raadhuis berg en dal de beleving van het landschappelijke stadhuis
roland van deelen
Raadhuis Berg en Dal De beleving van het landschappelijke stadhuis ing. R.P.G. (Roland) van Deelen Student nummer 0782191 Afstudeerdatum 18 december 2014 Universiteit Technische Universiteit Eindhoven Architecture, Building & Planning Afstudeeratelier Authority Afstudeercommissie prof. dipl. ing. Christian Rapp ir. Ruurd Roorda ir. Wouter Hilhorst December 2014
raadhuis berg en dal de beleving van het landschappelijke stadhuis
6
voorwoord
Dit afstudeerverslag is onderdeel van het afstudeertraject van de masteropleiding Architecture, Building and Planning aan de Technische Universiteit Eindhoven. Dit afstudeertraject is gevolgd in het afstudeeratelier onder begeleiding van ir. Ruurd Roorda en ir. Wouter Hilhorst en stond onder supervisie van prof. dipl. ing. Christian Rapp. Het afstudeertraject was opgedeeld in twee delen, genaamd de M3 en de M4. De M3 was een gezamenlijk onderzoek dat door alle studenten van het afstudeeratelier is gemaakt. De resultaten van dit onderzoek zijn gebundeld in de verzamelbundel ‘Authority, analyse van het stadhuis’. In de M4 is individueel een onderzoek en een ontwerpopgave uitgevoerd. Één van de eindproducten van de M4 is dit afstudeerverslag, genaamd ‘Raadhuis Berg en Dal, de beleving van het landschappelijke stadhuis’.
Gedurende lange tijd heeft dit verslag overigens de naam gedragen van Groesbeek. De definitieve naam van de gemeente moest via een referendum worden bepaald en volgens de lokale autoriteiten zou Groesbeek hoogstwaarschijnlijk de nieuwe naam van de gemeente worden. Dit referendum heeft 19 november j.l. plaatsgevonden waarbij de naam Berg en Dal met enkele honderden stemmen de voorkeur heeft gekregen boven Groesbeek. Met deze naamswijziging is ook de titel van het verslag gewijzigd.
mooi afgelopen jaar. In het bijzonder wil ik Rick Melchers, Ruud Heynen en Jelmer van der Ploeg bedanken voor de steun en toeverlaat tijdens vele uren en bakken koffie die we tijdens het project samen hebben versleten. Als laatste wil ik mijn dankwoord richten op mijn familie en vrienden voor hun begrip op de momenten dat ik te druk was om langs te komen of om bij te praten.
In dit voorwoord wil ik gebruik maken van de mogelijkheid om mijn begeleiders Ruurd Roorda en Wouter Hilhorst te bedanken voor het overdragen van hun kennis en inzicht gedurende het project. Hierbij wil ik ook Christian Rapp bedanken voor de verfrissende inzichten tijdens de verscheidende colloquia. Ook wil ik mijn medestudenten van het atelier bedanken voor een zwaar maar erg
7
8
samenvatting / summary Nederlands Het stadhuis is de locatie waar de burgemeester, de wethouders en de ambtenaren van een gemeente werken en vergaderen. Ook is het de plek waar de gemeenteraad vergaderd. Het stadhuis dient dus als de huisvesting van de volksvertegenwoordiging. Naast de volksvertegenwoordiging is het stadhuis ook verbindingsstuk tussen de overheid en de burgers. De burgers kunnen in het stadhuis onder andere een geboorte aangeven of paspoorten en rijbewijzen afhalen. Het stadhuis is dus niet alleen een werkplek voor de medewerkers, maar ook een verlengstuk van de gemeente. Het stadhuis moet daarom representatief zijn voor de gemeente, het bestuur en haar burgers. De gemeente Berg en Dal is een relatief kleine Nederlandse gemeente en wordt gekenmerkt door een lage bebouwingsdichtheid in combinatie met zeer hoge natuurwaarden als bebossing,
polderland en een heuvellandschap. Deze combinatie aan natuurwaarden zijn uniek voor Nederlandse begrippen. Deze unieke kenmerken hebben geleidt tot de doelstelling om een stadhuis te ontwerpen waarbij de beleving representatief is aan de gemeente. Veel ontwerpbeslissingen zijn gebaseerd op de benadering, oriëntatie en ervaring van het stadhuis en haar context. Het nieuwe stadhuis is gevestigd in de bebossing van het heuvellandschap. Vanwege deze geïsoleerde ligging is in het ontwerp een oriëntatiepunt opgenomen in de vorm van een toren. Deze toren vormt de visuele verbinding tussen het stadhuis en de omgeving. Ook in de vormgeving van het stadhuis is gebruik gemaakt van de context. In de vormgeving refereren de contouren van de plattegronden, de routing en de gelaagdheid aan het natuurlijke verloop van het landschap.
stadhuis wel haar functie behouden en een complex programma huisvesten. Representatieve ruimten, als de raadzaal en de burgerzaal, zijn zo gepositioneerd en vormgegeven dat ze een centrale en belangrijke positie innemen en tevens een belangrijke bijdrage leveren aan de oriëntatie en beleving binnen het gebouw. Het ontwerp heeft geresulteerd in een stadhuis dat, vanuit de benadering en de oriëntatie, de kwaliteiten van de gemeente weerspiegeld en tevens representatief is voor het gemeentebestuur.
Naast de ruimtelijke beleving moet het
9
10
samenvatting / summary English The city hall is the location where the mayor, the city council members and the officials of the municipality are working and meeting. So the city hall is providing the accommodation of the parliament. Besides the parliament, the city hall is also providing a direct connection between the government and the citizens. At the city hall, citizens can register a new born child or pickup their passports and driving licenses. So the city hall is not just a workplace for the employees, but it’s an extension of the municipality. Therefore the city hall has to be representative for the municipality, the city council and its citizens. The municipality of Berg en Dal is a relatively small Dutch town and is characterized by a low density of buildings in combination with very high natural values as afforestation, polders and hills. This combination of natural values are unique for Dutch standards. These unique characteristics have led to
the objective to design a city hall where the perception is representative of the municipality. Many decisions for the design are based on the approach, the orientation and the experience of the city hall and its context. The new city hall is located in the afforestation of the hills. Because of this isolated position, a tower has been included as a landmark in the design. This tower is the visual connection between the town hall and the municipality. The context was also used in the design of the city hall. The outlines of the maps, routing and the stratification are referring to the natural topography of the landscape.
building. Those representative spaces are also making an important contribution to the orientation and the experience within the building. The final design has resulted in a city hall which is representative for the council and which is also reflecting the qualities of the municipality in the approach and orientation.
In addition to the spatial experience, the city hall has to preserve its function as a city hall and accommodate a complex program. Representative spaces, such as the council chamber and civic hall, are positioned at a central and important position in the
11
12
inhoudsopgave Voorwoord
7
5.
Ontwerp
65
Samenvatting
9
5.1 Visie en ambitie 5.2 Concept 5.3 Architectuur 5.4 Programma 5.5 Vormgeving 5.6 Routing
66 68 70 72 74 76
6.
Resultaat
79
6.1 Situatie 6.2 Plattegronden 6.3 Doorsneden 6.4 Gevels 6.5 Detaillering 6.6 Toren 6.7 Impressies
80 82 92 96 104 106 108
7.
Reflectie
119
Inhoudsopgave
13
Introductie
14
1.
17
Essay
De utopie van het stadhuis
2.
Het stadhuis
27
2.1 2.2 2.3
28 30 36
3.
Berg en Dal
41
3.1 3.2 3.3
42 44 46
4.
Masterplan
51
4.1 4.2 4.3
52 54 62
Over het onderzoek Typologie stadhuis Ruimtelijke compositie
Gemeente Berg en Dal Historie Analyse
Context Locatie analyse Nieuwe ontwikkeling
Bibliografie
123
13
introductie
Gedurende het project ‘Authority’ heeft het begrip autoriteit een belangrijke rol gespeeld. Ten behoeve van dit verslag is het nadrukkelijk van belang dat de definitie van het begrip autoriteit duidelijk is. Onbewust kan de betekenis van het begrip autoriteit snel worden verwisseld met het begrip autoritair. Beide begrippen zijn gebaseerd op gezag en macht maar hebben een andere uitwerking binnen de definitie. Het begrip autoritair is gebaseerd op de toegeĂŤigende macht, een ondemocratische macht die kan worden vergeleken met een dictatuur. Autoriteit is macht gebaseerd op verkregen gezag. Overheidsinstanties worden gezien als een autoriteit gebaseerd op de macht die ze bij wet hebben verkregen. Wetten van de democratische rechtstaat die ervoor moeten zorgen dat haar inwoners in vrijheid moeten kunnen leven. Ook kan autoriteit worden gezien als een toestand waarin mensen naar je luisteren vanwege je kennis. In dit geval is een autoriteit een deskundige op een bepaald gebied.
14
In dit project ligt de nadruk op de autoriteit die zichtbaar is in de architectuur, gespecialiseerd op het stadhuis. Het stadhuis staat bij iedereen voornamelijk bekend als de locatie waar men zijn paspoort ophaalt en waar het bestuur en de administratie van de gemeente gezeteld is. Het stadhuis wordt echter niet alleen gekenmerkt door kantoren, vergaderruimten en publieksbalies. Het stadhuis is bovenal een verbindend element tussen het bestuur en de burger. Het moet dan ook een gebouw zijn dat verenigd en dat representatief is voor de gemeente waarin het gevestigd ligt. Als locatie voor een nieuw stadhuis is gezocht naar een unieke gemeente in Nederland. Een gemeente met kenmerken die karakteriserend zijn voor die specifieke gemeente en niet of nauwelijks in die samenstelling verder in Nederland voorkomt. Om het project zo relevant mogelijk te maken is er bewust voor gekozen dat de gemeente onderdeel moet zijn van de gemeentelijke
herindeling die momenteel worden doorgevoerd. Dit besluit zorgt ervoor dat het nieuwe stadhuis niet alleen een bestaande gemeente moet vertegenwoordigen maar het moet een verbindend element vormen in de samenvoeging van de betreffende gemeenten. Met deze gedacht is de keuze gevallen op de nieuwe gemeente Berg en Dal. Deze gemeente ontstaat vanaf 1 januari 2015 door de samenvoeging van de huidige gemeenten Groesbeek, Millingen aan de Rijn en Ubbergen. Dit wordt een gemeente met een aantal relatief kleine dorpen die in totaal ongeveer 35.000 inwoners tellen. De gemeente wordt gekarakteriseerd door een, voor Nederlandse begrippen, unieke combinatie aan natuurlijke elementen als bebossing, polderland, akkerland en een zeer gevarieerd heuvellandschap.
