คําบอกแจง
สารบัญ เวียงเจ็ดลิน ปที่ ๕ ฉบับที่ ๒ (๒๕๕๘)
เวี ย งเจ็ ด ลิ น เป น วารสารข อ มู ล ทางศิ ลปวั ฒนธรรม ที่ท างศู นย วั ฒนธรรม ศึ ก ษา มหาวิ ท ยาลั ย เทคโนโลยี ร าชมงคล คําบอกแจง ๑ ลานนา ไดทําการศึกษา คนควาและเรียบ เรี ย ง เพื่ อ เป น การนํ า ความรู นั้ น ไปสู ผู ที่ สรุปองคความรูประเพณีทานกฐิน สนใจและบุคคลทั่วไปใหไดรับทราบขอมูล มทร.ลานนา ๒ อันเปนประโยชนในการศึกษาและสามารถ นําไปพัฒนาตอยอดได ปุปผาลานนา : เอื้องผึ้ง ๑๑ ในฉบั บ นี้ เป น การนํ า เสนอองค ความรู ที่ ไ ด จ ากการจั ด ทํ า รู ป แบบราชรถ ราชรถบุษบกปราสาทราชมงคลลานนา ๑๔ บุ ษ บ ก ใ น ล า น น า โ ด ย ม ห า วิ ทย า ลั ย เทคโนโลยี ร าชมงคลล า นนา ออกแบบใน การจั ด สร า ง มี ที่ ม าที่ ไ ปอย า งไร แต ล ะ องคประกอบมีความหมายเชนไร ตลอดถึง ปกหนา – ปกหลัง เรื่องราวอื่นๆ ทางศิลปวัฒนธรรม ติดตามได จิตรกรรมฝาผนังวัดภูมินทร อ.เมือง จ.นาน ภายในเลมนี้ ดวยจิตคารวะ ศูนยวัฒนธรรมศึกษา มหาวิทยาลัยเทคโนโลยีราชมงคลลานนา “เวียงเจ็ดลิน” เจาของ : ศูนยวัฒนธรรมศึกษา มหาวิทยาลัยเทคโนโลยีราชมงคลลานนา ที่ปรึกษา: ชัยปฐมพร ธนพัฒนปวงวัน, วิภาพรรณ ติปญโญ, คชานนท จินดาแกว
และ
หัวหนาศูนยวัฒนธรรมศึกษา ทุกเขตพื้นที่ บรรณาธิการ: ศักดิ์นรินทร ชาวงิ้ว กองบรรณาธิการ: วันทนา มาลา, อุไรพร ดาวเมฆลับ พิสูจนอกั ษร: วิภาพรรณ ติปญ โญ ออกแบบจัดทํารูปเลม: ธนพล มูลประการ พิมพที่: แม็กซพรินติ้ง (MaxxPRINTIMG) โทร. ๐๘๙-๖๓๕๖๔๑๓, ๐๕๓-๒๒๑๐๙๗ ๑๔ ถ.ศิริมังคลาจารย ซ.สายน้าํ ผึง้ ต.สุเทพ อ.เมือง จ.เชียงใหม ๕๐๒๐๐ ๑
สรุปองคความรูประเพณีทานกฐิน มทร.ลานนา
*
ถอดองคความรูโดย นางสาววิภาพรรณ ติปญโญ หลังออกพรรษาหนึ่งเดือน คือจะเริ่มตั้งแต ๑ ค่ําเดือนสิบเอ็ด ถึง ขึ้น ๑๕ ค่ําเดือน สิบสอง ภาคกลาง หรือ แรม ๑ ค่ําเดือนเกี๋ยง ถึง ยี่เปงของทางลานนา กฐิน แปลวา ไมสะดึง ดวยการตัดเย็บผาเปนจีวรนั้นจะตองใชไมสะดึงในการขึงผา ใหตึงเพื่อสะดวกในการตัดเย็บ การที่ไดผาที่ตัดเย็บจากไมสะดึงนี้ ทําใหเรียกวา ผากฐิน โดย ความหมายแลว จะหมายถึง ผาพิเศษที่พระพุทธเจาทรงอนุญาตแกภิกษุในระยะกฐินกาล ความเปนมาของประเพณีทานกฐินนั้น สืบเนื่องมาแตสมัยพุทธกาล สมัยหนึ่งขณะที่ พระพุทธเจาประทับอยูที่เชตวันมหาวิหาร ครั้งนั้นภิกษุชาวเมือง ปาไฐยญะ (ตะวันตกแควน โกศล) ปรารถนาจะเดินทางไปเขาเฝาพระพุทธเจา ครั้นพอถึงชวงเขาพรรษาพอดี เลยจํา พรรษาอยูที่เมืองสาเกตตลอด ๓ เดือน ครั้นพอออกพรรษาก็รีบรุดดั้นดนเดินทางไปยังเชตวัน มหาวิหารดวยความยากลําบาก ครั้งนั้นนางวิสาขาอุบาสิกา ไดเห็นความยากลําบากของภิกษุ สงฆเหลานั้นจึงกราบทูลพุทธานุญาตจากพระสัมมาสัมพุทธเจา ซึ่งพระองคก็ทรงอนุญาตให นางวิสาขา ถวายผากฐินได และอนุญาตใหภิกษุเหลานั้นกรานกฐินได ซึ่งไดอานิสงสสําหรับ พระภิกษุสงฆทางพระวินัย ขอกําหนดเกี่ยวกับกฐิน ๑. จํานวนพระสงฆในวัดที่จะทอดกฐินไดนั้น จะตองมี ตั้งแต ๔ รูป ขึ้นไป ๒. พระสงฆที่จะมีสิทธิ์ไดรับผากฐินนั้นจะตองจําพรรณนาในวันนั้น ครบ ๓ เดือน ๓. การกําหนดเวลา จะตองอยูในชวงหนึ่งเดือนหลังออกพรรณนา ๔. หามพระในวัดไปเที่ยวขอกฐินทั้งโดยตรงและโดยออม ไมวาจะขอทางวาจา หรือหนังสือเพื่อเชิญชวนใหมาทอดกฐินในวัดของตน เปนการผิดพระวินัย ทํา ใหกฐินนั้นเปนโมฆะ กฐินแบงเปน ๒ ประเภท คือ กฐินหลวง คือ กฐินพระราชทานที่พระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัวเสด็จไปทอดดวย พระองคเองหรือโปรดเกลาฯ ให 0
*
นักวิชาการศึกษา ชํานาญการพิเศษ ศูนยวัฒนธรรมศึกษา มหาวิทยาลัยเทคโนโลยีราชมงคลลานนา ๒
พระบรมวงศานุวงศ องคมนตรี ขาราชการ เปนตัวแทนไปทอดยังวัดที่เปนพระอารามหลวง โดยแบงเปนประเภทยอยๆ ได ๓ ประเภท ดังนี้ ๑. กฐินที่กําหนดเปนพระราชพิธี มีการออกหมายกําหนดการเสด็จพระราชดําเนิน ไวอยางเรียบรอย ปจจุบันมีอยู ๑๖ วัด ๒. กฐินตน คือ กฐินที่พระเจาแผนดินเสด็จพระราชดําเนินไปถวายกฐินที่มิใชวัด หลวง และมิไ ดเ สด็ จไปอยา งเปน ทางการหรื อย างพระราชพิธี แตเ ปน การ บําเพ็ญพระราชกุศลสวนพระองค ๓. กฐินพระราชทาน เปนกฐินที่พระเจาแผนดินพระราชทานผาของหลวงแกผู กราบบังคมทูลขอพระราชทานเพื่อไปถวายยังวัดหลวง
ขบวนอัญเชิญกฐินพระราชทาน
กฐินราษฏร คือ กฐินที่ผูมีจิตศรัทธาผูใดผูหนึ่งประสงคที่จะทอดยังวัดราษฏรวัดใด วัดหนึ่ง หรือกลุมคณะกลุมใดกลุมหนึ่งทอดถวายก็ได หากเปนกลุมคณะอาจจะเรียกวา กฐิน สามัคคีก็ได ๓
กลางพรรษากอนถึงชวงกฐินเจาศรัทธาผูที่ประสงคจะทอดกฐินจะตองไปจองหรือ แสดงความจํานงตอวัดนั้นๆ วาจะทอดกฐินแลวปดประกาศหนังสือไวที่วัดนั้นๆ เมื่อมีการจอง แลววัดหนึ่งๆ จะทอดกฐินไดปละครั้งเทานั้น สวนที่เปนอารามหลวงไมตองจองกฐินเสมือนได จองกฐินไวแลว แตถาเปนวัดราษฏรจะตองจองทุกครั้งไป แมวาเปนพระเจาแผนดินจะเสด็จ ไปวัดราษฏรก็จะตองจองเชนเดียวกัน
ขบวนแหองคกฐิน
