naokolo i na ulazu s isukanim bajunetama kao dobrodošlicom.

(Teodoro Morgani, u: Teodoro Morgani, …Quarant’anni doppo, Rim 1986., 169.)

Polovična rješenja samo su palijativi i puno puta stvaraju osjećaj da se problem ne želi riješiti do kraja. U pitanju Židova bio sam 100% nepopustljiv u tumačenju dobivenih naredaba i mislim, budući da su sad već bijesni, bili oni stranci ili Talijani, "diskriminirani" ili ne, svi moraju biti udaljeni jer su jednako opasni. (Riječki prefekt Temistocle Testa, u: Antun Giron, "Talijanske vlasti o stanovništvu Kvarnerske pokrajine 1940. i 1942. godine", Vjesnik Historijskih arhiva u Rijeci i Pazinu, sv. XXVI, Pazin – Rijeka 1983., 143.)

Zgrada škole Turni} u Rijeci u kojoj su u ljeto 1940. bili zato~eni rije~ki i opatijski Židovi prije odvo|enja u internaciju (foto @eljko Stojanovi})

15

U Kvarnerskoj su se pokrajini svi segmenti fašisti~ke protužidovske politike od po~etka strogo provodili. To je osobito došlo do izražaja u provedbi zakonske odredbe o Židovima strancima iz rujna 1938., ~ije }e posljedice 1940. otežati mjera internacije Židova.

Tome je najvi{ej mjeri pridonijela osjetljiva vojno-sigurnosna situacija u Pokrajini, uvjetovana pograni~nim položajem u slavenskom okruženju i nazo~noš}u brojnoga slavenskog stanovništva, poglavito nakon ulaska Kraljevine Italije u rat u lipnju 1940. godine. Dodatni su ~imbenik nesigurnosti, prema procjenama lokalnih vlasti, bili razmjerno brojni Židovi, osobito strani državljani, ali i talijanski državljani optanti u ~iju su lojalnost dvojili. Stoga su ih nastojali udaljiti.

U Rijeci i Opatiji je primjenom Zakona o Židovima strancima, koji je osim zabrane prebivališta predvi|ao i opoziv talijanskog državljanstva ste~enog poslije 1. sije~nja 1919., do po~etka 1939. približno 500 osoba (obitelji) izgubilo status talijanskih državljana. Svi su otada bili registrirani kao apatridi, a u pravnom smislu tretirani kao stranci.

Me|u njima je bilo ~ak 406 osoba koje su na temelju poslijeratnih mirovnih ugovora optirale za talijansko državljanstvo. Takva "proširena interpretacija" u primjeni zakona nad osobama koje su ovdje prebivale desetlje}ima, bila je u suprotnosti s važe}im me|unarodnim pravom, zbog ~ega je mjera poslije bila poništena. No zbog nepovjerenja vlasti u lojalnost Židova, ovdje je do daljnjega ostala na snazi u slu~aju pretežnoga broja pogo|enih.

Administrativna odredba o internaciji državljana neprijateljskih država iz lipnja 1940., proglašena kao ratna mjera nakon ulaska Kraljevine Italije u rat, otežala je položaj Židova stranaca i apatrida, koji su u velikom broju internirani u logore ili odvedeni u tzv. slobodnu internaciju.

U Opatiji i Rijeci je tijekom no}i 18. i ranojutarnjih sati 19. lipnja provedeno masovno uhi}enje Židova stranaca te doma}ih apatrida, otprilike 250 – 260 muškaraca u dobi od 18. do 60. godine života.

Nakon višetjednog zato~enja u improviziranome zatvoru u školi Turni} i gradskom zatvoru Via Roma, sedamdesetak je rije~kih i opatijskih Židova, koji su bili ozna~eni kao "opasni u podru~ju", zajedno sa strancima otpremljeno u internaciju koja je za mnoge potrajala do ljeta 1943. godine. Najve}a nazo~nost rije~kih Židova apatrida, uhi}enih u lipnju 1940., kasnije je zabilježena u logorima Campagna, Nereto, Notaresco i Tortoreto te Manfredonia.

