Rumble20 by Jose Carlos Torre

20. editoriala

Komikia eta ilustrazioa.20. zenbakia, 2016, apirila

Pentsa zure ingurunea hobetzen lagun dezakezula. Ados ez zauden zerbait aldatzeko aukera duzula. Ahalegin izugarria eskatzen badu ere, benetan merezi du, trukean ez duzu-eta ezer jasoko. Pentsa zein indartsua den zure konpromisoa, alferrikako kontua dela sarritan esaten badizute ere, buru belarri zabiltza ekin eta ekin, argi baituzu zuzen ari zarela. RumblE!! aldizkarian uste dugu argitaratzeko aukera izatea erabakigarria dela etorkizunean marrazkilari gisa hobetzeko. Ale honetatik aurrera beste talde batek kudeatuko ditu aldizkariaren edukiak, istorioak kontatzea ez dadila izan gutxi batzuen kontua. Imagina que puedes contribuir a mejorar tu entorno. Que tienes la oportunidad de cambiar algo con lo que no estás de acuerdo. Que aunque cuesta mucho esfuerzo y trabajo te compensa porque no esperas nada a cambio. Imagina que tu compromiso es tan fuerte que no importa las veces que te digan que es una causa perdida, y que consigues permanecer en el empeño porque sientes que haces lo que debes hacer y estás en buen camino. En RumblE!! creemos que la oportunidad de publicar es crucial para mejorar como dibujante y futuro profesional. A partir de este número un nuevo grupo se encargará de gestionar los contenidos de la revista para que contar historias no sea algo que solo está al alcance de unos pocos.

Aurkibidea - Índice 01 06 09 13 15 16 17 21 22 24 25 26 28

Jon Mikel Bañales - Shee-Lock Entrevista a Larri (TMEO) David M. García - Supermansplainer! RomiIlustraciones Aintzane Arribas - Manual de uso... Paprika (Elena) Noel Manningz - Txoriak Diana Bumbuc Ander Fernández Maitane Echevarria Helena Aredhel Andrea Rivera María Delgado

Hemen gaude! www.rumbleeditorial.com

@RumbleEditorial /RumbleEditorial

29 33 35 36 38 39 43 45 46 47 48 49 52

Emmanuel Awodola - Más mundo del... Marta Baleriola - Genji Monogatari Asier Nevado Kalashniköv - De lo moral en el arte Enara Pombar Laura Pérez Arranz - Air RATS! Goio Bañales Christian Calero Sandra Calera Ibon Barreiro Patricia García Ramirez Kalashniköv (Alba Jato) Lucía Vazquez de Prada

Babesle ofiziala Patrocinador oficial

Laguntzailea Colabora eman ta zabal zazu

Universidad del Pais Vasco

Euskal Herriko Unibertsitatea

IKASLEEN, ENPLEGUAREN ETA GIZARTE ERANTZUKIZUNAREN ARLOKO ERREKTOREORDETZA

Aldizkari honen testu eta irudi bakoitza bere egilearen copyright©2016 da. Imprimatzailea: GERTU imprimategia, Oñati. Tel.: 943 783 309. 3000 aleko tirada. Lege gordailua: BI-2363-09. ISSN: 1889-9323. Harremana: enviarumble@ yahoo.com RumblE!! Taldea: Jon Mikel Bañales, Julen Bañales, Emmanuel Awodola Koordinatzailea: José Carlos Torre Zuzendaria: Alba Jato Bravo.