เครื่องประกอบพิธีกรรมในการทอดกฐิน ประกอบดวย ๑. ผากฐิน คือ ผาไตร ๑ ชุด ๒. ผาสําหรับคูสวด ๒ ไตร และผาไตรหรือจีวร ที่ถวายพระอันดับทุกรูป ๓. เครื่องบริวารกฐิน ไดแก เครื่องไทยทานถวายพระสงฆ หรือเครื่องใชตางๆ ภายในวัด เปนตน ๔. เงินปจจัย ของเจาภาพและผูมารวมทําบุญถวายวัดและพระสงฆที่มารวมพิธี ๕. เครื่องประกอบการทอดกฐิน ตุงรูปจระเข และตุงรูปตะขาบ ขนาดประมาณ ๑x๕๐ เซนติเมตร ผูกติดคันไมรวก นําหนาขบวนแห
๔
เมื่อมีเครื่องประกอบพิธีครบถวน พอใกลถึงวันงานก็จะเตรียมงานในวันนี้สําหรับ ทางภาคอีสานของไทยนั้น ก็จะมี การแปลงทางกฐิน คือ การตกแตงถนนหนทางที่ขบวนกฐิน จะผาน ทางสวนไหนที่ชํารุดก็จะชวยกันซอมแซมใหขบวนกฐินผานไปดวยความสะดวก ในวัน งานจะมี ก ารแห อ งค กฐิ น ทั้ ง ทางบกและทางน้ํ า ขบวนจะยิ่ ง ใหญห รื อ งดงามที่ ขึ้ น อยู กั บ เจาภาพ หากเปนกฐินพระราชทานก็จะมีพิธียิ่งใหญ ดังเชน กระบวนพยุหยาตราชลมารค หรือพยุหยาตราสถลมารค เปนตน ยังมีอีกกฐินอีกประเภทหนึ่ง คือ จุลกฐิน ตองใชคนจํานวนมากมีการจัดเตรียมผา ตั้งแตเปนยวงฝาย มีการอีดฝายเอกเมล็ดออก ยิงฝาย ปนฝายเปนเสนใจ ทอออกมาเปนผืน ตัดเย็บยอมใหเสร็จภายในวันเดียวแลวเอาถวายเปนผากฐิน อานิสงสสําหรับผูทอดกฐิน จะไดรับอานิสงสหลายประการ เชน ๑. เชื่อวาไดถวายทานภายในกาลเวลากําหนด ที่เรียกวา กาลทาน การใหทาน ตามกาล หรือตามระยะเวลานั้น ในพุทธสุภาษิตกลาววา ผูใหทานตามกาล ความตองการที่เกิดขึ้นตามกาลของผูนั้นยอมสําเร็จได ๒. เชื่อไดวาสงเคราะหพระสงฆ ผูจําพรรษาใหไดผลัดเปลี่ยนผานุงหมใหม แมนผา กฐินนั้นจะตกแกภิกษุรูปใดรูปหนึ่ง ก็ไดชื่อวาถวายแกพระสงฆสวนรวม ๓. เชื่อวาไดบํารุงพระพุทธศาสนา สงเสริมผูประพฤติดี ปฏิบัติชอบใหเปนหลัก เปนตัวอยางแหงคุณงามความดีของประชาชนสืบไป ๔. จิตใจของผูทอดกฐินทั้ง ๓ กาล คือ กอนทอด กําลังทอด และทอดแลว ที่เสื่อม ใสศรัท ธาและปรารถนาดีนั้น จัดเป นกุศลจิ ต คนที่ มีจิตเป นกุศลย อมไดรั บ ความสุข ความเจริญ ๕. การทอดกฐินทําใหเกิดสามัคคีธรรม คือ การรวมมือกันทําคุณงามความดีจะ เห็นไดวา อานิสงสของการถวายผากฐินนั้น ไดอานิสงสอยางมาก การปรารถนาที่จะทอดกฐินนี้มิ ไดมีเ ฉพาะผูคนเทานั้น แมสั ตวก็ยั งอยากไดบุ ญ ดังเชนมีธงรูปจระเขและตะขาบ ปกไวตามวัดที่ทอดกฐินแลว ดวยมีเรื่องเลาคลายกันวา มีอุบาสกครั้งหนึ่ง แหกฐินไปทางน้ํา ไดมีจระเขตัวหนึ่งอยากไดบุญดวย จึงอุตสาห วายน้ําตามเรือไป แตยังไมถึงวัดไดหมดแรงลงเสียกอน จึงบอกอุบาสกคนนั้นวา ตนเองเหนื่อย จนไปตอไมไหว วานใหอุบาสกคนนั้นเขียนรูปตนที่เปนเพศจระเขนั้นดวย เพื่อเปนสักขีพยาน ๕
วาไดไปรวมในการกุศลดวย ดังนั้น อุบาสกผูนั้นจึงวาดรูปจระเขยกเปนธงในวัดครั้งแรก และ ยัง มี ผู ตี ความอี กประการหนึ่ ง ว า ด ว ยสมัย โบราณ การบอกเวลาหรื อ บอกทิ ศ ทางในการ เดินทางนั้นจะตองใชดวงดาวในการบอกทิศทางและเวลาในเวลากลางคืน โดยดาวจระเขนั้น จะขึ้นตอนใกลสวาง การทอดกฐินแตโบราณนั้นการเดินทางลําบาก ยิ่งบานอยูไกลจะตองออก เดินทางแตยังมืด ทําใหดาวจระเขจึงมีความสําคัญในการทอดกฐินและทําธงจระเขขึ้นในคราว ทอดกฐิน การทอดกฐินจึงอยูในความศรัทธา ความเชื่อ และเกื้อกูลค้ําจุนศาสนาจึงเปนที่นิยม กันกวางขวางในปจจุบัน
แนวทางการปฏิบัติ-ขั้นตอนพิธีการ
พิธีสมโภชกฐินสามัคคี มหาวิทยาลัยเทคโนโลยีราชมงคลลานนา วัน ............................ เวลา ๑๙.๐๐ น.
--------------------------------------เวลา กําหนดการ การปฏิบตั ิ ๑๘.๓๐ น. คณะผูบริหาร คณาจารย เจาหนาที่ นักศึกษา - คณาจารย บุคลากร และ พรอมกัน บริเวณพิธี นักศึกษา - ฝายลงทะเบียน และฝาย ตอนรับ - ฝายตอนรับพระสงฆเจริญพระ พุทธมนต ๑๙.๐๐ น. พิธีกรเรียนเชิญประธานในพิธี - จุดธูปเทียน บูชาพระรัตนตรัย - เตรียมเจาหนาที่เชิญเทียนชนวน - ประเคนขันขอศีล ใหแกประธานในพิธี - จุดเทียนพระพุทธมนต (ที่บาตร น้ํามนต) พรอมประเคนใหแกประธานสงฆ มัคทายก - ประธานสงฆใหศลี - กลาวนําไหวพระ บูชาพระรัตนตรัย - พระสงฆรูปที่ ๓ สวดบทชุมนุม - กลาวคําสมาทานเบญจศีล เทวดา ๖
- อาราธนาพระปริตร พระสงฆ จํานวน....................รูป เจริญ พระพุทธมนต มัคทายกกลาวนําถวายเครื่องจตุปจ จัย ไทยทาน
- ผูรวมพิธี ประนมมือ รับฟงการ เจริญพระพุทธมนต - ฝายพิธีการ จัดเตรียมไทยทาน วางไวหนาโตะหมูบูชา และหนา พระสงฆ มัคทายก จํานวน......ชุด พิธีกร เรียนเชิญเจาภาพ จํานวน......... ทาน - พิธีกร อานรายนามเชิญเจาภาพ เขาประเคนเครื่องจตุปจจัยไทยทาน กัณฑพระ - ฝายพิธีการ จัดเตรียมน้ํากรวดให พุทธ พระสงฆ และมัคทายก จํานวน ชุด เจาภาพจํานวน........ชุด - พระสงฆอนุโมทนา - ผูรวมพิธีประนมมือรับพรจาก - มัคทายก (อาจนําทองบทแผเมตตา อิตัง ตา พระสงฆ - ผูบริหารกรวดน้ําอุทิศสวนกุศล นะ กั๋มมังฯฯ) นิมนตประธานสงฆประพรมน้ําพระพุทธมนต - ฝายพิธีการ คอยอุมบาตร แกเจาภาพและผูเ ขารวมพิธี น้ํามนต ติดตามประธานสงฆ -เสร็จพิธ-ี การแสดงและมหรสพสมโภช
การเจริญพุทธมนต สมโภชองคกฐิน
๗
แนวทางการปฏิบัติ - ขั้นตอนพิธีการ
เวลา ๐๘.๓๐น.
๐๙.๐๐น.