Od svibnja 1942. za sve je Židove odre|ena civilna radna obveza koja je uklju~ivala obavljanje fizi~kih poslova, ovisno o op}ini prebivališta.

Kapitulacija Kraljevine Italije i njema~ka okupacija sjevernih i središnjih dijelova zemlje u rujnu 1943. bili su pogubni za Židove koji su se zatekli na zaposjednutom "Židovi podvrgnuti civilnoj radnoj obvezi. Obveza prijave" – naredba rije~kih vlasti o prijavi Židova radi upu}ivanja na izvršenje civilne radne obveze, svibanj 1942. ("Gli ebrei sottoposti a precettazione. L'obbligo della denuncia", La Vedetta d'Italia (Rijeka), 30. V. 1942.) (HR-DARI)

16

podru~ju, osobito na prostoru njema~kih operativnih zona na kojima je Glavna uprava za sigurnost Reicha (Reichssicherheitshauptamt/RSHA) uhi}ivala i deportirala Židove u logore smrti neovisno o formalno suverenoj Talijanskoj Socijalnoj Republici.

Olga Lövy s djecom, Livijom (5) i Reginom (6), iz Opatije; uhi}eni su 15. ožujka 1944. te uskoro otpremljeni u logor Rižarna San Sabba u Trstu, a odatle u logor Auschwitz gdje su odmah po dolasku usmr}eni. (vl. Livija Lövy Karadžija)

Primirje se mnogima činilo kao kraj nevoljama i tragedijama, i dok su mornari na Danteovu trgu u znak veselja bacali kape u zrak i grlili druge vojnike, rekoh svojoj supruzi: "Najgore tek dolazi!" (Teodoro Morgani, u: Teodoro Morgani, …Quarant’anni doppo, Rim 1986., 170.)

Drama počinje 8. rujna 1943. kada smo, nakon prvog trenutka euforije, kada su mnogi povjerovali da su nedaće završile, shvatili da će zapravo tek početi […] Nijemci koji su preuzeli vlast u gradu, trebali su u stvari pokupiti čitave obitelji…

(Gotti Herskovits Bauer, u: Teodoro Morgani, …Quarant’anni doppo, Rim 1986., 60. – 61.)

Marcel Tyberg (Be~, 27. 1. 1893. – 1944.), Opatija, 6. kolovoz 1943. Skladatelj, orguljaš i glazbeni pedagog poljsko-židovskog podrijetla, uhi}en je 4. lipnja 1944. u Opatiji i otpremljen u Rižarnu San Sabba u Trstu. Pretpostavlja se da je nedugo zatim, tijekom deportacije u koncentracijski logor Auschwitz, po~inio samoubojstvo.

U Rijeci i Opatiji, uklju~enima u njema~ku Operativnu zonu Jadransko primorje (Adriatisches Küstenland), najprije su 25. studenoga 1943. blokirani, a zatim i zaplijenjeni svi bankovni polozi Židova. Istodobno su osiguravaju}im ku}ama zabranjene nov~ane isplate u korist Židova. Uhi}enja su, me|utim, bila odgo|ena do po~etka 1944. godine. U Rijeci su prva sporadi~na uhi}enja Židova zabilježena krajem sije~nja 1944. godine. Prema iskazu G. Heimija Wachsbergera, prva obitelj uhi}ena je 21. sije~nja 1944.: supružnici Lazzaro Werczler (53) i Margherita ro|. Walter (53) te njihovi sinovi Guglielmo-Willy (24) i Alessandro-Sandro (24), s prebivalištem u tadašnjoj Via Mario Angheben br. 8 u Rijeci. U velja~i su zapo~ela i sustavna uhi} enja, pri ~emu je njema~koj policiji poslužio popis Židova koji im je ustupila rije~ka Policijska uprava. Temeljem neslužbenog i nepotpunog popisa Židova u Opatiji i Voloskom, koji je njema~koj policiji dostavio agent njema~ke tajne obavještajne službe Luigi Kausch-Buchoffer, u Opatiji su uhi}enja provo|ena od sredine ožujka do lipnja 1944. godine. Prva obitelj – trgovac Jakob Lövy i svi ~lanovi njegove obitelji: k}eri Wilma Lövy-Nochetti i Olga Lövy (39) sa sinom Livijom (5) i k}eri Reginom (6), nastanjeni u Opatiji, Ulica Corso Vittorio Emanuele III. br. 26. – uhi}ena je 15. ožujka 1944. godine. Svi uhi}eni odvedeni su u sjedište Ispostave Policije sigurnosti i službe sigurnosti (Geheime Staatspolizeiamt – Gestapo) u Sušaku, gdje su tijekom višednevnog istražnoga postupka, uz brutalno zlostavljanje, ispitivani o imovnom stanju i sakrivenim dragocjenostima.