Doelstelling Een stadhuis dat midden in een dorpskern wordt geplaatst zal niet representatief zijn voor een gemeente met deze specifieke landschappelijke kwaliteiten. De uitdaging die hieruit volgt is allereerst het vinden van een geschikte locatie. Het gekozen perceel dient dus op een interessante locatie in het landschap te liggen en tevens over een goede bereikbaarheid vanuit de gehele gemeente te beschikken. Deze unieke locatie brengt automatisch vragen over de vormgeving van het stadhuis met zich mee. Want op welke wijze kan een stadhuis op een dergelijke landschappelijke locatie een verbindend element vormen voor de nieuwe gemeente? En welke elementen kunnen architectonisch en ruimtelijk worden gebruikt om de karakteriserende elementen van de gemeente in een ontwerp vast te leggen?
Onderzoeksvraag Deze doelstelling heeft geleidt tot de volgende onderzoeksvraag met bijbehorende deelvragen. Op welke wijze moet het nieuwe stadhuis worden vormgegeven zodat het ruimtelijk en architectonisch representatief is voor een natuurrijke gemeente? Deelvragen 1. Op welke wijze kunnen architectonische typologieën het stadhuis definiëren in een landschappelijke omgeving? 2. Op welke manier moeten de representatieve en ondersteunende ruimten van het stadhuis ten opzichte van elkaar worden geplaatst en vormgegeven?
Opbouw Dit afstudeerverslag is opgebouwd uit verschillende delen. Het eerste deel is een essay over autoriteit en het stadhuis. Het tweede deel is het onderzoek naar het stadhuis, dat naar aanleiding van de hoofdvraag en de deelvragen is opgesteld. Dit onderzoek bestaat uit de delen typologie en ruimtelijke compositie die elkaar kunnen versterken in het uiteindelijke ontwerp. Hierna volgt een onderzoek naar de kenmerken van de gemeente en een analyse van haar specifieke kwaliteiten. Dit onderzoek vormt de leidraad voor het ontwerp in het derde deel van dit verslag. In het laatste hoofdstuk is een reflectie opgenomen over het volledige afstudeeratelier ‘Authority’.
Het resultaat van dit onderzoek zal worden gegeven in de vorm van een ontwerpvoorstel.
15
essay
de utopie van het stadhuis
1
18
de utopie van het stadhuis
De ideale samenleving, het klinkt als een utopie en dat is het ook. Een perfect iets of iemand bestaat niet. Perfectie kan slechts worden benaderd. Om tot een dergelijke benadering te komen is het van belang om de essentie van het doel te kunnen beschrijven. Het stadhuis is de huisvesting van de volksvertegenwoordiging en daarom is het een belangrijke locatie in de organisatie van de gemeenschap. Om het stadhuis te kunnen definiëren wordt in dit essay onderzoek gedaan naar de functie van het bestuur, het zogenoemde gezagsorgaan en de identiteit van het stadhuis. Dit onderzoek wordt gedaan aan de hand van zowel belangrijke historische als actuele literaire en praktische voorbeelden naar de bestuursorganisatie en het stadhuis. Wat is de essentie van het stadhuis?
Een utopie Als ideale gemeenschap wordt veelal een utopie nagestreefd. Een onafhankelijke gemeenschap waarin iedereen aan elkaar gelijk is en waarin oplossingen voor problemen als honger, ziekten en oorlog zijn gevonden. Maar wat is een utopie? De werkelijke gemeenschap is géén utopie. Een utopie draait om de samenleving, niet om persoonlijke idealen, wensen of verlangens. Niet iedere persoonlijke wens of elk nagestreefd ideaal kan dus als utopisch worden beschouwd. Belangrijke kenmerken van een utopie zijn de volledigheid, de maakbaarheid en de gerichtheid op het maatschappelijke samenleven. Deze kenmerken zorgen ervoor dat een utopie als een volledig werkende idealistische samenleving kan worden omschreven. De werkelijkheid is dus geen utopie, maar de werkelijkheid kan wel worden beïnvloedt door krachtige maatschappelijk aanvaarde ideeën vanuit een utopisch gedachtegoed.[1]
De bekendste utopie in de historische literatuur werd in 1516 geschreven door de Engelse geleerde en filosoof Sir Thomas More. Het is More, die zijn boek Utopia publiceert als reactie op de misstanden uit zijn tijd en hierop reageert met een politieke, sociale, religieuze maar vooral ook filosofische oplossing voor een maatschappij op het fictieve eiland Utopia. In het eerste deel van zijn boek beschrijft More een dialoog, tussen hem en de fictieve wereldreiziger Raphaël Hythlodaeus, waarin de misstanden van die tijd aan de kaak worden gesteld. Een groot probleem was de uitbuiting van de arme bevolking door de grootgrondbezitters. Door deze uitbuiting werd de arme bevolking ertoe gedwongen al hun bezit te verkopen, waarna huizen werden afgebroken en steden werden verwoest tot alleen de kerk nog overeind stond. Hierdoor werd de bevolking aangezet tot zwerven, bedelen of criminaliteit.[2]
19
Het utopische denken ontstaat dan ook vaak in situaties waarin het heden als ondragelijk wordt beschouwd. Het stralende utopische ideaalbeeld wordt tegenover het rampzalige heden geplaatst. Vanwege de bovengenoemde problematiek, met zware ondergeschiktheid in de bevolkingslagen, zou in het utopische denken een volledige vrijheid binnen de gemeenschap kunnen worden verwacht. Een utopie waarin geen plaats is voor macht of autoriteit en waarin een individu op geen enkele wijze ondergeschikt is aan iets of iemand, een vrije en wetteloze samenleving. In het tweede deel van More’s boek volgt zijn reactie met het utopische Utopia. More is er echter van overtuigd dat de geluksfactor van de mens niet wordt bepaald door zijn vrijheid maar door de mate waarin aan zijn behoeften wordt voldaan. Een belangrijk kenmerk van Utopia is de afschaffing van particulier bezit waardoor het volledige eiland eigendom is van de overheid. Er wordt getracht om de bevolking zich te laten distantiëren van materialisme, waarbij voornamelijk in de primaire levensbehoeften wordt voorzien. Luxe is dus niet aanwezig op het eiland. Want wat men niet kent, daar zal men niet naar verlangen is de gedachte. Ondanks dat More tegenwicht wilt bieden aan de bestaande maatschappelijke problematiek creëert hij dus wel een samenleving waar de vrijheid van de bevolking ernstig beperkt is. De 20
Utopiërs mogen bijvoorbeeld niet zonder vergunning op hun eiland rondreizen. In deze vergunning is dan ook nadrukkelijk de bestemming en de duur van de reis aangegeven. Wie zonder vergunning wordt aangetroffen in een district waarvan hij geen inwoner is, wordt opgepakt en gestraft. Bij een tweede keer wordt zelfs slavernij als straf opgelegd. Zelfs het rondreizen in het eigen woondistrict is verboden zonder toestemming van de familieleden. Naast het feit dat de bewegingsvrijheid van iedere inwoner beperkt is, is ook de tijdsbesteding vastgelegd. De inwoners moeten zich iedere dag aan een vast tijdsschema houden. In dat tijdsschema is werk, voeding, rust en vrije tijd opgenomen. Hierin is echter de besteding van de vrije tijd wederom beperkt. Voor de Utopiërs is het verboden hun vrije tijd te besteden aan ijdele of zelfgenoegzame bezigheden. Ondanks de beknopte vrijheid wordt het eiland wel bestuurd vanuit een (ogenschijnlijke) democratie. Het bestuur van het eiland wordt opgebouwd uit volksvertegenwoordigers. Dertig huishoudens kiezen jaarlijks hun bestuurder, genaamd syphogrant. Alle syphogranten benoemen in een geheime stemming een hoofdbestuurder. Deze hoofdbestuurder kan worden beschouwd als het staatshoofd en is een functie voor het leven, tenzij de verdenking bestaat dat diegene zich als tiran wilt opwerpen. Alle overige ambtenaren worden gekozen voor
één jaar. Ieder jaar vindt ook de verkiezing van tribanoren plaats, dit zijn ambtenaren die om de drie dagen samenkomen en beraden zich over staatszaken en geschillen van particulieren. Deze geschillen tussen particulieren zijn echter slechts zelden aan de orde. Ook vinden er vergaderingen van de senaat plaats. De senaat van het eiland bestaat uit de hoofdbestuurder en de tribanoren en wordt aangevuld met twee wisselende syphogranten. Zowel de bevolking als de bestuurders gedragen zich volledig ter gunste van de gemeenschap. Ondanks dat een gekozen bestuur vrijheden zou kunnen bieden blijft de vrijheid ernstig beperkt. Het wordt dus door de inwoners algemeen geaccepteerd dat de individuele wensen ondergeschikt zijn aan het belang van de gemeenschap. More’s Utopia vertoont dus niet alleen een beeld van een idealistische samenleving maar vertoont duidelijk ook totalitaire en donkere kanten. Slavernij, beperkte bewegingsvrijheid en de afwezigheid van private eigendommen zijn voorbeelden van de totalitaire en donkere kanten. Deze totalitaire en donkere kanten zijn in de huidige westerse samenleving absoluut ondenkbaar. Daarentegen bevat de organisatie van de gemeenschap misschien wel de meest relevante boodschap. De organisatie moet structuur en richtlijnen bieden waaraan de gemeenschap zich kan optrekken.
Een dergelijke organisatie kan worden gezien als het gezagsorgaan van de gemeenschap.
van het universum. Het stadhuis werd in de volksmond ook wel het ‘Achtste Wereldwonder’ genoemd.