พิธีทอดกฐินสามัคคี มหาวิทยาลัยเทคโนโลยีราชมงคลลานนา วัน ............................... เวลา ๐๙.๐๐ น. --------------------------------------กําหนดการ การปฏิบตั ิ ขบวนแหกฐินสามัคคี เดินทางมาถึง ................. - ฝายพิธีการจัดเตรียมความ พรอม - ฝายตอนรับ คอยอุปฏ ฐาก พระสงฆ พิธีกร เรียนเชิญประธานในพิธี - เตรียมเจาหนาที่เชิญเทียน - จุดธูปเทียน บูชาพระรัตนตรัย ชนวนใหแก ประธานในพิธี - ประเคนขันขอศีล และประเคนตาลปตร มัคทายก - กลาวนําไหวพระ บูชาพระรัตนตรัย - ประธานสงฆใหศลี - กลาวคําสมาทานเบญจศีล พิธีกร - ฝายพิธีการ จัดเตรียมพาน - เรียนเชิญประธานในพิธี กลาวคําถวายผา กฐิน แวนฟา สําหรับวางผาไตร - ประธานในพิธีประคองผาไตร (ผากฐิน) ยืน เอก ๑ ไตร ไตรรอง ๒ ไตร (รวม ๓ ไตร) หันหนาไปยังพระพุทธรูปประธานในวิหาร กลาว “นะโม ฯ” ๓ จบ - ฝายพิธีการ จัดพิมพคํา - จากนั้นประธานในพิธีประคองผาไตร (ผา กฐิน) กลาวถวายผากฐิน ติดบนผา ยืนหันหนามายังพระสงฆทั้งปวง กลาวคําถวาย ไตรเอก (สําหรับประธาน ผากฐินสามัคคี อาน) - ประธานในพิธี นําผากฐิน วางบนพานแวนฟา ๘
สําหรับไตรเอก (สําหรับพระสงฆผคู รองกฐิน) - ประธานในพิธีกลับมานั่งที่รับรอง จากนัน้ จะเปนชวงพิธีสงฆ (อุปโลกนกฐิน) - พระสงฆทั้งปวง ประกอบพิธีอุปโลกนกฐิน (เพื่อ มอบผากฐินใหแกพระสงฆผูสมควรไดเปนผูครอง ผากฐิน) - พระสงฆเปลงเสียงสาธุการ มีมติมอบผากฐิน ใหแกพระสงฆรูปใดรูปหนึ่ง พิธีกร - เรียนเชิญประธานในพิธี เขาถวายผากฐิน สามัคคีแกพระสงฆผูครองกฐิน พรอมเครื่อง บริวารกฐินทั้งหมด - เรียนเชิญคณะเจาภาพ จํานวน................ทาน เขาประเคนเครื่องจตุปจจัยไทยทาน จํานวน .................ชุด ตามลําดับ
- ในพิธีเงียบสงบ เพื่อฟงการ อุปโลกนกฐิน
- ฝายพิธีการ เตรียมเครื่อง บริวารกฐินทั้งหมดมอบ ใหแกประธานในพิธี เพื่อ ถวายพระสงฆผูครองผากฐิน - ฝายพิธีการ จัดเตรียมไทย จตุปจจัยไทยทาน จํานวน ............ชุด - ฝายพิธีการ จัดเตรียมที่ กรวดน้ําสําหรับเจาภาพ จํานวน..............ชุด พิธีกร - ฝายพิธีการ จัดเตรียมยอด - เรียนเชิญเจาภาพ อานยอดปจจัยการทอดกฐิน จตุปจจัยการทอดกฐิน สามัคคี (หากมี) สามัคคี - พระสงฆทั้งปวงอนุโมทนา - ผูรวมพิธีประนมมือรับพร - มัคทายก (อาจนําทองบทแผเมตตา อิตัง ตานะ จากพระสงฆ กั๋มมังฯฯ - ผูเ จาภาพกรวดน้ํา - เรียนเชิญเจาภาพ เขารับวัตถุมงคลจากประธาน - ฝายพิธีการ จัดเตรียมวัตถุ สงฆ มงคล -เสร็จพิธ-ี ๙
พิธีถวายผากฐิน
พิธีถวายผากฐิน กลาวคําถวายผากฐิน
๑๐
ปุปผาลานนา: บุบฯฯาล้าฯ¢ เอื้องเผิ้ง
เอิฯงเผิฯ
“งาม เลอล้ําเปนที่หนึ่ง กลีบเหลือง ปานน้ําผึ้ง เจาเอยเอื้องผึ้งสาวดอย….” เสียงเพลงอันเปนอมตะของศิลปนผูลวงลับ จรัล มโนเพ็ชร ไดขับขานความงามของ ดอก ‘เอื้องผึ้ง’ ไวอยางงดงาม เฉกเชนความงามของสาวลานนา ที่ออนหวาน และจับใจ และ จะมาคูกับ(หนุม)จันผา อันสงางามที่ “ขึ้นเคียงคูกัน นิรันดรเอย…” หลายคนอาจจะ ประทั บ ใจกั บ เนื้ อ เพลงอั น โศกเศรา รั นทดกั บ หนุ ม จัน ผา และสาวเอื้ อ งผึ้ ง และคิ ด ว า เรื่องราวความเปนมานั้นคงเปน ดังตํานานรักอันโศกเศราและ สวยงามตามที่ เ นื้ อ เพลงว า ที่ ส ว ย ง า ม เ พ ร า ะ ว า ไ ม ไ ด โศกเศร า ด ว ยผิ ด หวั ง ในรั ก เหมื อ นกั บ เรื่ อ งราวของสาว เครื อ ฟ า หรื อ ว า สาวบั ว บาน (ตามที่ เ ล า ลื อ กั น ) หากแต เพราะโศกด ว ยคิ ด จะมอบสิ่ ง สวยงามใหกับนางอันเปนที่รัก แตบุญของทั้งสองไมอยูเคียงคู กั น ในใต ฟ า เมื อ งคน จึ ง กลั บ เพศเป น สิ่ง ที่ สวยงามนั้น แทน อันเปนดอกเอื้องผึ้งและจันผา ตามเท็จจริงแลวนั้น เปนตํานานที่สรางขึ้นใหม เกิดขึ้นเมื่ออายจรัล ไดเขียนและรอง เพลง “เอื้องผึ้ง – จันผา” ครั้งแรกนั่นเอง เปนการเรียงรอยเอาความสวยและออนหวาน ของ ดอกเอื้องผึ้ง ผูกพันเขากับความเขมแข็งทรหดสงางามของจันผา เพียงเทานั้นจริง ๆ ๑๑
ดอกเอื้องเผิ้ง ก็คือ ดอกเอื้องผึ้ง เพราะวาคนลานนาจะออกเสียงสระอึ เปนสระเออ จึ ง ออกเสี ย ง “ผึ้ ง ” ว า “เผิ้ ง ” เอื้ อ งเผิ้ ง นี้ ใช เ รี ย กกล ว ยไม ช นิ ด Dendrobium aggregatum Roxb.และ Dendrobium lindley Steud. เปนกลวยไมสกุลหวาย ที่ตอง อาศัยการยึดเกาะอยูบนตนอื่น ลําตนอวบอวนคลายหวีกลวย สีเขียวสดและใบอวบน้ําสีเขียว สด หนึ่งตนมีหนึ่งใบ ชอดอกสีเหลือพราวหยาดยอยหอยลง กลีบแตละกลีบมีสีเหลือง แลวจะ คอย ๆ เขมขึ้น จนเปนสีเหลืองอมสม และมักจะออกดอกไลเลี่ยกันทั้งกอ จนเปนดอกเอื้อง เผิ้งชอใหญ ที่สงกลิ่นหอมอบอวลคลายกลิ่นหอมของน้ําผึ้งเลยทีเดียว ยิ่งอากาศรอนเทาไร กลิ่นหอมของดอกเอื้องเผิ้งอวลอบ หากกลายเปนแมลงภูเผิ้งได ก็จักบินไปตอมไตชมชื่นไมรู วาย กลีบดอกที่เหลืองบาง เปนชอพุมไสวนั้น ไดถูกจําลองมาเปนเครื่องสักการะ บูชา พระพุทธ หรือใชในงานพิธีกรรมตาง ๆ เชนงานบวชนาค การอบรมสมโภชพระพิมพาสารูป ของพระพุทธเจา ก็จะมีตนเผิ้งเปนเครื่องสักการะ ตนเผิ้ง ทํามาจากขี้เผิ้ง ที่ปนเปนกลีบดอก เอื้องเผิ้ง เขาติดกับกานกิ่ง