ROMA AETERNA MVSAEVM BATAVOBELGICVM NOVISSIMORVM STVDIORVM
AD RES ROMANAS PRISCAS HODIERNASQVE SIVE CAPVT MVNDI NECNON CVNCTARVM MATREM ECCLESIARVM SCILICET
AD VRBEM AETERNAM PERTINENTIVM
ADIVVANTE REGIO INSTITVTO NEERLANDICO ROMAE AMSTELODAMI NOVIOMAGIQVE A JOSEPHO BEIJST ET RAPHAELE HVNSVCKER
CONDITVM AD MMXIII
ANNO MMDCCLXV AB VRBE IN AETERNITATEM CONDITA Jaargang 4, aflevering I Amsterdam voorjaar 2016 Deze uitgave kwam in voorjaar 2016 tot stand in samenwerking met de
Roma Aeterna
jaargang
4,
aflevering
I
(voorjaar
2016)
www.romaaeterna.nl
1
Inleiding Roma Aeterna 4.I (voorjaar 2016): Dwalen door Rome
E
r broeit iets in Rome. Ondanks de val van burgemeester Marino in oktober 2015 lijken de door hem ingezette veranderingen en moderniseringen allerminst tot stilstand te komen. Terwijl het gemeentelijke beleid, onder speciaal commissaris Tronca, even pas op de plaats maakt in afwachting van de burgemeestersverkiezingen, zijn het nu vooral impulsen uit de landelijke politiek die Italiës hoofdstad een nieuw gezicht geven. Van de 300 miljoen euro die de regering-Renzi in januari 2016 vrijmaakte om de komende drie jaar in cultuur te investeren gaat er bijvoorbeeld 13 miljoen naar de Domus Aurea, anderhalf miljoen naar Teatro Valle, een dikke 2 miljoen naar het Vittoriano en 5,4 miljoen naar Palazzo Venezia.1 Daarbovenop komen talrijke publiek-private samenwerkingen en fondsenwervingscampagnes onder het grote publiek. Schoenenmerk Tod’s betaalde 25 miljoen voor de restauratie van het Colosseum (na drie jaar werk aan de buitenkant van het amfitheater werden de steigers in februari weer afgebroken). Modehuis Fendi neemt de vierkante variant in EUR (het Palazzo della Civiltà Italiana) voor zijn rekening, net als de op zijn kosten gerestaureerde Trevifontein. Ook de Fontana dei Leoni op de Piazza del Popolo en de Piramide van Cestius zijn weer schitterend gerestaureerd, en zelfs onbekende monumenten als de koninklijke bunker in de Villa Ada zijn nu te bezoeken. Na een overeenkomst met de familie Torlonia lijkt ook haar omvangrijke collectie antieke beelden binnenkort weer voor publiek toegankelijk te worden.2 Maar er zijn niet alleen maar positieve geluiden. Zestien vooraanstaande archeologen tekenden in een brief protest aan tegen de maatregelen van minister Dario Franceschini en er werd geprotesteerd voor het ministerie.3 Italië kennende zal de discussie ongetwijfeld nog even door blijven woeden. Ondertussen werd op 21 april, Romes dies natalis, de 550 m lange muurschildering Triumphs and Laments van William Kentridge op de Tiberkades officieel ingehuldigd, waarin de Zuid-Afrikaanse kunstenaar de belangrijkste momenten uit de Romeinse geschiedenis verbeeldt in figuren tot 10 meter hoog. Het efemere kunstwerk zal langzaam weer vervagen, maar moet de komende jaren in ieder geval garant staan voor een spectaculair uitzicht vanaf de kades en bruggen langs de Tiber. Dat alles is te danken aan TEVERETERNO, een culturele organisatie die zich zonder winstoogmerk inzet voor de revitalisatie van Romes veronachtzaamde rivier door middel van moderne kunst (zie p. 5, 90-93). Ook in Nederland stond Rome de afgelopen tijd trouwens extra in de belangstelling vanwege de prachtige tentoonstelling