Gezag, autoriteit en het stadhuis Binnen alle handelingen in een gemeenschap zijn, zonder uitzondering, sterke invloeden van gezag aanwezig. Bij de meeste gemeenschappen speelt gezag dan ook een belangrijke rol, ondanks dat bij enkele van deze gemeenschappen geen duidelijke gezagsstructuur aanwezig is. Gezag wordt uitgeoefend door macht te gebruiken. Gezag als macht betekent de mogelijkheid om de eigen wil op te dringen aan het gedrag van een ander. Gezag kan worden gebaseerd op autoriteit als het wordt verdeeld in de bevelsmacht en een gehoorzaamheidsplicht. Bij de pure plicht tot gehoorzamen wordt dan afgezien van alle eigen motieven en belangen.[3]
Jacob van Campen, architect van het gekozen ontwerp, was destijds van mening dat de menselijke beschaving in de Griekse en Romeinse tijd op haar top was en daarna alleen maar minder was geworden. Van Campen maakte het ontwerp naar zijn geïdealiseerde beeld van de bouwkunst uit deze klassieke oudheid. Het stadhuis werd gebouwd in de classicistische stijl, een stijl die met pilasters, galerijen, binnenplaatsen en beeldhouwwerken aanknooppingspunten zocht met de Griekse en Romeinse bouwkunst.[4]
Een goed voorbeeld van gezag en autoriteit ten opzichte van de gemeenschap zijn de diverse stadhuizen. Het voormalige stadhuis in Amsterdam, ondertussen Koninklijk Paleis Amsterdam, is een uniek voorbeeld waarbij kosten noch moeite zijn bespaard om de macht van Amsterdam te weerspiegelen in een gebouw. De bouw begon in 1648 toen Amsterdam een van de grootste financiële machten van Europa was. Van verschillende ontwerpen werd het meest prestigieuze ontwerp gekozen. Het stadhuis werd het grootste niet-religieuze bouwwerk van Europa en toonde Amsterdam als middelpunt
Binnen deze stijlen van de bouwkunst wordt de kracht van het gezag en de autoriteit getoond in de constructie en representatie van de ruimten. Om de macht van Amsterdam in de 17e eeuw te tonen is van Campen op zoek gegaan naar de perfectie binnen de het ontwerp van het stadhuis. In de ogen van Van Campen moest het stadhuis een volmaakt gebouw worden, met perfecte afmetingen, ideale verhoudingen en een sublieme boodschap aan de toeschouwer. De centraal gelegen burgerzaal was het toonbeeld van de filosofie die in de bouw werd nagestreefd. De verhoudingen van de zaal waren in perfecte harmonie. De hoogte van 90 voet correspondeerde met som van de lengte van 120 voet en de breedte
van 60 voet gedeeld door twee. Ook kent de zaal vele beeldhouwwerken en beeltenissen. Met de kaarten van het oostelijke- en westelijke halfrond en de noordelijke sterrenhemel in de marmeren vloer, het beeldhouwwerk van Atlas die het universum draagt en de beeltenissen van de elementen aarde, water, lucht en vuur kon de bezoeker zich wanen in het middelpunt van het universum.
afb.1 Burgerzaal van het Amsterdamse stadhuis
De filosofie van Van Campen is ook duidelijk zichtbaar in de plattegronden en gevels van het stadhuis. Op de onderstaande 21
afbeelding is de plattegrond van de eerste verdieping zichtbaar. De bovengenoemde burgerzaal is, in combinatie met de aanliggende galerijen, ook in de plattegrond te herkennen als het letterlijke centrum van het gebouw. Opvallend is dat de belangrijkste bestuurlijke ruimten, als de raadzaal en de burgemeesterskamer, ook op de eerste verdieping zijn gelegen en deze ruimten zijn vanuit de burgerzaal en de aangrenzende galerijen vrijwel direct bereikbaar.
afb.2 Plattegrond eerste verdieping van het Amsterdamse stadhuis
Net zoals de naastgelegen Nieuwe Kerk kwam het stadhuis hoog boven de omliggende bebouwing uit en door het gebouw met de brede voorgevel frontaal op het belangrijkste handelsplein te plaatsen profileerde het stadhuis zijn autoriteit duidelijk aan zijn omgeving. Daarom is de onafhankelijkheid van 22
het exterieur ten opzichte van het interieur des te opvallender. Ruimten met belangrijke functies zijn in de gevels niet te onderscheiden van ruimten met minder belangrijke functies. De gevels zijn onderdeel van de filosofie waarin de afmetingen, verhoudingen en de boodschap centraal staat. De gevels zijn, net zoals de plattegronden, duidelijk symmetrisch ontworpen en de beeldhouwwerken en andere decoraties bevatten wederom talloze boodschappen. De timpaan in de voorgevel van het stadhuis laat bijvoorbeeld de personificatie van de vrede zien, geflankeerd door de personages van voorzichtigheid en gerechtigheid. De timpaan toont de welvaart en met de verbeelding van de zeegoden werd de Amsterdamse dominantie op de zee afgebeeld. Naast de verbeelding van boodschappen bevatten de gevels ook een grote hoeveelheid aan ornamenten. De repetitie waarin de ornamenten in volledige symmetrie op de gevels van het stadhuis te bewonderen zijn versterken de machtige uitstraling van het gebouw. Zonder de beeldhouwwerken en ornamenten zou het gebouw beduidend inleveren op de uitstraling en daarmee op de autoriteit van het stadhuis.
afb.3 Voorgevel Amsterdamse stadhuis zonder beeldhouwwerken en ornamenten
afb.4 Voorgevel Amsterdamse stadhuis met beeldhouwwerken en ornamenten
In 1648 waren de wetgevende, rechtelijke en bestuurlijke macht nog niet strikt gescheiden zoals we het in de huidige tijd kennen. Het stadhuis was een combinatie van een raadhuis, gerechtsgebouw, politiebureau, militair commandocentrum, gevangenis, wapenarsenaal, handelscentrum,
belastingkantoor, wisselkantoor en kunstgalerie. De burgemeester had ook een rol bij de rechtspraak, de schout was politiecommandant, officier van justitie en rechter tegelijk en de schepenen die een rechtelijke functie hadden waren ook medewetgevers. Deze combinatie van functies zorgden ervoor dat het stadhuis het absolute machtscentrum van de stad was.[4] Hervormingen In de huidige samenleving is juist een verdeling van de machten te zien, ook wel de trias politica genoemd. Deze machten dienen elkaar in evenwicht te houden en onafhankelijk te zijn. In Nederland is de trias politica echter niet in de zuiverste vorm gescheiden. Het parlement, de eerste en tweede kamer, zijn de wetgevende macht, de regering is de uitvoerende macht en de rechtsprekende macht wordt uitgevoerd door de rechtbank. Hoewel het parlement het recht van initiatief heeft, komt de meeste wetgeving tot stand na een wetsvoorstel van de regering. Wetgeving moet door zowel het parlement als de regering worden goedgekeurd. Nederland kent dus niet de zuiverste vorm van de trias politica maar een machtsvertoon als in het bovengenoemde Amsterdamse stadhuis is absoluut verleden tijd. Gedurende generaties gebeurtenissen in de plaatsgevonden. Sommige vele ook positief waardoor
hebben vele maatschappij negatief, maar wij momenteel
kunnen leven in een samenleving waarin, uitzonderingen daargelaten, geen honger wordt geleden, de meeste ziekten kunnen worden overwonnen en waarin wij geen directe oorlogsdreiging meer hebben. Aan de hand van deze gebeurtenissen hebben continu hervormingen plaatsgevonden. De hervormingen zijn doorgevoerd om problemen op te lossen of omdat de structuur of werkwijze van een organisatie simpel weg niet meer relevant was voor de gewenste doelstelling. Een belangrijke oorzaak van vele grootschalige hervormingen is de opkomst van de kapitalistische samenleving waarin de winst een drijvende factor is. Deze hervormingen vinden vroeg of laat plaats binnen alle sectoren waarin een organisatie aanwezig is. Zo vinden er ook hervormingen plaats in de bestuurlijke organisatie van de overheid. Vanwege bezuinigingen heeft de overheid besloten tot een decentralisatie over te gaan. Als gevolg van deze decentralisatie krijgen gemeenten een steeds omvangrijker takenpakket. Door de groei van het takenpakket zijn ook de eisen aan de bestuurskracht van de gemeenten toegenomen. Van de gemeenten wordt steeds meer bestuurlijke, ambtelijke en financiĂŤle slagkracht gevraagd. Individuele, veelal kleinere, gemeenten kunnen daardoor soms niet alle taken meer aan. Door gemeenten samen te voegen ontstaan grotere gemeenten die wel alle gemeentelijke taken zelfstandig en op
correcte wijze moeten kunnen uitvoeren. Deze samenvoeging van gemeenten wordt ook wel de gemeentelijke herindeling genoemd.[5] De gemeentelijke herindeling wordt gezien als een resultaat van de optimalisering van de overheidsorganisatie. Met de toename van het takenpakket verandert ook de politieke situatie van de gemeenten. Doordat de gemeenten groter en slagvaardiger worden moet tevens worden gewaakt voor het verwateren van de relatie van het gemeentelijke bestuur met de gemeente zelf. Hoe kan worden voorkomen dat het bestuur de identiteit van de gemeente uit het oog verliest? Waar zou dan beter kunnen worden begonnen dan bij de huisvesting van de gemeentelijke beleidsbepalers, het stadhuis. Architectuur van het stadhuis Het type stadhuis wordt veelal gekenmerkt door karakteristieke elementen. Torens, klokken, trappen en bordessen zijn enkele van deze karakteriserende elementen die direct zouden kunnen worden toegeschreven aan een stadhuis. Het stadhuis is echter geen verzameling van de stereotype elementen. Het stadhuis is representatief voor de stad. Het Amsterdamse stadhuis is een goed voorbeeld waarin een duidelijke boodschap te zien is. Het stadhuis toonde de macht van Amsterdam en weerspiegelde de wijze waarop de stad zichzelf zag als het 23
24
centrum van het universum. De boodschap is niet meer actueel maar het stadhuis gaf duidelijk de identiteit van de handelsstad Amsterdam weer. Maar wat is er gebeurd met identiteit in de nieuwe stadhuizen? Ook hier lijkt de ontwikkeling van de kapitalistische samenleving een grote invloed te hebben gehad. Gebouwen, en daarmee ook stadhuizen, worden een product van de commerciële markt. Dat betekend dat een gebouw eenvoudig aan een nieuwe functie moet kunnen worden aangepast waardoor het wordt gekarakteriseerd door een neutrale, onbestemde ruimte in een gecontroleerde en flexibele schil. Er heeft een scheiding tussen de vorm en de functie van het gebouw plaatsgevonden. Het gebrek aan authenticiteit zorgt ervoor dat zo’n gebouw overal zou kunnen staan en een onbekende hoeveelheid aan functies zou kunnen herbergen. Neem het in 1995 gerealiseerde stadhuis van de Amerikaanse architect Richard Meier in Den Haag. Het complex biedt onder andere plaats aan winkels, kantoren en een bibliotheek, maar het gebouw is niet meer te onderscheiden als een stadhuis en heeft de connectie met de historische context of geografische omgeving verloren.[6]
het stadhuis moet ook een representatie zijn van het bestuur ten aanzien van de inwoners. Indien een stadhuis voldoet aan dit profiel zal de volksvertegenwoordiging optimaal zorg kunnen dragen voor de identiteit en het welzijn van de gemeente.