17

Sestre Bucci, Tatiana (lijevo) i Alessandra (desno), i Sergio De Simone (u sredini), Rijeka, studeni 1943. (Fondazione Museo della Shoah, Fondo 024 Bucci, doc: AF024.F.003) Sergio De Simone (1937. – 1945.) s brojnim je ro|acima, me|u kojima su bile i sestri~ne Tatiana i Alessandra Bucci, uhi}en u Rijeci i deportiran u Auschwitz. Tamo ga je zloglasni dr. J. Mengele, zajedno s još devetnaestero djece, izdvojio i poslao u logor Neuengamme u blizini Hamburga, za medicinske eksperimente s tuberkulozom dr. Kurta Heissmeyera. U nastojanju da prikriju tragove svoga zlo~ina, zlo~inci su oboljelu i onemo}alu djecu uo~i savezni~kog oslobo|enja i kraja rata objesili u hamburškoj školi Bulenhuserdamm. Tatiana i Alessandra Bucci preživjele su i vratile se ku}i iz Auschwitza.

Putovanje je trajalo skoro tjedan dana […] Bučanje vlaka prikrivalo je jecaj majki, ali ne i očajnički plač djece. Bili su gladni, žedni […] Navečer 22. svibnja naš je konvoj stigao u Auschwitz. (Gotti Herskovits Bauer, u: Teodoro Morgani, …Quarant’anni doppo, Rim 1986., 64)

Iz Sušaka su otpremljeni u Trst i zato~eni u trš}ansku Rižarnu; tamo su neki bili ubijeni, a pretežni je dio teretnim vagonima otpremljen u logor Auschwitz. Ve}ina je odmah po dolasku izdvojena i usmr}ena u plinskim komorama, manji je dio bio odre|en za rad, od kojih je samo nekolicina do~ekala oslobo|enje.

Tamo smo susreli doktora Mengelea, prokletnika […] počeo je odvajati muškarce od žena, pokretom glave i spisima u ruci, slao je ljude lijevo i desno… Poslije su izdvojili tatu… u velikoj gužvi… sve se događalo tako brzo da nismo uopće shvaćali što se događa. Sjećam se da mi je tata pritisnuo usne na čelo, šapćući, mislim, molitvu na hebrejskom. Sve je poljubio u čelo. Bila je to vrlo… vrlo nježna gesta. Ništa nisam razumjela, sjećam se samo njegovih usana. Bio je to njegov pozdrav… (Arianna Szöreny, u: Marcello Pezzetti, Il libro della Shoah italiana. I racconti di chi è sopravvissuto, Torino 2009.)

