Afstudeerscriptie

Luik en de verlaten staalindustrie

Afstudeerscriptie Ron van den Heuvel Urban design 01-06-2015

1

-Ron van den Heuvel-

Bronnummers#

Colofon Afstudeerverslag Titel: De regio Luik en de verlaten staalindustrie Auteur: Ron van den Heuvel Studentnummer: 112745 School: NHTV Internationale Hogeschool Breda Opleiding: Urban Design Hogeschoolbegeleider: Menno Slijboom Afstudeerbedrijf: Phidias Community Innovation Bedrijfsbegeleider: Joop Petit Datum: 1 juni 2015 Plaats: Maastricht 2

Leeswijzer Het verslag dat voor u ligt, is een afstudeerverslag voor de opleiding Urban design aan de NHTV te Breda. Het onderwerp waar in verdiept gaat worden heeft te maken met het sluiten van de staalindustrie in de regio Luik. Door dit probleem blijven grote gebieden ongebruikt liggen en heeft het een negatieve invloed op de regio. Er dient om deze reden op stedenbouwkundig en planologisch niveau een plan gemaakt te worden.

Het verslag is opgebouwd aan de hand van een verhaallijn. Dit zorgt ervoor dat de lezer in het ontwerpproces wordt meegenomen en begrijpt waarom bepaalde keuzes zijn gemaakt. We starten met algemene informatie over het gebied, vervolgens wordt het verleden toegelicht waarna verschillende toekomstige ontwikkelingen worden uitgewerkt. Op deze manier weten we waardoor het probleem van de verlaten staalindustrie is ontstaan en waar we rekening mee moeten houden in de toekomst. Als dit allemaal bekend is, wordt er een start gemaakt met de visie waarbij een deeluitwerking laat zien hoe deze kan landen.

Ieder hoofdstuk wordt versterkt en onderbouwd door bronnen. Deze worden aangegeven door middel van cijfers onderaan de pagina en zijn terug te vinden in de bronnenlijst op de laatste pagina’s van het boekje. De bronnen kunnen internetsites, boeken, maar ook pdf bestanden zijn. Bij de bronnenlijst is hier onderscheid in gemaakt om het zoeken makkelijker te maken. Verder komt u intermezzo’s tegen die u een verdiepingsslag laten zien van het verhaal. Ze zijn te herkennen aan de layout waar cirkels nadrukkelijk aanwezig zijn.

Samenvatting De regio Luik kent verschillende imago’s waarvan de staalindustrie een van de grootste is. Het heeft de regio in het verleden welvaart en werkgelegenheid gebracht. Sinds de oliecrisis zijn steeds meer staalindustrieën gesloten. Dit is te merken aan de regio en zijn imago. Veel werkloosheid, leegstand en een enorme economische achteruitgang komt het imago niet ten goede. Luik bevindt zich in een crisis en probeert daar weer boven op te komen. Maar wat zijn nu de juiste ingrepen? Hoe kunnen we gebruik maken van de voormalige staalindustrie en zijn terreinen? En misschien nog wel belangrijker, hoe voorkomen we dat het zelfde gebeurd?

3

Een van de meest invloedrijke gebieden in de regio is flink veranderd en dat heeft ertoe geleid dat de gehele regio op zijn kop is komen te staan. Om te voorkomen dat in de toekomst nog iets soortgelijks gebeurt, dienen we naar de omgeving te kijken en daar meer van deze invloedrijke gebieden te herkennen.

Als we naar de toekomst kijken en de ontwikkelingen van deze gebieden in kaart brengen, weten we wat er moet gebeuren om de regio klaar te stomen voor de toekomst. Uit een analyse op verschillende schaalniveaus blijkt dat de regio Luik drie nadrukkelijk aanwezige gebieden heeft. Namelijk de landbouw (akkerbouw), industrie (staalindustrie) en toerisme (de Ardennen).

Toekomstontwikkelingen op deze gebieden worden verder uitgedacht en zo worden de eerste schetsen van de toekomstvisie gemaakt. In plaats van de drie speerpunten te scheiden, kunnen ze elkaar versterken en hoeven ze niet contrasterend te zijn. De ongebruikte gebieden van de verlaten staalindustrie bieden de uitgelezen kans om de toekomstige ontwikkelingen op gang te brengen en een locatie toe te wijzen om zich te vestigen.

Iedere locatie heeft echter zijn plus en min punten en zijn om die reden meer of minder geschikt voor een toekomstige ontwikkeling. Toch streven we ernaar dat iedere toekomstige ontwikkeling terug komt op één locatie. Dit kan dan ook in meer of mindere mate. Zo wordt de samenwerking gestimuleerd.

Vervolgens wordt zichtbaar gemaakt hoe de visie kan landen. Dit uit zich in een masterplan. Direct wordt duidelijk dat het verleden een belangrijke rol speelt en de identiteit niet vergeten mag worden. Veel mensen uit de omgeving hebben een bepaalde relatie met de plek en de aanwezige kansen zitten verscholen achter deze relatie. Daarom blijft de bebouwing bestaan maar transformeert deze naar een model waar de toekomst zijn gang kan gaan.

1.

Opgave 3.

Toekomst 2.

Inhouds

Historie P.8

Visie

P.34

2.1 Maakindustrie 2.2 Beleving 2.3 Landbouw 2.4 Concept

P.20 P.24 P.28 P.32

P.16

Masterplan

4.

4.1 Lagen 4.2 Plankaart

P.44

P.52 P.58

6.

Aanbevelingen P.82

5.

Conclusies

7.

P.81

P.83

Nawoord

Regio Luik

Algemene informatie

Hoofdstad: Luik Inwoners aantal: 1.047.414 Oppervlakte: 3.862 km 2 Werkloosheid: >26% Gem. Inkomens: 13.633 euro/inw Bouwgrond: â‚Ź66,- p. m 2

Snelwegen Rivier Spoor Bestemming station Bestemming auto Luik

6

Aanleiding De regio Luik is gelegen in het Waalse gedeelte van België. De regio, provincie en zelfs het land hebben een rijk verleden waarbij welvaart en de industrie een belangrijke rol hebben gespeeld. Voorheen was Wallonië het welvarendste gedeelte van België, wat ertoe heeft geleid dat vele infrastucturele verbindingen hier zijn aangelegd. Dit maakt de regio Luik een regio die goed bereikbaar is. De Maas heeft ervoor gezorgd dat de industrie en werkgelegenheid kon groeien. Vele hoofdwegen en sporen komen hier samen, waardoor Luik een belangrijk knooppunt is geworden. De goede verbindingen zijn één ding maar de ligging zorgt ervoor dat er gemakkelijk internationaal gehandeld kan worden. Binnen een uur ben je in Frankrijk, Duitsland, Luxemburg of Nederland. Toch zijn er maar weinig bedrijven die zich vestigen in deze regio.

Dit heeft te maken met het verlaten van de industrieën en het imago van het gebied. De crisis heeft hier toegeslagen en heeft ervoor gezorgd dat veel mensen werkeloos zijn geworden.

Het sluiten van de staalindustrie is een van de invloedrijkste gebeurtenissen geweest. Meer dan 20.000 mensen zijn direct of indirect getroffen door deze sluitingen, met een hoge werkloosheid en verloedering als gevolg. De regio staat niet meer bekend als de welvarende regio maar als Palermo aan de Maas waar criminaliteit, leegstand en werkloosheid de boventoon voeren.

De hoofdvraag die daarbij ontstaat, luidt als volgt:

-Hoe kan de verlaten staalindustrie weer een bijdrage leveren aan het imago en leefbaarheid van de regio?-

De echte klappen zijn in de laatste jaren gevallen. Vanaf 1970 zijn de verschillende fabrieken gesloten, maar sinds 2014 heeft het grootste staalconcern ook haar deuren dicht gedaan. ArcelorMittal heeft in het verleden vele fabrieken en industrieën overgenomen en zijn sindsdien niet meer actief.

Wegens economische redenen is het niet meer rendabel de staal hier te produceren.

Toch is het gek dat er geen andere functies zich hebben gevestigd in de regio. De goede infrastuctuur, goede verbindingen met het buitenland en de nabijheid van een stad zijn allemaal aanknopingspunten voor verschillende functies om zich hier te vestigen. Daarbij zou je zeggen dat de lage grondprijzen de grootste trigger zou moeten zijn.

De gemiste kansen zoals hierboven zijn omgeschreven, hebben vooral te maken met de identiteit. Toch zou men, door slim te reageren op de leegstand, ook deze identiteit weer kunnen herstellen. Alleen welke invullingen zijn hiervoor nodig? En hoe gaan we dat doen?

7

Bronnummers#13, 20, 26, 30

NO.1 Historie 8

De regio Luik kent verschillende tijden en imago’s. Of deze imago’s nu positief of negatief zijn maakt niets uit, ze hebben namelijk allemaal invloed gehad op de ontwikkelingen van de stad en zijn omgeving. De staalindustrie is een van die ontwikkelingen die erg veel invloed heeft gehad. De stad heeft jaren lang een goede reputatie gehad. Toch hebben verschillende veranderingen door de jaren heen ervoor gezorgd dat hier een eind aan kwam. In het volgende hoofdstuk wordt duidelijk welke veranderingen dit allemaal zijn en welke gevolgen ze hebben gehad. Ook zal er ingegaan worden op het ontstaan van de staalindustrie en wat zich daarvoor afspeelde.

Prinsbisdom Rivier de Maas Het dal Verdedigingswerk IndustriĂŤle revolutie Sporennetwerk Groeiende economie

Gesloten industrie Autoverkeer Bevolkingsgroei

10

Een welvarende regio De regio Luik heeft een rijk verleden waarbij verschillende facetten een belangrijke rol spelen. Deze facetten hebben te maken met de identiteit en het karakter van Luik zoals we deze nog steeds kennen.

Of de gedachte over de regio nu positief of negatief is, als iemand de stad wil omschrijven zijn woorden als prinsbisdom en staalindustrie begrippen die altijd terug zullen komen.

Vanaf het jaartal 704 zijn de eerste vermeldingen van Luik ontdekt. Luik was op dit moment nog een kleine nederzetting. Hier kwam echter al snel verandering in toen bisschop Lambertus werd vermoord in zijn huis in deze stad. Door deze moord was de stad geboren. De stad werd namelijk gezien als bedevaartsoord. Dit had als gevolg dat gelovigen zich hier wilde vestigen. Ook het voordeel van de Maas speelt een belangrijke rol. Door de aanwezigheid van water kon er gemakkelijk handel worden gedreven. De stad breidt zich uit in het dal. Vele bisschoppen en geloofsovertuigingen volgden en het volk kwam meerdere malen in opstand. Dit was ook de reden dat verschillende verdedigingswerken zijn aangelegd.

Rond 1830 begint de industriĂŤle revolutie in BelgiĂŤ. Dit was te danken aan de man genaamd John Cockerill. Hij heeft ervoor gezorgd dat de regio Luik bekend kwam te staan om zijn staalindustrie. Door verbeteringen in het proces kon er gemakkelijk staal worden geproduceerd en ontstonden er veel bedrijven in het gebied die afhankelijk waren van deze industrie. Naast de staalbedrijven ontstond er ook een sporennetwerk in de regio en zelfs door het hele land.

Hiervoor was veel staal nodig en zo bleef door de toenemende productie de staalindustrie groeien. Plekken werden beter bereikbaar en transport steeds belangrijker. Door de groeiende economie, groeiden ook de dorpen en steden rondom deze industrie.

Ondanks de enorme groei en naamsbekendheid heeft Luik te kampen gehad met tegenslagen. Zo werd de economie tot een halt geroepen door de eerste en tweede wereldoorlog. Vervolgens werd na een korte opleving de economie weer stopgezet door de oliecrisis van 1970. Sindsdien heeft de stad zich groot proberen te houden en de economie op gang willen helpen maar tevergeefs.

Ondanks de tegenslagen heeft het autoverkeer wel zijn weg weten te vinden naar de stad. Grote infrastructurele bouwwerken zijn gerealiseerd en zorgen voor een goede bereikbaarheid van de stad en zijn regio.

11

Bronnummers#1, 4, 7, 9, 19, 20

De Vurige stad

Het Imago van Luik

De industrie heeft ervoor gezorgd dat Luik op de kaart kwam. Wallonië was namelijk een welvarende streek met veel werkgelegenheid. In Vlaanderen daarentegen heerste veel armoede en werkloosheid. Gezinnen in die streek konden niet meer rondkomen en zochten hun geluk in Wallonië. Vele Vlamingen zagen Luik als de vurige stad. Hier was voldoende werk en rookte de schoorsteen altijd. Door de enorme toestroom van migranten is de stad flink gegroeid en heeft het de naam “Vurige stad” gekregen.

Prinsbisdom Luik Door de moord op bisschop Lambertus is de stad Luik een naam gaan krijgen. De bisschop had namelijk een woning in het kleine plaatsje Luik en werd hier vermoord. Door deze moord is de woonplaats een bedevaartsoord geworden waar vele christenen naar toe trokken. Luik werd gezien als een heilige plek. Ondanks dat in eerste instantie het lichaam van de bisschop naar Maastricht werd overgebracht, zijn jaren later de relikwieën van Lambert terug naar Luik gebracht. Ook is er een kerk gebouwd die aan hem is toegewijd. Zo ontstond er een enorme groei voor de stad.

John Cockerill De industriële revolutie is op gang gekomen door een Engelsman die naar België is verhuist. De vader van John heeft ervoor gezorgd dat de textielindustrie zijn intrede nam in het land. Later werd echter aan John zelf gevraagd of hij de staalindustrie wilde moderniseren. Door de eerste hoogovens te bouwen is de industriëlerevolutie in gang gezet.