Larri I単aki Larrimbe, Gasteiz, 1967. Azken urteotan TMEO, Euskadin luzaroen argitaratu den komiki-aldizkaria, koordinatzeaz arduratzen da. Arte garaikideari buruz idazten du DIARIO DE NOTICIAS DE ALAVA egunkarian. Artista sortu berrien proposamen ez komertzialak hedatzeko INMERSIONES eta ESPACIO ZULOA proiektuetan ere ibili izan da, koordinatzaile lanetan. Artista izanik, berriz, haren lanak ikusgai egon dira, besteak beste, Artiumen, Madrileko Mataderon eta Buenos Airesko Sala Recolettan. Marrazkilaria, argazkilaria, margolaria, eta kultur eta gizarte ekintzailea, nahiago izaten du zirkuitu ofizialetatik kanpo ibili. Denboran 29 urte atzera egiterik edukiz gero, TMEOren abenturari ekin zenioten garai hartara bueltatzerik bazenu, emango al zenioke aholkurik zeure buruari? Egia esan, bat bera ere ez. Dagoenetan aurrera ondo egin dugu, eta gerta liteke aholkuek mirakulua zartaraztea. Geure harridurarako, eta garai hartan gure antolakuntza anabasa bat izen arren (edo, agian, horri esker), TMEOk ondo funtzionatu zuen hasiera-hasieratik. Izan ere, beti eduki dugu biltzar bidez funtzionatzeko sistema nahiko anarkikoa. Sekula ez dugu gidaritzan zuzendari edo antzeko figurarik eduki. Hala ere, beti hartu izan ditugu, txandaka, unean-uneko erantzukizunak edo funtzioak; eta, modu naturalean gertatu dela esan dezakegu. Gainera, sukalde-barrutik haratago, zorte itzela izan dugu halako publiko fidela edukita. Jarraitzaile sutsuak izanik lagundu egiten digute, hala TMEO berri guztiak erosiz nola aldizkarian iragarkiak jarriz. Azkenaldian, adierazpen askatasunak eraso larriak jasan ditu. Oraintsuko titiriteroen kasua, hainbat musika talderi (esaterako, SA) egindako jazarpenak, abeslariei egindako06

ak (Def Con Doseko Cesar Strawberry), edota, baita politikariei egindakoak ere (Ahora Madrid-eko Guillermo Zapata). Zer uste duzu, artea eta delitua ezin bereizteraino tenteldu garela? Beno, bai, argi dago herri honen kultura maila ez dela asko hobetu iragan urte hauetan. Ez naiz ezagutza mailari buruz ari, ez dut esan nahi errege Godoen zerrenda buruz jakin behar denik, ez. Espiritu kritikoa eta autonomoa edukitzeaz ari naiz. Jarrera hau hartu ezik, botere ekonomikoek eta politikoek erraz manipulatuko gaituzte, komunikabideen laguntzarekin. Komikien autoedizioari eta ilustrazioari buruzko azokek –MAZOKA, ILUSTRAPADOS eta FUGAZ, esaterako– Araba inoiz baino aktiboago dagoela erakusten digute, nahiz eta kulturan inbertisio gutxien duen lurraldea izan. Eusko Jaurlaritzak murrizketak egiten jarraitzen badu, Gasteiz undergroundaren hiriburu bihurtuko ote da? Gasteizen, zorionez, ez ditugu edukiontzi kultural garesti horiek ezagutu, pokitikariek hain gustuko dituzten horiek: batetik, jendaurrean azaltzeko balio die; bestetik, hegemonia kulturala ziurtatzeko, hau da, munduaz duten ikuspuntua inposatzeko. Eusko Jaurlaritzak aurrekontuaren zati handi bat (telebista publikoko hiru kateak mantentzera bideratutakotik soberan geratzen dena) Guggenheim, Alondegia, TabaKalera, Kursaal, etab. mantentzeko erabiltzen du. Ordea, hemen, Araban, Artium museoa daukagu. Zentzu horretan, Gasteiz interesgarriagoa da. Gauzak egiteak du garrantzia, ez hainbeste adreiluak edo itxurak. Nahiz eta KREA proiektuak porrot egin, eta kulturan egindako inbertsioek desoreka handia erakutsi, artista arabarrak gogor ari dira lanean: INMERSIONES Kultur Elkartetik, ZULOA bezalako gune independenteetatik, edo kultura birgaitzeko MAHIA bezalako talde asanblearioetatik. Instituzioen laguntza barik, gogor egiten zaizue? Laguntza instituzionala egon badago, baina oinarrizko kulturarekin zerikusi gutxi duten gaietara bideratzen da. Turismo kulturala, jaialdi handiak… sustatzen dira. Kontua ez da laguntzarik eza, laguntza hauek nora bideratzen diren baino: turismora eta olgetarekin lotutako jardueretara, hain zuzen ere. Jakina, esparru hauek ere lagundu behar dira (Turismo Sailetik, edo ekonomia sustatzeaz arduratzen denetik, esaterako), baina pentsaera kritikoa eta hausnarketa sortzen dituen kultura bazter utzi barik. OInarriko kultura naturaren, zelaien, mendien… antz-antzekoa da, zaindu egin behar da, ondasuna delako. Azken finean, egiten zaikion murrizketak murrizketa sozialak dira. Politikan kultura aipatzen dutenean, egiaz zer dute buruan: siesta, eguzkia eta hondartza? Horixe bera. Kultura baliabidetzat (ekonomikoa, batez ere) erabiltzen da, eta ez helburutzat. Turismo kulturalak egon egin behar du, argi dago, eta lagundu ere egin behar zaio. Baina, kontua zera da, kultura ulertzeko modu ugariak orekaz lagundu behar direla. Etekin kulturalak ematen dituena, inguratzen gaituen mundua hobeto ulertzen laguntzen diguna, eta, zergatik ez, gobernantza onena aukeratzen laguntzen diguna, hauek guztiak zoriaren esku anadonatu 07