in de Nieuwe Kerk in Amsterdam, samengesteld door Sible de Blaauw en Eric Moormann, waar maar liefst 84.000 bezoekers op afkwamen. Sinds we in 2013 zijn begonnen met Roma Aeterna wordt ons wel eens de vraag gesteld of dat niet wat veel van het goede is, een heel tijdschrift exclusief en alleen over Rome. Hoeveel nummers zouden we het volhouden om nieuwe en interessante stukken over die éne stad te blijven publiceren? Dit is het vijfde nummer op rij met boeiende en vernieuwende inzichten in de cultuurgeschiedenis van de Eeuwige Stad, die niet meer alleen uit de wetenschap afkomstig zijn. In plaats van dat we het gevoel hebben dat het onderwerp bijna is uitgeput, komen er gaandeweg alleen maar meer mooie ideeën voor toekomstige nummers bij. Wat ons betreft gaan we dus nog minstens vijf nummers door, en, als het enthousiasme waarmee Roma Aeterna wordt ontvangen gelijke tred blijft houden met de gedrevenheid en het genoegen waarmee wij het maken, zelfs nog veel langer. Dat we dat konden en kunnen blijven doen, is vooral te danken aan de grote steun van onze donateurs, die met hun ruimhartige bijdragen in 2015 een volwaardige papieren editie van Roma Aeterna mogelijk hebben gemaakt. Daardoor aangemoedigd hebben we nu de volgende stap gezet, namelijk naar een tijdschrift dat op reguliere basis twee keer per jaar op papier verschijnt, behalve wetenschappelijke ook kunstzinnige en literaire bijdragen publiceert, los te verkrijgen is bij een select aantal verkooppunten, en daarnaast ook allerlei Romegerelateerde activiteiten organiseert. Of u er nu vanaf het begin bij bent geweest of in dit nummer voor het eerst kennis maakt met Roma Aeterna, we hopen u nog lang te mogen blijven boeien met spannende bijdragen over de onuitputtelijke geschiedenis en blijvende aantrekkingskracht van de Eeuwige Stad.
2
Die blijvende aantrekkingskracht zit hem ongetwijfeld ook in het feit dat de geschiedenis in Rome allesbehalve een dooie boel is. Omdat er veel interessants gebeurt dat in onze reguliere themanummers niet aan bod kan komen, hebben we besloten voor het eerst een nummer te wijden aan actuele ontwikkelingen in de kunsten en wetenschappen. Er valt namelijk nog genoeg te ontdekken, ook voor wie het meeste al gezien denkt te hebben. Dat blijkt wel uit de artikelen in dit nummer over het Forum Romanum, waar Roma Aeterna jaargang 4, aflevering I (voorjaar 2016) www.romaaeterna.n allerlei verrassende ontwikkelingen gaande zijn, en de wat minder bekende antieke resten onder het kerkje
l
van Santa Prisca op de Aventijn. Daar werd in de jaren 50 en 60 tijdens de eerste Nederlandse opgraving in Italië een spectaculair Mithras-heiligdom blootgelegd, dat nu weer volop in de belangstelling staat. Een speciaal onderzoeksteam van het Koninklijk Nederlands Instituut te Rome hield alle gegevens van de Nederlandse opgraving opnieuw tegen het licht en presenteert hier voor het eerst zijn onderzoeksresultaten. Maar ook het aloude Forum Romanum is zeker weer een bezoek waard. Alles over de laatste ontwikkelingen daar leest u in het exclusieve vraaggesprek dat we hadden met de onvermoeibare nieuwe baas van het Forum en het Colosseum, Soprintendente Francesco Prosperetti. Wie door Rome wandelt treedt