Linux in Kurdish

‫لینوکس‬

‫دانانی کتێب‪ :‬سامڕەند حاجی (هەڵکەوت)‬ ‫هەندێک بابەت وەرگیراوە لە سایتە کوردیەکان‬

‫‪1‬‬

‫‪ .1‬ىیْ٘مس چییٔ؟‬

‫ىیْ٘مس سیستَێنٔ ٗٓك ٍٕٔ٘ٗ سیستَی مبرپێنردّٔمبّی دی (ٗیْذۆز‪ ،‬یّ٘ینس‪،‬‬ ‫ّۆڤڵ‪ٕ ،‬تذ) مٔ ىٔ سٔرٓتبدا تّٖٔب ٗٓك ئبرٓزٗ​ٗیٔمی خ٘ێْذمبرێنی الٗ ثّٔبٗی‬ ‫(ىیْ٘س ت٘رڤبىذس)ٓٗٓ مٔ ىٔ زاّنۆی ٕڵسْنی‪ -‬فیْئّذا دٓیخ٘ێْذ درٗست مرا‪.‬‬ ‫ىیْ٘س گرّگیی ثٔسیستٍٔی ٍیْینس (‪ )Minix‬مٔ سیستٍٔێنی ثچ٘ٗمی یّ٘ینس‬ ‫(‪ ٓ)UNIX‬داث٘ٗ‪ ٓٗ ،‬ثڕیبری دا مٔ ئًٔ سیستٍٔٔ پێص ثخبت چّ٘نٔ ىٔ پێ٘أّی‬ ‫ٍیْینسذا ٍّٔبث٘ٗ‪ .‬ىٔ سبڵی ‪ 1991‬دٓستی مرد ثٔ مبر مبتێل یٔمًٔ دٓرچ٘ٗ‬ ‫(‪)Version‬ی ‪0.2‬ی ٕێْبیٔ ثٔرًٕٔ ٗ ثٔردٓٗاٍی مبری تیب مرد تب سبڵی ‪1994‬‬ ‫مٔ دٓرچ٘ٗی ‪ 1.0‬ی ّبٗك (‪)Kernel‬ی ىیْ٘مس ٕبتٔ مبیٔٗٓ‪ .‬ئێستب‬ ‫(‪ )04.05.2003‬تبزٓتریِ ّبٗمی ىیْ٘مس دٓرچ٘ٗی ‪ 2.4‬مٔ ىٔ ‪ٕ 2001‬بتۆتٔ‬ ‫مبیٔٗٓ ٗ پێطنٔٗت٘ٗخ٘ازاّیص ٕٔر ثٔردٓٗاٍِ‪.‬‬ ‫ىیْ٘مس پێص خراٗٓ ىٔژێر سبیٔی گْ٘ (‪ ٓٗ )GNU‬سٔرچبٗٓی یبسبمٔی ثٔ‬ ‫خۆڕاییٔ ٗ ىٔثٔردٓست داّراٗٓ ثۆ ٍٕٔ٘ٗاُ‪ٕٔ .‬رچّٔذٓ ئٍٔٔ ئٔٗٓ ّبگٔیّٔێت‬ ‫مٔ ىیْ٘مس ٗ داثٔضنٔرٓمبّی (‪ٍٔ )Ditributions‬رجٔ ٍٕٔیطٔ ثٔخۆڕایی ثِ!‬ ‫مۆٍپبّیبمبُ ٗ پێطنٔٗت٘ٗخ٘ازٓمبّی ىٔٗأّیٔ زۆر جبر ثٔراٍجٔرێل یبُ پبرٓ‬ ‫داٗا ثنُٔ مبتێل مٔ سٔرچبٗٓی یبسبمٔی ثٔ خۆڕایی ثۆ ٍٕٔ٘ٗاُ دٍٓێْێتٔٗٓ‪.‬‬ ‫ىیْ٘مس ىٔٗأّیٔ ثٔمبر ثٖێْرێت ثۆ چّٔذ ٍٔثٔستێنی ثٔرفراٗاُ ٗٓك ڕایٔڵٔ‪،‬‬ ‫پێطخستْی ّەرٍەکباڵکبُ (‪ٕٔ ٗ )Software‬رٕٗٓب ٗٓك مّٔبرێنی مۆتبیی ثۆ‬ ‫ثٔمبرٕێْٔرٓمبُ‪ ،‬زۆر جبر ىیْ٘مس ٗٓك یٔمێل ىٔ ٕٔرٓ ثبضتریِ‬ ‫ئٔىتٔرّبتیڤێنی ّرخ ٕٔرزاُ ىٔچبٗ سیستَٔمبّی تر ثٔمبر دێت‪.‬‬ ‫ثّ٘ٗی سرٗضتی دٓستنٔٗتِ ٗ چبالمیی ىیْ٘مس ٗای مردٗ​ٗٓ مٔ ئٍٔڕۆ ىٔ تٔٗاٗی‬ ‫جیٖبّذا ئبضْب ثێت ٗ زۆرثٔی پێطنٔٗت٘ٗخ٘ازاّی پرۆگراً سٔرچبٗٓی یبسبمٔی‬ ‫ثٔمبر دٕٓێِْ ثٔپێی پێ٘یستی خۆیبُ‪ .‬ىًٔ مبتٔدا ثٔ دٓیبُ پرۆژٓی ثٔردٓٗاً‬ ‫ٕٔیٔ مٔ دٓرگبیبُ ثۆ ىیْ٘مس مردۆتٔٗٓ ثۆ ڕێنخستْی ڕەقەکباڵکبُ ٗ ٍٔثٔستی‬ ‫جۆراٗجۆر‪.‬‬ ‫ىیْ٘مس ىۆگۆیٔمی یبسبییی ٕٔیٔ‪ ،‬پێْگ٘یْی ىیْ٘مس مٔ (ىیْ٘س تۆرڤبڵذس)‬ ‫خۆی ٕٔڵیجژاردٗ​ٗٓ ثۆ دٓرثڕیْێل ثۆ ئٔٗ سیستٍٔی مبرپێنردّٔی درٗستی مرد‪.‬‬