ออกมาเปนพุม เปนตนเผิ้ง ทั้งสี ทั้งรูป และทั้งกลิ่น ลวนจําลอง ออกมาไดอยางไมมีที่ติ เปนศิลปะที่ถายทอดออกมาจากใจ จากนอมนําศรัทธาตอพระศาสนา ดวยสองมือที่กรําดินและกรานงานในทุงในนา เปนการใช จิตใจและธรรมชาติหลอหลอม รวมกัน เพื่อศรัทธาตอสิ่งที่เคารพบูชา ยามเมื่อลมรอนพัดผานของเดือน ๕ เดือน ๖ เหนือ ปาบางสวนเริ่มทิ้งในหลังจากที่ เปลี่ยนสีมาในยามฤดูหนาว ตนไมบางตนเหลือแตกิ่งกานสาขา ตนไหนที่อยูที่ลุมชุมน้ําก็ยังคง มีใบเขียวเต็มตน ปายามนี้ชวนใหเหงาวิเวกวังเวงยิ่งนัก ลมรอนโชยผาน สีนา้ํ ตาลของตนไม ใบไมที่หลนเกลื่อน ดูทึบทึมแหงผากในหัวใจ ยามใดที่ตาไปสัมผัสตอง ใจไปจับติดทีด่ อกสี เหลืองบาง กลิ่นหอมหวาน ก็เหมือนกับน้ําทิพยที่ชโลมลงบนหัวใจทีแ่ หงผากในยามแลงเชนนี้ ดังในบทชมกลวยไมใน “กาพยเจี้ย จามเทวี – วิรังคะ” ของทานอาจารยไกรศรี นิม มานเหมิ น ทร ว าไว ใ นช ว งที่ ฤ ๅษี ว าสุเ ทพ พาพระนางจามเทวี ขึ้ น มาจากละโว สู เ มื อ ง หริภุญไชย ดังนี้ …เอื้องเผิ้ง เอื้องคํางาม บานติดตาม คูกันไป สาวสาว ลานนาไทย ปกเอื้องไว ที่มวยผม สงกรานต งานสนุก สาดน้ําชุก อภิรมย หนุมใต ทองนิยม มาเฝาชม สาวลานนา เหน็บเอื้อง เผิ้งคําเหลือง ชูบรรเทือง ตระการตา แนงนอย เพาพงา แตงเสื้อผา สดใสสี สลุงเงิน ใบใหญใหญ ตักน้ําใส ใหเต็มปรี่ ดวยพร จิตปรีดี จงสุขมี ตลอดนาน… ๑๒
นอกจากนี้ ชวงที่ดอกเอื้องเผิ้งออกดอกนี้ เปนชวงเดียวกับที่ทางลานนามีงานปอย หลวง หรืองานเฉลิมฉลองศาสนสถานกันหลายแหลงแหงที่ บางครั้งเห็นดอกเอื้องเผิ้งก็เหมือน จะเห็นงานปอยหลวงเมื่อนั้น สาวงามชางฟอนที่ฟอนนําหนาครัวทานของหัววัดตาง ๆ หรือ ชางฟอนที่มาฟอนรับครัวทานนั้น ลวนแลวแตแซมดอกเอื้องเผิ้งไวที่มวยผม ทําใหดูงามซึ้งตรึง ใจทุกครั้งไป แมนวาบางทีมีงานที่ไมใชฤดูที่ดอกเอื้องเผิ้งบาน ก็ยังอุตสาหหาดอกเอื้องเผิ้งที่ เปนดอกประดิษฐมาเสียบแซมมวยผมแทน ไมเพียงแตเอื้องผึ้ง จะเปนสัญลักษณของสาวงามชางฟอนในงานปอยหลวงแลว ยัง เปนสัญลักษณถึงประเพณีฟอนผี (ผีมด ผีเม็ง) ของทางลานนาอีกดวย เพราะดอกเอื้องเผิ้ง จะ บานในยามที่ลงขวงฟอนผี และเปนดอกไมทเี่ หลาผีปูยาจะนิยมนํามาเสียบไวที่ผา โพกศีรษะ บางครั้งเราเห็นผูหญิงทัดเอื้องเผิ้งเดินลองถนนไป นั่นก็อนุมานไดวา ผูหญิงคนนั้นจะไปยังผาม ...ปะรําฟอนผีเปนแมนมั่น (หากวามีการฟอนผีอยูไ มหาง) ดอกเอื้องเผิ้ง งดงาม ออนหวาน เปรียบเหมือนกุลสตรีที่ดีงามพรอม งามทั้งรูปราง หนาตา งามทั้งใจ และขอวัตรปฏิบัติ ใครพบเห็นก็นิยมชมชอบ หรือใครจะคาน?๚๛
๑๓
“ราชรถบุษบกปราสาทราชมงคลลานนา”
*
เรียบเรียงโดย ศักดิ์นรินทร ชาวงิ้ว ราชรถบุษบก ประกอบดวยสองสวนดวยกัน คือ ราชรถ และบุษบก ในพจนานุกรม ฉบับราชบัณฑิตยสถานไดใหความหมายของทั้งสองคําไววา ราชรถ หมายถึง “ยานพาหนะ ชนิดลอเลื่อน มีเรือนยอดทรงบุษบก ใชประดิษฐานพระบรมโกศและพระโกศ เชน พระมหา พิชัยราชรถ เวชยันตราชรถ” สวนคําวาบุษบก หมายถึง “เรือนยอดแบบหนึ่งมีขนาดตางๆ กัน เปนอยางเรือนโกง เปนที่ประทับของพระมหากษัตริยในพระราชพิธี หรือประดิษฐานปู ชนียวัตถุ เชนพระพุทธรูปเปนตน” ในลานนา การประดิษฐานพระศพแตเดิมจะใชการลาก “ไมแมนอนเรือ” ไมไดใช ราชรถอยางเจานายในราชวงศจักรี ในลานนาที่เห็นไดชัดเจน จะเปนการพระราชทานเพลิง ศพพระราชชายา เจาดารารัศมี ซึ่งเปนเจานายในราชวงศจักรี ตอมามีการใชราชรถกับงาน พระราชทานเพลิ ง ศพเจ า นายฝ า ยเหนื อ อี ก หลายองค เช น เจ า ราชบุ ต ร (วงษ ต ะวั น ณ เชียงใหม) เปนตน และยึดเปนตนแบบของราชรถที่ใชกับปูชนียวัตถุตอมา โดยมีการเลื่อนไหล ของความหมายไปมากกวาราชรถที่ใชประดิษฐานพระบรมโกศและพระโกศแบบสยาม 0
ภาพที่ ๑ ราชรถนอยอัญเชิญพระโกศของพระราชชายาเจา ดารารัศมี ที่มา: http://www.huglanna.com/index.php?topic=148.0
ภาพที่ ๒ ราชรถอัญ เชิญ โกศของเจ า ราชบุ ตร(วงศ ตะวั น ณ เชียงใหม) เมื่อวันที่ ๑๓ มกราคม พ.ศ. ๒๕๑๖ ที่มา: ภาพลานนาในอดีต. สํานักหอสมุด มหาวิทยาลัยเชียงใหม
สวนคําวาราชรถในภาษาไทยนั้นจะมีความหมายที่จําเพาะที่หมายถึงยานพาหนะที่ ใชประดิษฐานพระบรมโกศและพระโกศเทานั้น แตจะมีคําศัพทอีกคําหนึ่งที่มาใชสําหรับ โดยสารหรือประดิษฐานวัตถุตางๆ คือคําวา “ราชยาน” โดยใหความหมายวา “ยานของหลวง ใชโดยสาร หรือเชิญพระบรมสารีริกธาตุ พระพุทธรูปที่สําคัญ พระบรมอัฐิ พระบรมราช *
นักวิชาการศึกษา ศูนยวัฒนธรรมศึกษา มหาวิทยาลัยเทคโนโลยีราชมงคลลานนา ๑๔