afb.5 Stadhuis Den Haag
De utopie van het stadhuis De identiteit en de herkenbaarheid van het stadhuis dreigt dus op de achtergrond te raken. De volksvertegenwoordiging wordt veelal ondergebracht in een gebouw dat ook een school, kantorencomplex, huisartsenpost of winkelcentrum had kunnen zijn. Het stadhuis biedt niet alleen onderdak aan het gemeentebestuur maar het speelt ook een belangrijke rol in de vertegenwoordiging van de gemeente. Identiteit en herkenbaarheid zijn belangrijke begrippen voor de bewoners van een gemeente. Deze begrippen moeten dus ook een belangrijke rol vervullen in de representatie van gemeente voor de volksvertegenwoordigers. Het stadhuis moet een representatie zijn van de gemeente en haar inwoners maar
Boeken 1 Achterhuis, A. (1998). De erfenis van de utopie. Amsterdam: AMBO. 2 More, T. (1516). Utopia. 3 Weber, M. (1972). Gezag en bureaucratie. Rotterdam: Universitaire Pers Rotterdam. 4 Mak, G. (1997). Het stadspaleis. Amsterdam / Antwerpen: Atlas. 5 Plasterk, R.H.A. (2014). Beleidskader gemeentelijke herindeling. Den Haag: Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. 6 Caruso, A. (1998). The Tiranny of The New. Blueprint, issue 150 (pp. 24–25). Londen. Afbeeldingen 1 Hesmerg, E. & P. (2010). Burgerzaal Paleis op de Dam. Stichting Koninklijk Paleis Amsterdam. Beschikbaar op: http://www.paleisamsterdam.nl/pers/beelden-gebouw-eninterieur [Geraadpleegd op 16 juni 2014]. 2 Afbeelding auteur. 3 Afbeelding auteur. 4 Afbeelding auteur. 5 Fotograaf onbekend (2010). Stadhuis Den Haag. Beschikbaar op: http://www.skyscrapercity.com/showthread.php?t=1168353 [Geopend op 5 augustus 2014].
25
het stadhuis
2
2.1 over het onderzoek
Gedurende het voorgaande semester van het afstudeeratelier ‘Authority’ is collectief de typologie van het stadhuis onderzocht en gedocumenteerd in de verzamelbundel “Authority, analyse van het stadhuis”. In deze verzamelbundel is een reeks stadhuizen geanalyseerd naar de typologie, het programma en de massa-compositie van de architectuur in de stadhuizen. De geanalyseerde stadhuizen dateren uit verschillende historische perioden van de Agora in Athene van 500 voor Christus tot aan het recente gemeentehuis van Nieuwegein uit 2011. De resultaten uit de verzamelbundel dienen als startpunt voor dit individuele onderzoek ten behoeve van het ontwerp van een
28
stadhuis in de landschappelijke omgeving van de nieuwe gemeente Groesbeek. De resultaten van dit onderzoek zullen dan ook worden gebruikt om de uitgangspunten en richtlijnen van de ontwerpopgave te vormen. Deze uitgangspunten voor het onderzoek hebben geleid tot de volgende onderzoeksvraag. Op welke wijze moet het nieuwe stadhuis worden vormgegeven zodat het ruimtelijk en architectonisch representatief is voor een natuurrijke gemeente? Deze vraag bevat drie aspecten die samen de basis moeten vormen voor het ontwerp van het nieuwe stadhuis. Het eerste aspect is gebaseerd op de problematiek waarin
afb.6 satelietbeeld locatie
de architectonische vormgeving en de herkenbaarheid van het stadhuis dreigt te verdwijnen in een grijze massa. Een tweede aspect komt voort uit mijn interesse naar de samenwerking en ruimtelijke compositie van de verschillende typen ruimten in het stadhuis. Het laatste aspect is gebaseerd op de vraag hoe omgegaan moet worden met de landschappelijke context van de locatie. Dit zal resulteren in een ontwerpvoorstel gebaseerd op deze vraagstelling.
29
2.2 typologie stadhuis
Op welke wijze kunnen architectonische typologieën het stadhuis definiëren in een landschappelijke omgeving? Zoals in het essay werd aangehaald, dreigt het stadhuis haar identiteit te verliezen. Stadhuizen onderscheiden zich niet meer als stadhuis en dreigen een product te worden van de kapitalistische markt. Moet een stadhuis een gebouw zijn dat eenvoudig aanpasbaar is aan een nieuwe functie? Moet het stadhuis een gebouw zijn dat wordt gekarakteriseerd door een neutrale en onbestemde ruimte in een flexibele schil? Veel moderne stadhuizen dreigen door deze veranderingen de connectie met hun historische context te verliezen. Typologie De typologie van het stadhuis is gedurende de geschiedenis zeer herkenbaar geweest. Stadhuizen als Amsterdam, Hamburg en Hilversum worden door hun typologische kenmerken direct geassocieerd met een
30
stadhuis. Een belangrijk onderdeel van deze associatie komt voort uit een krachtige massa in combinatie met een sterk repeterende, ritmische en symmetrische gevelcompositie en de herkenbaarheid van typische stadhuiselementen als pleinen, trappen, bordessen, balkons, torens, klokken en vlaggenmasten. In het geval van veel moderne raadhuizen zoals in Tynaarlo, Bronckhorst en Nieuwegein zijn weinig tot geen van deze elementen bewaard gebleven. Dit heeft dan ook tot gevolg gehad dat de herkenbaarheid als stadhuis in deze gebouwen is verdwenen. Deze ontwikkelingen in de vormgeving van het stadhuis komen niet alleen voort uit de esthetische benadering maar hebben ook grotendeels te maken met de veranderende functie van het stadhuis. Een stadhuis als dat in Amsterdam was van oorsprong een gebouw dat de macht van de stad moest tonen. Het was een duidelijk
afb.7 Stadhuis Amsterdam (1648) afb.8 Raadhuis Hamburg (1886) afb.9 Raadhuis Hilversum (1924) afb.10 Gemeentehuis Tynaarlo (2000) afb.11 Gemeentehuis Bronckhorst (2008) afb.12 Gemeentehuis Nieuwegein (2009)
oriëntatiepunt in de stad en herbergde de bestuurlijke, rechtelijke en militaire machten van de stad. Het stadhuis toonde zich letterlijk als het machtscentrum van de stad. Het huidige stadhuis heeft ten opzichte van dit Amsterdamse voorbeeld een grote verandering doorgemaakt. Het stadhuis huisvest momenteel alleen nog het bestuur en de administratie van de gemeente. Het bestuursorgaan wil zich dan ook niet meer nadrukkelijk tonen als het machtscentrum. Het bestuur wil overkomen als een transparant en betrouwbaar orgaan dat haar werk doet ten behoeve van de gemeente. Deze transparante wens heeft niet alleen op bestuurlijke wijze effect gehad. De neiging naar transparantie heeft als effect gehad dat ook de locatie van het bestuur transparanter moest worden. Dit verlangen naar transparantie werd vooral geassocieerd met zichtbaarheid. Deze associatie heeft veelal geresulteerd in grote glazen gevelopeningen waardoor de burger zicht zou hebben op het
31
bestuursorgaan. Dit effect is een goed voorbeeld van de ontwikkeling waarbij de architectuur een product van de markt dreigt te worden. Gebouwen worden transparanter en multifunctioneler. Als een gebouw een nieuwe programma krijgt moet het eenvoudig aan te passen zijn. Dit heeft ertoe geresulteerd dat de architectuur van deze gebouwen is gereduceerd tot een abstractere vorm die losstaat van de context. De verbondenheid van het gebouw met de omgeving is daarom ook betrekkelijk klein. Vanwege deze beperkte verbondenheid zal het gebouw ook betrekkelijk snel worden afgeschreven. De consequenties die dit met zich meebrengt hebben dan ook grote gevolgen voor de toekomst van de directe omgeving. Bij het ontwerp moet dus niet alleen worden gekeken naar het huisvesten van het programma, maar ook nadrukkelijk naar de mogelijkheden die de context met zich meebrengt. Op deze wijze kan een gebouw gerealiseerd worden dat aansluit op haar omgeving en zorg kan dragen voor de toekomst van het plot.[7] Landschappelijke context De landschappelijke context is van essentieel belang in het ontwerp van dit stadhuis. Door de bestaande situatie te analyseren kan er een gefundeerd verband worden gelegd tussen de landschappelijke context en de uit te voeren ingreep. Want hoe moet het gebouw zich verhouden tot de directe omgeving? 32
Er zijn verschillende mogelijkheden om een gebouw in een landschappelijke omgeving te plaatsen. Moet het gebouw aansluiten bij de aanwezige kenmerken van het landschap, moet het gebouw volledig opgaan in het landschap of moet het gebouw zich juist losmaken van het landschap? In het geval van een stadhuis moet zorgvuldig worden gekeken naar de invloed van de verschillende bebouwingstypen. Want ieder type heeft invloed op de autoriteit, de representativiteit, de herkenbaarheid en de beleving van het stadhuis. Een stadhuis moet representatief zijn, maar kan niet volledig opgaan in het landschap. Het gebouw zal namelijk niet meer herkenbaar zijn als een stadhuis. De autoriteit en de herkenbaarheid is verdwenen. Indien een stadhuis zich zou losmaken van haar context wordt het een gebouw op zich. Het is niet meer verbonden met de locatie en een dergelijk gebouw zou op iedere willekeurige plaats kunnen staan. Op deze manier verliest het stadhuis voor een gedeelte de representativiteit van de gemeente en haar burgers. Een volume dat zonder verbinding met de locatie in het landschap is geplaatst is dus niet representatief en een volume dat volledig opgaat in het landschap is niet representatief en herkenbaar als een stadhuis. Het landschappelijke stadhuis dient dus een combinatie tussen deze volumes te
vinden. Een volume dat aansluiting vindt in de context en tevens herkenbaar en representatief is als stadhuis. In het schema zijn deze volumes schematisch weergegeven. Allereerst het basis volume, dat als een object in de context is geplaatst. Als tweede volgt het natuurlijke volume, een vorm die een duidelijke verbinding vormt met het landschap maar niet representatief zal zijn als stadhuis. Het laatste volume is de combinatie van het basis volume en het natuurlijke volume. Door gebruik te maken van gelaagdheid in het volume wordt een geleidelijke overgang tussen het landschap en het volume gecreĂŤerd. Dit type biedt ook de mogelijkheid de representativiteit en de herkenbaarheid van een stadhuis te ontwikkelen.