‫‪2‬‬

‫‪ 1.1‬ىیْ٘مس ىٔم٘ێ دٓست ئٔمٔٗێت؟‬

‫ثۆ دٓستنٔٗتْی ىیْ٘مس ڕێگبی جۆرثٔجۆر ٕٔیٔ‪ ،‬دیبرٓ ٗٓك زاّراٗٓ الی‬ ‫ٍٕٔ٘ٗاُ ثبضتریِ ڕێگٔ ئٔٗٓیٔ مٔ مٔسێل ىیْ٘مسی ٕٔثێت ٗ ثت٘اّێت (‬ ‫سیدی)یٔمٔی یبُ ڕٗ​ّٗ٘ٗسٔمٔیت ثذاتێ‪ .‬ثٔاڵً گٔر خبّٗٓی پٔیّ٘ٓذییٔمی‬ ‫ثٕٔێزی ّبٗ تۆڕ (‪ )internet‬ثێت‪ ،‬ئٔٗا دٓت٘اّیت ىٔٗ ڕێگٔیٔٗٓ دایجگرێت‬ ‫ثبضتریِ ثٔستٔر ثۆ ئًٔ ٍٔثٔستٔ ئًٔ ‪ٕٔ . www.linuxiso.org‬ڵجٔتٔ زۆرثٔی‬ ‫ئٔٗ داثٔضنٔرأّ ىٔسٔر ٍبڵپٔڕٓمبّی خۆیبُ ٍٕٔبُ ضتیبُ مردٗ​ٗٓ ٗاتٔ ٕٔر‬ ‫داثٔضنٔرێل ٗ ثٔرٍٕٔٔمٔی خۆی ثۆ داگرتِ خستۆتٔ ثٔردٓستی گطتی‪.‬‬ ‫ضبیبّی ثبسٔ مٔ مٔسبّی ضبرٓزا ثٔ ىیْ٘مس ئٔت٘اِّ خۆیبُ سیستٍٔێنی ّ٘ێ‬ ‫پێنٔٗٓ ثْێِ ثٔ ثێ پێ٘ستی ثٔ داثٔضنٔرٓمبُ ئٔٗیص ىٔ ٍبڵپٔڕی ه‪.‬ف‪.‬س ی‬ ‫ّبسراٗ ثٔ ‪. Linux from scratch‬ثٔاڵً پێٌ ٗاثێ ئٔٗٓی ئًٔ ّ٘ٗسراٗٓ ثٔ ّیبزی‬ ‫ّبسیْی ىیْ٘مس ٗ فێرثّ٘ٗی ثخ٘ێْێتٔٗٓ پێ٘یست ّبمبت سٔری خۆی ثٔ ه‪.‬ف‪.‬س‬ ‫ٓٗٓ ثیٔضێْی چّ٘ٗنٔ ٕێطتب زٗ​ٗٓ ثۆی‪.‬‬ ‫ٕٔرٗٓك زۆرثٔی زۆری پرۆگراً ٗ مباڵّٔرٍبمبّی تر ىیْ٘مسیص دٓمڕرێت ىٔ‬ ‫ثبزاڕدا!!‬ ‫زۆر گرّگٔ ئٍٔڕۆ ٗٓاڵٍی ئًٔ پرسیبرٓ ثذرێتٔٗٓ‪:‬‬ ‫مبتیل ىیْ٘مس ئبزادٓ ٗ خۆڕاییٔ ثٔ سیستًٔ ٗ سٔرچبٗٓمٔیٔٗٓ‪ ،‬ثۆچی‬ ‫ثٔ پبرٓش دٓفرۆضرێت خۆ ئًٔ سٔر ثٔ گْ٘ ٗ ىٔثبثٔتی ( ‪Free Software‬‬ ‫‪ٓ) Foundation‬؟‬ ‫ٗٓاڵٍی ئًٔ پرسیبرٓ ئبسبّٔ!! چّ٘نٔ ئٔٗ داثٔضنٔرأّ ىیْ٘مس ىٔڕێی ه‪.‬ف‪.‬س‬ ‫ٓٗٓ دێِْ ٗ گطت پبمٔت یبُ پرۆگرأٍمبّی دٕٓبٗگٔرێِْ ىٔسٔر ثٍْٔبی‬ ‫پێ٘ستی ٗ ثٔ چبمزاّیْی مبرٍّٔذٓ تٔمْینییٔمبّیبُ ثٔٗ ضێ٘ٓیٔ خۆیبُ‬ ‫دایذٓڕێژُ ٗ دٓستنبریی دٓمُٔ‪ٕٔ ،‬رٕٗٓب ّبٗمی (‪ )Kernel‬ىیْ٘مسیص ىٔ‬ ‫‪ www.kernel.org‬دائٔگرُ ٗ ئٔٗیص ثٔ ئبرٓزٗ​ٗ ٗ یستی خۆیبُ دٕٓبٗگٔڕێِْ‪،‬‬ ‫ّٕٔذێل ٍۆدێو (ىٔ سیستَٔمبّی ٍبینرۆسۆفتذا ثٔ ‪ّ driver‬بٗ ّراٗٓ )یطی ثۆ‬ ‫دّٓ٘ٗسِ‪ ،‬ثٔدٗ​ٗریطی ٍٔزأّ مٔ ّٕٔذێل ىٔ خۆثٔختنٔرٓمبُ مٔ ّبٗمی‬ ‫ىیْ٘مس پێطذٓخُٔ‪ٍٕٔ ،‬بُ مبت ىٔ یٔمێل ىٔ مۆٍپبّیبمبّی یبُ‬ ‫داثٔضنٔرٓمبّی ثٔرٍٕٔٔمبّی ىیْ٘مسذا ئْجب ئٔگٔر سیستًٔ ثێت یبُ ٕٔر‬ ‫ثٔرٍٕٔێنی تری ثێت مبرٍّٔذ ثِ‪ .‬مٔٗاتٔ ئًٔ مۆٍپبّیب یبُ داثٔضنٔرأّ ئًٔ‬ ‫‪3‬‬