สรีรังคาร เปนตัน มีหลายชนิดตางกัน ใชหิ้ว หาม แบก เชนเสลี่ยง คานหาม คันหาม วอ สีวิกา เชนพระราชยานกง พระราชยานถม พระราชยานสามลําคาน” สวนในลานนา ไดใหความหมายของคําวา “ราชรถ” ไววา “พาหนะของพระราชา” (บุปผา คุณยศยิ่ง, ๒๕๔๒: 5689) อันมีความหมายที่กวางกวาของไทยมาก ดวยถือวาเปน “รถ” ประเภทหนึ่ง อันเปนของ “พระราชา” โดยจะใชประดิษฐาน โดยสารเปนแบบราชยาน ก็ได หรือจะใชประดิษฐานปูชนียวัตถุก็ได โดยแรกเริ่มคาดวานาจะมีการพัฒนามาจากเกวียน แลวมีการตกแตงใหดูสวยงามและวิจิตรตามแตฐานะของเจาของ (งานบริการและเผยแพร วิชาการฯ, ๒๕๕๗: ๑๑) ดังการบรรยายเกวียนที่มีการตกแตงของชาวลานนา ในโคลงนิราศ หริภุญชัย (ประเสริฐ ณ นคร. ๒๕๔๗: ๓๔ – ๓๖). ไววา ในบทที่ ๓๔ กลาววา รถทองเทียมแทกเอื้อม อุสุภา มิอาจจักคณนา เนงได หางยูงยื่นวาดา พายเพิก งามเอ กลางชอปกหื้อให กอมเกี้ยวเวฬี รถ/เกวียน ที่เทียมดวยวัวนั้น ไมอาจจักนับจํานวนดูได ตกแตงดวยหางนกยูงที่ยื่น ขึ้นไป ถูกลมพัดลอลม กลางธงปกหางนกยูงใหรัดรอบไมไผ ในบทที่ ๓๕ กลาววา พลิพัทโคลนคูหอย เดงดัง พัดใหมไหมทอทัง แอกออม หงสทองทอดคานคัง กับโทก เทียมเอ เรือนระวังแวดลอม แสวเสนสาณี โคตัวผูที่เทียมเกวียนทั้งคู มีกระดึงผูกที่คอ เชือกแอกผูกคอวัวทําดวยไหม ทูบแกะ เปนรูปหงสทอดอยูบ นแอก เรือนเกวียนมีลูกกรงสลักเปนซี่ๆ ลอมรอบเปนฉากที่ปกดวยไหม บังอยู ในบทที่ ๓๕ ก. กลาววา ชาวเกวียนกวนเครื่องหยอง หลายจะบับ มีทังผะตืนฝาหับ แถบปอง โคลนคานคูป ระดับ หงสรูป งามเอ โทกสงสูงหนาหยอง หอหุมหางยูง ๑๕
ชาวเกวียนสรรหาเครื่องประดับหลายประการ ไมวาจะเปนสวนของประทุนที่ปดได ดานแอกคูนั้นประดับดวยรูปหงส สวนทูบนั้นประดับดวยหางนกยูง ฉะนั้น เกวี ย นหรือ รถที่ เ ดิน ทางระหวา งเมื องเชีย งใหมกั บ ลํา พู นในอดี ตนั้ น ที่ ไ ด กลาวถึงในโคลงนิราศหริภุญชัย มีการตกแตงคานแอกดวยรูปหงส และใชหางนกยูงในการ ประดับตกแตง ทั้งติดธงในตัวรถดวย ในสวนตัวเรือนรถ ก็ประดับดวยผาปกดวยเสนไหม
ภาพที่ ๓ เกวียนที่มีการประดับดวยธง ภาพเขียนลายทองวัดปราสาท จังหวัดเชียงใหม
นอกจากนี้ยังกลาวถึง “รถ” แบบตางๆ ในวรรณกรรมลานนาอีกหลายเรื่อง ในเรื่องสมภมิตชาดก กลาวถึง รถ ที่เรียกวา “ปุสสรถ” อันประดิษฐานไวดวยเครื่อง ราชกกุธภัณฑเพื่อทําการเสี่ยงมาอุปการหาเจาเมืองคนใหม (โครงการปริวรรตวรรณกรรม ลานนาไทย,๒๕๔๑:171) สวนมหาชาติเวสสันดรชาดกลานนา ฉบับกุฎีคํา ในกัณฑมหาราช ไดอธิบายถึง “รถ” คันตางๆ ที่ตกแตงเพื่อออกไปรับพระเวสสันดรที่เขาวงกฎไววา “ถัดนั้นราชรถชัยชุมแตงหาง รถเหลมกวางเทาพิมาน โทกทุมพานเพ็กพาด ขมขาง คาดหวายทรง ดุ มกํ า กงเหล็ กแขบ ตี เ หล็ก แคบไชยชุ ม ถ า ยเพลาดุ ม ไมใ หม เครื่ องรถใส เหลือหลาย หนังสือลายหุมนอก หนังราชสีหพอกอีสาน เหลมปูนปานทิพวาส ตั้งปราสาทโขง ไข กางตุงไชยวะวาด ชอใหญกวาดลงสน เครื่องเศิ้กขนขึ้นใส หนาไมใหมและธนูสิงห ปนพิษ ยิงและสินาด อะม็อกอาจผาลา ชุมดาบขวาชูชัยโชค เครื่องบริโภคสัพพัตถะดูดี รถทังหลายมี มาก ลางเหลมชอนดวยอุสุภราชตัวใหญ ลางเหลมก็มาใสกวางคํา ลางลําก็มาใสแพะผู ลากไป อยูซุยซาย รถทังหลายสัพพเรดควรสังเกตไวใหเปนตรา (พระครูอดุลสีลกิตติ,์ ๒๕๕๗ :310 – 311) ๑๖
ส ว นในเนมิ ร าชชาดก ฉบั บ วั ด บ า นหลุ ก อํ า เภอแม ท ะ จั ง หวั ด ลํ า ปาง (รหั ส ไมโครฟลม ของสํานักสิ่งเสริมศิลปวัฒนธรรม มช. ลป060701302) ไดกลาวถึงเวเชยันต ทิพรถ หรือเวไชยันตทิพยรถอันเปนรถของพระอินทรตอนที่พระอินทรใหมาตลีสารถีขับรถ ออกไปรั บ พระเนมิ ร าชที่ เ มื อ งมิ ถิ ล า กล า วว า รถคั น นั้ น มี ค วามสว า งเจิ ด จ า เป น ประกาย ประหนึ่งจันทรมณฑล หรือมีความสวางไสวดุจพระจันทรอีกดวงหนึ่ง
ภาพที่ ๔ พระเนมิราช ประทับบนเวชยันตรถ โดยมีนายมาตลีเปนสารถี ภาพจากจิตรกรรมฝาผนังวัดภูมินทร
ในปฐมสมโพธิสํานวนลานนา ที่ปริวรรตโดย บําเพ็ญ ระวิน ไดบรรยายถึงรถ ของ เจาชายสิทธัตถะ ตอนที่เสด็จประพาสอุทยาน แลวพบเห็นเทวทูต วารถของเจาชายสิตธัตถะ ทรงนั้นมีสีทองเรื่อ ปูลาดดวยไหมเงินไหมทอง ประดับดวยหนังเสือและราชสีห และอัญมณี ๗ ประการ (บําเพ็ญ ระวิน, 2535: 37)
ภาพที่ ๕ เจาชายสิทธัตถะนั่งรถชมอุทยานพบกับเทวทูตทั้ง ๔ จิตรกรรมฝาผนังวัดบวกครกหลวง ที่มา: น. ณ ปากน้ํา. ๒๕๕๔. วัดบวกครกหลวง. กรุงเทพฯ:เมืองโบราณ
๑๗
ซึ่งรถตางๆ เหลานี้ทางลานนามักจะหมายถึงราชรถทั้งสิ้น ในระยะหลังมีการสราง รถที่มีลักษณะคลายราชรถของไทย แตใชป ระดิษฐานสิ่ งศักดิ์สิทธิ์ เชนรถบุษ บกของทาง เทศบาลนครเชียงใหม ที่ใชอัญเชิญพระพุทธรูปสําคัญของเมืองเชียงใหม เชน พระพุทธสิหิงค (พระสิงห) ในงานสงกรานตเมืองเชียงใหม และพระเจาฝนแสนหา ในงานประเพณีเขาอินทขีล ของเมืองเชียงใหม ในบางโอกาสสําคัญก็ใชอัญเชิญพระบรมสารีริกธาตุดวย เชนพระทักขิณ โมฬีธาตุ หรือพระธาตุศรีจอมทอง เขามายังเมืองเชียงใหม ในคราวสมโภชเชียงใหม ๗๐๐ ป ดวย ปจจุบันในเมืองเชียงใหมเองก็มี การสร า งราชรถบุ ษ บก หรื อ รถบุ ษ บก เพื่ อ ใช ใ นพิ ธี ท างศาสนาและพิ ธี สํ า คั ญ อื่นๆ โดยไมไดประดิษฐานพระโกศ หรือ โกศอยางราชสํานักแตอยางใด ที่มีการสรางรถที่เรียกวา “ราช รถบุษบก” อยางยิ่งใหญ คือทางเทศบาล นครเชี ย งราย มีก ารสร า งราชรถบุ ษ บก จํานวน ๙ คัน โดยสะทอนถึงศิลปะของ หั ว เมื อ งต า งๆ ในล า นนาออกมา ซึ่ ง แนวคิดนี้ดวยเหตุวา เมืองเชียงรายเปน เ มื องที่ เ ก า แ ก เ ป น ต น กํ า เ นิ ด ข อ ง อาณาจักรลานนา มีวัฒนธรรมที่งานงาม ภาพที่ ๖ รถบุษบก อัญเชิญพระธาตุศรีจอมทองเขาเมืองเชียงใหม ใน คนเชี ย งรายมี แ นวคิ ด ที่ จ ะอั ญ เชิ ญ คราวฉลองเมืองเชียงใหมครบ ๗๐๐ ป พระพุทธรูปสําคัญคูบานคูเมืองใหเปนที่ ที่มา: พิเชษฐ์ ตันตินามชัย สักการะบูชา จึงนําไปสูการสรางราชรถบุษบก เพื่อเขารวมประเพณีแหพระพุทธรูปแวดเวียง เชียงราย เพื่อใหผูคนเห็นวา เมืองเชียงราย เปนเมืองศิลปนและเปนเมืองวัฒนธรรม (งาน บริการและเผยแพรวิชาการฯ, ๒๕๕๗: ๗ – ๘)