basis volume
natuurlijk volume
gelaagd volume
afb.13 schema gelaagd volume
33
Oriëntatie en benadering De oriëntatie en de benadering zijn in ieder gebouw belangrijke aandachtspunten. Deze elementen spelen een belangrijke rol in de ervaring en de beleving van het gebouw. Indien deze elementen doordacht zijn vormgegeven kunnen ze de bezoeker bewust maken op specifieke elementen en kwaliteiten van het gebouw en haar context. De benadering zorgt voor een gefaseerde introductie van het gebouw. Hoe benadert de bezoeker het gebouw? Waar komt de bezoeker binnen? Komt de bezoeker per voet, per fiets of per auto? Dit zijn allemaal specifieke onderdelen waar het ontwerp rekening mee moet houden. Want welke kenmerken en kwaliteiten moeten gedurende deze benadering worden benadrukt? De oriëntatie en de benadering spelen een belangrijke rol in de positionering en het ontwerp van het stadhuis. Dit onderdeel wordt daarom onderzocht aan de hand van de projectlocatie. De locatie bevindt zich op een grasvlakte in het heuvellandschap ten zuiden van het dorp Beek-Ubbergen. Vanwege de unieke natuurlijke kenmerken is het een zeer representatieve locatie binnen de gemeente. Hierdoor biedt de locatie ook de mogelijkheid om het stadhuis op een unieke en geleidelijke wijze te benaderen. De benadering van het stadhuis begint met de benadering van de locatie. Aangezien de locatie met bos omgeven is, is in eerste 34
instantie het stadhuis zelf nog niet zichtbaar. Om het stadhuis vanuit de omgeving toch zichtbaar te maken is een oriëntatiepunt in de vorm van een toren aan de voorzijde van het perceel geplaatst. Bij de tweede stap wordt de openbare weg verlaten en volgt de benadering van de locatie over een verharde bosweg. Eenmaal op het perceel volgt de weg het natuurlijke verloop van de heuvel richting achtergelegen stadhuis. Deze route eindigt bij het stadhuisplein. Dit plein is het laatste element voordat het stadhuis zelf kan worden betreden. De oriëntatie van een gebouw draagt bij aan de bewustwording in het gebouw. Zichtlijnen en perceptie zijn belangrijke elementen om deze oriëntatie vorm te geven. Wat zie je en wat ervaar je? Door middel van zichtlijnen kunnen verbindingen worden gelegd tussen het gebouw en de waarneming van het gebouw. Want wat je niet ziet kan je niet waarnemen. De oriëntatie speelt dus een nadrukkelijke rol in het bereiken van de gewenste impressie en ervaring van het stadhuis. Voor dit stadhuis ligt de nadruk op de beleving van de landschappelijke context. Daarom is het van belang om de specifieke kenmerken van de locatie uit te lichten. Het stadhuis is gepositioneerd in de helling van de stuwwal en is omgeven met bos. Het stadhuis is in de lengte gericht op het dal aan de noordoost zijde en op het bos aan het einde van het perceel aan de zuidwest zijde. In de breedte van het stadhuis is de oriëntatie gericht
op de helling met het achterliggende bos. Deze oriëntatiepunten zijn op deze manier gekozen zodat het ontwerp van het stadhuis zal bijdragen aan de beleving van de landschappelijke context.
2 1
5 4
3
entree
bos
1. oriëntatiepunt 2. benadering situatie 3. benadering door het landschap 4. plein 5. stadhuis
afb.14 schema benadering
dal / oriëntatiepunt
bos
bos
bos
entree
dal / oriëntatiepunt
afb.15 schema oriëntatie
35
2.3 ruimtelijke compositie
afb.16 Piranesi’s Campo Marzio
“De mix van formele en informele elementen en de mix van orde en disorde representeren de essentiële condities van een stad” Rem Koolhaas
Op welke manier moeten representatieve en ondersteunende ruimten ten opzichte van elkaar worden geplaatst en vormgegeven in het stadhuis? Het stadhuis is opgebouwd uit een compositie van representatieve en ondersteunende ruimten. Het stadhuis herbergt een mix van diverse functies waarvan de meesten kunnen worden ondergebracht in de dienstverlenende publieksruimte, het representatieve raadscentrum en het ondersteunende backoffice. Deze ruimten worden dan ook gekenmerkt door de verschillende functies, vormen en formaten. Deze onderdelen hebben ieder hun eigen doel maar samen vormen ze een sterke compositie in de vormgeving van het stadhuis. In dit onderdeel wordt onderzoek gedaan naar de compositie van ruimten, stromingen en ontmoetingen binnen het stadhuis.
36
Formele en informele ruimten De combinatie van verschillende ruimten, stromingen en ontmoetingen zijn niet uitsluitend toepasbaar op het stadhuis. De combinatie van deze elementen kan worden vergeleken met de opbouw van een stad waarbij ruimten, stromingen en ontmoetingen zijn vormgegeven in de cohesie van onder andere wijken, gebouwen, pleinen en wegen. Hoe moeten deze elementen worden vormgegeven? Dit is een vraagstuk dat, niet alleen in de huidige tijd, maar in iedere tijdsperiode van belang is. Historische werken kunnen daarom een goed voorbeeld vormen voor de hedendaagse architectuur. Voor de opbouw van een stad verwijst architect Rem Koolhaas in zijn artikel “Beyond Delirious” naar Giovanni Piranesi’s reconstructie van Rome genaamd Campo Marzio uit 1762. In Campo Marzio presenteert Piranesi een reconstructie van de eeuwige stad. Het centrale deel van deze kaart was gebaseerd op archeologische ontdekkingen in Rome. In
zijn reconstructie van Rome werd Piranesi echter niet beperkt tot deze archeologische ontdekkingen. De stad werd een combinatie van deze archeologische ontdekkingen met een aanvulling van zijn eigen verbeelding. Piranesi creëerde een duidelijke visie over de identiteit en diversiteit van de stad door de verbeelding van historie, economie, politiek en kunst. Met al deze aspecten creëerde Piranesi een statement in een stedebouwkundig landschap waardoor architecten en archeologen werden uitgedaagd om na te denken over het Campo Marzio. [8] In de visie van Koolhaas zijn in het ontwerp van het Campo Marzio duidelijk belangrijke geometrische vormen aanwezig die kunnen worden geassocieerd met belangrijke publieke elementen van de stad. Tussen deze belangrijke representatieve elementen zijn kleinere programmatische vormen aanwezig waarin vermoedelijk de minder formele activiteiten van de stad
37
zijn ondergebracht. De mix van formele en informele elementen en de mix van orde en disorde zoals dat op deze afbeelding wordt getoond zijn representatief voor de essentiële condities van een stad. [9] Vanwege de diverse formele representatieve ruimten en de informele ondersteunende ruimten van het stadhuis zal deze theorie van de mix aan elementen ook van toepassing zijn op de opbouw en de functionering van het stadhuis. De positionering en de samenhang tussen representatieve elementen als het raadscentrum en het ondersteunende backoffice dient zorgvuldig te zijn ontworpen waardoor er korte en directe verbindingen gelegd kunnen worden. Naast de cohesie tussen de representatieve en ondersteunende functies is ook de positionering van elementen binnen een functie belangrijk. Herhaalde elementen als kantoren en vergaderruimten zijn voorbeelden van ruimten die gebaat zijn bij orde zodat deze ruimten leesbaar en herkenbaar zijn in het totale ontwerp. De werking van een ruimte is echter niet alleen gerelateerd aan de orde van elementen. Om een ruimte te laten werken kan niet alleen worden voldaan met een repetitie aan elementen. Juist de uitzondering op deze repetitie kan ervoor zorgen dat er subtiele overgangen of barrières in en tussen de ruimten ontstaan. Deze uitzondering kan vervolgens gebruikt worden om informele plekken van samenkomst te creëren tussen de repetitie van formele elementen. 38
Organisatie van ruimten Om de diverse onderdelen van het stadhuis op correcte wijze te kunnen positioneren, moet ook onderzoek worden gedaan naar de samenwerking tussen de formele representatieve ruimten en de informele ondersteunende ruimten. Door de verschillende functies van de ruimten binnen het stadhuis zullen er ook verschillende verkeersstromingen door het gebouw plaatsvinden. In het ontwerp van het stadhuis moet zorgvuldig worden nagedacht over het ontwerp van deze verkeersstromingen. Welke routing moet in het ontwerp worden benadrukt? Wat is de route die de bezoeker van het stadhuis aflegt? En welke route moet de burgemeester afleggen naar de raadzaal? Deze verkeersstromingen zijn geen doel op zich maar zijn een middel om het gebouw op de gewenste wijze te laten functioneren. Het ontwerp van de verkeersstromingen is dan ook een middel om op zorgvuldige wijze de hiërarchie binnen het stadhuis vorm te geven. In het ontwerp zal een belangrijke plek zijn weggelegd voor de centrale publiekshal. De publiekshal is de eerste ruimte bij binnenkomst. Vanuit deze ruimte zullen raadsleden, ambtenaren en bezoekers hun weg moeten vinden in het gebouw. Rondom deze publiekshal zullen de publiekelijk toegankelijke functies moeten liggen. Dit zijn uiteraard de publieksbalies, maar ook de raadzaal, burgerzaal en het restaurant zal publiekelijk toegankelijk moeten zijn. Deze functies dienen dus centraal rond
de publiekshal te worden geplaatst. De ondersteunende functies, als het backoffice en de facilitaire ruimte, zijn niet direct publiekelijk toegankelijk maar dienen wel aan te sluiten op de centrale ontsluiting.
burgerzaal
restaurant
publiekshal
raadzaal
publieksbalies afb.17 publieke routing
facilitaire ruimte
publiekshal
back office
afb.18 ondersteunende routing
39
berg en dal
3
3.1 gemeente berg en dal
Door de samenvoeging van de gemeenten Groesbeek, Millingen aan de Rijn en Ubbergen ontstaat vanaf 1 januari 2015 de nieuwe gemeente Berg en Dal. Deze gemeente zal een oppervlakte beslaan van 9.328 ha en ongeveer 35.000 inwoners tellen die verspreid zijn over 12 dorpen. Wat opvalt aan de gemeente is de redelijk geïsoleerde ligging. Aan de noordzijde wordt de gemeente begrensd door de rivieren de Waal en de Rijn. Ten oosten bevindt zich de Duitse landsgrens. In het zuiden grenst de gemeente aan de Limburgse gemeenten Gennep en Mook en Middelaar en ten westen aan de gemeenten Heumen en Nijmegen. Aan de zuidwestzijde wordt de gemeente tevens begrensd door de bosrijke stuwwal. De geïsoleerde ligging, door de natuurlijke barrières van de rivieren aan de noordzijde en de stuwwal aan de zuidzijde, heeft geresulteerd in een grote betrokkenheid
42
in de gemeenschappen. De gemeente is dan ook rijk aan vrijwilligers bij verenigingen en organisaties. Zo zijn er ook vrijwilligersorganisaties die zich inzetten voor het behoud van cultureel erfgoed, landschap en natuurontwikkeling. Landschap en natuur De gemeente wordt gekenmerkt door een, voor Nederlandse begrippen, unieke combinatie aan landschappelijke en natuurlijke elementen als bebossing, polderland, akkerland en een zeer reliëfrijke stuwwal. Dankzij dit gevarieerde landschap zijn er diverse natuurgebieden in de gemeente. Het rivierenlandschap behoort tot de ‘Gelderse Poort’ waartoe ook de uiterwaarden worden gerekend. Aan de binnenzijden van de dijken liggen de natuurgebieden ‘Groenlanden’ en ‘Ooijse Graaf’. Recreatie Naast de landschappelijke en natuurlijke
afb.19 locatie stadhuis
elementen kent de gemeente ook diverse musea als het Bevrijdingsmuseum 1944-1945, het Afrika museum en het museumpark Orientalis en naast de musea kent de gemeente nog recreatieve thema’s als ‘Operation Market Garden’ en de ‘Liberation Route’. Deze recreatieve thema’s zijn gebaseerd op de Nederlandse bevrijding in de Tweede Wereldoorlog. In de gemeente zijn ook veel recreatieve fiets- en wandelpaden te vinden.