De massaproductie van staal, die in gang werd gezet dankzij deze hoogovens, hebben naast ruwe producten ook gezorgd voor de bouw van machines, schepen, locomotieven en spoorwegmaterieel.

Na het verkopen van het eerste bedrijf is John gestart met het bedrijf wat nu bekend staat als Arcelormittal. De staalindustrie, Luik en de industriële revolutie hebben veel te danken aan deze man. Gedurende een eeuw zou Cockerill een centrale plaats innemen in de economie van de Luikse regio en werd zijn bedrijf de grootste ter wereld.

De sluiting Ondanks het jarenlange succes is er een einde gekomen aan de onuitputtelijke staalindustrie. Door goedkopere grondstoffen in andere landen is het produceren van staal in Luik niet meer rendabel. Om deze reden zijn vele Luikenaren zonder werk komen te zitten. Men spreekt van 10.000 arbeidersgezinnen die direct of indirect getroffen zijn door de sluiting van de industrie. Vele demonstraties en zelfs een gijzeling maken duidelijk hoeveel en hoe erg mensen betrokken waren bij de industrie van de stad.

Luik doet zijn best Ondanks de tegenslagen laat de stad zich niet kennen. Dit begint nu zijn vruchten af te werpen. Het toerisme neemt weer toe en Luik wordt niet meer gezien als die vieze oude stad die het ooit was. Verschillende grote evenementen hebben ervoor gezorgd dat de stad enigszins weer op de kaart komt. Dit laat echter niet los dat de werkloosheid nog steeds angstvallig hoog is. In heel Wallonië ligt het percentage aan werkloosheid rond de 20 procent, in de stad Luik ligt de werkloosheid op meer dan 26 procent. Dat Luik aan zijn imago werkt is duidelijk te zien aan de nieuwe architectonische hoogstandjes die zijn toegevoegd. De vraag blijft echter of dit ook daadwerkelijk werkt tegen de werkloosheid.

Palermo aan de Maas Dit is de naam die Luik heeft gekregen na de sluiting van de fabrieken. Door leegstand, verloedering en werkloosheid ligt de stad er treurig bij. Criminaliteit groeit en de stad wordt steeds onveiliger. Mensen trekken weg en de werkloosheid blijft stijgen.

Om deze redenen ziet de toekomst voor Luik er grauw uit en heeft Luik zijn identiteit als “de Vurige stad” verloren.

Bronnummers# 42, 47, 48, 49, 50, 51

Wat is er aan de hand?

De stad Luik was een welvarende stad, dit kwam voornamelijk door de industrie die aanwezig was in het gebied. De stad stond dan ook bekend om zijn industrie. Doordat de fabrieken zijn gesloten en de productie van metaal is gestopt zijn de identiteit, economie en werkgelegenheid vertrokken.

Dat de regio Luik allerlei problemen heeft qua werkloosheid, leegstand, verloedering, economie en imago is ondertussen bekend. Maar wat dit ruimtelijk inhoud is nog niet inzichtelijk gemaakt. Doordat allerlei fabrieken zijn gesloten zijn er enorme gaten gevallen in het stedelijk weefsel. Als je namelijk alle oppervlakte bij elkaar optelt kom je uit op ongeveer 5 vierkante kilometer aan grond, wat op dit moment niet gebruikt wordt. Leg dit oppervlakte over de stad heen en het zou betekenen dat ongeveer 1/4 van de stad leeg staat.

Het gaat dus over enorme hoeveelheden grond die net buiten de stad liggen en als lange slinger de Maas volgen. Deze staalindustrieĂŤn zijn allemaal overgenomen door het bedrijf ArcelorMittal en vormen een lange keten die met elkaar in verbinding staat. Nu alle schakels zijn uitgevallen, gebeurt er op deze terreinen niets meer. De kleinere steden zoals OugrĂŠe en Seraing zijn ontstaan door deze industrie. De bewoners waren voornamelijk arbeiders van deze fabrieken. De relatie tussen de industrie en de kleinere nederzettingen was groot en de verbondenheid tussen de burger en het staal nog groter.

Voor deze 4,7 vierkante kilometer is een invulling nodig die al deze verbondenheid respecteerd. Daarnaast moet de nieuwe invulling inspelen op toekomstige ontwikkelingen om problemen zoals sluitingen te voorkomen. Vele ontwikkelingen zorgen er namelijk voor dat er veel gebeurd op de wereld en dat een locatie (zoals de industrie) daar op in moet spelen.

15

NO.2 Toekomst 16

Wat er met de leegstaande locaties moet gebeuren is nog een grote vraag.

Wel is bekend dat de leegstand niet ten goede komt voor de regio. Er dient om deze reden een invulling te komen voor de locatie. Alleen, hoe bepaal je deze invulling en waar houd je rekening mee?

In het volgende hoofdstuk bekijken we welke facetten een belangrijke rol spelen in de regio. Vervolgens gaan we kijken hoe deze zich in de toekomst gaan ontwikkelen. Zo kunnen we goed voorbereid aan de slag met de visie.

Deze visie dient rekening te houden met de toekomst om vergelijkbare situaties te voorkomen.

Bronnummers# 33, 36

The best way to predict the future is to create it.

-Peter Drucker-

Akkerbouw Industrie Ardennen Steden Rivier Snelwegen Spoor

Nationale schaal De Regio Luik ligt in de deelstaat WalloniĂŤ. Deze deelstaat heeft een slechte reputatie dankzij zijn hoge werkloosheid en economische crisis. Dit heeft alles te maken met het vertrekken van de industrie die als zichtbare as door de hele deelstaat ligt. Mede dankzij deze industriĂŤle as heeft Luik een vrij gunstige ligging ten opzichte van andere locaties. De verbindingen met onder andere Nederland en Duitsland zijn snel gemaakt. Dit is goed terug te zien in het wegennetwerk, waarbij Luik functioneert als knooppunt en vertrekpunt naar de andere landen.

18

Wegenstructuren, waterverbindingen en spoorlijnen doorkruisen de regio en zorgen voor een uitstekende bereikbaarheid. Daarnaast wordt de regio Luik gezien als Poort van de Ardennen. Via deze regio kom je namelijk binnen in het recreatiegebied.

Een ander opvallend gebied is de akkerbouw ten noorden van de regio. Ondanks de grote hoeveelheden die nodig zijn om de stad te voeden is dit de enige locatie van het land waar men zijn voedsel haalt uit de akkerbouw.

Toerisme/Recreatie Stedelijke as Akkerbouw Luik Rivier Snelwegen

Regionale schaal Als we een stapje verder inzoomen komt de driedeling, zoals beschreven op de vorige pagina, weer naar voren. Alleen zien we op dit schaalniveau dat deze driedeling het gehele gebied beslaat. Waarbij het noorden een gebied is waar vooral landbouw wordt bedreven. Hier is het reliëf minder groot dan in de andere gebieden. In het midden zien we de stedelijke as met zijn culturele voorzieningen en industrieën. Deze hebben zich hier door de jaren heen sterk ontwikkeld. En als we kijken naar het zuiden, zien we een gebied waar toerisme en recreatie de boventoon

19

voeren, genaamd “de Ardennen”. Deze reiken tot aan de het stedelijke deel, dat vervolgens weer dient als poort naar de Ardennen. Deze drie aspecten (Industrie, Landbouw en Recreatie/toerisme) spelen een belangrijke rol en beslaan de gehele regio. Mocht hier in de toekomst een verandering in plaats vinden dan heeft dit een enorme invloed op de gehele regio. Deze aspecten worden om deze reden de speerpunten voor de visie.

Bronnummers# 13, 30, 39

NO.2.1

Kennisregio

Kennis en creativiteit spelen op dit moment een belangrijke rol, echter wordt hier op dit moment nog niet goed op ingespeeld en lopen we achter de feiten aan. De crisis is nog steeds gaande terwijl twee begrippen hier een einde aan kunnen maken. Waarom gebeurt er nog maar weinig op het gebied van kennis? Het wordt tijd dat men de kennis en creativiteit gaat gebruiken.

De huidige economie is beland in een crisis. Doordat derdewereldlanden goedkoper kunnen produceren en het transport naar deze landen goed is georganiseerd, is de productie in Europa bijna stil komen te liggen. Grondstoffen, producten en diensten zijn dit continent aan het verlaten en verplaatsen zich naar andere delen van de wereld. In deze landen is goed te zien dat de economie aan het groeien is. Het BBP in Europa is flink gedaald en het BBP is in de derde wereld landen flink gestegen. Dit geeft aan hoe erg men streeft naar goedkope producten. Deze veranderingen hebben ervoor gezorgd dat Europa zich steeds verder in de nesten heeft gewerkt door de productie uit handen te geven.

Ondanks al deze negatieve ontwikkelingen is er nog ĂŠĂŠn lichtpuntje overgebleven. Dit lichtpuntje heeft alles te maken met de historie van het continent. Vele productie processen, industrieĂŤn, fabrieken en ontwikkelingen komen uit ons eigen continent. Door het starten van bedrijven op specifieke locaties is veel kennis opgedaan. Al deze kennis wordt op dit moment gekopieerd en toegepast door de derde wereld landen. De grote hoeveelheden kennis en creativiteit die hier aanwezig zijn, hebben jaren lang gezorgd voor nieuwe ontwikkelingen en verbeteringen. Zolang wij deze kennis en creativiteit behouden en verbeteren, ontstaat er de mogelijkheid om een nieuwe economie op gang te brengen. De wortels van de kennis liggen tenslotte onder onze voeten. Wie weet nou beter hoe het in zijn werk gaat dan wij? Wij zijn tenslotte de grondleggers.

Als we deze gedachten nu oppakken en de bestaande kennis verder ontwikkelen, dan ontstaat er nieuwe economie waarbij innovatie het product wordt. Door snel in te kunnen spelen op ontwikkelingen en weer nieuwe ontwikkelingen te bedenken, blijven we altijd een stapje voor op de rest. Daarnaast wordt kennis en het reageren hierop steeds belangrijker. Door nieuwe technologie veranderen dingen constant, zonder hier kennis over te hebben en er creatief mee om te gaan, kunnen we niets met deze ontwikkelingen en lopen we achter de feiten aan. Nu kun je helaas niet overal kennis van hebben en om die reden moeten we niet vergeten dat we niet alleen op de wereld zijn. Zodra we allemaal samen werken en kennis blijven delen wordt het steeds makkelijker om mee te gaan en in te spelen op de nieuwste ontwikkelingen en kunnen misschien wel zelf nieuwe ontwikkelingen bedenken.

20

Een lerende economie zorgt voor ontwikkelingen en vooruitgang van verschillende regio’s. Daarbij speelt het spel tussen leren en werken een belangrijke rol. Een leven lang leren, het delen van kennis en creativiteit zorgen voor een snelle reactie op nieuwe ontwikkelingen.

Zo blijft de regio innovatief en meespelen in de huidige economie. Deze regio’s hebben een verleden en gebruiken de aanwezige kennis om deze in het heden te kunnen gebruiken.

Regionaal wordt steeds belangrijker. Sommige gebieden hebben zich om bepaalde redenen ontwikkeld tot de gebieden die ze nu zijn.(Bijvoorbeeld Rotterdam havenstad, bij de zee. Luik als industrie stad, bij de mijnen enz.) Door de verschuiving van de economie zijn ze nu in de problemen gekomen. Toch liggen de wortels van een specifiek vakgebied nog steeds op deze locatie. De aanwezige kennis van deze gebieden dient een nieuw impuls te krijgen. Door de snelle ontwikkelingen en het creatief inspelen op de oude kennis ontstaan er nieuwe producten en zo ook een nieuwe economie. Door gebruik te maken van de kennis uit het verleden wordt op deze manier innovatief ingespeeld op de toekomst.

Dat regionaal steeds belangrijker wordt komt door het verleden. Dit houdt echter niet in dat regio’s niet kunnen samenwerken, door samenwerking ontstaan er nieuwe en innovatieve producten. Het combineren van kennis van verschillende vakgebieden leidt tot deze innovatieve producten. Om te zorgen dat deze regio’s met elkaar kunnen samenwerken dient de bereikbaarheid (fysiek en digitaal) goed 21

Bronnummers# 2, 3, 17, 31, 32, 34, 41

in orde te zijn. Daarnaast moet er de mogelijkheid zijn kennis uit te kunnen wisselen. Doordat iedere regio zich steeds verder specialiseert, wordt de kennis steeds verder vergroot. Naarmate de kennis vordert, zullen steeds meer bedrijven zich aangetrokken voelen. Deze moeten de mogelijkheid krijgen zich te vestigen in de nabijheid van die kennis. Er wordt op dit moment afgestapt van de gedachten werk volgt wonen of wonen volgt werk.

Kennis wordt namelijk de hoofdreden waarom bedrijven zich vestigen in een bepaald gebied. Doordat bedrijven de kennis toepassen die is opgedaan, wordt deze getest en kan er terug gekoppeld worden. Op deze manier wordt werk met kennis gecombineerd en ontstaat er een lerende economie.

Innovatie en ontwikkeling staat hier voorop.

Als voorbeeld zoomen we in op de regio Luik. Zoals we weten heeft hier jaren lang de staalindustrie gezorgd voor de economie. De reden waarom deze 22

industrie zich hier vestigde heeft alles te maken met de te winnen grondstoffen in het gebied.

IJzererts en kolen werden op deze locatie gewonnen. De wortels van de staalindustrie zijn dan ook in dit gebied te vinden. Naarmate de staalindustrie groeide, groeide ook de stad. Vele bewoners waren werkzaam in de fabrieken en zorgden voor de nodige kennis om de industrie te laten draaien.