onvermijdelijk in het voetspoor van illustere voorgangers, en het is grappig hoe de wandeling van uw redacteur over het Forum overeenkomsten vertoont met de in 1584 te boek gestelde ervaringen van de Vlaming Justus Lipsius. Siward Tacoma haalt diens Liber de amphitheatro onder het stof vandaan en maakt duidelijk wat wij nog van deze meer dan 400 jaar oude beschouwing kunnen opsteken. Uiteraard beperken we ons in dit nummer niet tot de oudheid. Christiaan Caspers schotelt u, op basis van zijn artikel over Maarten Luther en Christina van Zweden in Roma Aeterna 3. I & II, een pasklare wandeling door barokke pracht voor, van de Piazza del Popolo tot de Villa Farnesina. Zijn bijdrage is goed te combineren met die van Riemer van der Veen, die een lans breekt voor een andere manier om naar de beroemde schilderijen van Caravaggio te kijken. Al met al voldoende leesvoer om ook bekende onderdelen van de traditionele Rome-reis met een frisse blik te bekijken. Behalve interessante wetenschappelijke artikelen bevat dit nummer bovendien bijdragen die een iets vrijere reflectie op de stad Rome bieden. Richard Haasen, die doorgaans als docent met leerlingen in Rome op stap is, doet verslag van de reis die hij dit keer met zijn 80 jaar oude vader maakte. Thomas Heerma van Voss vertelt het verhaal van het bezoek van twee broers aan Rome, dat getekend wordt door een noodlottig ongeval aan de oevers van de Tiber. Deze literaire reflecties op een verblijf in de Eeuwige Stad worden aangevuld met spannende bijdragen op het gebied van de beeldende kunst van de hand van Menno Balm en de Franse straatkunstenaar Zilda. Om te benadrukken dat een meer creatieve omgang met Rome, wat ons betreft, heel goed samengaat met een wetenschappelijke benadering, hebben we dit nummer de enigszins poëtische titel ‘Dwalen door Rome’ meegegeven. Tot slot doen we verslag van onze eigen Wij Zijn Romeinen-actie, een jaar geleden gelanceerd toen Rome om weinig heuglijke redenen in Nederland de voorpagina’s van de kranten haalde. Hoe die episode toch nog tot een positieve bijdrage aan het erfgoed van de Eeuwige Stad leidde leest u in het stuk van redactrice Eva Mol. Met het ingaan van deze vierde jaargang is ook het moment aangebroken om een zeer gewaardeerde redacteur uit te zwaaien. Floris Meens heeft de afgelopen jaren naast zijn drukke universitaire werkzaamheden vol overgave bijgedragen aan Roma Aeterna, niet alleen met zijn redactionele expertise en onontbeerlijke kennis op het terrein van de moderne geschiedenis, maar ook met twee artikelen over Pius VI & VII (in RAE 2.I) en de salons van de Caetani (in RAE 3.I & II). Zijn plaats is ingenomen door Jacob Zwaan en Marlies Cremer, die meteen een belangrijke bijdrage aan dit nummer hebben geleverd, en onze stagiair Lie van Roeyen. Terwijl u dit leest zijn we alweer druk bezig met het themanummer over Rome als Grote Moeder(stad), dat in het najaar zal verschijnen. Bent u na dit nummer over ‘dwalen door Rome’, net als wij, ook nog lang niet uitgekeken op de Eeuwige Stad? Als donateur van Roma Aeterna krijgt u ons blad altijd als eerste in handen en bent u van harte welkom op de lanceringsfeesten en andere activiteiten die we speciaal voor u organiseren. Sterker nog: zonder de onmisbare steun van onze donateurs zou Roma Aeterna überhaupt niet kunnen verschijnen. We danken alle donateurs dan ook hartelijk voor hun steun en hopen nog lang door te kunnen gaan! Namens de gehele redactie, Raphael Hunsucker en Evelien Roels