locatie Berg en Dal
43
3.2 historie
Vanwege de ge誰soleerde ligging zijn de dorpen gedurende de jaren niet veel gegroeid. De interessante historie ligt dat ook niet in de ontwikkeling van deze kleine dorpjes maar in de historische gebeurtenissen die hier hebben plaatsgevonden. Zo zijn er in de gemeente restanten te vinden uit de Romeinse tijd en heeft deze locatie een belangrijk aandeel gehad in Operatie Market Garden gedurende de tweede wereldoorlog. Romeinse tijd De locatie van de gemeente behoorde tot het grensgebied van het Romeinse Rijk. Hierdoor behoort de gemeente tot een van de oudste bewoonde gebieden van het land. Overblijfselen van deze periode zijn nog terug te vinden in enkele nog bestaande
44
wegenstructuren en restanten van een waarschijnlijk vijf kilometer lang Romeins waterleidingstelsel nabij het dorp Berg en Dal dat het water vervoerde naar het Romeinse legioenskamp Ulpia Noviomagus dat zich heeft ontwikkeld tot de huidige stad Nijmegen. Market Garden Gedurende de tweede wereldoorlog streken er 8.000 geallieerde parachutisten neer rond het dorp Groesbeek. Deze parachutisten waren onderdeel van in totaal 35.000 parachutisten die voor Operatie Market Garden werden gedropt bij Eindhoven, Nijmegen en Arnhem met als doel om een aantal cruciale bruggen over de grote rivieren van Nederland in handen te krijgen
en vast te houden tot de geallieerde troepen vanuit het zuiden waren opgerukt. Groesbeek lag midden in de vuurlinie en was doelwit van aanvallen vanuit de Duitse stad Kleve en het bosgebied Reichswald. In en rond Groesbeek is deze gebeurtenis nog zichtbaar dankzij diverse musea en de Canadese militaire begraafplaats. [10]
afb.20 verloop aquaduct van Berg en Dal naar Nijmegen
afb.21 Louisedal, onderdeel van het Romeinse waterleidingstelsel
afb.22 geallieerde parachutisten boven Groesbeek
afb.23 Britse strijdkrachten bij Groesbeek
45
3.3 analyse
Zoals in de introductie werd aangegeven wordt de gemeente gekenmerkt door de hoge landschaps- en natuurwaarden. In deze analyse worden de kenmerken en kwaliteiten van de gemeente geanalyseerd. Bebouwing Vanwege de hoge landschaps- en natuurwaarden kent de gemeente een lage bebouwingsdichtheid. Met uitzondering van het relatief grotere dorp Groesbeek kent de gemeente voornamelijk kleine dorpjes die verspreid in het landschap gelegen zijn. Van de twaalf dorpen huisvest Groesbeek, met ongeveer 15.000 inwoners, ook het grootste gedeelte van de bevolking. Bebossing Het Groesbeekse bos is tussen 1820 en 1860 volledig aangeplant voor de productie van hout. Het gevolg van deze aanplanting was een eentonig productiebos, rechte wegen en voornamelijk naaldbomen bepaalden het beeld. Tegenwoordig wordt de nadruk niet
46
meer gelegd op de houtproductie maar meer op de natuur en recreatie. Daarom wordt het productiebos langzaam omgevormd tot een natuurlijk bos. Dit betekend dat er meer plek is voor dood hout, open plekken en ander typen bomen. Deze grotere variatie zorgt ervoor dat het bos ook meer dieren- en plantensoorten aantrekt. [11]
grootste stuwwallen van Nederland zijn de Utrechtse Heuvelrug met een hoogte van 53 meter, de Veluwe met een hoogte van ongeveer 100 meter en de stuwwallen in het Rijk van Arnhem en Nijmegen met ook een hoogte van ongeveer 100 meter. De stuwwal in de gemeente behoort tot het Rijk van Arnhem en Nijmegen.
Polder- en akkerland Het polder- en akkerland betreft ruim de helft van het grondoppervlak van de gemeente. Het noordelijke gedeelte van de gemeente bestaat zelfs bijna volledig uit uiterwaarden en open landbouwgebied.
Doordat de gletsjer in het centrum van de gemeente, ter hoogte van het huidige Ubbergen, tot stilstand kwam is op deze locatie dan ook een grote diversiteit aan glooiingen in het landschap te vinden.
Stuwwal Het reliĂŤfrijke heuvellandschap komt voort uit de laatste ijstijd waarbij een gletsjer vanuit ScandinaviĂŤ in zuidelijke richting over Europa trok. In Nederland kwam dit ijs ter hoogte van Utrecht en Nijmegen tot stilstand. De grond die door deze gletsjer is opgeduwd is op deze lijn blijven liggen. De
47
afb.24 bebouwing
afb.25 bebossing
Millingen aan de Rijn
Beek-Ubbergen
Groesbeek
48
afb.26 polder en akkerland
afb.27 hoogtekaart
10 m + NAP
60 m + NAP locatie
49
masterplan
4
4.1 context
Een van de eerste opdrachten was het zoeken van een locatie voor het ontwerp van een nieuw stadhuis. Allereerst is voor de locatie gezocht naar een unieke gemeente binnen Nederland. Deze gemeente diende tevens onderdeel te zijn van de huidige gemeentelijke herindelingen. Aan de hand van deze uitgangspunten was de keuze dus gevallen op de nieuwe gemeente Berg en Dal. Vervolgens moet er een locatie voor het nieuwe gemeentehuis worden bepaald. Zoals in de analyse van de gemeente naar voren komt kent de gemeente een redelijk ge誰soleerde ligging. Hierdoor wordt de gemeente gekenmerkt door een lage bebouwingsdichtheid en een hoge
52
afb.28 locatie context
natuurwaarde. Deze analyse heeft dan ook invloed op de locatiekeuze van het nieuwe stadhuis. De eerste gedachte voor de plaatsing van een stadhuis kan vermoedelijk uitgaan naar de grootste dorpskern, Groesbeek. Aangezien in dit dorp de meeste activiteit plaatsvindt, zal hier waarschijnlijk de meeste interactie plaats kunnen vinden tussen het gemeentelijke bestuur en de inwoners van de gemeente. Maar Groesbeek is gelegen in het zuiden van de gemeente en relatief moeilijk bereikbaar voor de inwoners uit het noordelijke gebied. Het stedelijke gebied is tevens niet representatief voor de hoge natuurwaarde van de gehele gemeente. Indien het stadhuis in het centrum van Groesbeek zou worden geplaatst, zou het een stadhuis voor het dorp Groesbeek
worden, niet voor de gemeente Berg en Dal. Daarom is besloten om een locatie te zoeken in het centrum van de gemeente. Een locatie die zowel vanuit het zuiden als uit het noorden goed te bereiken is. Een locatie die ook karakteriserend voor de hoge natuurwaarde binnen de gemeente. De keuze is daarom gevallen op een locatie ten zuiden van het dorp Beek-Ubbergen. Dit is een centrale locatie binnen de gemeente en bevindt zich in het boslandschap op de rand van de stuwwal.
53
4.2 locatie analyse
Wanneer we naar de locatie kijken valt het op dat de locatie, net als de gehele gemeente, gekenmerkt wordt door een hoge natuurwaarde. Het perceel zelf is een voormalig weiland en bestaat voornamelijk uit gras. De directe omgeving is zeer bosrijk. Deze groene elementen worden versterkt door de hoge variatie aan hoogteverschillen die op de locatie aanwezig zijn. Deze samenstelling aan natuurlijke elementen zorgt ervoor dat het gebied zeer aantrekkelijk is voor recreatie. Dit heeft onder andere geresulteerd in de vele wandelpaden die in het gebied te vinden zijn. Aan de noordzijde van het perceel bevindt zich het dorp Beek-Ubbergen. Dit is een
54
relatief klein dorp dat aan de zuidzijde dus wordt begrensd door de stuwwal. Aan de noordzijde van het dorp bevindt zich de rijksweg N325 die de verbinding vormt tussen de steden Nijmegen en het Duitse Kleve. Deze rijksweg doorkruist de gemeente maar vormt geen directe verbinding tussen de verschillende dorpen binnen de gemeente. Zoals op afbeelding 29 te zien is loopt er tot aan het perceel een weg die voor auto’s toegankelijk is. Dit is een onverharde weg en deze weg wordt tevens gebruikt door het naastgelegen Informatiecentrum Nederlands Cultuurlandschap.
afb.29 analysekaart
10 +NAP
15 +NAP
20 +NAP
25 +NAP
30 +NAP
35 +NAP
40 +NAP
45 +NAP
50 +NAP
60 +NAP
55
afb.30 zicht richting Beek-Ubbergen
56
afb.31 zicht richting het noorden
57
afb.32 zicht over het plangebied
58
afb.33 zicht over het plangebied
59
afb.34 noordelijke strook boven plangebied
60
afb.35 entree plangebied
61
4.3 locatie ontwikkeling
Het masterplan is gericht op de beleving van het landschap en op de benadering en de oriĂŤntatie van het stadhuis in het landschap. Belangrijke elementen in het masterplan zijn het stadhuis en de toren aan de noordzijde van het plangebied. Deze toren is een verbindend element tussen het stadhuis en de gemeente. De toren is ten eerste een oriĂŤntatiepunt, zowel vanuit het stadhuis als vanuit de omgeving richting het stadhuis. Ten tweede kan de toren dienen als een uitkijkpunt voor de recreatieve sector. Het stadhuis ligt achter in het perceel. Deze locatie achter in het plangebied is al bijna het hoogste punt binnen het perceel en kent tevens nog een sterke variatie in hoogteverschillen. Deze locatie van het stadhuis is gekozen vanwege de mogelijkheden die deze hoogteverschillen bieden voor de beleving van het nieuwe stadhuis. Om het stadhuis bereikbaar te maken
62
is de onverharde toegangsweg verhard en verlengt tot aan het stadhuis. Deze toegangsweg is niet vormgegeven als een rechte weg met de kortste route naar het stadhuis maar de weg volgt het natuurlijke verloop van het heuvel. Deze weg komt uit bij het plein voor het stadhuis. Onder het plein bevindt zich de parkeergarage om het stadhuis van de benodigde parkeerplaatsen te voorzien. Vanuit de parkeergarage is het stadhuis op twee manieren bereikbaar. De hoofduitgang van de parkeergarage bevindt zich op het plein. Vanuit deze hoofduitgang wordt het stadhuis via het plein benaderd. De andere uitgang komt direct binnen in de publiekshal van het stadhuis. Deze entree is directer maar biedt niet de gewenste benadering van het gebouw. Deze directe uitgang van de parkeergarage dient voornamelijk als 24-uurs ingang voor de bestuurders en het biedt de bezoekers de mogelijkheid om bij slecht weer droog het stadhuis te betreden.