‫مبرأّ دٓمُٔ ٗ پبضبُ ٍٕٔ٘ٗ مبرٓمبُ دٓخّٔٔ سٔر (سیدی) ٗ ثاڵٗی دٓمّٔٔٗٓ‬ ‫ئٍٔٔ ثێجگٔ ىٔٗٓی مٔ خۆضیبُ مبرئبسبّی ثۆ ثٔمبرٕێْٔر ئٔمُٔ ثٔٗٓی مٔ‬ ‫ّٕٔذێل مباڵّٔرٍی یبرٍٔتیذٓر دّٓ٘ٗسِ ثۆ ئبسبّنردّی دأٍزراّذّی‬ ‫سیستَٔمٔ ٗ چّٔذ ڕێَْبییٔمیص دٓخّٔٔ سٔر پٔڕت٘ٗمێنی ثچ٘ٗك‪.‬‬ ‫ىٔثٔر ئًٔ مبرأّ ىیْ٘مس دٓمٔٗێتٔ ثبزاڕی ثبزرگبّییٔٗٓ ٗ ثٔ چّٔذ ّبٗ ٗ‬ ‫دٓرچّ٘ٗی جیبجیب ٗٓك ڕێذٕبت‪ ،‬دیجیبُ‪ٍ ،‬بّذرٓك‪ٕ ،‬تذ‪ ٗ ،‬ثٔراٍجٔری ثۆ داٗا‬ ‫دٓمُٔ‪.‬‬

‫‪ 2.1‬چّٔذ ثٔستٔرێنی گرّگی ىیْ٘مس‪.‬‬ ‫ٍبڵپٔڕی یبسبی ىیْ٘مس‪:‬‬ ‫‪www.linux.org‬‬ ‫ىیْ٘مس ثۆ ئٔٗأّی خۆیبُ دٓیبّٔٗێ دایجڕێژُ‪:‬‬ ‫‪http://www.linuxfromscratch.org‬‬ ‫داگرتْی ىیْ٘مس ثٔ داثٔضنٔرٓ جۆرثٔجۆرٓمبّیٔٗٓ‪:‬‬ ‫‪http://linuxiso.org‬‬ ‫ژٍێریبری ىیْ٘مس‪ٕٔ ،‬رٕٗٓبثٔمبرٕێْٔرٓمبّی ئٔت٘اِّ ىێرٓ خۆیبُ تۆٍبر ثنُٔ‪:‬‬ ‫‪http://counter.li.org‬‬ ‫ٍٔڵجّٔذی زاّیبریی ىیْ٘مس‪:‬‬ ‫‪http://www.linuxhq.com‬‬ ‫داگرتْی ّبٗمی ىیْ٘مس‪:‬‬ ‫‪http://www.kernel.org‬‬ ‫زۆر ىٔثٔستٔرٓمبّی ىیْ٘مس ىێرٓ پۆىێْنراُٗ‪:‬‬ ‫‪http://www.portalux.com‬‬ ‫ّ٘ٗسراٗٓ گرّگٔمبّی ىیْ٘مس‪:‬‬ ‫‪http://www.tldp.org‬‬

‫‪4‬‬

‫‪ 3.1‬جیبٗازیی ىٔگٔڵ ٗیْذۆز چییٔ؟‬

‫ىیْ٘کس جیبٗازێکی زۆری ٕەیە ىەگەڵ ٗیْذۆز‪ ،‬ثٔمبرٕێْٔرٓمبّی ٗیْذۆز‪،‬‬ ‫ٍبینرۆسۆفت ٗای ىێنردٗ​ُٗ ىٔگٔڵ ڕّٓگی س٘ٗر ٗ ضیْی ڕٗ​ٗپٔڕٓمبّیبُ زۆر‬ ‫خۆضحبڵجِ‪ ،‬ثۆ ثٔمبرٕێْبّی ٕٔر پرۆگراٍێل دٗ​ٗ مرتٔ یبُ ّٕٔذێل جبر یٔك‬ ‫مرتٔ ڕاستٔٗخۆ پرۆگرأٍمٔ ثنرێتٔٗٓ ٗ مبری پێ٘ستی خۆیبّی تیب ئّٔجبً ثذُٓ‪،‬‬ ‫ثٔٗێْٔی سٔرّج ڕامێطٔری ج٘ٗاڵٗی سٔر ڕٗ​ٗپٔڕ زیبتر عبضقی ٗیْذۆز ثجِ‪،‬‬ ‫ثبزاڕ ٗ ثبزرگبّبّی ئٍٔڕۆش مٔ ئٔٗ ڕاستیٔ دٓثیِْ‪ ،‬زۆرثٔی زۆری‬ ‫مباڵّٔرٍٔمبّیبُ ٗ پرۆگرأٍ جۆرثٔجۆرٓمبّیبُ تّٖٔب ثۆ ٗیْذۆز درٗست ئٔمُٔ(‬ ‫ٕٔڵجٔتٔ ثۆ ئٔٗاُ مبر ئبسبّییٔ گٔر پرۆگراٍێل تّٖٔب ثۆ یٔك سیستٌ درٗست‬ ‫ثنُٔ‪ّٔ ،‬ك ثۆ سیستَی جیبجیب!)‪ ،‬ئٍٔٔ ٗ زۆری تریص ٗای مردٗ​ٗٓ چ ىٔ ثبزاڕ‪ٗ ،‬‬ ‫چ ىٔ ثٔمبرٕێْٔراُ مٔ زیبتر س٘ٗر ثِ ىٔسٔر ئٔٗ سیستَٔ سٔرس٘ڕٕێْٔرٓ‪.‬‬ ‫دیبرٓ ئًٔ ٗتبّٔ ىٔٗٓ ّبچێت ٕیچ مٔس ٗا ىێجنبت مٔ دژ ثٔ ثۆچّ٘ٗٔمبّی‬ ‫ٍبینرۆسۆفت ث٘ٓستِ ثٔڵن٘ٗ الیبُ ٗایٔ مٔ تٔمْٔىۆژیب پێ٘یستٔ ثًٔ ضێ٘ٓیٔ ثۆ‬ ‫ٍرۆڤ ئبسبّنبری ثنبت‪ .‬ثٔاڵً مبتێل دٗای مردّی مبرێل ثٔ زۆرثٔی زۆری‬ ‫پرۆگرأٍمبّی ٗیْذۆز ثۆ ٍبٗٓی مبتژٍێرێل یبُ زۆرتر مٔ ىٔپڕ پرۆگرأٍمٔ ٗٓك‬ ‫الٗاز دٓثێتٔٗٓ ٗ مبرٓمٔی ىّٔبٗ دٓچێت‪ ،‬ئٔٗ مبتٔ ىٔٗأّیٔ ثڵێ ئبخ‪ ،‬یبُ ئۆی‪،‬‬ ‫ئٔثێ ىٔسٔرٓٗٓ دٓستپێجنبتٔٗٓ‬ ‫زۆر جبر گئییطی ىێ دٓمرێ ئٔگٔر ئًٔ مٔسٔ ىٔض٘ێْێنذا مبرٍّٔذ ثێت‪ ،‬پێی‬ ‫ئٔٗترێ "ئٔی ثۆ سٔیڤ(‪)Save‬ت یبُ(پبضٔمٔٗت) ّٔمرد ئٔٗٓ ثۆیٔ ٗات ىێٖبت!"‪.‬‬ ‫ٗٓك مٔسێل چێطتٔمٔی ثٔسٔر ئبگرٓٗٓ ثێت زٗ​ٗ زٗ​ٗ ثڕٗا تێنیذا ّٔك ثس٘ٗتێ‪.‬‬ ‫ثٔدًٓ ئًٔ ٗتبّٔٗٓ ٍْیص ثیرً ئٔمٔٗێتٔٗٓ مٔ ئێستب ئًٔ ٗتبًّٔ (‪)Save‬‬ ‫یبُ(پبضٔمٔٗت) ثنًٔ ىٔ ٗۆرد(‪)Ms Word‬دا ّٔثبدا ٍْیص ىێٌ ثقٍٔٗێ! "چّ٘نٔ‬ ‫ٍِ ىٔ ثٔر ئٔٗ خۆضٔٗیستٔی چبٗ ثٔ ٗتٔمبَّب دٓخطێْێتٔٗٓ ٗ ڕاستیبُ‬ ‫دٓمبتٔٗٓ ٗا پێ٘یست ئٔمبت ىٔ (‪)Ms Word‬دا ثْ٘ٗسٌ"‪ ،‬ڕّٓگٔ دٗای‬ ‫خ٘ێْذّٔٗٓی ئًٔ ّ٘ٗسراٗٓ ئٔٗیص ثجێتٔ ٕبٗثڕٗا ٗ م٘رد گ٘تّٔی ىًٔ‬ ‫ٍ٘قٔددٓرأّ ڕزگبر ثیِ‪ .‬مبتێل پرۆگراٍێل ىٔ (‪ٗ )GUI‬اتٔ ثٔ گرافینٔٗٓ‬ ‫دٓمرێتٔٗٓ پێ٘یستییٔمی زۆری ثٔ ()‪ٕ ٗ )(CPU ،RAM‬تذٓ ثٔاڵً ٍٕٔبُ پرۆگراً‬ ‫ثٔثێ (‪ٕٔ )GUI‬رگیز ئّٔٗٓذٓی ّبٗێت‪ ،‬مبتێل پرۆگراٍێل تێن٘پێل ثٔسٔر یٔمذا‬ ‫دٓضنێت‪ٕ ،‬ۆی جۆراٗجۆری ٕٔیٔ‪ ،‬ىٔٗأّیٔ ٕٔڵٔ ىٔ پرۆگراٍنردّی‬ ‫‪5‬‬