Ondanks dat de staalindustrie gesloten is, is de kennis nog aanwezig. Deze is al meer dan honderd jaar oud waardoor deze zich door de jaren heen steeds verder heeft kunnen ontwikkelen. Door de sluiting van de fabrieken is ook de kennis stop gezet. Dit is jammer, want vele verbeteringen of veranderingen hadden nog plaats kunnen vinden. Om deze reden is het verstandig om de ontwikkeling van kennis weer op te pakken. Door van deze gebieden een kennisregio te maken, kan informatie uitgewisseld en gedeeld worden. Zo ontstaat er een regio die sterk in zijn schoenen staat en gebruik maakt van het verleden. Op deze manier

worden innovatieve producten ontwikkeld en wordt creativiteit de vrije loop gelaten.

Er ontstaat (zoals eerder werd uitgelegd) een lerende economie. Door werken en leren te combineren wordt ervoor gezorgd dat er snel gereageerd kan worden op nieuwe ontwikkelingen. Daarbij komt kijken dat er nieuwe werkgelegenheid ontstaat die mee gaat met deze ontwikkelingen. Nieuwe bedrijven zullen aangetrokken worden door de nieuwe ontwikkelingen en de regio komt weer bekend te staan als “staalregio” of zoals het vroeger genoemd werd “de Vurige regio”. Door deze ontwikkelingen verdwijnt de leegstand en wordt de regio weer leefbaar. Oude buurten worden opgeknapt en opnieuw bewoond en nieuwe buurten zullen gebouwd worden als daar behoefte naar is.

Om de lerende economie tot stand te kunnen brengen moeten we af van ons denkpatroon zoals we dat nu hebben. Als we namelijk de normale gang van zaken blijven volgen dan spelen we niet genoeg in op de ontwikkelingen die gaande zijn. Op dit moment starten we braaf met zijn allen op de basisschool, vervolgen we onze weg naar de middelbare school en kiezen na het slagen van de examens een vervolgopleiding die specifieker in gaat op één beroep of cluster van beroepen. Als we voor deze opleiding zijn geslaagd, kunnen we er zelfs voor kiezen om nog slimmer te worden en door te studeren.

Uiteindelijk stoppen we met studeren en gaan we beginnen aan een carrière. We starten op een gemiddelde leeftijd van 23 met werken en passen onze kennis die we hebben opgedaan toe in de praktijk. Dit klinkt als een model dat perfect werkt, tot een paar jaar geleden. De samenleving en maatschappij zijn veranderd, nieuwe ontwikkelingen en de opkomst van de derdewereldlanden hebben ervoor gezorgd dat dit systeem niet meer goed functioneert. Het oude systeem moet gezien worden als basisinformatie waar iedereen met een bepaalt beroep kennis van moet hebben. Het echte studeren en leren begint namelijk hierna.

Het nieuwe denkpatroon gaat ervoor zorgen dat mensen niet tot hun 23ste blijven leren, maar tot het einde van hun carrière blijven leren. Op deze manier blijven ze op de hoogte van de nieuwste ontwikkelingen en kunnen deze toepassen in de praktijk.

Door de vele veranderingen die in een korte tijd volgen is blijven leren nodig om tot een goed functionerend systeem te komen. Daarbij speelt het delen van kennis en creativiteit een belangrijke rol. Men blijft leren hoe nieuwe ontwikkelingen werken en hoe deze toegepast kunnen worden. Zodra men hiervan op de hoogte is en deze kennis weer gedeeld gaat worden kan de creativiteit ervoor zorgen dat er innovatieve ideeën en producten ontstaan die weer op de markt komen. Er ontstaat een nieuwe economie gebaseerd op kennis en innovatie. Dit kunnen we niet alleen en samenwerken staat vanwege deze reden voorop. Samen weten we namelijk meer. “Kennis is macht” was waar we voorheen voor stonden “Kennisdelen is kracht” is waar we naartoe gaan.

23

Bronnummers# 2, 3, 17, 31, 32, 34, 41

NO.2.2

Beleving

De manier van leven is de laatste tijd steeds makkelijker geworden. Verschillende ontwikkelingen maken het mogelijk vanuit huis te opereren. Toch is er ondanks deze ontwikkelingen ook een tegenbeweging ontstaan. In plaats van vooral thuis alles te organiseren en ondernemen, zoeken mensen de beleving op die de zintuigen prikkelt.

Dat steeds meer thuis kan, is algemeen bekend. Het gaat zelfs al zover dat de boodschappen met een druk op de knop binnen een half uur in huis zijn. Als we echt zouden willen, hoeven we het huis niet meer uit en kan alles geregeld worden via bezorgdiensten en misschien in de toekomst zelfs wel via bepaalde printers. Hierbij gaat het vooral over producten, maar we zien ook een beweging ontstaan waarbij het fysieke contact tussen mensen steeds verder verdwijnt. Bankieren, het boeken van een vakantie, werken , daten en het delen van verhalen gebeurt steeds vaker online.

The sky is the limit, het bereik van het internet reikt letterlijk over de hele wereld. Deze ontwikkelingen zijn prachtig en zorgen ervoor dat alles een stuk gemakkelijker wordt. Het bespreken van een nieuw product, project of ervaring kan overal en een fysieke ontmoeting wordt daarbij uitgesloten. Het is tenslotte toch veel gemakkelijker en sneller om even te bellen of Skypen?

Toch zien we naast deze beweging nog een andere beweging ontstaan. Hierbij lijkt het erop dat mensen steeds meer behoefte krijgen aan een ontsnapping van al deze technologie. Burgerinitiatieven, belevingswinkels, een dynamische stad, evenementen, experience economie, tijdelijkheid enzovoort zijn allemaal begrippen van een wereld die zich steeds meer richt op de beleving. Daarnaast blijft de vraag naar het fysieke bestaan. Het geeft meer voldoening iemand te ontmoeten in het echte leven, in plaats van online. Dit wil niet zeggen dan het online ontmoeten niet de eerste stap kan zijn, maar het echte ontmoeten gebeurt pas wanneer men elkaar in het echt ziet. Dan krijgen mensen een gevoel bij iemand en ontstaat er emotionele band. Dit laatst is een belangrijk gegeven en zorgt ervoor dat het fysieke belangrijk blijft.

Het wil niet zeggen dat de technologie zal stoppen en verdwijnen. Dit moet ook zeker niet gebeuren want de technologie maakt veel mogelijk. Het wil wel zeggen dat het fysieke en de beleving een belangrijkere rol gaan spelen. Dit is dan voornamelijk op het gebied van recreatie en ontspanning. Zodra men klaar is met het voorzien van zijn dagelijkse behoefte, zal men er tussenuit gaan en de ontspanning (en dus de beleving) op gaan zoeken.

24

25

Bronnummers# 23, 28, 35, 38

Zintuigen Beleving gaat steeds belangrijker worden, alleen hoe kunnen we hierop inspelen?

En wat maakt die beleving zo belangrijk? De antwoorden op deze vragen liggen bij onze zintuigen. Het gaat namelijk om het veroorzaken van een emotie of gevoel bij een bepaalde situatie en locatie. De enige manier om dit te doen is door de zintuigen te prikkelen. Veel belevingswinkels spelen hier al goed op in en proberen door middel van geur, gehoor en smaak consumenten naar de winkel te trekken. Al met al moet er een fysieke activiteit gekoppeld worden aan actie wat ertoe leidt dat een gevoel ontstaat bij een plek. Daarbij kun je denken aan een aanraking, een activiteit, een evenement, een verrassing of tijdelijkheid. Al deze activiteiten zorgen ervoor dat je daadwerkelijk aanwezig moet zijn op een plek om het te beleven “Erbij zijn is meemaken”. Daarnaast moet het ook niet te snel gaan vervelen want dan is het bezoek maar van korte duur. Diversiteit en dynamiek spelen dus ook een belangrijke rol. Door dit toe te voegen aan een plek worden de zintuigen geprikkeld en zal een locatie ook daadwerkelijk beleefd worden.

Voelen

26

Zien

Toerisme Toerisme is een variant van recreatie en ontspanning. Deze variant is een extreme variant omdat het tijdens een vakantie of evenement draait om het ontspannen en recreëren. Daarnaast speelt het toerisme een belangrijke rol in de regio Luik vanwege de Ardennen, deze reiken tot aan het stedelijk weefsel.

De ontwikkelingen op het gebied van beleving hebben om deze reden een grote invloed op het toerisme en de regio Luik. Door de ontwikkelingen wordt de plek steeds belangrijker, wat ertoe leidt dat hierin geïnvesteerd moet worden. Met alleen een goed hotel voldoen we niet meer aan de behoefte van de mens. De locatie moet vanaf nu aan bepaalde eisen voldoen en inspelen op de emotie en het gevoel. Omdat de locatie steeds belangrijker wordt, speelt de reis er naar toe een steeds minder belangrijke rol. Natuurlijk dient een locatie bereikbaar te zijn, alleen is het niet erg als hier wat meer moeite voor gedaan moet worden.

Als men dan maar wel beloond wordt zodra hij aan komt op de locatie. Genoeg activiteiten, een unieke plek, diversiteit en de kans om nieuwe mensen te ontmoeten zijn de drijfveren voor een bezoek. Zo zorg je ervoor dat een goed functionerende verblijfsplek ontstaat.

Proeven

Horen

Ruiken

27

Bronnummers# 23, 28, 35, 38

NO.2.3

Landbouw

De landbouwsector kent zware tijden, niet omdat er te weinig werk is, maar vanwege de groeiende behoefte naar voedsel. Verschillende manieren van landbouw worden op dit moment getest en zijn volop in ontwikkeling. Dit is maar goed ook, want de bevolking zal blijven groeien waardoor er meer voedsel nodig is. Een van deze ontwikkelingen is verticale landbouw. Deze ontwikkeling biedt veel kansen omdat op deze manier niet het gedrag van de mens hoeft te veranderen, maar het aantal oppervlakte wordt vergroot.

Op dit moment bestaat de wereld bevolking uit ongeveer 6 miljard mensen. Elk individu heeft gemiddeld 1,7 hectare per jaar nodig aan landbouw. Deze 1,7 hectare is de footprint van de mens waarmee wordt voldaan aan de behoefte naar voedsel. Het aardoppervlak bestaat uit ongeveer 13 miljard hectare aan bruikbare landbouwgrond. Daarbij zijn oceanen, rotsen, vulkanen en dergelijke niet meegenomen omdat het niet mogelijk is hier landbouw te verbouwen. 13 miljard hectaren tegenover 6 miljard mensen houdt in dat ongeveer 75% van de bruikbare landbouwgrond bebouwt zou moeten zijn. Helaas wordt dit percentage niet gehaald. Slechts 38% van de te gebruiken grond wordt op dit moment gebruikt als landbouwgrond. Dit komt ook terug als we kijken naar het aantal landen waar hongersnood heerst. Er valt nog veel te halen op het gebied van landbouw en ook hier zijn vele ontwikkelingen aan de gang. Deze ontwikkelingen zijn ook nodig in verband met de groeiende wereldbevolking. Er wordt verwacht dat in 2050 de wereld bevolking zal zijn gegroeid naar een aantal van 9 miljard mensen. Deze verwachting legt een enorme druk op de voedselvoorzieningen en landbouwgronden.

Als we nagaan dat 1,7 hectare nodig is om een persoon te voorzien in zijn behoefte, dan is ongeveer 15 miljard hectare nodig om de gehele wereld bevolking te voorzien. Het streven is en blijft om iedereen te kunnen voorzien in zijn behoefte. Toch hebben we maar 13 miljard hectare bruikbare grond. Hoe dienen we hiermee om te gaan? En welke ontwikkelingen bieden kansen?

28

29

Bronnummers# 10, 12, 14, 15, 16, 36, 40

30

Landbouw in ontwikkeling Verschillende ontwikkelingen binnen de agrarische sector worden op dit moment getest en onderzocht. Zo zijn er ontwikkelingen om de landbouw nog intensiever te maken, andere voedselbronnen te gebruiken en het reduceren van bruikbaar afval. Twee van deze ontwikkelingen kunnen inderdaad een bijdrage leveren aan het oplossen van de tekorten, maar vragen om een enorme verandering in het gedrag. En aangezien we het gedrag van de mens niet zomaar kunnen veranderen, zal dit een zeer uitdagende opgaven zijn. Daar gaan vele jaren overheen voordat de eerste resultaten zichtbaar zijn.

De andere ontwikkeling, het intensiveren van de landbouw biedt echter meer kansen. Er zijn al veel positieve testen uitgevoerd waarbij de landbouw inderdaad steeds intensiever wordt. Denk hierbij aan het kweken van snelgroeiende zaden, grote vruchtdragende planten en verticale landbouw. Dit laatste is een ontwikkelingen die het probleem bij de kern aanpakt. Verticale landbouw zorgt er namelijk voor dat er meer oppervlakte beschikbaar komt. Daarnaast kan in combinatie met de andere ontwikkelingen een proces ontstaan waarbij meer

31

grond vrij komt en deze grond ook intensief gebruikt gaat worden. Als namelijk de landbouw gestapeld gaat worden, dan ontstaat er een ecosysteem in het gebouw. Dit ecosysteem is compleet te regelen en organiseren. Zo voorkom je ziektes, droogte, over bewatering en aantasting van insecten. Al met al is het een ontwikkeling waar de meeste kansen in zitten.