Prema prvim službenim procjenama iz prosinca 1945., iz Rijeke je u logore odvedeno 250 osoba, od kojih se vratilo svega njih dvadeset. Iz Opatije je vjerojatno deportirano 50 osoba, od kojih je pet preživjelo. U kasnijim je procjenama broj deportiranih znatno uve}an te iako sustavna istraživanja o tome još uvijek nisu provedena, uzima se da je rije~ o malo više od 400 osoba. Uslijed ovakva tragi~nog ishoda, ali i iseljavanja preživjelih u neposrednom pora}u, rije~ka i opatijska židovska zajednica me|uratnog razdoblja, ~iji je život u svim aspektima – društvenom, ekonomskom, kulturnom i politi~kom – svjedo~io o snažnoj prisutnosti u podru~ju od posljednjih desetlje}a XIX., nestaje u silini fašisti~kih i nacisti~kih progona, zbog ~ega se Židovska op}ina u Rijeci vrlo teško obnavljala novim useljenicima, dok je ona u Opatiji u potpunosti ugašena.

Malodobna djeca kao logorski zato~enici (Muzej novej{e zgodovine Lubljana)

18

Istovremeno je izvršena i plja~ka pokretne imovine te zapljena poslovnih prostora Židova.

U požaru nakon eksplozije koju je izazvala njema~ka policija, 30. sije~nja 1944. uništen je židovski hram u Ulici Pomerio, unutrašnjost s namještajem i opremom, uredske prostorije i arhiv te biblioteka. U velja~i 1944. raspuštena je rije~ka židovska op}ina, a njezina imovina zaplijenjena.

Dall'emancipazione all'Olocausto Gli ebrei di Fiume e di Abbazia,1867 – 1945 Alla vigilia delle persecuzioni antisemite dell’Italia fascista, secondo il censimento degli ebrei del 22 agosto 1938 a impostazione razzista, nell’ex Provincia del Carnaro sono state evidenziate più di 1.700 persone, prevalentemente abitanti a Fiume e Abbazia. La loro vita tradizionale, religiosa, educativa e culturale a quel tempo si svolgeva nel seno delle due comunità religiose ufficialmente riconosciute: La Comunità israelitica di Fiume e la Comunità israelitica di Abbazia.

Gli ebrei fiumani e abbaziani provenivano prevalentemente da immigrati dall’ex Monarchia Austro-Ungarica, in prevalenza dagli ebrei ungheresi, e dai paesi dell'Europa centrale e orientale.

Il riconoscimento della piena emancipazione degli ebrei nel 1867 nella Monarchia asburgica, con il quale sono

Ušli smo u baraku karantene i ugledali prizor koji ne mogu zaboraviti: u svakom krevetu na kat bilo je stisnuto četiri do pet osoba u tri reda, čak i na podu… iskežena lica bez zubi, ranjeni, bolesni… Gledali su nas […] kakva će biti naša sudbina?

Hoću li ikada uspjeti izaći iz ovog kaveza, ovog pakla…? (Alessandro Kroo, u: Marcello Pezzetti, Il libro della Shoah italiana. I racconti di chi è sopravvissuto, Torino 2009.)

stati realizzati i presupposti per un loro inserimento intensivo nelle correnti dello sviluppo capitalista di quei tempi, ha dato spunto all'immigrazione massiccia ebraica a Fiume, la quale città, sotto la diretta amministrazione ungherese, dopo il collegamento ferroviario con Budapest, ha iniziato a svilupparsi velocemente come il maggiore emporio marittimo-portuale della parte ungherese della Monarchia. Dalla fine dell’Ottocento, interessanti prospettive di lavoro si offrivano agli immigrati ebrei anche nella vicina Abbazia, l’attraente luogo di cura per una clientela d’élite sul Litorale austriaco.

L'integrazione perfetta in una società estranea all’odio contro gli ebrei, le cui conseguenze risultavano anche nell'intensa tendenza di assimilazione, si realizzava anche nel periodo tra le due guerre sotto l'amministrazione italiana, fino al 1938, quando sono state sanzionate le persecuzioni degli ebrei.