๑๘
ราชรถบุษบก ที่ทางเทศบาลนครเชียงรายไดสรางไว มีหลายรูปแบบที่สะทอนถึง ศิลปะของแตละเมืองในลานนา ดังนี้ (งานบริการและเผยแพรวิชาการฯ, ๒๕๕๗: ๒๐ – ๕๕) ๑. ราชรถศิลปะแพร เปนราชรถบุษบกที่สลาบุญมา บุญประเสริฐ ชางแกะสลักจังหวัดแพรเปน ผูออกแบบ โดยออกแบบจากความอุดมสมบูรณของไมสักของเมืองแพร ให เห็นถึงความงามของเนื้อไมสักทองของเมืองแพรที่สลักลวดลายเปนรูปสัตว ชั้นสูงในคติความเชื่อของชาวลานนาตางๆ เชน พญานาค เหรา หงส และสิงห
ภาพที่ ๗ ราชรถศิลปะแพร ที่มา: ราชรถบุษบก หนึ่งเดียวในลานนา
๒. ราชรถศิลปะเชียงใหม เปนราชรถบุษบกที่ออกแบบโดย อาจารยเฉลิมชัย โฆษิตพิพัฒน ไดรับ อิทธิพลมาจากรูปเทวดาปูนปนจากวัดเจ็ดยอดจังหวัดเชียงใหม และมีเสนสาย ที่ออนหวาน ตลอดถึงมีการลงรักปดทองอยางลานนา
ภาพที่ ๘ ราชรถศิลปะเชียงใหม ที่มา: ราชรถบุษบก หนึ่งเดียวในลานนา
๑๙
๓. ราชรถศิลปะเชียงราย เปนราชรถบุษบกที่ออกแบบโดย สลาพรหมา อินยาศรี จังหวัดเชียงราย ไดแรงบันดาลใจมาจากพุทธประวัติตอนเสด็จลงมาจากดาวดึงส เปดโลกทั้ง สามใหถึ งกั น ผสมผสานศิ ลปะจากพมา ไทยใหญ ไทยลื้ อ และไทยขื น ใช เทคนิคการดุนโลหะ โดยใชอะลูมิเนียมเปนวัสดุในการทํา
ภาพที่ ๙ ราชรถศิลปะเชียงราย ที่มา: ราชรถบุษบก หนึ่งเดียวในลานนา
๔. ราชรถศิลปะลําพูน เปนราชรถบุษบกที่ออกแบบโดย สลาโชติวัฒน วรศิลปะสุวรรณ ไดนํา ลักษณะอันโดดเดนของศิลปะในวัดพระธาตุหริภุญชัยเปนตนแบบ ประกอบไป ดวยนาค ๕ ตัวที่มีลักษณะครึ่งนาคครึ่งนก มีความผสมผสานของศิลปะเขมร ผสมอยูตามแบบหริภุญชัย
ภาพที่ ๑๐ ราชรถศิลปะลําพูน ที่มา: ราชรถบุษบก หนึ่งเดียวในลานนา
๒๐
๕. ราชรถศิลปะนาน เปนราชรถบุษบกที่ออกแบบโดย สลาโชติวัฒน วรศิลปะสุวรรณ ไดรับ แรงบัน ดาลใจจากปราสาทในพิ พิธ ภั ณ ฑสถานแหง ชาติ น า น มี การตกแต ง ลวดลายดวยครุฑแบกงาชางดําอันเปนสัญลักษณหนึ่งของเมืองนานมาประดับ รถ มีการประดับดวยการลงรักปดทองแบบลานนา แตมีกลิ่นอายของศิลปะ สุโขทัยผสมตามแบบศิลปะนานที่มีความสัมพันธใกลชิดกับสุโขทัยมาแตเดิม
ภาพที่ ๑๑ ราชรถศิลปะนาน ที่มา: ราชรถบุษบก หนึ่งเดียวในลานนา
๖. ราชรถศิลปะแมฮองสอน เป น ราชรถบุ ษ บกที่ อ อกแบบโดย สล า โชติ วั ฒ น วรศิ ล ปะสุ ว รรณ ได อิทธิพลมาจากศิลปะของชาวไทยใหญที่อยูในจังหวัดแมฮองสอน มีการประดับ ดวยหงสและเสาหงสแบบมอญ การสรางแทนซอนชั้นอันหมายถึงสวรรคชั้น ตางๆ และสัตวที่เกิดจากจินตนาการของชางที่เปนสัตวผสมระหวางนาค ชาง มา กวาง หงส
ภาพที่ ๑๒ ราชรถศิลปะแมฮองสอน ที่มา: ราชรถบุษบก หนึ่งเดียวในลานนา
๒๑
๗. ราชรถศิลปะลําปาง เป น ราชรถบุ ษ บกที่ อ อกแบบโดย สล า โชติ วั ฒ น วรศิ ล ปะสุ ว รรณ นํ า รูปแบบลักษณะประตูโขงของวัดพระธาตุลําปางหลวงมาเปนจุดเดนของรถ พร อ มประดั บ ลวดลายดอกไม ป ระดั บ กระจกสี โดยรวบรวมลวดลายจาก ศิลปวัตถุตางๆ เชนสังเค็ด ธรรมาสน คานหาบ ตูพระไตรปฎกมาตกแตง
ภาพที่ ๑๓ ราชรถศิลปะลําปาง ที่มา: ราชรถบุษบก หนึ่งเดียวในลานนา
๘. ราชรถศิลปะพะเยา เปนราชรถบุษบกที่ออกแบบโดย สลาโชติวัฒน วรศิลปะสุวรรณ โดยนํา ศิลปะสกุลชางพะเยาที่โดดเดนในประติมากรรมหินทราย ประดับตกแตงดวย กระจกสี กระจกจืน ในเรื่องราวที่เกี่ยวของกับพระพุทธศาสนา
ภาพที่ ๑๔ ราชรถศิลปะพะเยา ที่มา: ราชรถบุษบก หนึ่งเดียวในลานนา
๒๒
๙. ราชรถศิลปะเชียงแสน เปนราชรถบุษบกที่อ อกแบบโดย สลาโชติวัฒน วรศิลปะสุว รรณ โดย จําลองแบบมาจากพระธาตุวัดปาสัก เชียงแสน มาเกือบทั้งหมด เนนใหเห็นถึง ลวดลายไมสัก มีการประดับตกแตงดวยกระจกจืนในบางสวน เพื่อไมใหงาน โบราณไมสะทอนแสงมากเกินไป
ภาพที่ ๑๕ ราชรถศิลปะเชียงแสน ที่มา: ราชรถบุษบก หนึ่งเดียวในลานนา
สวนราชรถบุษบก ของทางราชมงคลลานนา ออกแบบโดย ผศ.ลิปกร มาแกว จาก คณะศิลปกรรมและสถาปตยกรรมศาสตร มหาวิทยาลัยเทคโนโลยีราชมงคลลานนา และเขียน แบบโดยสลาโชติวัฒน วรศิลปะสุวรรณ แนวคิดของราชรถบุษบกของมหาวิทยาลัยเทคโนโลยีราชมงคลลานนา คือ “ราชรถ บุษบกปราสาทราชมงคลลานนา” ประกอบดวย ๑. ไมมงคลทั้ง ๙ ซึ่งจะทําในสวนของบุษบกปราสาท ๘ เหลี่ยม โดยใชไมมงคล ทั้ ง ๙ นี้ ว างไว ป ระจํ า ทิ ศ ต า งๆของตั ว บุ ษ บก โดยไม แ ต ล ะชนิ ด วางไว ณ ตํ า แ ห น งแ ล ะ มี คว า ม ห ม า ย ดั งนี้ ( ม ห า ห ม อดู ดอทค อม . ๒ ๕ ๕ ๘ : http://www.mahamodo.com/tamnai/tamnai_miscellaneous/tree9_good.aspx ) ไมไผสีสุก อยูทางทิศเหนือ หมายถึ ง มีค วามสุ ขกายสบายใจ ไร ทุก ข โศกโรคภัย ไมพะยูง อยูทางทิศใต หมายถึง การพยุงฐานะใหดีขึ้น ๒๓