dira. Eta, argi dago zergatik aplikatu diren politika kultural hauek: ezjakin eta maneiatzeko erraz nahi gaituztelako. Une honetan, zein proiektu duzu esku artean? GAZTEARTE, esaterako. Arte gaztearen saio tutorizatu bat da, ikastaro eta erakusketa formatuan egina. Amaitu berri dugu, eta ordezkoa bilatu beharko diogu datorren urterako. INMERSIONES ere hor dago; nahiz eta aurre-aurrean ibili ez, beti laguntzen dut. Eta, badaude utzi ezineko proiektu batzuk: TMEO, kulturari buruzko kritikak egiten ditudan asteroko zutabea, etab. Une honetan, hamabost aste daramatzat DIARIO DE NOTICIAS DE ALAVA egunkarirako “El museo de papel” lanarekin. Euskal Herrian egindako arteari buruzko atal dibulgatzailea eta bildumagarria da, eta astero argitaratzen da. Elkarrizketa: José Carlos Torre Itzulpena: Loren Suárez

Murasaki Shikibu eta Genji Monogatari Genji Monogatari (Genjiren istorioa edo nobela) XI. mende hasierako istorio japoniarra da. Genji printzearen eta hau bizi den gorteko bizitzaren, azpijokoen eta abenturen berri ematen du (fikziozkoak, baina idazlea bizi zen gortearen isla). Pertsonaien sakontasun psikologikoari, luzerari eta korapiloaren batasunari esker (lau belaunalditan hedatzen bada ere), Historiako lehenengo nobela psikologikotzat hartzen da. Egilea, Murasaki Shikibu ezizenaz ezaguna dena, X. eta XI. mendeen artean, Heian aldian, bizi izan zen dama japoniarra zen. Agian ez da kasualitatea historiaren une honetan lehenengo emakume nobelagilea agertu izana; izan ere, Heian aldiko idazlerik gehienak, literatura genero desberdinetan, emakumeak izan ziren. Japonian aldi horretan txinatar hizkuntza eta literaturari ematen zitzaien garrantzia handia izan daiteke arrazoia, adituentzat, kleroarentzat eta funtzionarioentzat baliagarria zen bakartzat hartuta baitzeuden. Txinatar kulturaren ekoizpenagatik hain mirespen handia zegoen ezen txinatar ideogramak baitziren gizonek era dotorean idatzi ahal izateko gizartean onartutako bakarrak. Emakumeek, aldiz, kana grafia fonetikoa erabil zezaketen askatasunez, hizkuntza japoniarra modu eragingarrian idazteko aukera ematen zuena. Hitz egiteko erabiltzen zen hizkuntza bakarra japoniera zenez (txinera, gizartean iritzi handia zuen arren, literaturarako baino ez zen erabiltzen), emakumeek hizkuntza hori erabiltzen zuten, eurena, eta abantaila zuten gizonen gainean, haiek baino maisutasun handiagoa lortu zutela hitzak paperean islatzeko unean. Emakumeek literaturan zuten nagusitasun horretan eragina izan zuten beste arrazoietako bat, bestalde, kontaketek (monogatari izenekoek) gizartearen goi mailako emakumeen bizitzan zuten garrantzia handiarekin zegoen lotuta: gizarte arrazoiak zirela eta, bizimodu sedentarioa izan behar zuten derrigorrez, ia etengabe etxeko hormen artean sartuta; horregatik, kontaketa japoniarrak irakurtzeak orduak arintzen zituen, eta ez hori bakarrik, kanpoko mundura zabalik zegoen leihoa ere baziren. Hala eta guztiz ere, Genji Monogatari lanaren idazlearen bizimodua ez zen hain monotonoa izan. Mirasaki Shikibu 973 urte inguruan jaio zen, Fujiwara familia boteretsuaren adar ikasi baina ez oso