Nell’ex Provincia del Carnaro, dall’inizio tutti i segmenti della politica antiebraica fascista sono stati rigorosamente attuati. A ciò in gran parte ha contribuito la delicata situazione militare e di sicurezza nella Provincia, condizionata dalla posizione geografica di confine nel circondario nemico slavo e dalla numerosa presenza slava, particolarmente dopo l'entrata dell'Italia nella Seconda guerra mondiale, nel giugno del 1940. In base alle stime delle autorità locali, un fattore supplementare d’insicurezza erano i relativamente numerosi ebrei, particolarmente cittadini stranieri, però come pure gli optanti italiani, nella cui lealtà dubitavano. Perciò tentavano di allontanarli da questa zona.

Queste tendenze si sono manifestate in maggior modo nell'applicazione del decreto-legge sugli ebrei stranieri dal settembre del 1938. Dopo l'entrata in guerra dell'Italia, le conseguenze di questo decreto-legge saranno

Ženska baraka u koncentracijskom logoru (Muzej novej{e zgodovine Lubljana)

ancora aggravate dall’internamento degli ebrei stranieri o apolidi e degli ebrei italiani ritenuti pericolosi.

Con l'applicazione del decreto-legge sugli ebrei stranieri, fino all'inizio del 1939, circa 500 persone (famiglie) hanno perso la cittadinanza italiana. Tra queste c'erano a dirittura 406 persone che hanno ottenuto la cittadinanza italiana optando in base ai trattati di pace e internazionali nel primo dopoguerra. Una simile "interpretazione estensiva" dell’decreto, applicata verso le persone che erano pertinenti a questo territorio, non ebbe luogo in altre provincie dell’Italia. Da quel momento sono tutti stati registrati come apolidi, e dal punto di vista legale, considerati stranieri. Come questa misura era contraria alle vigenti norme di diritto internazionale, le autorità fasciste, sommerse da numerosi ricorsi dei danneggiati, hanno predisposto alla fine del 1939 che i suoi effetti verso questa categoria degli ebrei siano annullati. Questo, nell’ex Provincia del Carnaro non ha molto influito al cambiamento della situazione, poiché per causa della mancata fiducia delle autorità verso gli ebrei, le loro richieste per la riconcessione della cittadinanza sono state in maggior parte respinte.

19

Ujutro su vagoni bili širom otvoreni.

Prvi sam put vidjela SS-ovce s njihovim oštrim psima […] Muškarci su odvojeni od žena […] Prošli smo ravnim dijelom usporednim s tračnicama do barake ispred koje su bili glavni SS-ovci koji su izdavali zapovijedi. Onaj u sredini bez imalo je kolebanja pokazivao štapom određujući tko će otići u koji red […] Moja je majka poslana ulijevo, zajedno sa ženama koje su po godinama ili izgledu djelovale iscrpljeno i s onima koje su u naručju nosile djecu ili ih držale za ruku.

Okrenula sam se da je pozdravim. I ona je mene tražila pogledom, onim nježnim, najslađim, očajnim zadnjim pogledom koji me je pratio u svakom trenutku mojeg postojanja. Imala je 44 godine. Vidjela sam i svoga oca u redu s muškarcima koji su još čekali.

Moj ga je brat pridržavao, ali nisu primijetili moj zadnji pozdrav. To je posljednja slika koja mi je od njih ostala. (Gotti Herskovits Bauer, u: Teodoro Morgani, …Quarant’anni doppo, Rim 1986., 65.)

L'internamento degli ebrei stranieri o apolidi e degli ebrei italiani ritenuti pericolosi nei campi e nei comuni dopo l'entrata in guerra dell'Italia, dal 1940 al 1943, è stato attuato in modo radicale dovuto alla numerosa presenza di queste categorie di ebrei, tra i quali anche profughi in fuga dalle persecuzioni nell’Europa antisemita.

Le persecuzioni fasciste hanno provocato a Fiume e Abbazia la privazione degli ebrei dei diritti civili e politici, la discriminazione sociale ed economica, l'impoverimento materiale e hanno provocato una notevole emigrazione.