afb.36 masterplan locatie
Naast deze bebouwde elementen kent het masterplan ook enkele verbindende elementen. Deze elementen vormen een fysieke relatie tussen het stadhuis en de toren. Aan de achterzijde van het stadhuis is nog een pad ontworpen. Dit pad leidt tot de facilitaire ruimte van het stadhuis. Deze ruimte is hierdoor toegankelijk voor de aanlevering van goederen door vrachtwagens. Aangezien dit pad slechts incidenteel wordt gebruikt voor de aanlevering van goederen is het pad gecombineerd met de vijver in de kom van het perceel. Rondom deze vijver kunnen recreatieve activiteiten plaatsvinden.
10 +NAP
15 +NAP
20 +NAP
25 +NAP
30 +NAP
35 +NAP
40 +NAP
45 +NAP
50 +NAP
60 +NAP
63
ontwerp
5
5.1 visie en ambitie
Ge誰nspireerd door de representativiteit van het Amsterdamse stadhuis is de ambitie om een stadhuis te ontwerp dat de unieke kwaliteiten van de nieuwe gemeente Berg en Dal optimaal representeert. De beleving van het stadhuis moet de bezoeker, zowel burger als bestuurder, bewust maken van de unieke context waarin het gevestigd is. Er zal gebruik moeten worden gemaakt van de unieke mogelijkheden die de locatie met zich meebrengt. De hoogteverschillen, de grasvlakte en het bosrijke gebied zijn elementen die hiervoor gebruikt kunnen worden. Het ontwerp dient dus voort te komen uit een combinatie van conceptuele elementen
66
waarbij de ervaring centraal staat. Deze ambitie leidt hopelijk tot een ontwerp waarbij de interactie tussen de natuur, het gebouw en de mens leidt tot de unieke beleving van een landschappelijke stadhuis voor Berg en Dal.
afb.37 benadering locatie
67
5.2 concept burgerzaal
2 1
5
3 4 bos
restaurant
dal / oriëntatiepunt
bos
bos
afb.38 benadering
68
entree
publieksbalies
facilitaire ruimte
back office publiekshal
bos
afb.39 oriëntatie
raadzaal
entree
publieke routing
1. oriëntatiepunt 2. benadering locatie 3. benadering door het landschap 4. plein 5. stadhuis
publiekshal
dal / oriëntatiepunt
ondersteunende routing
afb.40 routing
dal / oriĂŤntatiepunt bos
basis volume
entree
bos
afb.41 compositie programma
natuurlijk volume
gelaagd volume
+ terrasvorming daken + plateauvorming interieur
afb.42 gelaagd volume
69
5.3 architectuur
Het architectonische ontwerp bestaat uit het stadhuis met het aanliggende plein, de parkeergarage en de toren. De positionering van deze elementen is voortgekomen vanuit de benadering en de oriĂŤntatie zoals deze in het concept zijn aangegeven.
vinden in de vormgeving van het plein. De verspringingen in de vormgeving van het plein zorgen ervoor dat er op het plein verschillende ruimten ontstaan. Deze ruimten dragen bij aan de gefaseerde benadering van het stadhuis.
Het stadhuis is opgebouwd uit lagen. De lagen zorgen voor een geleidelijke overgang tussen het bouwvolume en de helling waarop het is geplaatst. De gelaagdheid is niet alleen in de terrasvorming van de bouwlagen terug te vinden maar ook in de vormgeving van de plattegronden en het aanliggende plein. De contouren van de plattegronden, waar de gevels op zijn gepositioneerd, volgen het natuurlijke verloop van de heuvel. Deze verspringing in contouren is ook terug te
Materialisatie Vanwege de ambitie om een gebouw te maken dat de bezoeker bewust moet maken van de unieke context is ervoor gekozen om materialen te gebruiken die passen in een natuurlijke omgeving. De gevels en de binnenwanden van het gebouw zijn aan de hand van deze ambitie volledig opgetrokken uit baksteen. Vanwege de grote overspanningen is er wel gekozen om gebruik te maken van
70
stalen kolommen en betonnen vloeren. Voor de vloerafwerking van het interieur is ervoor gekozen om gebruik te maken van antraciete natuurstenen vloertegels. Deze antraciete natuursteen komt ook terug in de materialisatie van de dakranden. Voor de bestrating van het plein en de verharde toegangsweg is gekozen om een baksteen in elleboogverband te gebruiken.
afb.43 architectonische compositie
afb.44 materialisatie gevel
afb.45 bestrating exterieur
afb.46 natuurstenen vloertegels interieur
71
5.4 programma
afb.47 restaurant
afb.48 burgerzaal
afb.49 facilitaire ruimte
afb.50 raadzaal
72
afb.53 toren
afb.51 back office
afb.54 uitgang parkeergarage
afb.52 publieksbalies
afb.55 parkeergarage
73
5.5 vormgeving
Het gelaagde volume van het stadhuis heeft niet alleen geresulteerd in de terrasvorming op het dak, maar is ook duidelijk zichtbaar in het interieur. Het gedeelte dat publiekelijk toegankelijk is, levert de voornaamste bijdrage aan de ervaring binnen het stadhuis. In dit publieke gedeelte is de vloerhoogte gerelateerd aan de helling van de heuvel. Vanuit het dal aan de noordoost zijde loopt de helling van de vloer dus ook op richting de zuidwest zijde aan de andere kopse kant van het stadhuis. Over de hele lengte van het stadhuis, ruim 120 meter, betekend dit een stijging van 6,5 meter. Deze stijging is vormgegeven in verschillende plateaus die via trappen en hellingbanen toegankelijk zijn. De zichtbaarheid van deze stijgpunten versterken de bewustwording van de verschillende vloerhoogten. De verschillende plateaus worden vervolgens gebruikt door hier verschillende functies en activiteiten te laten plaatsvinden.
74
Vanuit de entree / publiekshal bevindt zich direct aan de rechterkant het eerste lager gelegen level waarop de publieksruimte is gevestigd. Op deze vloer zijn de publieksbalies en de wachtruimte gepositioneerd. Na de publieksbalies bevinden zich de trouwzaal en het gemeente archief / bibliotheek. Dit zijn ruimten die minder intensief worden gebruikt en liggen daarom verder van het actieve centrum binnen het stadhuis. Indien vanuit de publiekshal de stijgende beweging wordt gevolgd, komt men eerst ter hoogte van de burgerzaal. Deze zaal ligt ruim twee meter boven de publiekshal en vormt al vanuit de entree een doorkijk richting het achterliggende bos. Op het hoogste punt van deze stijging bevindt zich het restaurant. Dit restaurant ligt op de hoogte van de eerste verdieping en is georiĂŤnteerd op het rustieke bosgebied aan de achterzijde van het perceel. Dit restaurant wordt naar buiten toe verlengt met een terras. Met het
restaurant zijn we dus aangekomen op de eerste verdieping. Aan de andere zijde van de publiekshal, boven de wachtruimte, bevindt zich de raadzaal. De raadzaal is zo gepositioneerd dat er vanuit de raadzaal duidelijk zicht is op zowel het plein als op het dal. Het backoffice is de plek waar de ambtenaren en het bestuur rustig moeten kunnen werken en vergaderen. Daarom is deze functie verder van de actieve publieksruimte gepositioneerd. Het backoffice is te vinden van de eerste verdieping tot aan de derde verdieping achter de burgerzaal en de raadzaal. Aan de andere zijde bevindt zich onder het restaurant nog de facilitaire ruimte. Deze ruimte heeft grotendeels geen directe behoefte aan daglicht en is aan de achterzijde volledig ondergronds geplaatst. Deze facilitaire ruimte ligt wel op dezelfde vloerhoogte als de publieke ruimte. Hierdoor is de ruimte wel eenvoudig te bereiken.
Atrium Het atrium is een uniek element in de vormgeving van het stadhuis. Over de gehele lengte en hoogte snijdt het atrium door het gebouw. Het atrium zorgt voor een zeer ruimtelijk effect en accentueert de oriĂŤntatie van het gebouw. Ook benadrukt het atrium de helling in het publiekelijk toegankelijke gedeelte. In het atrium zijn de stijgende elementen maar in ĂŠĂŠn richting aanwezig, namelijk heuvelopwaarts. De overige horizontale en verticale verplaatsing bevindt zich buiten het atrium. Ter plekke van het backoffice bevinden de wandelgangen zich wel langs het atrium. Hierdoor is mogelijk alle werkplekken richting de gevel van het gebouw te plaatsen waardoor overal voldoende daglicht aanwezig is. In het atrium zijn ook, slank uitgevoerde, bruggen aanwezig die beide delen van het backoffice met elkaar verbinden. In het dak van het atrium zijn drie lichtstraten ontworpen. Deze lichtstraten benadrukken locaties van ten eerste het restaurant, ten tweede de
centrale publiekshal in combinatie met de burgerzaal het de raadzaal en als laatste het werkgedeelte met het backoffice en de publiekbalies.
afb.56 isometrische compositie programma 1:2000
75
5.6 routing
In de routing is de route voor bezoekers en de route voor medewerkers aangegeven. Hierin is duidelijk te zien dat de route voor de bezoekers gepositioneerd is rondom de publiekshal. Op de begane grond leidt de route direct naar de publieksbalies en op de verdieping kan de ronde worden gemaakt langs de burgerzaal, de raadzaal en het restaurant. Alle representatieve ruimten van het stadhuis liggen dus rondom de publiekshal en zijn direct bereikbaar via de publieke route. De route voor de medewerkers is tot aan de eerste verdieping gelijk aan de publieke route. Vanaf de eerste verdieping heeft het backoffice een eigen route langs het atrium. Het backoffice heeft ook nog een tweede
76
trap en liftcombinatie aan de kopse kant van het gebouw. Dit stijgpunt vormt een directe verbinding tussen de publieke ruimte op de begane grond, het college van burgemeester en wethouders, dat op de eerste verdieping naast de raadzaal is gevestigd en het backoffice op de tweede verdieping.