garrantzitsu batean; birraitona nolabaiteko izena izandako olerkaria zen eta aitak intelektualak izaten zituen inguruan. Heian aldiko familia boteretsu gehienen antzera, funtzionario publikoak ziren, eta haientzat ezinbestekoa zen ikasketa txinatar klasikoak izatea. Izan ere, erudizioa oso ezaugarri garrantzitsua zen gorteko funtzionarioen artean hazi ahal izateko. Murasakiren neba ere estatuan karrera egiteko prestatzen ari zen, eta berak ere ikasi behar izan zituen klasiko horiek. Emakumeentzat lan horietan azaleko instrukzioa nahikoa b a z e n ere (horiei buruz asko jakitea ez zegoen oso ondo ikusia oso femeninoa ez omen zelako), gizarteko tabu horrek ez zuen Murasaki gerarazi, eta aitak baimena eman zion nebarekin ikasteko; hala, bere garaiko emakume jantzienetako bat izatera heldu zen. Horrez gain, bere gizarte klaseko emakume gehienek bezala, modu sakonean ezagutzen zituen monogatari japoniarrak. Nonbait, erudizio horrek eraginda, edo agian ezagunak ez diren beste arrazoi batzuk direla eta, 21 urte inguru zituen ezkondu zenean, nahiko berandu Heian garaiko gazte batentzat. Senide batekin ezkondu zen, bera baino dezente zaharragoa. Alaba bakarra izan zuten, idazlea ere bai, ezkondu eta urte gutxira senarra hil aurretik. 1005. urte inguruan, 5 urte alargun zeramatzala, aitak berarentzako lanpostua lortu zuen gortean, Ichijō enperadore gaztearen emazteetako baten ohorezko dama bezala. Enperatriza, Fujiwara no Shōshi, Murasakiren senidea zen ere, eta bere segizioko damen artean maila handiko bestelako idazle batzuk zeuden, nonbait, Murasakirekin nolabaiteko lehia izan zutenak. Ordurako Genji Monogatari idazten hasita ez bazegoen, litekeena da orduan hasi izatea, 1008an gutxienez kontaketa Gortean bazegoela baieztatzen duten testigantzak baitaude. 1011n Ichijō hil egin zen eta alarguna beste jauregi aldendu batera joan zen, bere segizioarekin, idazlea ere berarekin eramanda. Murasakiren bizitzaren azken urteak nahasiak dira, ez baitago emakumearen datu zehatzik. 1014an hil zela esaten da, baina beste idazle batzuek 1025ean izan zela baieztatzen dute. Lekua ere ez dago argi: legendak dio mundutik erretiratu zela apaiz emakume bihurtzeko, baina beste ikertzaile batzuen ustez Shōshi enperatrizaren gortean jarraitu zuen hil arte. Edonola ere, Genji Monogatari lana osatuta zegoen 1022. urtean. Irakurleek zaletasun handiz hartu zuten hasieratik, eta urteekin gero eta ospe handiagoa lortzen joan da, literatura japoniarrean eta unibertsalean inoiz egon den klasiko handietako bat izatera heldu arte. Hala, Murasaki Shikibu atzera geratzen ez den ospea duen idazlea izatera heldu da. Idazlea: Marta Baleriola Irudigilea: Andrés Tomás Albertos Itzultzaileak: Iratxe Zuazola eta Urtzi Uriarte

De lo moral

en el arte

Cada vez que pones el lápiz en el papel para empezar a contar una historia, o para empezar a crear un personaje, sientes la carga sobre tus hombros. La carga patriarcal de dibujar mujeres bonitas, agradables, bellas. La carga feminista de no hacerlo, de rebelarte contra ello y de ser abyecta y tal vez, un poquito vil – porque las mujeres no tienen por qué ser hermosas. Así que entras en esa dicotomía en la que te preguntas qué hacer. Al fin y al cabo, te gustan las mujeres hermosas. Te gusta dibujarlas, las curvas, las superficies blandas, la manera en la que las grasas se distribuyen, se contraen y entrechocan cuando tus chicas se mueven. Porque, seamos sinceras: a mí las carnes me vuelven loca. Y no es como si no tuvieses herramientas teóricas: sabes perfectamente que el placer visual que se deviene de observar a una mujer hermosa que existe solamente como confirmación de su propia belleza no es sino una de las múltiples articulaciones de aquellas teorías de “la Mulvey”, que te advertían sobre el cine en el Hollywood de los años cincuenta y cómo todas aquellas producciones servían al placer onanista y voyeurístico del macho blanco y heterosexual de clase media – y que si no te ponías en su piel, jamás disfrutarías del film tal y como estaba pensado. Aún así, sigues dibujando a veces las figuras de reloj de arena, las piernas suaves y sin rastro de vello, los rasgos redondeados y casi invariables. Así que en algún momento de tu experimentación estilística empiezas a plantearte cómo utilizar la estrategia de la abyección de tal manera que a ti te resulte atractiva – no tienes muy claro si eso desmonta el poder de dicha estrategia 36