L’Armistizio dell’8 settembre 1943 e l'occupazione tedesca delle parti settentrionali e centrali del paese, sono state fatali per gli ebrei che si sono trovati sul territorio occupato e in modo particolare, nelle zone d’operazioni tedesche. In queste zone, arresti e deportazioni di ebrei, la Direzione generale per la sicurezza del Reich (Reichssicherheitshauptamt/RSHA) eseguiva, tramite i suoi comandanti supremi e le succursali, indipendentemente dalla formalmente sovrana Repubblica Sociale Italiana.

A Fiume e Abbazia, che nel settembre del 1943 sono state incluse nella Zona d'operazioni del Litorale adriatico (Adriatisches Küstenland), il piano nazista di "soluzione finale della questione ebraica" ha iniziato a realizzarsi il 25 novembre 1943, quando sono stati bloccati e poi confiscati tutti i depositi bancari degli ebrei. Allo stesso tempo è stato vietato alle case d'assicurazioni di fare qualsiasi pagamento in favore degli ebrei.

Gli arresti sono stati però rimandati fino all'inizio del 1944. Non è noto quanti ebrei si trovavano ancora li. A Fiume i primi arresti sporadici sono registrati nel gennaio del 1944. Nel corso del mese di febbraio sono iniziati i sistematici arresti, per i quali i tedeschi si sono serviti dell'elenco degli ebrei cedutogli dalla Questura di Fiume.

Ad Abbazia, gli arresti che hanno avuto luogo in base all'elenco degli ebrei incompleto e non ufficiale, recapitato alla polizia tedesca dall'agente del servizio segreto d'informazioni tedesco Luigi Kausch-Buchoffer di Abbazia, sono eseguiti nel periodo dalla meta di marzo fino a giugno del 1944.

Gli arrestati sono portati, dopo l'arresto, alla sede della Succursale della Polizia segreta di stato (Geheime Statspolizeiamt-Gestapo) Sušak, dove durante il corso dell'istruttoria durata diversi giorni, sono stati brutalmente maltrattati, interrogati sul loro stato patrimoniale e sugli oggetti preziosi nascosti.

Da Sušak sono stati trasportati a Trieste e incarcerati nella Risiera di San Sabba. Lì alcuni sono già stati uccisi e la gran parte deportata in vagoni merce al campo di Auschwitz. La maggior parte subito dopo l'arrivo, come inabile al lavoro è stata separata e uccisa nelle camere a gas, mente dagli altri, che sono stati destinati al lavoro, in pochi sono sopravvissuti e hanno raggiunto la liberazione nel 1945.

Allo stesso tempo, le forze di polizia tedesca hanno rapinato tutte le proprietà mobili degli ebrei. I loro appartamenti e uffici sono stati svuotati; uffici, negozi e magazzini sono stati confiscati. Tutti i negozi ebraici a Fiume sono stati chiusi il 1 maggio 1944, dopo di che non sono più stati aperti.

Nell'incendio provocato dalla polizia tedesca il 30 gennaio 1944 è stato distrutto il Tempio in Via Pomerio, l'interno con le suppellettili e l'arredamento, gli uffici e l'archivio come pure la biblioteca. Nel febbraio 1944 è stata sciolta la Comunità ebraica di Fiume e il suo patrimonio confiscato.

Sulla base delle prime stime del dicembre 1945, da Fiume sono state deportate nei campi 250 persone, delle quali sono ritornate solo 20 persone. Da Abbazia sono state deportate 50 persone delle quali sono sopravvissute solo cinque. Dalle valutazioni fatte in seguito, il numero dei deportati è aumentato e, nonostante le ricerche sistematiche in merito non sono ancora effettuate, si considera che si tratti di più di 400 persone.