‫گرافینٔمٔیذا ٕٔثێت‪ ،‬ىٔٗأّیٔ ٕٔڵٔ ىٔ خ٘دی پرۆگرأٍمٔدا ٕٔثێت‪ ،‬یبُ‬ ‫ىٔٗأّضٔ ثٔمبرٕێْٔرٓمٔ مبرێل دٓمبت مٔ پرۆگراٍْ٘ٗسٔمٔ ئٔٗٓی ثٔ خٔیبڵذا‬ ‫ّٕٔبتجێ ٗ چبٗٓڕٗاّی ئٔٗ مبرٓی ّٔمردثێ ‪.‬‬ ‫ئًٔ ٕۆیبّٔ ٗایبُ مردٗ​ٗٓ ىٔٗٓی مٔ ىیْ٘مس ىٔگٔڵ ٗیْذۆزدا دٗ​ٗ ثیرٗ ثبٗٓڕ یبُ‬ ‫دٗ​ٗ فٔىسٔفٔی جیبیبُ ٕٔثێت‪.‬‬ ‫ٗیْذۆز ٕٔر مٔ دائٔگیرسێت گرافینیص ىٔگٔڵ خۆیذا دێْێ‪ ،‬ىیْ٘مس ٗا ّییٔ‪،‬‬ ‫ثٔمبرٕێْٔر ثڕیبری ٕێْبّی یبُ داگیرسبّی گرافیل دٓدات گٔر ثیٔٗێت‪.‬‬ ‫مٔ پرۆگراٍێل ىٔىیْ٘مسذا تێذٓضنێ ٕیچ پٔیّ٘ٓذییٔمی ثٔ سیستَی‬ ‫مبرپێنردّٔمٔٗٓ (‪ّ )O.S‬ییٔ‪ٗ ،‬یْذۆز ىٔٗ مبتٔدا ضتێنی ٗا ڕٗ​ٗثذات ىٔٗأّیٔ‬ ‫ٕٔر ٗٓاڵٍیص ّٔداتٔٗٓ تب ىٔ پالمٔٗٓ دایْٔگیرسێْیتٔٗٓ!‬ ‫ىٔٗأّیٔ ّٕٔذێل ىٔ ثٔمبرٕێْٔراّی ٗیْذۆز ثڵێِ زۆر مبر ثٔثێ ٍبٗسیص‬ ‫دٓمرێت ىٔٗیْذۆزدا‪ ،‬ثٔاڵً ڕاستی ئٔٗٓیٔ مٔ ثٔثێ ئٔٗ ٍبٗسەی مٔ ٍبینرۆسۆفت‬ ‫ىٔ ئٔپڵی (‪ٗ )Apple‬ەریگرت٘ٗە ثۆ زۆر مٔس مبرمردُ ٍٔحبڵٔ‪ ،‬الی ىیْ٘مس‬ ‫ّ٘ٗسیِ گرّگترٓ ٍبٗس ثٔمبرٕێْبُ تّٖٔب ئبرٓزٗ​ٗی ثٔمبرٕێْٔرٓ‪.‬‬