Verschillende testen zijn gedaan en de eerste succesen worden geboekt (door bijvoorbeeld PlantLAB in den Bosch). Toch moet er een kanttekening geplaatst worden bij de verticale landbouw. Ondanks dat de ontwikkelingen mogelijk zijn, zijn de kosten nog erg hoog. Er is namelijk veel water nodig, er vindt veel lichtvervuiling plaats en daarnaast is er ook veel energie nodig om alles draaiende te houden. Wel wordt verwacht dat deze manier van verbouwen zich door zal ontwikkelen en de problemen worden opgelost.

Daarnaast kunnen, door strategische locatiekeuzes, verschillende problemen worden opgelost. De nabijheid van een grote watervoorziening en een locatie in de stad voorkomen nodige kosten zoals transportkosten en waterkosten.

Bronnummers# 10, 12, 14, 15, 16, 36, 40

32

NO.2.4

Concept

De drie behandelde onderwerpen zijn de drie grootste dragers van het gebied en zullen een plek moeten vinden om ontwikkeld te kunnen worden. Aangezien er verschillende gebieden leegstaan in de regio door het verlaten van de staalindustrie, biedt dit de kans om deze ontwikkelingen een locatie te geven. Daarbij moet wel gewaakt worden dat ze elkaar versterken en een bijdrage leveren aan de omgeving, in plaats van dat ze contrasterend aan elkaar zijn.

In de toekomst zullen deze drie ontwikkelingen een plek moeten krijgen. Doordat op het terrein van de stedelijke as ongebruikte gebieden vrij zijn gekomen, liggen hier de kansen. Door de toekomstontwikkelingen daar te laten landen, zal het gebied weer gebruikt gaan worden en ontstaat er zo meer dynamiek in en rondom de stad. Zo wordt de regio weer aantrekkelijk en toekomstbestendig. Maar hoe moeten die gebieden ingevuld worden en welke ontwikkeling komt waar te zitten? Om de dynamiek zo groot mogelijk te houden, is het de bedoeling dat elk gebied alle drie de ontwikkelingen kan voorzien van een locatie. Daarnaast kunnen de functies elkaar versterken in plaats van dat ze elkaar in de weg staan.

Samenwerking staat daarom voorop. Voorheen werd vaak gebouwd volgens de CIAM-gedachten, echter zien we dat deze manier van bouwen ook vele nadelen met zich meebrengt. Kijk bijvoorbeeld naar de winkelstraten, of bedrijven terreinen midden in de nacht. Er gebeurt vrijwel niets, wat er toe leidt dat er geen sociale controle is en criminaliteit,vandalisme enzovoort zijn gang kan gaan. Functiescheiding is dus niet de oplossing die we zoeken. Er moeten meer combinaties gemaakt worden tussen verschillende functies en dit is precies wat we hier gaan doen. De samenwerking tussen landbouw,beleving en de kennisregio lijkt ver weg maar kan ontstaan door een heldere visie.

Het concept van de visie bestaat dan ook uit het samenbrengen van deze drie speerpunten om zo een gebied te ontwikkelen dat dynamisch en divers is.

33

NO.3 Visie 34

Nu we weten wat de speerpunten zijn en hoe we hiermee om dienen te gaan, is het tijd om aan de visie te beginnen.

In dit hoofdstuk gaan we uitgebreid in op hoe de visie in elkaar steekt en welke speerpunten waar gaan landen. Aan de hand van analyses op het gebied van bereikbaarheid, historie, identiteit en omgeving wordt bepaald welke gebieden zich het beste lenen voor een bepaalde functie. Waarom het verleden en identiteit een belangrijke rol spelen is omdat ze tenslotte al jaren lang als imago van de regio fungeren. Aan de hand van al deze analyses en conclusies wordt een totaalbeeld gemaakt wat zich uit als een visie op regionaal niveau.

35

-Ron van den Heuvel-

Bronnummers#

Visie en de samenwerking Kennisregio

In totaal dient meer dan 4 vierkante kilometer een nieuwe invulling te krijgen. Het programma voor deze locaties wordt ingevuld aan de hand van de speerpunten uit het vorige hoofdstuk. Alleen welke functie komt waar te zitten en waarom? Daarnaast dient er nog een samenhang in het gebied te ontstaan waarbij de speerpunten elkaar versterken. Om de visie te kunnen lezen is het belangrijk deze samenwerking en samenhang te begrijpen.

De samenwerking tussen de speerpunten gebeurt doordat op iedere locatie wel iets naar voren komt van een speerpunt. Ze worden alle drie geïmplementeerd, alleen zal aan de hand van een locatiestudie naar voren komen welk speerpunt het meest aanwezig is (dit wordt beschreven op de volgende pagina’s). Wat daarnaast nog belangrijk is, is dat er een uitwisseling ontstaat tussen de verschillende gebieden. Hiervoor kijken we terug naar het verleden en de identiteit. De oude industrie bestond voorheen ook niet uit een locatie, maar werd ondersteund door omliggende fabrieken. Deze samenhang is nog steeds aanwezig door verschillende structuren die door het gebied heen lopen. Deze structuren dragen bij aan de identiteit, net zoals de sfeer die men proeft als hij door het gebied heen loopt. Het industriële karakter komt sterk naar voren door de massa’s waarin gebouwd is, de loodsen waar opslag en bewerking plaats vond, de schoorstenen die grote hoogte bereiken en zichtbaar zijn vanuit de verte, de leidingen die alles met elkaar in contact brengen en de droevige architectuur.

Dit alles zorgt ervoor dat de industrie nadrukkelijk aanwezig is. Deze samenhang dient gewaarborgd te worden, vanwege het rijke verleden, het gevoel wat men al jaren heeft bij het gebied en de samenhang die het met zich meebrengt.

Landbouw

Beleving

Alleen hoe komt dit tot uiting als de speerpunten hun locatie gaan krijgen en hoe gaan deze speerpunten met elkaar samenwerken? Dit gebeurt doordat ze elkaar nodig hebben. Het ontstaan van een kennisregio is afhankelijk van ontmoetingen en het delen van kennis, dit kan versterkt worden door de belangstelling van het toerisme en de beleving, die door het gehele gebied terug te vinden is. Daarbij komt kijken dat deze belangstelling als reclame werkt voor de kennisregio. Andersom kan de kennisregio een bijdrage leveren aan de beleving omdat hier nieuwe producten worden ontwikkeld. Deze zorgen ervoor dat een plek uniek is en constant aan het veranderen is. De landbouw neemt een voorzienende rol aan. Uiteindelijk zal iedereen moeten eten en drinken, waarbij men gebruik maakt van de producten die daar geproduceerd worden. Zo ontstaat er een afzetmarkt in de direct omgeving die helpt om te voorzien in footprint van de mensen.

Identiteit

Zo zien we dat de speerpunten met elkaar samen kunnen werken en gemengd kunnen worden. Dit is compleet anders dan de CIAM-gedachten van voorheen, waarbij functiescheiding de kracht van de plannen was. Ondanks deze integrale aanpak waarin samenwerking voorop staat, passen bepaalde functies beter op een bepaalde locatie dan andere. Hier dienen we rekening mee te houden en daarom zullen bepaalde functies meer aanwezig zijn dan andere op een bepaalde locatie.

36

37

-Ron van den Heuvel-

Bronnummers#

Landbouw

Grote oppervlaktes Spoor de Maas

Afzetmarkt

38

Nabij watervoorziening Zoals uit het speerpunt landbouw naar voren komt, zijn water en energie belangrijke voorzieningen. Zonder deze voorzieningen kan er geen verticale landbouw van de grond komen.

Tegelijkertijd bepalen deze voorziening het kostenplaatje van de verticale landbouw. Er zijn enorme hoeveelheden nodig, wat enorm hoge kosten met zich mee brengt. Door gebruik te maken van de omgeving kunnen de kosten gedrukt worden en is het rendabel de verticale landbouw door te zetten. De Maas speelt hierbij een belangrijke voorzienende rol. Door daar slim gebruik van te maken, kan er energie opgewekt worden en kunnen de gronden voorzien worden van water.

Daarnaast zijn er nog verschillende ontwikkelingen gaande, waarbij de energievoorziening een minder belangrijke rol gaat spelen (zoals de LED-verlichting van Philips). Water blijft echter altijd nodig om de planten te laten groeien.

Snel transport Om de footprint van de mens zo klein mogelijk te houden, is een goed transportsysteem van groot belang. Door gebruik te maken van de spoorwegen die er al liggen (die vroeger een belangrijke rol speelde in het transporteren van ijzer), hoeven er geen nieuwe investeringen gedaan te worden. Deze rails worden op dit moment namelijk niet meer gebruikt. Door deze rails weer te gebruiken kunnen de groenten en fruit die geproduceerd zijn gemakkelijk en snel op de plek van bestemming komen.

Grote oppervlaktes/ onbruikbare plekken Om nog meer kosten te kunnen drukken speelt het aantal oppervlakte ook een belangrijke rol.

Het is namelijk goedkoper één groot gebouw op temperatuur te krijgen (doordat alles met elkaar in verbinding staat), dan 5 kleinere gebouwen op temperatuur te krijgen. Daarnaast hoeft er maar één installatie geïnstalleerd te worden om water door het pand te pompen in plaats van door 5 panden. Het komt erop neer dat alles maar een keer geïnstalleerd hoeft te worden, wat de kosten drukt. Daarnaast speelt de staat van een gebouw een belangrijke rol voor de overige speerpunten (kennisregio en beleving). De lichtinval en staat van het gebouw dient goed te zijn en hier zijn verschillende aanpassingen voor nodig. Doordat de landbouw geen verblijfsruimte is en deze eisen niet nodig zijn, kunnen voor dit speerpunt de locaties en panden die van minder kwaliteit zijn gebruikt worden.

39

Beleving

Speciale voorzieningen Unieke locaties Stations Stadscentrums Ontwikkellocaties Spoor 40

Unieke locaties Een unieke locatie zorgt ervoor dat er ingespeeld wordt op de beleving. Het zorgt er namelijk voor dat het de moeite waard is om ernaar toe te gaan. Daarnaast onderscheidt de locatie zich van andere. De staalindustrie kan hierbij een belangrijke rol spelen. Door zijn specifieke organisatie zijn verschillende locaties ontstaan die bijna nergens anders te vinden zijn. Zodra men hier kan verblijven, bevinden ze zich op een unieke locatie en kunnen hier daadwerkelijk gebruik van maken. Een rangeerterrein kan bijvoorbeeld een van deze locaties zijn. Het kost misschien wat moeite om deze om te toveren tot verblijfsgebied, maar zorgt er wel voor dat het mogelijk wordt een (voorheen) onmogelijke locatie bereikbaar en functioneel te maken. Zo kan de locatie ontdekt worden en is het een verrassing wat je gaat tegenkomen.

Speciale voorzieningen Omdat diversiteit en meerdere activiteiten ervoor zorgen dat een plek niet gaat vervelen, speelt de omgeving ook een belangrijke rol. Door locaties slim te kiezen en gebruik te maken van de functies die in de nabijheid liggen, zijn er volop activiteiten en is er genoeg te doen. De Ardennen, een stadion of een centrum zijn goede voorbeelden van dergelijke activiteiten. Ze zijn compleet verschillend van elkaar en zorgen om die reden voor diversiteit. In de omgeving zijn verschillende van deze activiteiten te vinden. Aan de hand hiervan komen verschillende locaties naar voren die interessant zijn voor het speerpunt beleving.

Bereikbaarheid Bereikbaarheid speelt een steeds minder belangrijke rol. Toch wil dit niet zeggen dat de bereikbaarheid compleet vergeten kan worden. Hoe gemakkelijker men er kan komen hoe lager de drempel wordt om er naar toe te gaan. Dit draagt bij aan de diversiteit van een gebied. Het gaat daarbij niet zo zeer om de reis naar de eindbestemming, maar wel om de onderlinge verbindingen naar speciale voorzieningen. Luik heeft op het gebied van bereikbaarheid veel te bieden door de verschillende stations, autowegen en de luchthaven.

41

Kennisregio

Wortels van kennis Stations Stadscentra Ontwikkellocaties Verstedelijking Spoor 42

Autowegen

Dynamiek De Kennisregio is een regio waarbij het delen van kennis, creativiteit en innovatie voorop staat. Om deze facetten te kunnen stimuleren is een bepaalde dynamiek nodig. Het ontmoeten van nieuwe mensen en het bespreken van bepaalde ideeën leidt tot nieuwe ideeën (lerende economie). Om deze reden is het belangrijk een locatie te kiezen waarbij die dynamiek al aanwezig is. Stadscentra spelen hierbij een belangrijke rol en kunnen een grote bijdrage leveren aan een dynamische omgeving. Er ontstaan namelijk allemaal informele ontmoeten, die weer leiden tot het delen van kennis, wat vervolgens weer leidt tot innovatieve ideeën.

Wortels van de kennis De wortels van de kennis bevinden zich niet in de stad van Luik maar bij de verlaten industriële panden. Hier werd namelijk alle kennis toegepast en gedeeld. Om deze reden zijn de oude industriële panden plekken geworden voor inspiratie. Onwikkelingen door de jaren heen zijn terug te vinden op deze terreinen en zetten aan tot nadenken. Door de kennisregio in de nabijheid van deze oude industrieën te vestigen ontstaat een wisselwerking tussen de inspirerende installaties en de kennisindustrie. Ze maken gebruik van elkaar doordat de kennisindustrie leert van de oude installaties en de oude installaties op deze manier weer gebruikt worden.