1. Persbericht van het Italiaanse ministerie van Cultuur, 4 januari 2016 (http://www.beniculturali.it/mibac/export/MiBAC/sito-MiBAC/ Contenuti/MibacUnif/Comunicati/visualizza_asset.html_205699155.html). 2. De ontwikkelingen worden mooi samengevat in een filmpje van Amanda Ruggeri voor de BBC, te vinden op http://www.bbc.com/travel/ story/20160202-the-colossal-cost-of-ancient-rome. 3. F. Erbani, ‘Archeologi, una lettera contro la riforma di Franceschini’, La Repubblica, 17 februari 2016 (http://ricerca.repubblica.it/repubblica/ archivio/repubblica/2016/02/17/archeologi-una-lettera-contro-la-riforma-di-franceschini46.html). Foto's p. 4: TEVERETERNO Roma Aeterna jaargang
4,
aflevering
I
(voorjaar
2016)
www.romaaeterna.nl
3
4
Roma Aeterna
jaargang
4,
aflevering
I
(voorjaar
2016)
www.romaaeterna.nl
Inhoudsopgave De wedergeboorte van het Forum Romanum In gesprek met de nieuwe Soprintendente van de nationale archeologische dienst van Rome Raphael Hunsucker
8
Het Santa Prisca Project Op zoek naar de wortels van de Nederlandse archeologie in Rome Laurien de Gelder en Lennart Kruijer
20
Over Feyenoord en fonteinen: Roma Aeterna’s Wij Zijn Romeinen-actie voor het erfgoed van Rome Eva Mol
34
Sampietrini 42 Menno Balm Kijk, daar zien we het verwarde aangezicht! 46 Justus Lipsius’ Liber de amphitheatro (1584): een humanist leert kijken naar het Colosseum Siward Tacoma Maarten en Christina: Schijn en werkelijkheid in 16e/17e-eeuws Rome. Suggesties voor een wandeling door Rome. Christiaan Caspers
60
Drie dagen roomser. 1-3 november 2013 Richard Haasen
64
Joachim du Bellay, Regrets clxxxi 74 Diederik Burgersdijk en Salomé Roodenburg Caravaggio: Romein met Lombardische wortels. Een interpretatie van De zieke Bacchus en de Contarelli-kapel Riemer van der Veen
76
Het laatste moment Thomas Heerma van Voss
90
Roma Aeterna
jaargang
4,
aflevering
I
(voorjaar
2016)
www.romaaeterna.nl
5
Locaties besproken in Roma Aeterna 4.I Hunsucker 1. S. Francesca Romana 2. Tempel van Pax / Forum van Vespasianus 3. Tempel van Romulus 4. Fons Iuturnae 5. Vicus Iugarius 6. Santa Maria Antiqua 7. Museo Palatino
De Gelder & Kruijer 8. Santa Prisca Mol 9. Piazza di Spagna / Fontana della Barcaccia 10. Via degli Staderari / Fontana dei Libri Haasen 11. S. Andrea della Valle 12. Piazza del Quirinale 13. Castel S. Angelo
14. S. Maria dell'Anima 15. Teatro Argentina 16. Piazza Sforza Cesarini Tacoma 17. Colosseum 18. Forum Romanum Caspers 19. Piazza del Popolo 20. Villa Farnesina
21. Vaticaanse Musea 22. S. Pieter Van der Veen 23. Galleria Borghese 24. S. Luigi dei Francesi 25. S. Maria del Popolo 26. S. Stefano Rotondo 27. S. Susanna 28. Palazzo Madama
labrys advertentie april 2016 ROME:Layout 2
04-04-2016
19:35
Pagina 1
Labrys Reizen De specialist voor al uw Romereizen
• Romereizen op maat voor ieder budget • Bijzondere Romereizen o.l.v. deskundigen Uiteraard kunt u ook voor andere bestemmingen bij ons terecht.
024-3822110 • info@labrysreizen.nl • www.labrysreizen.nl