‫‪ .2‬ىیْ٘مس ثۆ مێ ثبضٔ؟‬ ‫ىیْ٘مس ثۆ مٔسێل چبمٔ مٔ یٔمێل ىًٔ مبرأّی خ٘ارٓٗٓ ثنبت‪:‬‬ ‫ا‪ -‬پرۆگراٍنردُ ثٔ زٍبّٔ جۆراٗجۆرٓمبُ‪.‬‬ ‫ة‪ -‬ق٘تبثی یبُ خ٘ێْذمبرێل مٔ خٔرینی پێطخستْی ث٘ارێنی زاّستی ثێت‪.‬‬ ‫ج‪ -‬مٔسێل مٔ ىٔ ث٘اری ڕایٔڵٔدا مبر ثنبت‪.‬‬ ‫د‪ -‬مٔسێل ثٔ دٗای سیستٍٔێنی مبرپێنردّی ٕٔرزاّذا ثگٔڕێت‪.‬‬ ‫ٕـ‪ -‬مٔسێل مٔ ثٔدٗای ڕاژٓمبرێنی پتٔٗ ٗ خۆڕاگردا ثگٔڕێت‪.‬‬ ‫ٗ‪ -‬مٔسێل مٔ ثیٔٗێت ىٔ ث٘اری ّبٗ​ٗمی ىیْ٘مسذا مبرثنبت یبُ پێطی ثخبت‪.‬‬

‫‪6‬‬

‫‪ 1.2‬چّٔذ جۆر ىیْ٘مس ٕٔیٔ؟‬

‫ٕٔڵجٔتٔ ٗٓك ىٔ پێط٘ٗتردا ثبسنرا مرۆمی ىیْ٘مس دٓت٘اّرێت ث٘ترێت ه‪.‬ف‪.‬س‬ ‫ٓٗٓیٔ‪ ،‬ىٔٗٓٗٓ ٕٔریٔك ىٔ داثٔضنٔرٓمبُ ثْچیْٔ ٗ داڕضتْی خۆیبُ ثٔپێی‬ ‫ٗیستی خۆیبُ دادٍٓٔزرێِْ‪ ،‬مٔٗاتٔ ثّ٘ٗی ژٍبرٓیٔمی زۆر ىٔٗ داثٔضنٔرأّ‬ ‫ٗاتٔ ثّ٘ٗی ژٍبرٓیٔمی زۆر ىٔ جۆرٓمبّی ىیْ٘مس‪.‬‬ ‫ىێرٓدا ّبٗی ّٕٔذێل ىٔ ٕٔرٓ داثٔضنٔرٓ گرّگٔمبّی ىیْ٘مس ىٔ جیٖبّذا‬ ‫دٓثرێت‪:‬‬ ‫ڕێذٕبت (‪ ، )RedHat‬یٔمێنٔ ىٔ داثٔضنٔرٓمبّی ىیْ٘مس‪ ،‬مٔ جگٔ ىٔ پرۆگراً ٗ‬ ‫پبمٔتٔمٔ گرّگٔمبّی ىٔگٔڵ ىیْ٘مسذا ُٕٔ‪ ،‬چّٔذ ئبٍرازێنی گرّگی ّٕٔذێل‬ ‫جبر ثٔس٘ٗدیص ىٔگٔڵ (سیدی)ٓمبّیذا دٓفرۆضِ یبُ ثۆ داگرتِ دٓیخّٔٔ ثٔر‬ ‫دٓست‪ ،‬پطت ئٔست٘ٗر ثٔ ئبٍرازێل مٔ پێی ئٔٗترێت ‪ RPM‬مٔ م٘رتنراٗٓی‬ ‫(‪ٓ )Manager RedHat Package‬یٔ ٕٔرچی پبمٔت ٗ ئبٍرازی ثٔس٘ٗدٓ ىٔسٔر‬ ‫سیستٍٔٔمٔ دادٍٓٔزرێْێت ‪.‬‬ ‫دێجیبُ (‪ ، )Debian‬ئٍٔیص داثٔضنٔرێنی گرّگٔ ىٔ ثبزاڕی ىیْ٘مسذا ٗ پطت‬ ‫ئٔست٘ٗرٓ ثٔ ئبٍرازی دأٍزراّذّٔمٔی دێت (‪ )Deb‬مٔ م٘رتنراٗٓی (‪،ٓ)Debian‬‬ ‫ٕٔرجی پبمٔت ٗ ئبٍراز ٗ مباڵّٔرٍی ثٔس٘ٗدٓ ىٔسٔر سیستٍٔٔمٔ دادٍٓزرێْێت‪.‬‬ ‫ئٍٔیص ٗٓك زۆرثٔی داثٔضنٔرٓمبّی تر دٓضفرۆضرێت ٗ دٓخرێتٔ ثٔردٓست ثۆ‬ ‫داگرتِ‪.‬‬ ‫س٘ٗسٔ(‪ ، )SuSE‬ئًٔ داثٔضنٔرٓش ڕۆڵی خۆی ىٔ داثٔضنردّی سیستٍٔی‬ ‫ىیْ٘مسذا ثیْ٘ٗٓ‬ ‫ثٔ داخٔٗٓ تّٖٔب ثۆ فرۆضتِ ثٔرٍٕٔٔمبّی داّبٗٓ‪ ،‬جگٔ ىٔٗٓی ثۆ سپبرك‬ ‫(‪ )Sparc‬ث٘اری داگرتْی داٗٓ‪ ،‬ئٍٔٔ جگٔ ىٔٗٓی مٔ (سیدی)ٓمی تبیجٔتیص جبر‬ ‫جبر دٓخرێتٔ ثٔردٓست ثۆ داگرتِ مٔ ڕاستٔٗخۆ دٓت٘اّرێت ىٔسٔر سیستًٔ‬ ‫داثَٔزرێْرێت‪ ،‬ئبٍرازی دأٍزراّذّٔمٔی‬ ‫‪.ٓ RPM‬‬ ‫ٍبّذراك (‪ ، )Mandrak‬داثٔضنٔرێنٔ ئٔت٘اّرێت ث٘ٗترێت ىٔسٔر ضێ٘ٓ یبُ‬ ‫ثْچیْٔی ڕێذٕبت خۆی دأٍزراّذٗ​ٗٓ‪ .‬ئٔٗٓی مٔ ثّٔبٗثبّگٔ ىٔ ٍبّذرامذا‬ ‫ئبسبّی ثٔمبرٕێْبّٔمٔیٔتی ىٔ چبٗ زۆرثٔی زۆری داثٔضنٔرٓمبّی تر‪ ،‬گ٘ایب‬ ‫ئٔٗ ئبٍراز ٗ یبرٍٔتیذٓرأّی ىٔگٔڵیذایٔ زۆرثٔی مبرٓمبّی ٗٓك دأٍزراّذُ ٗ‬ ‫‪7‬‬