Bereikbaarheid Uiteindelijk speelt ook hier de bereikbaarheid weer een belangrijke rol. Belangrijke autowegen en spoorlijnen zorgen ervoor dat iedereen er kan komen. Studenten, hoogleraren, werknemers en werkgevers. Daarnaast biedt het vliegveld de mogelijkheid om internationaal te handelen en kennis uit het buitenland naar het gebied te halen. Stations, autowegen en de nabijheid van het vliegveld dragen bij aan de locatiekeuze.

43

NO.4 Masterplan 44

De visie bepaald voornamelijk welke speerpunten waar gaan landen en welke elementen een belangrijke rol spelen. Om te zien hoe de visie landt dient er een deelgebied verder uitgewerkt te worden. De visie vertelt voornamelijk welke kant we op willen gaan met een gebied. Dit vertaald zich echter nog niet in een ruimtelijk model, dit gebeurt pas op een lager schaalniveau. We kunnen namelijk niet ieder deelgebied hetzelfde behandelen omdat elk gebied anders is. In het hoofdstuk Masterplan gaan we hier dieper op in.

Er wordt een deelgebied uitgewerkt waardoor we zien hoe de visie kan landen en tot uiting komt. Er is gekozen voor een deeluitwerking van een gebied waar alle speerpunten evenveel aanwezig zijn.

45

-Ron van den Heuvel-

Bronnummers#

46

Speciale Hotspots Hotspots

Omgevingsanalyse Ardennen Een unieke kans voor het gebied ontstaat doordat de Ardennen tot aan het plangebied reikt.

Het speerpunt beleving kan hier een goede aansluiting bij vinden en zo een plekje in het gebied krijgen. De verschillende bruggen zorgen ervoor dat de spoorweg die aan de zuidzijde van het gebied loopt niet meer als barrière fungeert. De Ardennen kunnen hier overheen door getrokken worden, hierdoor ontstaat er een gebied dat direct verbonden is met het bekende natuurgebied.

Het levert een bijdrage aan de diversiteit van het gebied waardoor de plek interessant wordt om te recreĂŤren.

Spoorzone Hoofdroute Spoor Plangebied

Waterfront Het waterfront is door de jaren heen steeds meer gaan dienen als doorgaande route en is hierdoor zijn charme verloren. Door gebruik te maken van bestaande routes kan er een omleiding gevormd worden langs het centrum en kan het waterfront terug gegeven worden aan de gebruikers van het gebied. De relatie tussen de Maas en de industrie kan op deze manier hersteld worden.

Daarnaast kan het water het gebied ingetrokken worden en zo de toekomstige verticale landbouw voorzien.

Hotspots In de omgeving van het plangebied bevinden zich verschillende hotspots. Dit komt niet alleen ten goede aan de diversiteit, maar draagt ook bij aan de dynamiek in het gebied. Kennisdeling kan op deze locatie goed tot uiting komen. De dynamiek zorgt namelijk voor allerlei ontmoetingen. De kennisdeling dient alleen nog verder gestimuleerd te worden door de openbare ruimte. Hier gaan we in het masterplan verder op in.

Bereikbaarheid De bereikbaarheid van de locatie steekt ook goed in elkaar. Er zijn namelijk verschillende hoofdwegen die naar het gebied lopen. Daarbij komt kijken dat het plangebied zelf als ingang van de stad dient. Deze goede ontsluiting blijft echter niet alleen bij de autoweg, verschillende sporen lopen door/langs het gebied. Met het station in de nabijheid van centrum, kunnen gebruikers op verschillende manier van en naar het gebied. Daarnaast kunnen ook goederen gemakkelijk verplaatst worden.

47

48

Identiteit Het verhaal achter de plek Geen een locatie is hetzelfde en iedere plek heeft zijn eigen verhaal. Dit verhaal speelt een grote rol in de identiteit van het gebied. Aan de hand daarvan is een gebied opgebouwd en is bebouwing op een bepaalde locatie komen te staan. De locatie zoals hiernaast weergeven heeft ook een dergelijk verhaal en is door de jaren heen steeds verder veranderd. De gebruikers en bewoners van Seraing hebben deze plek steeds verder zien veranderen. Omdat deze plek vanuit het verleden zo bijzonder is en de complete identiteit van de stad heeft bepaald, wordt ernaar gestreefd deze identiteit te behouden. Hoe kun je deze identiteit bewaren? En wat is daar allemaal voor nodig? De beste manier om een identiteit te behouden, is door alles te laten staan en niets te slopen. Dit is ook de achterliggende gedachten wat het uiteindelijke plan heeft gevormd. Het streven is om alle bebouwing te laten staan en deze opnieuw in te vullen. Men zal er namelijk snel achterkomen dat er allemaal verborgen kansen in het plangebied liggen als alles behouden blijft.

Naast dat de identiteit een grote rol speelt, speelt ook de crisis mee. De panden, die zijn te zien op de afbeelding hiernaast, zijn pas sinds 2014 verlaten en verkeren in een dusdanige staat dat ze te gebruiken zijn. Hiervoor zijn wel wat aanpassingen nodig, maar niet alles hoeft gesloopt te worden. Door gebruik te maken van de bestaande bebouwing, blijven de kosten relatief laag. Om deze reden wordt het aantrekkelijk om iets te doen met de locatie en verschillende functies aan te trekken. Het gebruiken van oorspronkelijke bebouwing sluit tevens beter aan op de huidige crisistijd waarbij financiering leidend is.

49

Bronnummers# 8, 24, 25, 27, 29

Overslag en

Cockerill Sambre door de jaren

sporennetwerk Doordat de industrie hard groeide en de eerste stoommachines werden ontdekt, werd de vraag naar sporen steeds groter. Alleen hoe vervoer je die grote hoeveelheden staal en kool? Dit werd gedaan via een eigen sporenwegennetwerk over het terrein.

Zo kon men zijn eigen productie gebruiken om het transport te regelen. Dit zien we terug op meerdere manieren. Er ontstonden pleintjes waar overslag plaats vond en op deze manier werd ook het waterfront ontwikkeld.

Start van de Industrie In het begin was de industrie nog niet zo uitgebreid als dat hij nu is.

De techniek was nog niet zover en er gebeurde nog vrij veel met de handmatig. Dit is te zien in het beeld hierboven. Doordat de industrie nog niet zover ontwikkeld was, werden materialen aangevoerd door een waterloop, die tot in de kern van het industrieterrein liep. Overslag op de kade vond nauwelijks plaats, waardoor de natuurlijke oevers konden blijven bestaan.

Parc Cockerill Ondanks dat alles met de hand gedaan moest worden, groeide de industrie enorm. De oprichter van deze industrie en de industriĂŤle revolutie heeft zijn kernmerken in het landschap achter gelaten. Zo heeft hij een chateau laten bouwen bij de industrie. Hier woonde de oprichter genaamd Cockerill. Om het leven wat aangenamer te maken heeft hij ook een park laten maken. Een gedeelte hiervan is nog terug te vinden. De rest heeft helaas plaats moeten maken voor de groeiende industrie. Toch geeft het park van vroeger een bepaalde indruk over hoe men eerst omging met de oevers. Het werd voornamelijk gebruikt als recreatiegebied. Op de afbeelding hiernaast is te zien hoe het park eruit zag, ook zien we op deze foto dat de infrastructuur al delen weg begint te nemen van de natuurlijke oevers en dat transport steeds belangrijker wordt.

Verschillende pleinen De pleintjes, zoals beschreven bij het kopje overslag en sporennetwerk, worden steeds meer voorzien van materialen die de overslag makkelijker maken. Kleine kranen, nog meer spoorwegen en panden met grote poorten zijn voorbeelden van de ontwikkelingen. Deze kleine pleintjes zijn nog steeds te herkennen en hebben een bepaalde uitstraling door het industriĂŤle karakter. Ze zijn kenmerkend voor het gebied en de loodsen staan vaak in verbinding door middel van een rails.

Afgesloten van de buitenwereld Verschillende muren zijn door de jaren heen ontwikkeld.

Zo werd het gebied eigen. Een afkadering van het terrein heeft ervoor gezorgd dat het gebied niet meer toegankelijk is.

Sommige muren zijn meer dan een kilometer lang, waardoor er aan de kant van het waterfront geen interactie meer ontstaat (op een paar verbindingen met leidingen na). Dit is zonde, want het gebied is kenmerkend voor de regio alleen is het niet mogelijk om te zien wat er gebeurd.

Introductie van de wegen Deze ontwikkeling van de rails heeft jaren lang gewonnen van de vierwieler totdat de dieselmotor werd uitgevonden en het transport via de wegen goedkoper werd. Deze ontwikkelingen hebben ook verschillende gevolgen met zich meegenomen. Grote infrastructurele verbindingen worden aangelegd om zo het transport te kunnen organiseren. Dankzij deze ontwikkeling is het gebied goed bereikbaar en kan men internationaal handelen.

Toch heeft dit in sommige gevallen wel gevolgen gehad voor de leef- en werkomgeving.

Bronnummers# 43, 44, 45, 46

NO.4.1

Lagen Vanwege de grote diversiteit aan functies is het plan een integraal plan geworden. Dit is vanuit één oogopslag te zien. Speerpunten zijn verwikkeld in elkaar wat zorgt voor dynamiek en samenwerking. Aan de hand van de lagen (die worden beschreven op de volgende pagina’s) zal duidelijk worden waarom welke functie waar zit. Daarnaast zullen ruimtelijke keuzes naar voren komen.

De identiteit speelt hierbij een leidende rol. De uitdaging ligt hier niet in maken van nieuwbouw maar in het behouden van het oude (identiteit en karakter) en dit omvormen tot een gebied dat leefbaar en toekomstbestendig is. Daarnaast heeft Wallonië te kampen met een economische crisis en zou het vreemd zijn bruikbare bebouwing te slopen om vervolgens nieuwe bebouwing te introduceren. Er zal om deze redenen zo min mogelijk gesloopt worden en zoveel mogelijk hersteld worden.

Totaalbeeld

LEGENDA

52

Beleving

Landbouw

Kennis

LV-route Highline

LV-route

Hoofdroute

Parkeren

Wonen

Historische Elementen Verschillende historische elementen keren terug. De relatie die vroeger werd gemaakt met het water kan hersteld worden. Aangezien de route langs de rivier minder intensief gebruikt wordt kan deze omgeleid worden door het centrum. Wat ten goede komt voor het gebied, maar ook voor het centrum. Zo kan Parc Cockerill terugkeren en een natuurlijke oever ontstaan.

Andere elementen zullen blijven bestaan, zoals de cokesfabriek ten oosten en de grote begroeide steenkoolafvalberg ten westen van het gebied. Deze waren (en blijven) kenmerkend voor het gebied. Op deze manier keert een stukje historie terug in de openbare ruimte en wordt de identiteit versterkt.

Hoofdstructuren De hoofdstructuren in het gebied stammen af van het verleden. Door de jaren heen zijn deze structuren ontstaan en hebben het gebied voorzien van ontsluitingen en verbindingen. Door deze op te pakken en opnieuw te gebruiken, krijgen de structuren een nieuwe invulling en een nieuw hoofdstuk in het verhaal. Ze zullen blijven fungeren als routes door het gebied. Waarbij verschillende degradaties aan routes ontstaan. Langzaam verkeersroutes zullen de boventoon voeren en autowegen zullen doodlopend zijn om zo doorgaand verkeer te mijden.

Oude leidingen worden highlines, langs de oever ontstaat een langzaam verkeersverbinding die de relatie met de Maas benadrukt en bestaande autowegen rondom het gebied worden verbeterd en intensiever gebruikt. Op deze manier kan voorkomen worden dat het gebied overheerst wordt door de auto. Toch blijven enkele autoroutes bestaan om de panden te voorzien van goederen. Daarnaast wordt een oude hoofdstructuur opnieuw ge誰ntroduceerd die het gebied verbindt van Noord naar Zuid. Dit is het oude kanaaltje, wat vroeger ook het gehele gebied ontsloot.

53

Verbindingen met de omgeving Omdat het gebied in een bepaalde omgeving ligt, is het belangrijk om hier een aansluiting mee te maken. Zo integreert het gebied met zijn omgeving en past het in het stedelijk weefsel. Het gebied grenst aan het centrum van Seraing. Grote functies zoals een markt, gemeentehuis, winkels en een station hebben zich hier gevestigd.

Dit zorgt voor dynamiek. Door hierop aan te sluiten kunnen we deze dynamiek doortrekken in het gebied. Dit komt ten goede aan alle drie de speerpunten maar ook voor de stad. Er zal een stadspark ontstaan waar vele activiteiten plaatsvinden.

De twee elementen zullen elkaar versterken en zorgen voor een levendig centrum.

Daarnaast grenst het gebied aan de Maas. Hier liggen vele kwaliteiten die nu onbenut zijn gebleven. Autowegen en een muur hebben ervoor gezorgd dat de relatie met de rivier ver te zoeken is. Door een nieuwe omleiding en aanpassing in het wegennet kan deze relatie weer hersteld worden. Het waterfront zal een groot recreatiegebied worden waarbij een historisch park weer terug gebracht worden.

Door dit te doen wordt het oude herenhuis van Cockerill verbonden met het gehele gebied en wordt een stukje historie terug gebracht.

Belevingspleinen Doordat alle panden blijven bestaan ontstaan verschillende pleinen in het gebied.

Deze pleinen hebben allemaal een eigen identiteit en werden gebruikt voor een bepaalde bestemming (zoals opslag, overslag enz.) toen de staalindustrie nog werd gebruikt. Omdat de identiteit een belangrijke rol speelt, kan deze behouden worden en opnieuw ingevuld worden. De locaties die hier staan afgebeeld zijn de grote gebieden in de omgeving. Hier krijgt de beleving zijn plek.