In seguito a un tale esito tragico, però anche all'emigrazione dei sopravvissuti nell'imminente dopoguerra, la comunità ebraica fiumana e abbaziana del periodo tra le due guerre, la cui vita sotto tutti gli aspetti – sociale, economico, culturale e politico – testimoniava una forte presenza su questo territorio dagli ultimi decenni dell’Ottocento, scompare nella violenza delle persecuzioni nazifasciste, per le quali ragioni la Comunità ebraica di Fiume si sta difficilmente rinnovando con i nuovi immigrati, mentre quella abbaziana sì e completamente estinta.

20

Logorska odora politi~kih zato~enika u Auschwitzu (Muzej grada Rijeke)

21

Spomenik židovskim žrtvama nacifašizma na rije~kom groblju Kozala podignut 1981.

22

Spomenik židovskim žrtvama nacifašizma na opatijskom židovskom groblju, podignut od ostataka Aron hakodeša iz opatijske sinagoge, 1955.

Izvori i literatura Arhivi i arhivski fondovi Hrvatski Državni arhiv u Rijeci (HR – DARI) Fond 536, Anagrafska zbirka Fond 579, Državna škola za Židove Fond 29, Glavarstvo op}ine Volosko-Opatija Fond 106, Gradska komisija za utvr|ivanje zlo~ina okupatora i njihovih pomaga~a u Rijeci Fond 471, Op}ina Lovran Fond 472, Op}ina Opatija Fond 541, Op}ina Rijeka Fond 008, Rije~ka prefektura Fond 053, Rije~ka uprava policije, Rije~ka kvestura Fond 044, Školsko nadzorništvo Kvarnerske pokrajine Archivio storico Unione Comunità ebraiche italiane (ASUCEI)

Sanja DUKI], "Židovsko pitanje u dnevnom tisku Kvarnerske pokrajine uo~i objavljivanja "Odredaba o zaštiti talijanske rase" 1938. godine", Sveti Vid/Zbornik, XII., Rijeka 2007., 61. – 84.

Luigi FLEISCHMANN, Un ragazzo ebreo nelle retrovie, Firenca 1999.

Guido FUBINI, La condizione giuridica dell'ebraismo italiano, Torino 1998.

Antun GIRON, "Židovsko pitanje u op}ini Opatija (1938. – 1945.)", Problemi sjevernog Jadrana, sv. 7. (glavni urednik Milan Moguš), HAZU Zavod za povijesne i društvene znanosti u Rijeci i Podru~na jedinica u Puli, Rijeka – Zagreb 2000., 143. – 165.

Antun GIRON, "Talijanske vlasti o stanovništvu Kvarnerske pokrajine 1940. i 1942. godine", Vjesnik Historijskih arhiva u Rijeci i Pazinu, sv. XXVI, Pazin – Rijeka 1983., 137. – 153.

Antun GIRON, Zapadna Hrvatska u Drugom svjetskom ratu, Rijeka 2004.

Mirjana GROSS, "Židovi u Habsburškoj Monarhiji u XIX. st.", Gordogan, god.

9., br. 23. – 24, (gl. ured. Branko Matan), Zagreb 1987., 25. – 38.

Fond "Atività dell’UCII dal 1934"

Enzo KRAHL, Life is a fatal disease (Reflections on a Lifetime), New York 2005.

Fond "Attività del Consorzio fino al 1924"

Hanna KUGLER WEISS, Racconta! Fiume – Birkenau – Israele, Firenca 2006.

Jevrejski istorijski muzej u Beogradu (JIM)

Eugenio LIPSCHITZ, Una storia ebraica, Firenca 2001.

Fond Židovska op}ina Opatija

Irvin LUKEŽI], "Židovska dobrotvorna i kulturno-prosvjetna društva u Rijeci", Zbornik Sv. Vid, VI. (gl. ured. Darinko Muni}), Rijeka 2001., 43. – 61.

The Central Archives for the History of the Jewish People Jerusalem – The Eventov Archives (CAHJP – EA)

Teodoro MORGANI, Ebrei di Fiume e di Abbazia (1441 – 1945), Rim 1979.