route medewerkers afb.57 isometrie routing 1:2000
route bezoekers
77
resultaat
6
6.1 situatie
afb.58 situatie 1:5000
80
81
6.2 plattegronden
B
A
A
B
B afb.59 parkeergarage 1:1000
82
N
B
A
A
B
afb.60 begane grond i.c.m. plein 1:1000
N
83
B
A
B
afb.61 begane grond 1:500
84
A
N
85
B
A
B
afb.62 eerste verdieping 1:500
86
A
N
87
B
A
B
afb.63 tweede verdieping 1:500
88
A
N
89
B
A
B
afb.64 derde verdieping 1:500
90
A
N
91
6.3 doorsneden
afb.65 doorsnede A-A 1:500
92
93
afb.66 doorsnede B-B 1:500
94
95
6.4 aanzichten
afb.67 zuidaanzicht 1:500
96
97
afb.68 oostaanzicht 1:500
98
99
afb.69 noordaanzicht 1:500
100
101
afb.70 westaanzicht 1:500
102
103
6.5 detaillering
104
natuurstenen dakrand afb.72 principe detail balustrade exterieur 1:20
foamglas
spouwanker
stalen latei natuurstenen vloertegels, 10 mm isolatie, 50 mm betonvloer, 250 mm betonnen balk, 500 mm i.c.m. vloer verlaagd plafond (geluidsdempend) tochtstrip natuurstenen raamdorpel spouwlat
stalen latei
afb.71 principe detail balustrade interieur 1:20
metselwerk luchtspouw isolatie DPC-folie
afb.73 principe detail ontmoeting gevel en verdiepingsvloer 1:20
105
6.6 toren
afb.74 begane grond toren 1:500
106
N
afb.75 westaanzicht 1:500
afb.76 noordaanzicht 1:500
afb.77 oostaanzicht 1:500
afb.78 zuidaanzicht 1:500
107
6.7 impressies
afb.79 benadering stadhuis
108
109
afb.80 zicht op het stadhuis vanuit het zuid westen
110
111
afb.81 zicht op de achterzijde van het stadhuis vanuit het noord westen
112
113
afb.82 zicht vanuit de publiekshal op de publieksbalies, de wachtruimte, de raadzaal en de doorkijk via de burgerzaal naar het achterliggende bos
114
115
afb.83 zicht op het atrium ter plekke van het restaurant
116
117
reflectie
7
120
Terugkijkend op het afgelopen jaar heb ik het afstudeeratelier als zeer leerzaam ervaren en ik ben zeer tevreden met het uiteindelijke resultaat. Het eerste deel van het afstudeeratelier bestond uit een gestructureerde analyse van stadhuizen die representatief zijn voor verschillende tijdsperioden gedurende de geschiedenis. Deze analyse bood mij de mogelijkheid om, in samenwerking met Rick Melchers en Ruud Heynen, naast de analyse zelf de verantwoording te pakken voor de vormgeving, samenstelling en productie van de atlas. Dit heeft geleidt tot een zeer indrukwekkende atlas met de analyse van de stadhuizen.
goede basis om het ontwerptraject mee te starten. De start van het ontwerptraject bracht ook direct een moeilijke beslissing met zich mee. Want wat wil je bereiken met het onderzoek en het ontwerp? Waar ligt de uitdaging om een interessant en uniek project te realiseren? Daarom was ervoor gekozen om het stadhuis uit haar conventionele context van het stadscentrum te halen. De gemeente Berg en Dal was dan ook een belangrijke keuze voor het vervolg van het ontwerpproces. De natuurlijke en ruimtelijke kwaliteiten van de gemeente boden de uitgangspunten om het stadhuis op een onconventionele en verfrissende wijze te benaderen.
De analyse van de stadhuizen vormde een
De onderzoeksvraag is beantwoord met
de creatie van een uniek stadhuis dat van de benadering tot aan de detaillering is vormgegeven naar de bewustwording van de bezoeker. Het ontwerp benadrukt de unieke kenmerken van de locatie, weerspiegeld de autoriteit van het gemeentebestuur en ondersteund dit door het ambachtelijk materiaalgebruik. Het project heeft dus naar mijn inzien geresulteerd in het ontwerp van een uniek stadhuis voor een unieke gemeente.
121
bibliografie
124
literatuurlijst
[1] Achterhuis, A. (1998). De erfenis van de utopie. Amsterdam: AMBO. [2] More, T. (1516). Utopia. [3] Weber, M. (1972). Gezag en bureaucratie. Rotterdam: Universitaire Pers Rotterdam. [4] Mak, G. (1997). Het stadspaleis. Amsterdam / Antwerpen: Atlas. [5] Plasterk, R.H.A. (2014). Beleidskader gemeentelijke herindeling. Den Haag: Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. [6] Caruso, A. (1998). The Tiranny of The New. Blueprint, issue 150 (pp. 24–25). Londen. [7] Frampton, K. (1996). Rappel a L’orde, the Case for the Tectonic. In Nesbitt, K. (Red.) Theorizing a New Agenda for Architecture, an Anthology of Architectural Theory. New York: Princeton Architectural Press. [8] Wallis de Vries, J.G. 2008. Piranesi en het ontwerp van de stad. Teylers Magazine, Vol. 27, p. 28-29 [9] Koolhaas, R. 2000. Beyond Delirious. [10] VVV Arnhem Nijmegen. Operatie Market Garden. Beschikbaar op: http://www.vvvarnhemnijmegen.nl/media/17892143/defkaart-operatie-market-garden-groesbeek.pdf [Geraadpleegd op 30 oktober 2014] [11] Staatsbosbeheer. Beschikbaar op http://www.staatsbosbeheer.nl/Natuurgebieden/Rijk%20van%20Nijmegen/Meer%20info. aspx [Geraadpleegd op 31 oktober 2014]
125
126
afbeeldingen
[Afb.1]
Burgerzaal Paleis op de Dam. Beschikbaar op: http://www.paleisamsterdam. nl/pers/beelden-gebouw-eninterieur [Geraadpleegd op 16 juni 2014].
[Afb. 2]
Eigen productie
[Afb. 3]
Eigen productie
[Afb. 4]
Eigen productie
[Afb. 5]
Stadhuis Den Haag. Beschikbaar op: http:// www.skyscrapercity.com/ show-thread.php?t=1168353 [Geraadpleegd op 5 augustus 2014].
[Afb. 6]
[Afb. 7]
Google maps. Beschikbaar op https://www.google.nl/ maps [Geraadpleegd op 18 oktober 2014] Stadhuis Amsterdam.
Beschikbaar op: http:// www.amsterdam.nl/kunstcultuur-sport/monumenten/ monumenten-0/gebouwengebieden/beschrijvingen/ paleis_op_de_dam/ [Geraadpleegd op 28 oktober 2014] [Afb. 8]
[Afb. 9]
Raadhuis Hamburg. Beschikbaar op: http:// de.wikipedia.org/ wiki/Hamburger_ Rathaus#mediaviewer/ File:Hamburger_ Rathaus_von_St-Petri. jpg [Geraadpleegd op 28 oktober 2014] Raadhuis Hilversum. Beschikbaar op: http:// upload.wikimedia.org/ wikipedia/commons/e/ ec/Raadhuis_Hilversum_ Dudok_C.jpg [Geraadpleegd op 28 oktober 2014]
[Afb. 10]
Gemeentehuis Tynarloo. Beschikbaar op: http:// www.panoramio. com/photo/24494274 [Geraadpleegd op 28 oktober 2014]
[Afb. 11]
Gemeentehuis Bronckhorst. Beschikbaar op: http://www. atelierpro.nl/nl/projects/1/ gemeentehuis-bronckhorst [Geraadpleegd op 28 oktober 2014]
[Afb. 12]
Gemeentehuis Nieuwegein. Beschikbaar op: http:// www.bamutiliteitsbouw. nl/projecten/nieuwbouwstadshuis-nieuwegein [Geraadpleegd op 28 oktober 2014]
[Afb. 13]
Eigen productie
[Afb. 14]
Eigen productie 127
128
www.beeldbankwo2.nl/det ail.p?action=detail&recordi dx=9 [Geraadpleegd op 30 oktober 2014]
[Afb. 15]
Eigen productie
[Afb. 16]
Campo Marzio. Beschikbaar op: https://campomarzio. wordpress.com/2012/10/16/ manifesto-3/ [Geraadpleegd op 27 oktober 2014]
[Afb. 24]
Eigen productie, gegevens via Open Topografie Nederland
[Afb. 17]
Eigen productie
[Afb. 25]
[Afb. 18]
Eigen productie
Eigen productie, gegevens via Open Topografie Nederland
[Afb. 19]
Eigen productie
[Afb. 26]
[Afb. 20]
Romeins aquaduct. Beschikbaar via: http:// www.romanaqueducts.info/ aquasite/foto/nijmegenkrt. jpg [Geraadpleegd op 30 oktober 2014]
Eigen productie, gegevens via Open Topografie Nederland
[Afb. 27]
Eigen productie, gegevens via Open Topografie Nederland
[Afb. 21]
Louisedal. Beschikbaar op: http://www. aquaductgroesbeek.nl/wpcontent/uploads/2011/06/ Louisedal5.jpg [Geraadpleegd op 30 oktober 2014]
[Afb. 22]
Geallieerde parachutisten. Beschikbaar op: http://www. beeldbankwo2.nl/detail.p ?action=detail&recordidx =23 [Geraadpleegd op 30 oktober 2014]
[Afb. 23]
Britse strijdkrachten. Beschikbaar op: http://
texture/photos/a.112529162 140044.14903.11208409218 4551/112532098806417/?ty pe=3&theater [Geraadpleegd op 13 november 2014] [Afb. 47-83] Eigen productie
[Afb. 28-43] Eigen productie [Afb. 44]
Gevelstenen Wienerberger. Beschikbaar op: http:// www.wienerberger.nl/ gevel [Geraadpleegd op 13 oktober 2014]
[Afb. 45]
Bestrating exterieur. Beschikbaar op: http://www. wienerberger.nl/bestrating [Geraadpleegd op 2 november 2014]
[Afb. 46]
Natuurstenen vloertegels. Beschikbaar op: https://www. facebook.com/sketchup.
129
130