54

Pleinen, verbindingen & functies Als we vervolgens de verschillende lagen over elkaar gaan leggen, zien we dat de belevingspleinen allemaal grenzen aan de hoofdstructuur. Dit zorgt ervoor dat ze goed bereikbaar zijn en men er bijna altijd langs loopt. Voor de beleving komt dit ten goede omdat het zo interessant wordt om even te verblijven op een van de pleinen. Door daar vervolgens slim op in te spelen en hier recreatieve functies aan te koppelen, wordt het nog interessanter om even een tussenstop te maken. Daarnaast ontstaan er bestemmingen in het gebied waar mensen speciaal voor de functie naar toe gaan. Er moet echter wel gewaakt worden voor de identiteit van het gebied.

De functies die aan de pleinen worden gekoppeld, worden zo verplicht iets te doen met het plein en de relatie tussen binnen en buiten te maken. Een klein voorbeeld is bijvoorbeeld de oude steenkoolopslag. Hier zijn verschillende hoogteverschillen ontstaan en is het materiaalgebruik een kenmerkende eigenschap. Door hier een BMX of mountainbike terrein van te maken, blijft de identiteit bestaan en kan een indoor fietspark de relatie tussen binnen en buiten versterken.

Informele Kennispleinen Vervolgens ontstaan er kleinere pleintjes en plekken tussen de bebouwing. Die verlenen zich perfect om kennisdeling en ontmoetingen te stimuleren. Het zijn informele locaties die door de jaren heen zijn ontstaan. Ze liggen verborgen en zijn interessant om te ontdekken. Door hier op een slimme manier op in te spelen, worden deze pleinen de ontspannings- en kennispleinen van het gebied.

55

Kennisindustrie aan de pleinen Het is voor de hand liggend om de kennisindustrie rondom deze pleinen te vestigen.

Het is de bedoeling dat de gebieden ingevuld worden naar de wensen van de gebruikers. Hiervoor krijgt de bebouwing een soort van terras waar van alles op geplaatst mag worden. De invulling wordt op deze manier bepaald door de bedrijven en kennisinstellingen. Het zijn een soort van Expositie ruimtes. Vervolgens is het belangrijk dat men naar binnen kan kijken in de panden en letterlijk kan zien waar men mee bezig is om zo discussies aan te wakkeren.

Bij de overige gedeelten van de pleinen voeren kennisdeling, ontmoetingen en ontspanning de boventoon. Het zijn een soort van rustplekken waar men nieuwe mensen ontmoet en ideeĂŤn met elkaar uitwisselt. De inrichting dient volledig ingericht te zijn op deze speerpunten. Daarbij helpen de expositie ruimtes rondom de bedrijven door discussies aan te wakkeren over de producten.

Om de gebieden bereikbaar te maken en te verbinden ontstaan interne routes in de panden. Door veel glas te gebruiken ontstaan interessante routes langs de bedrijven.

Landbouw Natuurlijk zijn niet alle panden even bruikbaar. Lichtinval of de staat van het gebouw spelen dan een belangrijke rol. Om deze panden toch te kunnen gebruiken en te behouden wordt de landbouw hier gevestigd. Vaak zijn dit de panden waar de opslag plaats vond. Hier zijn geen ramen nodig, omdat het geen verblijfsruimtes zijn.

Dit laatste zal nog steeds het geval zijn, alleen worden het nu ruimtes waar groentes en fruitsoorten kunnen groeien. Een positief punt aan deze panden is dat ze vanuit vroeger zijn ontsloten via een railsysteem. Zo konden de staalproducten gemakkelijk en snel vervoerd worden. Dit railsysteem zal ook weer opgepakt worden, deze keer niet om staal te vervoeren maar om de groente en fruit snel en goedkoop op andere locaties te krijgen.

56

Toekomstig wonen Al deze ontwikkelingen zorgen ervoor dat er een gebied ontstaat wat dynamisch, geĂŻntegreerd met de omgeving en klaar voor de toekomst is. Toch mist er nog een belangrijke invulling. Zodra het gebied en de leegstand in en rondom de stad opnieuw is ingevuld, wordt het ook interessant om te kijken of men op deze locatie kan wonen.

Door woningen toe te voegen, voeg je ook sociale controle toe en voorkom je dat het gebied ‘s avonds voor het grootste gedeelte verlaten is. Ondanks de recreatieve functies gebeurd er ‘s avonds op de kleinere pleinen namelijk niets. Nu zouden deze pleinen in het begin afgesloten kunnen worden, maar het is veel aangenamer om deze altijd open te houden. De woningen kunnen hierbij een belangrijke rol spelen, maar zullen wel de laatste fase van het gebied zijn. Vanwege deze laatste reden, kan er met de woningen een statement gemaakt worden. Als de woningen geplaatst worden is het gebied namelijk compleet hersteld. Door het contrast op te zoeken tussen oud en nieuw zien we dat er een gebied is ontstaan, waarbij de nieuwbouw van woningen als kers op taart fungeert.

Totaalbeeld Zoals voorheen is vermeld, ontstaat er een dynamisch gebied, wat door de lagen heen helemaal zijn plek krijgt. Functies worden vermengd in het gebied en versterken elkaar doordat het gebied dynamisch is. Oude structuren en de identiteit worden compleet behouden en krijgen een nieuwe invulling. Vanwege deze aanpak kunnen verdwenen elementen terugkeren en kan nieuwbouw als kers op de taart fungeren.

57

03 07 06 01 A

02 04

C 05 02

100

Schaal 50

200 150

300 250

B D

400 350

58

Meter

-Afstudeerverslag-

Bronnummers#

NO.4.2

Plankaart

LEGENDA Bestaande bebouwing

Oversteek Ardennen

Bestaande Industrie

Bestaande Bossage

Oude waterloop terug gebracht

Belevingsplein Waterfront

Hoofdweg autoverkeer

Belevingsplein Koolopslag

Langzaamverkeersroute

Highline

Nieuwe woningen

Stadspark

Kennisplein

Parc Cockerill

Evenementen terrein

59

Zonder de kleuren van de functies krijg je een goede indruk van hetgeen deze ingrepen allemaal betekenen. Op de plankaart hiernaast proef je meteen een sfeer. Deze sfeer past bij de voormalige functie van het gebied. De staalindustrie wordt weliswaar opnieuw ingevuld, maar de identiteit blijft bestaan. Verder wordt duidelijk hoe alles samenvalt en welke verschillende gebieden er ontstaan. Historische elementen komen weer terug en de belevingspleinen zijn prominent aanwezig. De kennispleinen daarentegen dienen ontdekt te worden en verstoppen zich tussen de bebouwing.

Op de komende pagina’s zullen verschillende doorsneden, en sfeerbeeld toelichten wat de bedoeling is met het gebied. Daarnaast geven ze een goede impressie van hoe het er ongeveer uit kan komen te zien. De cijfers en letters die op de plankaart staan aan gegeven refereren naar de sfeerbeelden (SF.) en doorsneden. Doordat dit een masterplan is, wordt slechts een indicatie gegeven van waar men naar toe wil. Een compleet inrichtingsplan is de volgende fase in het ontwerpproces.

Dynamisch Als we kijken naar de doorsnede zien we direct de menging tussen verschillende functies.

Wat we leren van de lagenkaart is dat deze allemaal vanwege een bepaalde reden zijn gevestigd op de locatie waar ze zitten. Het resultaat is een dynamisch gebied waarbij verschillende functies elkaar de ruimte geven en elkaar versterken.

Doorgangen De open ruimtes op de doorsnede zijn de ruimtes waar inpandige doorgangen zijn ontstaan. Het zijn vaak de tussenruimtes die in een later stadium zijn aangebouwd.

Deze ruimtes verlenen zich nu perfect als doorgang naar de kennispleinen.

Doorsnede 60

Wonen Wonen gebeurt boven op de landbouw. Dit komt vanwege de lichtinval die de andere functies nodig hebben. De landbouw wordt namelijk compleet geregeld door een speciale verlichting die de groei van planten stimuleert. Daarnaast zijn de panden waar de landbouw in gevestigd is, vaak niet de meest spraakmakende bebouwing. Ze dragen natuurlijk bij aan de identiteit, maar het zijn niet de meest bepalende panden voor de identiteit. Het parkeren wordt ook inpandig opgelost, om te voorkomen dat de auto de Landbouw overhand gaat nemen in het gebied.

De landbouw wordt gerealiseerd in de bebouwing die van mindere kwaliteit zijn. Ze dragen bij aan de identiteit, maar zijn in een dusdanige staat dat aanpassingen snel te duur worden. De landbouw is echter blij met deze panden omdat ze niet veel nodig hebben. Een railsysteem, veel ruimte en toevoer van water zijn de belangrijkste factoren.

Zoals duidelijk naar voren komt, is de landbouw gestapeld en worden er veel vierkante meters gewonnen.

eA

10

Schaal 5

61

20 15

25

30 Meter

Cokesfabriek De Cokesfabriek blijft zoals hij was en zal voornamelijk als inspiratie dienen. Toeristen, werknemers, werkgevers en bewoners zullen de plek allemaal gebruiken. De locatie wordt onderdeel van het stadspark. De functies die zich hier vestigen zullen dus bruikbaar moeten zijn voor alle speerpunten. Denk hierbij aan beurzen, presentatie ruimtes (theater) en restaurantjes. Weinig van deze panden kunnen echter opnieuw gebruikt worden, omdat vele installaties en panden niet voldoen aan de eisen voor een nieuwe bestemming.

62

Do

oorsnede B Evenementen Een grote leegstaande ruimte aan de westzijde van de fabriek was voorheen een gebied waar de steenkolen opgeslagen werden. De open vlakte met verschillende hoogtes en een lege ondergrond verleent zich perfect als evenementen ruimte. Daarnaast sluit dit perfect aan bij de functie van cokesfabriek waarbij alle speerpunten samenkomen en gebruik maken van de plek.

10

Schaal 5

63

20 15

25

30 Meter

Doorsnede C

Beleving Eerder werd vermeld, dat bij beleving de relatie tussen binnen en buiten een belangrijke rol speelt. In de doorsnede wordt duidelijk hoe dit wordt opgelost. De functie die binnen is gevestigd legt een relatie met de buitenruimte door de functie naar buiten te trekken.

Omdat de functies aan belangrijke routes of pleinen liggen, ontstaat er interactie met de buitenruimte en worden mensen getriggerd om een kijkje te gaan nemen in het gebouw.

De drempel van binnen en buiten wordt zo verlaagd.

2

Schaal 1

4 3

5

64

6 Meter

Doorsnede D

Kennispleinen Bij de kennispleinen staat het delen van kennis, ontmoeten en ontspannen voorop.

Deze elementen zijn allemaal terug te vinden in de doorsnede. Bij de randen van de bebouwing worden verschillende elementen, ontdekkingen en producten neergezet om te laten zien wat er is gemaakt door de bedrijven en kennisinstellingen. Deze elementen worden onderdeel van de openbare ruimte en wekken discussies op. Daarnaast kan men vanuit de binnenruimte ontspannen genieten van de discussies en nieuwe mensen ontmoeten.

2

Schaal 1

65

3

4 Meter

66

-Afstudeerverslag-

Bronnummers#

“

“

SF.01

Hoofdroutes

De hoofdroutes vormen tegelijkertijd de hoofdstructuur van het gebied. Deze krijgen een uniforme uitstraling waardoor direct duidelijk wordt dat men zich op de hoofdroute bevindt. De objecten op deze routes zorgen voor een unieke ervaring en maken het interessant om erover heen te lopen. Deze objecten zijn gebruiksvoorwerpen uit het verleden. Daarnaast, kan waar nodig, een historische belangrijk element terug gebracht worden. In het sfeerbeeld hiernaast is een waterloop terug gebracht die voorheen het Noorden met het Zuiden verbond. Door deze terug te brengen, brengen we een stuk verleden terug wat het verhaal van de staalindustrie compleet maakt.

Er zullen openingen door middel van glas gemaakt worden in de bebouwing waardoor interactie tussen de openbare ruimte en bebouwde omgeving ontstaat.

Door de jaren heen wordt deze openbare ruimte steeds verder ingevuld. De eerste fase is het opruimen van de routes en het behouden/terug brengen van belangrijke elementen.

67

SF.02

“

“

Kennispleinen

Bij de kennispleinen ontstaan twee soorten ruimtes. De eerste ruimte is de rand rondom de bebouwing. Dit is een ruimte waar de bedrijven en kennisinstellingen gebruik van kunnen maken. Een soort expositieruimte die een bijdrage levert aan het uitwisselen van kennis en het uitnodigen om te discussiëren. Bedrijven showen hier de nieuwste technieken, producten en processen. Deze ruimte kenmerkt zich door een ander materiaalgebruik als de binnenplaatsen.

De binnenplaatsen zijn ruimtes waar het draait om ontspanning en ontmoeting.

Vanuit deze ruimte is de expositieruimte te bewonderen en blijft de ruimte voor discussie natuurlijk open. De inrichting van de openbare ruimte dient echter zo ontworpen te zijn dat ontmoetingen en ontspanning gestimuleerd worden. Denk hierbij aan het plaatsen van speciale banken waar men op kan liggen, zitten en staan. Deze banken worden zo gesitueerd dat de gebruikers elkaar aan kunnen kijken en elkaar aan kunnen spreken.

De industriële sfeer blijft op deze pleinen naar voren komen en dient ter inspiratie. Een groene invulling is niet nodig vanwege het nabij gelegen stadspark. Bomen kunnen echter geplant worden om zo schaduw te creëren, maar zullen nooit de boventoon voeren op het terrein. De ondergrond zal verhard zijn en een industrieel karakter hebben (zoals beton).