‫ثٔڕێ٘ٓثردُ ٗ ٕتذ ئبسبّتر دٓمُٔ‪.‬‬ ‫ٕٔرٗٓك زۆرثٔی زۆری داثٔضنٔرٓمبّی تر ٍبّذراك خراٗٓتٔ ثٔردٓست ثۆ‬ ‫داگرتِ‪.‬‬ ‫ٕٔڵجٔتٔ ئّٔٗٓذٓ داثٔضنٔری ىیْ٘مس زۆر ث٘ٗٓ‪ّ ،‬بمرێت ىًٔ ّ٘ٗسراٗٓدا ّبٗی‬ ‫گطتیبُ ثخرێتٔ ثٔرچبٗ‪ ،‬ئٍٔبّٔش ّٕٔذێنی تریبِّ‪:‬‬ ‫· سئك ٗێر (‪)Slackware‬‬ ‫· تۆرثۆ ىیْ٘مس (‪)Turbo Linux‬‬ ‫· مْۆپینس (‪)KNOPPIX‬‬ ‫· یّ٘بیتیذ ىیْ٘مس (‪)UnitedLinux‬‬ ‫· ترٓستینس (‪)Trustix‬‬

‫‪ 2.2‬مبً ىیْ٘مسٔ ثبضٔ؟‬

‫تبقینردّٔٗٓ ثبضتریِ ثٔڵگٔیٔ! ٕٔریٔمٔ ثٔجۆرێل ىٔ جۆرٓمبّی ىیْ٘مس‬ ‫ڕإبت٘ٗٓ ٗ مبری ىٔسٔر مردٗ​ٗٓ‪ ،‬ثٔاڵً ىٔ ئّٔجبٍذا گطتیبُ ّزینِ ىٔ یٔمٔٗٓ‪،‬‬ ‫ّٕٔذێل جبریص حٔز ٗ ٗیستی ئٔٗ مٔسٔش ڕۆڵ دٓثیْێ ىٔ ٕٔڵجژاردّی ئٔٗ‬ ‫داثٔضنٔرٓ‪.‬‬ ‫ئٔٗ مٔسبّٔی تب ڕادٓیٔك ضبرٓزاییبُ ىٔ ىیْ٘مس پٔیذا مردٗ​ٗٓ‪ ،‬زۆر جبر ٗا‬ ‫پێ٘یست دٓمبت ثٔ ئبرٓزٗ​ٗی خۆیبُ ّٕٔذێل گۆڕاّنبریی ثْٔڕٓتی ثنُٔ ثۆ‬ ‫ئٔٗٓی ىٔگٔڵ ٗیست ٗ داخ٘ازییٔمبّیبُ ثگّ٘جێت‪.‬‬

‫‪ 3.2.2‬مبً ىٔ مباڵڕٓقٔمبُ ىٔ الیُٔ ىیْ٘مسٔٗٓ‬ ‫پطتگیری ئٔمرێِ؟‬

‫ئٍٔڕۆ تب ڕادٓیٔك دٓت٘اّرێت ث٘ترێت ثٔضێنی زۆر زۆر ىٔ مباڵڕٓقٔمبُ ىٔ الیُٔ‬ ‫ىیْ٘مسٔٗٓ پطتگیری دٓمرێِ‪ ،‬جبراُ ثبٗ ث٘ٗ مٔ ئًٔ مبرتٔ یبُ ئٔٗ (‪ٓ )USB‬‬ ‫ىٔسٔر ىیْ٘مس مبر ّبمبت‪ ،‬ئٍٔڕۆ ئٔٗأّ گٔر ٍبثێتیص ثٔ ضێ٘ٓیٔمی زۆر مٍٔتر‬ ‫ىٔ جبراُ دٓرمی پێ دٓمرێت‪ ،‬ثٔاڵً ىٔ الیٔمی تریطٔٗٓ ىٔسٔر تٔالرسبزییٔمی‬ ‫ٗٓك ئیْتێو ‪ 386‬ىیْ٘مس یبُ ‪ 486‬ىیْ٘مس ثێ ٕیچ سٔرئێطٔیٔك دادٍٓٔزرێت‪،‬‬ ‫مٔ ئٍٔڕۆ ثۆ ّٕٔذێل سیستٍٔی ّ٘ێی ٗٓك ٗیْذۆزی ئێنس پی ئٔٗ جۆرٓ‬ ‫مۆٍپی٘تٔرأّ ّبثێت ثێْٔ گفت٘گۆٗٓ‬

‫‪8‬‬

‫‪ .3‬چۆُ ىیْ٘مس دادٍٓزرێت؟‬ ‫‪ 1.3‬خۆ ئبٍبدٓمردُ ثۆ دأٍزراّذُ‬

‫پێص ٕٔر مبرێل پێ٘یستٔ ىٔ ( سیدی) ٗ فيۆپییٔمبّت دڵْیبثیت مٔ دٓت٘اِّ‬ ‫سیستًٔ مۆڵ ثنُٔ‪ٗ ،‬اتٔ گٔر ( سیدی)ٓمٔت داگرت٘ٗٓ ٗ پبضبُ خۆت ڕٗ​ّٗ٘ٗست‬ ‫مردٗ​ٗٓ‪ ،‬تنبیٔ دڵْیبیی ىێجنٔرٓٗٓ مٔ مبر دٓمبت یبُ گٔر خۆت فيۆپییٔمٔت‬ ‫ئبٍبدٓمردٗ​ٗٓ دڵْیبثُ٘ٗ ىێی ٕٔرگیز زیبّجٔخص ّبثێت‪.‬‬ ‫ٕیچ ّٔثێت دٓثێ ئٔٗ مٔسٔی ّیبزی دأٍزراّذّی ئًٔ سیستٍٔٔی (ىیْ٘مس)‬ ‫ٕٔیٔ الی ڕٗ​ُٗ ثێت مٔ پێ٘یستی ثٔ جێگٔیٔك ٕٔیٔ ىٔسٔر (‪ٓ)Hard drive‬مٔی‪،‬‬ ‫ٕٔرٕٗٓب دٓثێت الی ڕٗ​ُٗ ثێت مٔ مردّی ٕٔڵٔیٔك ىٔ دأٍزراّذّذا ڕّٓگٔ ئٔٗ‬ ‫ئٔٗ پٔڕگٔ (‪ ٗ )file‬پبرچبّٔی مٔ تب ئێستب ىٔسٔر سیستٍٔٔمٔییِ ت٘ٗضی‬ ‫ىّٔبٗچُ٘ٗ ثێِ! ثۆیٔ دٗ​ٗ خبڵ زۆر گرّگٔ ڕٓچبٗ ثنرێِ‪:‬‬ ‫· یبُ (‪)Hard drive‬ێل ثٔمبرثێت مٔ ٕێطتب ٕیچی گرّگی ىٔسٔر ّییٔ‪ ،‬یبُ‬ ‫دأٍزراّذّٔٗٓی سیستٍٔی پێط٘ٗی ال مبرێنی ئبسبُ ثێت‪.‬‬ ‫· یبُ زۆر ثٔگرّگی ثڕٗاّێتٔ ئًٔ ثٔضی دأٍزراّذّٔی ئًٔ ّ٘ٗسراٗٓ ٗ مبرێل‬ ‫ىٔ خۆیٔٗٓ ّٔمبت مٔ ثجێتٔ ٍبیٔی ىٔدٓستچّ٘ٗی پٔڕگٔ یبُ ئٔٗ سیستٍٔٔی مٔ‬ ‫تب ئێستب ثٔمبری دێْیت‪.‬‬