o lo amplifica, pero en el peor de los casos, al menos normalizas diferentes apariencias con tus dibujos. Así que empiezas a dibujar a las chicas con pelo en las axilas, a hacerles las piernas más grandes o los muslos que se rozan, tomas conciencia y dejas de dibujar pechos recauchutados, dibujas estrías, cicatrices, barrigas… Y de repente esas cosas que antes no te resultaban para nada atractivas, se han vuelto algo normal. Y de repente, tus personajes, que tenían siempre el mismo aspecto, presentan ahora una gran cantidad de aspectos diferentes. Y te sientes un poco mejor. Y piensas cómo puedes seguir rompiendo ese constructo tan dañino de la perfección femenina. Y entonces recuerdas a Judy Chicago y esa litografía, tan famosa, “Red Flag”, en la que ella misma saca de su vagina un tampón sangrante. No unas pocas manchas de sangre limpia y líquida, no: un tampón lleno de coágulos viscosos – no hay espacio para la vergüenza en la abyección. Y piensas en la textura de la sangre, y en la de la carne, y en lo diferente que es tocar a una mujer musculosa y a una blandita. Y decides ir más allá. Decides que la abyección no puede ser una estrategia que toque solamente a las representaciones de la belleza: tienes que llegar a perpetrar una verdadera abyección conceptual. Así que empiezas a dar a tus personajes más dimensiones, más humanidad. Tienen gases, van al baño, se hinchan, se sienten gordas, fracasan, se ponen histéricas, eructan, beben, se emborrachan, toman malas decisiones, se asustan, tienen miedo. No puede ser que todas ellas sean perfectas y maravillosas y acierten con todas sus patadas voladoras y locas estrategias (que admites has sacado de todas esas pelis de acción que llevas viendo

desde que tienes memoria), así que decides que dejen de serlo. Ya basta, ya es suficiente. ¿Por qué tienes que someter a todas tus chicas a los mismos estándares a los que te someten a ti en el mundo real? Ellas no viven aquí. Viven en tu imaginación, en el papel y en los archivos digitales que trabajas. Así que decides que ya basta – puede que tú aún tengas que ser perfecta, pero eso no significa que todas ellas tengan que serlo. Si son las protagonistas de sus propias historias no quieres contar solamente esos momentos álgidos de dulces victorias y grandes hallazgos: quieres ver cómo se embarran, cómo se deprimen, cómo luchan para salir de todo eso, cómo arreglan sus propios desaguisados… o no los arreglan nunca. Te preguntas por qué han de salir atractivas en cada viñeta, en cada ángulo. No tienen por qué. No lo necesitan. Y de repente, te das cuenta de que, aunque te siga encantando dibujar odas a la feminidad imposible, tú tampoco necesitas ya que todas tus chicas salgan siempre perfectas.

de carne musculada, de carne estriada, de carne manchada, de carne oscura, de carne quemada. Y esa carne no va a doblegarse ante estándares de belleza o de comportamiento, esa carne no va a rezar “por la paz un ave maría”. La carne sangra, la carne se rebela. Y la carne es tangible. Así que cuando otra mujer lee a tus personajes, cuando los mira, puede tocarlos. Ya no tiene que convertirse en otro, no tiene que abstraerse al macho dominante para disfrutar de tu obra.

Y al final, esa es una victoria personal extremadamente dulce.

Y respiras, hondo. Porque parece que realmente no has recorrido un gran camino – o al menos, no un camino que no hayan recorrido muchas otras mujeres antes que tú -, pero has avanzado lo suficiente como para plantear nuevas estrategias, y por fin, puedes analizar esas estrategias que tú misma planteas. Ahora ya sabes que tus dibujos no tienen por qué “parecer mujeres”, o “ser más femeninos” si están representando a una chica. Que no ridiculizas a tu personaje porque se le caiga un moco o porque cuando llora, sus facciones se convierten en algo más bien desagradable. Por fin has llegado a ese punto en el que tus chicas ya no son de plástico: tus chicas son de carne. De carne firme, de carne caída, de carne celulítica,

Texto e Ilustración: Alba Jato (Kalashniköv)