68

69

-Ron van den Heuvel-

Bronnummers#

70

-Afstudeerverslag-

Bronnummers#

“

“

SF.03

Doorgangen

Omdat de kennispleinen tussen de bebouwing ligt, is het lastig om er te komen.

Nieuwe routes naar de pleinen zijn nodig om een bepaalde samenhang en toegankelijkheid te creëren. Deze nieuwe routes worden gemaakt door de bebouwing heen. Kleinere doorgangen zijn in het verleden opgevuld met bebouwing, maar voegen weinig toe voor de nieuwe bedrijven op het terrein.

Deze oude doorgangen kunnen weer opnieuw gebruikt worden.

Door hier gebruik van te maken, loopt men door de bedrijfspanden heen en ontstaat er een ontdekkingstocht naar de kennispleinen. Door de wanden van de routes transparant te maken, wordt er een relatie gelegd met de bedrijven die zich daar hebben gevestigd. Vervolgens kunnen de routes bijvoorbeeld weer gebruikt worden voor de expositie van producten.

71

“

“

SF.04

BelevingsPleinen

Naast de kennispleinen zijn er ook belevingspleinen. Dit zijn de pleinen waar de identiteit van het verleden opgepakt wordt. Deze wordt opnieuw gebruikt door een recreatieve functie. De bebouwing die daaraan grenst speelt een belangrijke rol. De relatie tussen de openbare ruimte en het gebouw dient sterkt aanwezig te zijn. Hetgeen dat buiten gebeurd hoort aan te sluiten op de invulling van binnen. Op deze manier blijven de pleinen goed gebruikt en wordt het verleden niet vergeten. Hiernaast staat een afbeelding van een oude koolopslag. Waarbij vele hoogteverschillen in het buitengebied aanwezig zijn. Dit verleent zich perfect voor een extreme sport zoals een mountainbike of BMX-parcour. Het pand aan het plein verwerkte voorheen de steenkool en vervoerde deze door het gehele gebied. Een enorme open loods is het resultaat van dit verleden. Om de relatie tussen pand en openbare ruimte te behouden, kan men zijn fietsparcour door zetten in het pand. Zo ontstaat er een indoor en outdoor fietsparadijs.

72

73

-Ron van den Heuvel-

Bronnummers#

74

-Afstudeerverslag-

Bronnummers#

“

“

SF.05

Stadspark

Het stadspark is de verbindende factor tussen het stadscentrum en de Ardennen. Het speelt in op het aanbod van activiteiten en brengt de natuur dichter bij de stad. Oude elementen blijven bewaard en vormen artefacten in het gebied. Men kan overal gebruik van maken, op deze manier spelen we in op de zintuigen en leggen een stukje historie bloot.

De oude cokesfabriek wordt onderdeel van dit park. De massale installatie steekt er met kop en schouders boven uit en vormt zo de hoofdattractie van het gebied. Iedereen die hier komt, werkgever, werknemer, bewoner of toerist heeft een relatie met deze plek. Het dient ter inspiratie en grote evenementen vinden hier plaats.

75

“

“

SF.06

Nieuwbouw

De nieuwbouw is de laatste fase van het project. Zodra het gebied weer leefbaar is geworden en de leegstaande bebouwing in en rondom de stad opnieuw zijn ingevuld, ontstaan mogelijke nieuwbouwlocaties op het terrein. Door nieuwbouw toe te voegen ontstaat er sociale controle en nog meer dynamiek. De reden waarom nieuwbouw niet meteen wordt toegevoegd, heeft te maken met de crisis en de krimpende woningmarkt in Wallonië. Daarnaast staan er op dit moment nog veel woningen leeg, omdat de werkgelegenheid uit het gebied is vertrokken. Door deze woningen als eerst te gebruiken, worden kosten bespaard en wordt de leefbaarheid van de stad een stukje beter.

Als het dan toch zo ver komt, kunnen de nieuwbouwlocaties op het terrein worden ingevuld. Deze zullen echter compleet in contrast staan met de rest van het terrein. Ze steken dan ook boven de andere bebouwing (behalve de cokesfabriek) uit zodat ze duidelijk in beeld zijn. De reden voor deze aanpak heeft alles te maken met het tonen van succes aan de buiten wereld. De nieuwbouw is als een kers op de taart, die laat zien dat het gebied weer een leefbaar gebied is geworden.

76

77

-Ron van den Heuvel-

Bronnummers#

78

-Afstudeerverslag-

Bronnummers#

“

“

SF.07

Totaalbeeld

Als uiteindelijk alle ontwikkelingen hebben plaats gevonden en het complete terrein is ingevuld, zie je duidelijk hoe de mix van speerpunten hun locatie krijgen. Het oude industriële karakter blijft goed naar voren komen, terwijl de openbare ruimte opnieuw is ingevuld. Daarnaast steken de nieuwe wooncomplexen boven de oude industrie uit en staan in contrast met het oude karakter. Nu we deze bebouwing kunnen zien, weten we dat het gebied volledig is opgeknapt.

Het wonen, werken, leren of verblijven op het terrein doet ogen openen.

De locatie is dynamisch en divers. De manier van aanpakken zoals op deze locatie is gebeurd, dient ook op de andere plekken te gebeuren. Waarbij deze dynamiek steeds terug blijft komen. De samenwerking tussen de verschillende speerpunten staan daarbij voorop en de identiteit van een gebied zorgt voor een unieke locatie. Ieder ontwerp is dus anders maar de gedachten hierachter blijven het zelfde.

79 79

-Hoe kan de verlaten staalindustrie weer een bijdrage leveren aan het imago en leefbaarheid van de regio?-

80

NO. 5 Conclusies Uit het onderzoek is gebleken dat een nieuwe invulling voor de verlaten staalindustrie wel degelijk een bijdrage kan leveren aan het imago en de leefbaarheid van de stad. De invloedrijke thema’s in de regio Luik spelen daarbij een belangrijke rol.

Omdat het gebied voornamelijk bestaat uit landbouw, recreatie en industrie zijn dit de drie speerpunten, die de grootste invloed uitoefenen. Als deze in de toekomst veranderen, verandert de gehele regio. Door een reĂŤle inschatting te maken over wat er gaat gebeuren met deze drie speerpunten, kunnen we de regio klaar stomen voor de toekomst. Natuurlijk is het niet mogelijk om met honderd procent zekerheid de toekomst te voorspellen, wel kan er door middel van goede onderzoeken een verwachtingspatroon geschetst worden. Door dit te vertalen naar een visie en deze vervolgens uit te werken, wordt inzichtelijk hoe de toekomstontwikkelingen ruimtelijk kunnen landen.

Ondanks dat de staalindustrie is verdwenen, wil dit niet zeggen dat de kennis is verdwenen. Door deze bestaande kennis op te pakken en te gebruiken in een model waar kennisdelen, innovatie en creativiteit voorop staan, ontstaat een nieuw verdienmodel. Het ontstaan van een kennisregio, is een ontwikkeling die we op meerdere plekken zien terug komen. De aanwezige kennis in de regio Luik sluit perfect aan bij dit concept en verleent zich perfect om de industrie weer nieuw leven in te blazen.

De beleving gaat een steeds belangrijkere rol spelen, door de toenemende ontwikkelingen op het gebied van technologie kan men steeds meer thuis doen.

Ondanks deze ontwikkelingen zien we ook een beweging ontstaan waarbij mensen op zoek zijn naar een ontsnapping aan deze technologie. Recreatie en ontspanning staan daarbij voorop. Omdat de regio wordt gezien als poort naar de Ardennen kan hier goed op ingespeeld worden. Verschillende bezienswaardigheden, het stadscentrum en de oorsprong van de staalindustrie leveren een grote bijdrage aan de beleving van een gebied. Het toerisme en de recreatie neemt dus toe, door deze een plek te geven in de nabijheid van de verschillende attracties ontstaat diversiteit.

Al deze mensen die gebruik maken van de verlaten staalindustrie locaties hebben een bepaalde footprint qua landbouw. Doordat landbouw de komende jaren steeds verder gaat groeien en er meer land nodig is dan het omliggende akkerbouw gebied aan kan, is het noodzakelijk nieuwe manieren te introduceren. De verlaten staalindustrie biedt kansen voor deze nieuwe manieren. Een watervoorziening, een afzetmarkt in de directe omgeving en grote aan een geschakelde gebieden zorgen ervoor dat verticale landbouw zijn intrede kan nemen. Locaties die normaal onbruikbaar zouden zijn kunnen op deze manier een nieuwe invulling krijgen.

81

Deze drie speerpunten kunnen met elkaar samenwerken en elkaar op deze manier versterken. Betrokkenheid vanuit het toerisme en de recreatie komt ten goede voor de kennisregio. Er ontstaat een bepaalde dynamiek waardoor kennis wordt gedeeld en ontmoetingen plaats vinden. Andersom biedt de kennisregio, diversiteit en ontdekkingen aan het speerpunt beleving. Doordat het gebied zich constant aan het ontwikkelen is veranderen de locaties. Nieuwe en innovatieve producten zorgen ervoor dat het gebied iedere keer opnieuw ontdekt moet worden. De landbouw speelt zich af op de achtergrond. Doordat al deze bezoekers, werknemers, studenten en werkgevers een behoefte hebben aan voedsel, kan de verticale landbouw ervoor zorgen dat wordt voldaan aan de footprint van de mens. Afzetmarkten liggen in de nabijheid van de landbouw en zijn door middel van verschillende verbindingen (spoor, auto en water) goed bereikbaar. Dit is economisch interessant maar draagt ook een bijdrage aan het voldoen aan de behoefte van de mens.

Omdat niet ieder gebied het zelfde is en dezelfde kwaliteiten heeft te bieden zal het niet mogelijk zijn elk speerpunt, in verhouding, evenveel aanwezig te laten zijn. Ieder gebied heeft een bepaalde ligging, omgeving en karakter. Door hier rekening mee te houden wordt in de visie een bepaalde onderverdeling gemaakt. Dit wil niet zeggen dat alles gescheiden van elkaar gebeurt maar dat goede afwegingen worden gemaakt over welk speerpunt in welke maten aanwezig is.

Door gebruik te maken van de verlaten staalindustrie kan deze samenwerking plaats vinden. De identiteit van de regio levert een grote bijdrage aan deze samenwerking.

Alle drie de speerpunten hebben een relatie met deze identiteit. De kennisregio gebruikt de identiteit om bestaande kennis nieuw leven in te blazen, beleving gebruikt deze identiteit om mensen de kans te bieden op een unieke locatie aanwezig te zijn en de landbouw gebruikt de identiteit om onbruikbare gebieden weer bruikbaar te maken. De identiteit en het imago spelen om deze reden een belangrijke tijdens het maken van het masterplan.

Door de identiteit te bewaren en bestaande elementen opnieuw te gebruiken wordt het imago van de stad verbeterd. De industrie zal blijven bestaan maar wordt nu op een nieuwe manier gebruikt.

Het antwoordt op de hoofdvraag luidt: Door invloedrijke toekomstontwikkelingen een bestemming te geven, daarbij rekening te houden met het verleden en de identiteit, kan de verlaten staalindustrie weer een bijdrage leveren aan het imago en de leefbaarheid van de stad.

NO. 6 Aanbevelingen Dit rapport laat een onderzoek, visie en deeluitwerking zien. Er wordt door verschillende schaalniveaus gewerkt waarbij we uitkomen op het schaalniveau van het masterplan. Het is duidelijk hoe de visie zich uit op een van de deeluitwerkingen.

De aanpak die hier is gehanteerd dient ook toegepast te worden op de andere deeluitwerkingen. Dit is de volgende stap in het onderzoek. Voor ieder gebied moet gekeken worden wat de identiteit is en hoe deze is ontstaan. Vervolgens dient er gekeken te worden wat leidend is om de identiteit te behouden en welke elementen kunnen blijven bestaan. Welke kansen ontstaan er in het gebied en wat zijn potentiĂŤle invullingen voor deze kansen? Als drijfveren voor de deeluitwerking dient de identiteit een leidende rol te spelen waardoor het imago wordt opgepakt en hersteld.

Op deze manier ontstaat er voor iedere deeluitwerking een masterplan. Door de visie zal dit een samenhangend geheel zijn waarbij het imago van de regio door middel van de identiteit van de staalindustrie hersteld wordt.

Als voor ieder gebied een masterplan is ontwikkeld kunnen deze verder uitgewerkt worden. Hierbij wordt concreet hoe de verschillende gebieden worden ingericht. Om de inrichtingsplannen in goede banen te leiden kan er nog onderzoek gedaan worden naar verschillende facetten die aansluiten bij de toekomstige ontwikkelingen. De inrichtingsplannen zijn om deze reden de volgende fase in het traject waarbij een vervolgonderzoek uitgevoerd kan worden. Op grotere schaal zijn de keuzes gemaakt over welke functie waar moet komen, deze worden meegenomen in de volgende fase. Doordat in de masterplannen een bepaalde flexibelheid is meegenomen, blijft er voldoende ruimte over voor de inrichtingsplannen om de vervolgonderzoeken te kunnen verwerken. Voorbeelden van dergelijke vervolgonderzoeken zijn: Hoe kunnen ontmoetingen gestimuleerd worden door middel van inrichtingselementen?

En, welke materialen, geluiden, kleuren of technologieĂŤn spelen goed in op de zintuigen van mensen?

Daarnaast is de visie gebaseerd op de toekomst van bepaalde speerpunten. Deze speerpunten blijven het zelfde maar de toekomst daarvan staat niet vast. Om deze reden horen de ontwikkelingen gevolgd te worden. In het verslag wordt uitgegaan van ontwikkelingen die waarschijnlijk plaats gaan vinden. Door van te voren onderzoek te doen en verschillende voorbeelden te laten zien kan echter niet uitgesloten worden dat de ontwikkelingen zullen veranderen. Hier dient men rekening mee te houden in het vervolg onderzoek.