‫‪ 2.3‬ئٔٗ ضتٍ٘ٔمبّٔی ثۆ دأٍزراّذُ پێ٘یستِ‪.‬‬

‫ٕٔرٗٓك ىٔ سٔرٓٗٓ ڕٗ​ُٗ مراٗٓتٔٗٓ ( سیدی) ٗ فيۆپی پێ٘یست دٓثێ ىٔ‬ ‫ثٔردٓستذاثِ‪،‬‬ ‫گٔر ئٔٗ (‪ٓ)Hard drive‬ی ئێستب ثٔ ّیبز ىیْ٘مسی ىٔسٔر دادٍٓٔزرێت خبڵی‬ ‫ّییٔ ٗ ضتی تری ىٔسٔرٓ‪ ،‬گرّگٔ ثزاّرێت چّٔذ پبرچٔی ىٔسٔرٓ ٕٔرٕٗٓب چ‬ ‫پبرچٔیٔك چی ىٔسٔرٓ؟‬ ‫ثۆ َّّ٘ٗٔ ىٔسٔر (‪)Hard drive‬ێل ڕّٓگٔ دٗ​ٗ پبرچٔ ٕٔثێت ٗٓك (‪ ):D( ٗ ):C‬ىٔ‬ ‫ٗیْذۆزدا‪،‬‬ ‫پبضبُ ٕیچ جێگبیٔمی خبڵی ّٔثێت! ىٔٗ مبتٔدا پێ٘یستٔ جێگٔیٔمی خبڵی‬ ‫ثسبزێْرێت‪ ،‬ىٔثٔر الّٔداُ ىًٔ ثبثٔتٔ‪ ،‬ثٔداخٔٗٓ ىٍٔٔڕ ئٔٗ ئبٍێرأّی مٔ‬

‫‪9‬‬

‫(پبرچٔمبُ پچ٘ٗك ٗ گٔٗرٓ دٓمّٔٔٗٓ‪،‬یبُ دٓیٖێِْ ٗ دٓیجُٔ) ىێرٓدا ٕیچ ڕٗ​ُٗ‬ ‫ّبمرێتٔٗٓ‪.‬‬ ‫ٗٓك زاّراٗٓ ىٔ دأٍزراّذّی ٕٔر سیستٍٔێنذا ٗا پێ٘یست ث٘ٗٓ چبٗێل ثٔ‬ ‫(‪)BIOS‬دا ثخطێْرێت‪ ،‬ثۆ ئٔٗٓی ڕێگب ثٔ دٓستپێنردّی (سیدی) یبُ فيۆپی ثذات‬ ‫ىٔمبتی دٓستپێنردّی مۆٍپی٘تٔرٓمٔدا‪.‬‬

‫‪ 3.3‬دأٍزراّذُ‬

‫ئێستب ٗا ئٔڕٗاّیِ مٔ ىٔسٔر (‪ٓ)Hard drive‬مٔ ّٔ ٕیچ پبرچٔمبریٔك ٗ ّٔ ٕیچ‬ ‫سیستٍٔێنی ىٔسٔر دأٍزراٗٓ‪ .‬مبتێل مۆٍپی٘تٔرٓمٔ ىٔ (سیدی) یبُ فيۆپیٔٗٓ‬ ‫دٓست پێذٓمبت‪ ،‬گرّگ ّییٔ ىیْ٘مسٔمٔ تبیجٔت ثٔ چ داثٔضنٔرێل ثێت‪ ،‬یٔمًٔ‬ ‫ٍٕٔگبٗ ٍٕٔیطٔ پبرچٔمردُ ٗ فۆرٍبتنردّٔ‪ ،‬تّٖٔب یٔك جیبٗازی پچ٘ٗك ٕٔیٔ‬ ‫ىّٔێ٘اُ دٓستپێنردّی (سیدی) ٗ فيۆپییٔٗٓ ئٔٗیص ئٔٗٓیٔ مبتێل ىٔ‬ ‫(سیدی)ٓٗٓ دٓست پێذٓمرێت پێص پبرچٔمردُ ٗ فۆرٍبتنردُ ٕیچ پرسیبرێنی‬ ‫مباڵڕٓقٔمبّت ىێ ّبمبت ثٔاڵً‪ ،‬مبتێل ىٔ فيۆپییٔٗٓ دٓستپێذٓمٔیت ىٔ‬ ‫ثٔرئٔٗٓی ڕٗ​ُٗ ّییٔ ثۆ ىٔ فيۆپییٔٗٓ دٓستت پێنردٗ​ٗٓ ٗ ىٔ (سیدی)ٓٗٓ دٓستت‬ ‫پێْٔمردٗ​ٗٓ‪ ،‬ثۆیٔ ڕّٓگٔ پرسیبری (سیدی ‪ٓ)drive‬مٔت ىێ ثنبت ئٔٗ مبت‬ ‫زۆرثٔی زۆری دأٍزرێْٔراُ ئٔمّٔٗٔ ثێزارییٔٗٓ ٗ ّبزاِّ ثۆ (سیدی)ٓمٔیبُ‬ ‫دٓست پێْبمبت ئٍٔٔ ٗ جگٔ ىٔٗٓی مٔ مبتێل پرسیبرٓمٔ دٓمرێت ّٕٔذێل‬ ‫ٕٔڵجژێراٗ دٓخرێتٔ ثٔر دٓستی دأٍزرێْٔر مٔ ثٔ ّزینٔیی ثًٔ ضێ٘ٓیٔیٔ‪:‬‬ ‫تنبیٔ ئٔٗ ٍێذیبیٔی دٓتٔٗێت ىێیٔٗٓ داٍجٔزرێْیت مبٍٔیٔ؟‬ ‫ٕٔڵجژێراٗٓمبّی دٓخرێْٔ ثٔردٓست ڕّٓگٔ ئٍٔبّٔ ثِ ثٔپێێ ٕٔڵجٔتٔ ىٔ‬ ‫داثٔضنٔرٓٗٓ تب داثٔضنٔر جیبٗازیی ٕٔیٔ!‬ ‫· ىٔض٘ێْێنذایٔ ىٔسٔر (‪ٓ)Hard drive‬مٔ‪.‬‬ ‫· ىٔسٔر ڕاژٓمبرێنی (‪.ٓ)FTP‬‬ ‫· ىٔسٔر ڕاژٓمبرێنی (‪.ٓ)NFS‬‬ ‫· ىٔسٔر ڕاژٓمبرێنی (‪.ٓ)SMB‬‬ ‫· ىٔسٔر (سیدی ‪)drive‬ێنٔ‪.‬‬ ‫مبتێل ئٔٗٓی مۆتب ٕٔڵذٓثژێریت‪ ،‬جب پرسیبر دٓمبت ىٔ جۆری (سیدی‬ ‫‪ٓ)drive‬مٔ!‬ ‫‪10‬‬