Fond B-234

Teodoro MORGANI, ...Quarant’anni doppo, Rim 1986.

Tisak

Marcello PEZZETTI, Il libro della Shoah italiana. I racconti di chi è sopravvissuto, Torino 2009.

La Vedetta d'Italia (Rijeka), 1938.

Literatura Alex BAENNINGER, Good Chemistry. The Life and Legacy of Valium Inventor Leo H. Sternbach, New York 2000.

Silva BON, Le Comunità ebraiche della Provincia italiana del Carnaro Fiume e Abbazia (1924 −1945), Rim 2004.

Carlo Spartaco CAPOGRECO, I campi del duce L'internamento civile nell'Italia fascista (1940 – 1943), Torino 2004.

Giacomo SABAN, "I trattati di pace alla fine della prima guerra mondiale e le leggi razziali", Mondo contemporaneo, br. 1 − 2008, Milano 2008., 95. − 122.

Paolo SANTARCANGELI, "Le lingue parlate nella comunità israelitica di Fiume ed Abbazia", Fiume Rivista di studi fiumani (nuova serie) 8, anno 4° − N. 2, ottobre 1984, 10. – 14.

Michele SARFATTI, Gli ebrei nell'Italia fascista. Vicende, identità, persecuzione, Torino 2007.

Ester CAPUZZO, Dal nesso asburgico alla sovranità italiana. Legislazione e amministrazione a Trento e a Trieste (1918 – 1928), Milano 1992.

Sanja SIMPER, "Dr. Leo H. Sternbach’s childhood in Opatija", AMHA Acta Medico-Historica Adriatica 2007; 5(1) (gl. ured. Ante Škrobonja), Rijeka 2007., 91. – 103.

Enzo COLLOTTI, Il fascismo e gli ebrei. Le leggi razziali in Italia, Rim – Bari 2006.

Klaus VOIGT, Il rifugio precario. Gli esuli in Italia dal 1933 al 1945, sv. II., Firenca 1993.

Silvia CUTTIN, Ci sarebbe bastato, Bolonja 2001.

Rosemarie WILDI-BENEDICT, Piccole memorie 1938 − 1950, "Rosemarie", Boves 1999.

23

MUZEJ GRADA RIJEKE Muzejski trg 1/I, Rijeka Od emancipacije do holokausta Židovi u Rijeci i Opatiji, 1867. – 1945.

Izložba 21. svibnja – 21. lipnja 2013.

Urednik

Ervin Dubrovi} Autorica kataloga i izložbe

Sanja Simper Dizajnerica kataloga i izložbe

Vesna Rožman Fotografije

Dean Miculini}

Marija Lazanja Duševi}

David Dezsö Prijevod na talijanski

Aldo Simper

Aleksandar Simper Lektorica i korektorica

Gordana Ožbolt Suradnica u pripremi

Jasna Milinkovi} Ilustracije u katalogu i na izložbi

Državni arhiv u Rijeci

The Central Archives for the History of the Jewish People Jerusalem – The Eventov Archives, Jeruzalem

La Fondazione Museo della Shoah Onlus, Rim

Muzej grada Rijeke Tehni~ki postav izložbe

Safet Baštrakaj Tisak

Tiskara Zambelli Rijeka, svibanj 2013.

Zahvale Boris Zakošek, Ivan Perani}, Mladen Urem, Državni arhiv u Rijeci Alberto Heimler, Federico Falk, Gabriella Adam, Silvia Cuttin, Shlomo Sofer, Mirella Nissim, Michael Sternbach, Miriam Grünberger Calabi, Hanna Kugler Weiss, Lea Baruch Halevy, Adam Smulevich, Nardo Bonomi Braverman, Livia Lövy Karadžija, Ivan ^erešnješ, David Dezsö, Sabrina Žigo, Rina Brumini

CIP zapis dostupan u ra~unalnom katalogu Sveu~ilišne knjižnice Rijeka pod brojem 130202042 ISBN 978-953-6587-67-4