82

NO. 7 Nawoord Het schrijven van deze scriptie heb ik als erg interessant en leerzaam ervaren. Ik ben erg trots op het resultaat en blij dat ik deze periode kan afronden.

Het plan wat ik in januari had bedacht is gedurende het proces gewijzigd. In plaats van vooraf te bepalen welke onderwerpen ik wilde onderzoeken, zijn tijdens het proces andere onderwerpen aan bod gekomen. Door dieper in te gaan op deze onderwerpen is het verslag een goed lopend verhaal geworden. Het masterplan is het eindresultaat van dit verslag en heeft verschillende vormen aangenomen. Het belangrijkste punt wat ik hiervan heb geleerd is dat de eerste ideeën nooit de beste zijn.

Het loslaten van deze eerste ideeën was voor mij een grote stap in het onderzoek.

Mijn hogeschoolbegeleider, Menno Slijboom, heeft mij ervan overtuigt op zoek te gaan naar een andere richting en de oorspronkelijke plannen los te laten. Dit heeft ertoe geleidt dat een nieuw (nog veel beter) masterplan is ontstaan. Daarnaast hebben mijn collega’s Luca Schoutrop en Maike Kentrop mij geïnspireerd met allerlei nieuwe gedachten gangen en concepten. Hierdoor bleef ik de creativiteit hoog en zijn verschillende concepten in het plan verwerkt. Mijn stagebegeleider, Joop Petit, heeft door zijn enthousiasme, belangstelling en eigen interpretatie van de toekomst een plezierige samenwerking gecreëerd. Overleg en discussies hebben ertoe geleidt dat toekomst ontwikkelingen in kaart zijn gebracht. Ik heb van al deze mensen erg veel geleerd en wil ze om deze reden bedanken voor hen bijdrage aan het onderzoek.

Uit het onderzoek is een manier van denken en aanpakken ontstaan. Deze zullen in een project van Phidias verder ontwikkelt en toegepast worden. Mij is gevraagd, vanaf september mee te werken in verschillende projecten.

83

Bronnenlijst Websites

1. ArcelorMittal. (z.d.). http://slideplayer.fr/slide/175103/.

Opgeroepen op 05 02, 2015, van http://slideplayer.fr: http:// slideplayer.fr/slide/175103/ 2. Bentinck, T. v. (2014, 04 04). http://www.fmm.nl/topics/ documentbeheer/nieuws/ruimtelijk-faciliteren-van-kennisdelen. Opgeroepen op 04 08, 2015, van http://www.fmm.nl/: http://www.fmm.nl/topics/documentbeheer/nieuws/ruimtelijk-faciliteren-van-kennis-delen 3. Buursink, E. (z.d.). http://ruimtevolk.nl/2015/04/24/ geen-tech-wharf-maar-een-silicon-canal/. Opgeroepen op 04 16, 2015, van http://ruimtevolk.nl: http://ruimtevolk. nl/2015/04/24/geen-tech-wharf-maar-een-silicon-canal/ 4. Eenvandaag. (z.d.). http://www.eenvandaag.nl/economie/34734/Luik_een_stad_in_verval. Opgeroepen op 04 02, 2015, van http://www.eenvandaag.nl: http://www.eenvandaag.nl/economie/34734/Luik_een_stad_in_verval 5. Falcdragon. (z.d.). photos/eonsimia/12596268774/.

Opgeroepen op 01 11, 2015, van https://www.flickr.com: https://www.flickr.com/photos/eonsimia/12596268774/ 6. Flagartist.com. (z.d.). flagartist. Opgeroepen op 01 05, 2015, van http://flagartist.com: http://flagartist.com/2012/02/ page/284/ 7. Geschiedenis, f. (z.d.). familiegeschiedenis.be. Opgeroepen op 01 05, 2015, van http://www.familiegeschiedenis.be: http://www.familiegeschiedenis.be/dossiers/migratie/vlaanderen-wallonie/ambulante-migratie 8. Groenewegen, P. (z.d.). news/heavy-metal-urbex.

Opgeroepen op 01 06, 2015, van http://www.degroeneman.nl: http://www.degroeneman.nl/news/heavy-metal-urbex 9. Hoogoven/nl/liege.htm. (z.d.). Opgeroepen op 11 23, 2014, van http://server.idemdito.org: http://server.idemdito.org/ pics/hoogoven/nl/liege.htm

84

10. http://ruimtevolk.nl/2014/10/21/voedselteelt-in-gebouwen-is-een-duistere-belofte/. (2014, 10 21). Opgeroepen op 03 28, 2015, van http://ruimtevolk.nl: http://ruimtevolk. nl/2014/10/21/voedselteelt-in-gebouwen-is-een-duisterebelofte/ 11. http://www.ihoes.be/PDF/expositions/EXPO_logement_Seraing.pdf. (z.d.). Opgeroepen op 03 25, 2015, van http://www.ihoes.be: http://www.ihoes.be/PDF/expositions/ EXPO_logement_Seraing.pdf 12. http://www.intermediair.nl/carriere/een-baan-vinden/ beroepen-functies/beroep-met-toekomst-verticale-landbouwspecialist. (z.d.). Opgeroepen op 04 26, 2015, van http:// www.intermediair.nl: http://www.intermediair.nl/carriere/ een-baan-vinden/beroepen-functies/beroep-met-toekomstverticale-landbouwspecialist 13. http://www.npdata.be/BuG/243-Werkloosheid/. (z.d.).

Opgeroepen op 05 05, 2015, van http://www.npdata.be: http://www.npdata.be/BuG/243-Werkloosheid/ 14. http://www.vastgoedjournaal.nl/news/11428/57/Perspectief-voor-verticale-landbouw-in-leegstaande-gebouwen/. (z.d.). Opgeroepen op 04 29, 2015, van http://www.vastgoedjournaal.nl: http://www.vastgoedjournaal.nl/news/11428/57/ Perspectief-voor-verticale-landbouw-in-leegstaande-gebouwen/ 15. http://www.verticalfarm.nl/verticale-landbouw/. (z.d.).

Opgeroepen op 05 02, 2015, van http://www.verticalfarm.nl: http://www.verticalfarm.nl/verticale-landbouw/ 16. http://www.visionair.nl/wetenschap/biologie/videoverticale-boerderijen-en-de-toekomst-van-landbouw/. (z.d.).

Opgeroepen op 04 26, 2015, van http://www.visionair.nl: http://www.visionair.nl/wetenschap/biologie/video-verticaleboerderijen-en-de-toekomst-van-landbouw/ 17. Klasse. (z.d.). http://www.klasse.be/leraren/30632/schoolvan-staal-hart-van-hout/. Opgeroepen op 03 28, 2015, van http://www.klasse.be: http://www.klasse.be/leraren/30632/ school-van-staal-hart-van-hout/

18. Lucas, A. (z.d.). user/6068495/tags/oud. Opgeroepen op 12 15, 2014, van http://www.panoramio.com: http://www. panoramio.com/user/6068495/tags/oud 19. Mobilytrip. (z.d.). john-cockerill-company. Opgeroepen op 01 05, 2015, van www.mobilytrip.com: http://www.mobilytrip. com/guide/belgica/seraing/john-cockerill-company,184463/ 20. Net, S. (z.d.). BelgiĂŤ/Luik/. Opgeroepen op 11 13, 2014, van http://www.steden.net: http://www.steden.net/belgie/Luik/ 23. Poppel, J. v. (z.d.). http://www.kenniscentrumtoerisme. nl/l/library/download/13093. Opgeroepen op 04 11, 2015, van http://www.kenniscentrumtoerisme.nl: http://www.kenniscentrumtoerisme.nl/l/library/download/13093 24. Redactie. (z.d.). http://www.hln.be/hln/nl/957/Binnenland/article/detail/2245669/2015/03/09/Europa-maakt5-1-miljoen-euro-vrij-voor-ontslagen-Waalse-werknemers. dhtml. Opgeroepen op 05 03, 2015, van http://www.hln.be: http://www.hln.be/hln/nl/957/Binnenland/article/detail/2245669/2015/03/09/ Europa-maakt-5-1-miljoen-euro-vrij-voor-ontslagen-Waalsewerknemers.dhtml 25. Skyscrapercity. (z.d.). http://www.skyscrapercity.com/ showthread.php?t=797632. Opgeroepen op 03 21, 2015, van http://www.skyscrapercity.com: http://www.skyscrapercity. com/showthread.php?t=797632 26. Sociaalrevolutionair. (z.d.). /tegen-de-eu-top-tienduizenden-verzamelden-zich-in-brussel/. Opgeroepen op 01 06, 2015, van sociaalrevolutionair.wordpress.com: https://sociaalrevolutionair.wordpress.com/2013/03/14/tegen-de-eu-toptienduizenden-verzamelden-zich-in-brussel/ 27. Stickshakerz. (z.d.). photo/2854992. Opgeroepen op 12 20, 2014, van http://www.panoramio.com: http://www.panoramio.com/photo/2854992

Rapporten

28. Airport, L. (2015). Timétable. Liege Airport.

Afbeeldingen 42. http://commons.wikimedia.org/wiki/File:St-Lambert-

29. DAAD-CAHIER. (2010). Industrieel erfgoed zes thema’s voor hergebruik.

Li%C3%A8ge.jpg. (2005). Opgeroepen op 03 20, 2015, van http://commons.wikimedia.org/wiki: http://commons.wikimedia.org/wiki/File:St-Lambert-Li%C3%A8ge.jpg

30. FOD Economie, A. S. (2011). Uw gemeente in cijfers:Luik. FOD Economie.

43. http://industrielerevolutie.weebly.com/wat.html. (z.d.).

31. Foodvalley, R. (2013). Gebiedsvisie regio foodvalley. Lindelaan Advies & Initiatief.

32. Group, T. M. (2011). Metal Valley Masterplan. Drunen: Metal Valley.

33. Koninkrijksrelaties, M. v. (2014). Trends en ontwikkelingen voor de gemeentes van de toekomst.

34. Leefomgeving, P. v. (2015). De economie van de stad. den Haag: Centraal planbureau.

35. Liege, P. d. (2014). De Provincie Luik... Gul van aard.

36. Nederland, R. v. (2013). Kansendossier Biologische producten. den Haag: RVO.

39. Verduyn, F. (2013). Demografie van ondernemingen. NBB Economisch Tijdschrift.

40. Wallonië, S. (2010). De Waalse landbouw in cijfers.

40. WRR. (2013). Naar een lerende economie. Amsterdam: Amsterdam University Press, Den Haag.

85

sixteen-miles/4305809704/in/photolist-7yupdm-7yup637yqA8P-7yup3C-7xQKox-7xUzq3. Opgeroepen op 04 16, 2015, van https://www.flickr.com: https://www.flickr.com/photos/sixteen-miles/4305809704/in/photolist-7yupdm-7yup63-7yqA8P7yup3C-7xQKox-7xUzq3

Opgeroepen op 05 13, 2015, van http://industrielerevolutie. weebly.com/: http://industrielerevolutie.weebly.com/wat.html 50. Stachowiak, R. (2008, 01 14). http://www.panoramio.com/ photo/7112558. Opgeroepen op 04 08, 2015, van http://www.

44. http://legadz.free.fr/belgique/pages/seraing.htm. (z.d.). panoramio.com/: http://www.panoramio.com/photo/7112558 Opgeroepen op 05 22, 2015, van http://legadz.free.fr: http:// 51. Taelen, L. V. (2010, 01 05). http://cobra.be/cm/cobra/ legadz.free.fr/belgique/pages/seraing.htm film/1.689590. Opgeroepen op 04 03, 2015, van http://cobra.be: http://cobra.be/cm/cobra/film/1.689590 45. http://www.bing.com/maps/. (z.d.). Opgeroepen op 04 15, 2015, van http://www.bing.com: http://www.bing.com/ maps/

46. http://www.delcampe.be/items?language=F&catLists%5

B0%5D=8929&searchString=&page=4&useAsDefault=. (z.d.).

Opgeroepen op 05 22, 2015, van http://www.delcampe.be: http://www.delcampe.be/items?language=F&catLists%5B0%5 D=8929&searchString=&page=4&useAsDefault=

47. Macco, H. F. (1905). http://fi.wikipedia.org/wiki/John_

Cockerill#/media/File:John_Cockerill.jpg. Opgeroepen op 03 37. Ruimtevolk. (2014). De invloed van digitale productie op stedeli21, 2015, van http://fi.wikipedia.org/: http://fi.wikipedia.org/ jke en regionale ontwikkeling. Ruimtevolk. wiki/John_Cockerill#/media/File:John_Cockerill.jpg 38. Tourisme, M. d. (2013). Huis voor toerisme in de streek rond Luik. Luik: Jean-Marie Verdière.

49. Russeth, A. (2010, 01 22). https://www.flickr.com/photos/

48. new, p. (2011, 12 07). http://www.hln.be/hln/nl/942/

Economie/article/detail/1359603/2011/12/07/Duizendenbetogen-tegen-sluiting-hoogovens-ArcelorMittal-in-Luik. dhtml. Opgeroepen op 04 22, 2015, van http://www.hln. be: http://www.hln.be/hln/nl/942/Economie/article/detail/1359603/2011/12/07/Duizenden-betogen-tegen-sluitinghoogovens-ArcelorMittal-in-Luik.dhtml

86

-Afstudeerverslag-

Bronnummers#