ไมสัก อยูทางทิศตะวันออก หมายถึง ความมีศักดิ์ศรี ความมี เกียรติ อํานาจบารมี คนเคารพนับถือและยําเกรง ไมชัยพฤกษ อยูทางทิศตะวันตก หมายถึ ง การมี โ ชคชั ย ชั ย ชนะ ชนะศัตรู ชนะอุปสรรคตางๆ ไมราชพฤกษ อยูทางทิศตะวันตกเฉียงเหนือ หมายถึ ง ความเป น ใหญ แ ละมี อํานาจวาสนา ไมทรงบาดาล อยูทางทิศตะวันออกเฉียงเหนือ หมายถึ ง ความมั่ น คง หรือทําใหบานมั่นคงแข็งแรง ไมทองหลาง อยูทางทิศตะวันตกเฉียงใต หมายถึ ง การมีท รั พ ย สิ น เงิ น มี เงินทองใชไมขัดสน ไมกันเกรา อยูทางทิศตะวันออกเฉียงใต หมายถึ ง ป อ งกั น ภั ย อั น ตราย ตางๆ หรืออีกชื่อหนึ่งวา ตําเสา ซึ่งอาจหมายถึงทําใหเสาเรือนมั่นคง ไมขนุน อยูตรงกลาง หมายถึง หนุนใหดีขึ้น ร่ํารวยขึ้น ทําอะไรจะมีผูใหการเกื้อหนุน ๒. พระญาลวง ลวงเปนสัตวในนิยายอยางหนึ่ง มีลักษณะทั่วไปเหมือนนาค แนที่ศีรษะมีเขาอยาง กวาง และบริเวณแกม มีเคราหุม (อุดม รุงเรืองศรี, ๒๕๔๒: ๕๘๓๔) บางแหงจะมีขา และมี ปก เพิ่มขึ้นมา ซึ่งนักวิชาการหลายทานกลาววา คําวาลวงนั้น ก็คือมังกร โดยมาจากคําวาเลง หรือหลง ในภาษาจีน ที่แปลวามังกร เปนผูที่ใหน้ําฟาสายฝนความอุดมสมบูรณเชนเดียวกับ พญานาค ความสงางามของลวง เปนที่เลื่องลือ ดวยการเยื้องยาง กรีดกรายของตัว ‘ลวง’ ที่ ทะยานแหวกดั้นเมฆนั้น คงซึ่งความสงางามและสวยงามเปนยิ่งนัก กอปรกับเกิดฟาแลบ แปลบปลาย ยิ่งขับชวยเสริมใหออนไหวสวยงามขึ้นเทานั้น และการนี้ ไดนํามาเปรียบเทียบกับ การเดินเหินของผูหญิงที่สงาและสวยงาม ๓. ปลาอานนท ปลาอานนท เป น หนึ่ ง ในปลาใหญ ๔ ชนิ ด คื อ ปลาอานนท ปลาติ มิ นั น ทะ ปลาอัชโฌโรหะ และปลามหาติมทิ ซึ่งแตละตัวมีลําตัวยาวประมาณ หนึ่งพันโยชน (มาลา คํา จันทร, ๒๕๔๘: ๑๒๒) เปนปลาที่อาศัยอยูในเมืองคน ๔. นทีสีทันดร ๒๔
เปนแมน้ํามหาสมุทรใหญที่ลอมรอบเขาพระสุเมรุและอยูระหวางเขาสัตตปริภัณฑ เอาไว ไมรวมกับโลณสาคร ที่เปนน้ําเค็มอันกั้นระหวางทวีปทั้ง ๔ (มาลา คําจันทร, ๒๕๔๘: ๗๐) นทีสีทันดรนั้นเปนแมน้ําที่มีความใสและละเอียดมาก ไมมีสิ่งใดที่จะลอยเหนือผิวน้ํา ได แมวาปกนกยูงหากหลนตกลงไปก็จะจมลงไปถึงพื้น (มาลา คําจันทร, ๒๕๔๘: ๕๘) ๕. เขาสัตปริภัณฑ เปนกลุมภูเขาที่ลอมรอบเขาพระสุเมรุเปนชั้นๆ จากดานในออกสูดานนอก ดังนี้ ยุคันธร อิสินทร การวิก สุทัสนะ เนมินทร วินันตกะ และอัสกรรณ สวนเขายุคันธรในสุดใกล กับเขาพระสุเมรุนั้นเปนที่อยูแหงทาวจตุโลกบาลทั้ง ๔ ในธรรมอรุณวดีสูตรกลาวไววา “อันวา เขาใหญทั้งหลาย๗อันนั้น เขา ๑ ชื่อวายุคันธร เขา ๑ ชื่อวาอิสินทร เขา ๑ ชื่อวาการวิก เขา หนึ่งชื่อวาสุทัสนะ เขา ๑ ชื่อวาเนมินทร อัน ๑ ชื่อวาวินันตกะ อัน ๑ ชื่อวาอัสกรรณ เปนเขา ใหญนัก ตั้งอยูแวดรอดทุกเบื้องทุกภายแหงเขาสิเนรุราชนั้น อันวาชั้นฟาจาตุมหาราชิกาเปนที่ อยูแหงทาวจตุโลกบาลทั้ง๔ก็มีเหนือปลายเขายุคันธร เปนที่อยูแหงทาวจตุโลกบาลทั้งหลาย เปนที่เสพอยูแหงเทวดาทั้งหลายแลยักขะกุมภัณฑทั้งหลายนั้นแล” (มาลา คําจันทร, ๒๕๔๘: ๕๗)
ภาพที่ ๑๖ เขาสัตปริภัณฑที่อยูลอมรอบเขาพระสุเมรุ ที่มา: สมุดภาพไตรภูมิ ฉบับอักษรธรรมลานนาและอักษรขอม
๖. ลอ ๘ ซี่ ๒๕
ลอ ๘ ซี่นั้นหมายถึง มรรค หรือหนทางแหงการดับทุกขทั้ง ๘ ขอ ไดแก ๑. สัมมาทิฏฐิ คือ ความเห็นที่ถูกตอง หมายถึง ความรู-ปญญา หรือมุมมอง ที่ ถูกตองตรงกับความจริง ตามคําสอนของพระพุทธเจา คือการรูแจงในอริยสัจ 4 ๒. สัมมาสังกัปปะ คือ ความคิดที่ถูกตอง หมายถึง ความคิดที่ตองละเวนจาก ความพอใจ ความพยาบาทและการเบียดเบียน ๓. สัมมาวาจา คือ เจรจาที่ถูกตอง หมายถึง การพูดที่ตองละเวนจากการพูดเท็จ หยาบคาย สอเสียดและเพอเจอ ๔. สัมมากัมมันตะ คือ การปฏิบัติที่ถูกตอง หมายถึง การกระทําที่ตองละเวนจาก การฆาสัตว ลักทรัพยและประพฤติผิดในกาม ๕. สัมมาอาชีวะ คือ การหาเลี้ยงชีพที่ถูกตอง หมายถึง การทํามาหากินอยาง ซื่อสัตยสุจริต ไมมีการทุจริตและเอาเปรียบผูอื่น ๖. สัมมาวายามะ คือ ความเพียรที่ถูกตอง หมายถึง ความอุตสาหะหรือความ พยายามที่อยูในวิถีทางที่ดีงาม คือการละบาปอกุศลทางใจ และเจริญกุศลให ยิ่งๆขึ้นไป ๗. สัมมาสติ คือ การมีสติที่ถูกตอง หมายถึง การระลึกรูตัวอยูตลอดเวลา โดย กําจัดความฟุงซาน รําคาญ หดหู งวงซึม สงสัย และลังเล คือการพิจารณา กายในกาย เวทนาในเวทนา จิตในจิต ธรรมในธรรม เชนการเจริญอานาปาน สติสมาธิ มีสติรูลมหายใจ ๘. สัมมาสมาธิ คือ การมีสมาธิที่ถูกตอง หมายถึง การฝกกายและอารมณใหสงบ โดยกําจัดความคิด,ความจําและอารมณออกไปชั่วขณะหนึ่ง คือการเจริญฌาน ทั้งสี่ ๗. หมอปูรณฆฏะ หมอปูรณฆฏะ เปนรูปของหมอดอกหรือแจกันดอกไม อันหมายถึงความ เต็ ม อิ่ ม ความอุ ด มสมบู ร ณ มั ก พบเห็ น เป น ลวดลายในการประดั บ ศาสนสถาน หรือศาสนวัตถุ ศิลปวัตถุตางๆ ของทางลานนา เปนลวดลายที่สืบทอดมาจากทาง อินเดียโบราณ ๒๖
๘. บันไดนาค หมายถึงเสนทางเชื่อมระหวางสวรรค อันหมายถึงดาวดึงสบนยอดเขาพระสุเมรุ ลง มาสูทั้ง ๔ ทิศ นั้นคือทวีปทั้ง ๔ โดยผานทางสัตวมงคลที่มีอานุภาพดวยพญานาค ๙. เทวดา ๘ ทิศ ในคติพราหมณ-ฮินดู มีการนับถือเทวดาทั้ง ๘ ทิศ ประกอบไปดวย (เทวดาประจํา ทิศทั้งแปด, ๒๕๕๘ : http://arts-108.blogspot.com/2014/01/blog-post.html ) พระไพศรพณ ประจําทิศเหนือ พระยม ประจําทิศใต พระอินทร ประจําทิศตะวันออก พระวรุณ(พระพิรณ ุ ) ประจําทิศตะวันตก พระอิศาณ ประจําทิศตะวันออกเฉียงเหนือ พระอัคนี ประจําทิศตะวันออกเฉียงใต พระไนรฤติ(พระนิรฤติ) ประจําทิศตะวันตกเฉียงใต พระพายุ ประจําทิศตะวันตกเฉียงเหนือ ในคติ พุ ทธศาสนามี การผู ก พระอรหัน ต กับ ทิศ ทั้ งแปด ดัง เชน การฝง ลูก นิ มิต ผู ก พัทธสีมา ในทิศทั้งแปดของอุโบสถ โดยพระอรหันตประจําทิศทั้งแปดนี้ปรากฏอยูในบทสวด นมัสการพระอรหันตแปดทิศ ซึ่งพระอรหันตทั้ง แปดทิศดังกลาวนั้นไดแก พระอัญญาโกญฑัญญะ อยูทางทิศบูรพา (ตะวันออก) พระมหากัสสปะ อยูทางทิศอาคเนย (ตะวันออกเฉียงใต) พระสารีบุตร อยูทางทิศทักษิณ (ใต) พระอุบาลี อยูทางทิศหรดี (ตะวันตกเฉียงใต) พระอานนท อยูทางทิศปจฉิม (ตะวันตก) พระภควัมปติ อยูทางทิศพายัพ (ตะวันตกเฉียงเหนือ) พระโมคคัลลานะ อยูทางทิศอุดร (เหนือ) พระราหุล อยูทางทิศอิศาณ (ตะวันออกเฉียงเหนือ) ๑๐. บุษบกปราสาท ๔ ทวีป
๒๗
ทวีปทั้ง ๔ ในความชื่อจักรวาลวิทยาทางพุทธศาสนา ไดกลาวถึงทวีปทั้ง ๔ ที่อยูนอกเขาสัตบริภัณฑ อยูรอบเขาพระสุเมรุทั้ง ๔ ทิศ ไดแก ชมพูทวีป กวาง ๑๐,๐๐๐ โยชน เปนทวีปที่มนุษ ยเราอยูทุ กวันนี้ อยู ทางดานทิศใตของเขาพระสุเมรุ ผูคนมีใบหนาเปนรูปไข มีอายุยืนได ๑๐๐ ป ปุพพวิเทหทวีป กวาง ๙,๐๐๐ โยชน สัณฐานเหมือนเดือนเสี้ยวอยูทาง ทิศตะวันตกของเขาพระสุเมรุ ผูคนมีใบหนาคลายพระจันทรครึ่งเสี้ยว มีรูปรางสูง ใหญ มีเกณฑอายุ ๒๕๐ ป อุตรกุรุทวีป กวาง ๘,๐๐๐ โยชน อยูทางทิศตะวันตกของเขาพระสุเมรุ เปนทวีปในอุดมคติคนในทวีปมีคุณธรรมสูง ประพฤติสุจริต ผูคนมีผิวขาวงาม ของ ใชลวนเปนของทิพย ไมตองทําไรทํานา มีตนกัลปพฤกษเกิดขึ้นทั่วไป ผูหญิงผิวขาว เนียนนุมนวล ไมมีโรคภัยเบียดเบียน ไมมีความโลภโกรธหลง คนไมจําเปนตองสราง บานเรือนเปนที่อยู อายุยืนไดถึง ๒,๐๐๐ ป ใบหนาดังพระจันทรเต็มดวง อมรโคยานทวีป อยูทางทิศตะวันตกของเขาสิเนโร เมืองมีสัณฐานดั ง เดือนเพ็ญ คนมีใบหนาสี่เหลี่ยม ไมมีบานเรือนแตอยูแบบงาย ๆ ตามพื้นดิน อายุยืน ได ๕๐๐ ป ๑๑. ปราสาทยอด ๕ ชั้น ปราสาทยอดหาชั้น หมายถึง ศีล ๕ ที่พุทธศาสนิกชนยึดถือปฏิบตั ิ ศีล ๕ ขอนั้นบางครั้งในตํานานลานนามักเรียกวา “ประทัด ๕ เสน” ไดแก 1. ปาณาติบาต เวนจากการเบียดเบียนชีวิต 2. อทินนาทาน เวนจากการเอาสิ่งของที่เจาของมิไดให 3. กาเมสุมิจฉาจาร เวนจากการประพฤติไมเหมาะสมทางเพศ 4. มุสาวาท เวนจากการกลาวเท็จ 5. สุราเมรยมัชปมาทัฏฐาน เวนจากการบริโภคสุรายาเมาอันเปนที่ตั้งแหงความ ประมาท
๑๒. ปลียอด ๑๖ ชั้น ๒๘
ทั้ง ๑๖ ชั้นนั้นเปนสื่อที่หมายถึงรูปพรหมทั้ง ๑๖ ชั้น หรือ โสฬสพรหม ประกอบไปดวย 1. พรหมปาริสัชชาภูมิ 2. พรหมปุโรหิตาภูมิ 3. มหาพรหมาภูมิ 4. ปริตตาภาภูมิ 5. อัปปมาณาภาภูมิ 6. อาภัสราภูมิ 7. ปริตตสุภาภูมิ 8. อัปปมาณสุภาภูมิ 9. สุภกิณหาภูมิ 10. เวหัปผลาภูมิ 11. อสัญญีสตั ตาภูมิ 12. อวิหาสุทธาวาสพรหมภูมิ 13. อตัปปาสุทธาวาสพรหมภูมิ 14. สุทัสสาสุทธาวาสพรหมภูมิ 15. สุทัสสีสุทธาวาสพรหมภูมิ 16. อกนิฏฐสุทธาวาสพรหมภูมิ ๑๓. ปลายยอดเปนรูปดอกบัว ดอกบัว เปนดอกไมมงคลที่ทางอินเดียใชบูชาพระเจาและสิ่งศักดิ์สิทธิ์มาเนิ่นนาน และเปนดอกไมที่คูกับศาสนามาจวบจนถึงปจจุบัน ดวยดอกบัวเปนดอกไมที่กอกําเนิดจาก โคลนตมแลวโผลพนน้ํารับแสงอาทิตย ซึ่งมีความหมายอันดี ใชบูชาสิ่งที่ควรบูชาตางๆ ในประ ติมานวิทยามักพบการสรางรูปดอกบัวไวกับรูปเคารพตางๆ เปน ปทมบัลลังก หรือบัลลังกที่ เปนรูปดอกบัว ไวรองรับพระพุทธรูป ภาพที่มีพระพุทธเจา หรือเทพเจาในศาสนาฮินดูก็ตาม ในลานนานอกจากจะมีปทมบัลลังกแลวยังมีการสรางโมฬีของพระพุทธรูปแบบดอกบัวตูม ใน พระพุทธรูปแบบพระสิงหอีกดวย
“ราชรถบุษบกปราสาทราชมงคลลานนา” ๒๙
ภาพที่ ๑๗ แบบราง“ราชรถบุษบกปราสาทราชมงคลลานนา”
ภาพที่ ๑๘ แบบ ราชรถบุษบกปราสาทราชมงคลลานนา
๓๐
ภาพที่ ๑๙ – ๒๐ แบบ ๓ มิติ ราชรถบุษบกปราสาทราชมงคลลานนา
๓๑
บรรณานุกรม
โครงการปริวรรตวรรณกรรมลานนาไทย. ๒๕๔๑. การศึกษาเชิงวิเคราะหปญญาสชาดก ฉบับลานนาไทย. เชียงใหม : โครงการปริวรรตวรรณกรรมลานนาไทย ภาควิชาภาษาไทย คณะมนุษยศาสตร มหาวิทยาลัยเชียงใหม งานบริการและเผยแพรวิชาการ ฝายบริการแผยแพรวิชาการ กองวิชาการและแผนงาน เทศบาลนครเชียงราย. ๒๕๕๗. ราชรถบุษบก หนึ่งเดียวในลานนา. เชียงราย: Big 4 Publishing น. ณ ปากน้ํา. ๒๕๕๔. วัดบวกครกหลวง. กรุงเทพฯ:เมืองโบราณ ประเสริฐ ณ นคร. ๒๕๔๗. โคลงนิราศหริภุญชัย. กรุงเทพฯ : องคการคาของคุรุสภา บุปผา คุณยศยิ่ง. ราชะ. ๒๕๔๒, ใน สารานุกรมวัฒนธรรมไทยภาคเหนือ. กรุงเทพฯ: มูลนิธิ สารานุกรมวัฒนธรรมไทย ธนาคาร ไทยพาณิชย พระครูอดุลสีลกิตติ์ (ประพัฒน ฐานวุฑฺโฒ). ๒๕๕๗. มหาชาติเวสสันดรชาดกลานนา (ฉบับกุฎีคํา). ลําพูน : ณัฐพลการพิมพ ศิลปากร, กรม. ๒๕๔๗. สมุดภาพไตรภูมิ ฉบับอักษรธรรมลานนาและอักษรขอม. กรุงเทพฯ: กรมศิลปากร
๓๒