‫ٕٔڵجٔتٔ ىٔ ٍبرمٔ ٗ ٍۆدێئمٔی ّب ثٔڵن٘ٗ ثًٔ ضێ٘ٓیٔ‪:‬‬ ‫گٔر (‪:ٓ)IDE‬‬ ‫‪dev/hda/‬‬ ‫‪dev/hdb/‬‬ ‫‪dev/hdc/‬‬ ‫‪dev/hdd/‬‬ ‫گٔر (‪:ٓ)SCSI‬‬ ‫‪dev/sda/‬‬ ‫‪dev/sdb/‬‬ ‫ٕتذ‬ ‫زۆرثٔی زۆری مۆٍپی٘تٔری مٔسیی ئٍٔڕۆمٔ (‪)IDE‬یبُ ٕٔیٔ ئٔٗمبتٔ ٗٓك‬ ‫زاّراٗٓ‬ ‫‪ٕٔ Master, Slave, Primary, Secondary‬یٔ ئٍٔبّٔش ثٔ ثٔراٗرد ىٔگٔڵ‬ ‫ئٔٗأّی سٔرٓٗٓدا ثًٔ ضێ٘ٓیُٔ‪:‬‬ ‫‪dev/had/ -----> Primary Master/‬‬ ‫‪dev/hdb/ -----< Secondary Master‬‬ ‫<‪dev/hdc/ -----‬‬ ‫‪Primary Slave‬‬ ‫‪dev/hdd/ ----< Secondary Slave‬‬ ‫ئێستب ئٔت٘اّرێت (سیدی ‪ ٓ)drive‬ڕاستٔمٔ ٕٔڵجژێردرێت‪.‬‬ ‫تبیجٔت ثٔ (‪ٓٗ )SCSI‬ك زاّراٗٓ ٕٔر یٔمٔ (‪)ID‬ی خۆی ٕٔیٔ ئٔٗیص ثٔٗ‬ ‫ضێ٘ٓیٔ دێتٔ خ٘ارٓٗٓ ‪.‬‬ ‫ئٔٗٓی ىٔ (سیدی ‪ ٓٗ ٓ)drive‬دٓستجنبت ثٔ دأٍزراّذُ ئًٔ پرسیبرأّی‬ ‫سٔرٓٗٓی ىێ ّبمرێت ٍٔگٔر سیستٍٔٔمٔ ىٔ پڕ جۆری (سیدی ‪ٓ)drive‬مٔی‬ ‫ثیرچێتٔٗٓ!! ئٔٗٓش ثٔ دٓگَُٔ ڕٗ​ٗ دٓدات‪.‬‬

‫‪11‬‬

‫‪ 4.3‬پبرچٔمردُ ٗ جێگٔ ىٔسٔر ٕبرددرایڤ ( ‪Hard‬‬ ‫‪.)Drive‬‬

‫مبتێل مبر دٓمٔٗێتٔ ئٔٗٓی داٗا دٓمرێت پبرچٔمردُ ىٔسٔر (‪)Hard Drive‬‬ ‫ثنرێت‪ ،‬ثٔگطتی داثٔضنٔرٓمبُ ئبٍێری ٗا دٓخّٔٔ ثٔردٓست مٔ زۆر دٗ​ٗر ّیٔ‬ ‫ىٔٗٓی ئٍٔڕۆی ٗیْذۆزٓٗٓ ىٔ ڕٗ​ٗی ئبسبّی ثٔمبرٕێْبُ ثۆ پبرچٔمردُ ٗ فۆرٍبت‬ ‫مردُ ثٔاڵً‪ ،‬ىٔثٔر ئٔٗٓی ىٔ ىیْ٘مسذا ثٔڕاستی ٕٔڵجژاردّێنی یٔمجبر زۆر‬ ‫دٓخرێتٔ ثٔر دٓستی ثٔمبرٕێْٔر ٕٔر ىٔ ثٔر ئٔٗٓضٔ مٔ ثٔمبرٕێْٔرٓ‬ ‫دٓستپێنردٗ​ٗٓمبُ ت٘ٗضی سٔرقبڵییٔمی گٔٗرٓ دٓثِ ٗ ّبزاِّ چی ٕٔڵجژێرُ‪.‬‬ ‫ثٔاڵً ثٔ گطتی ىیْ٘مس ثٔالیّٔی مٍٔٔٗٓ دٗ​ٗ پبرچٔی پێ٘یستٔ ثۆ ئٔٗٓی‬ ‫داثَٔزرێت ٗاتٔ ٗا پێ٘یست دٓمبت یبُ دٗ​ٗ پبرچٔی خبڵی ىٔسٔر (‪Hard‬‬ ‫‪ٓ)Drive‬مٔ ٕٔثێت یبُ جێگٔیٔمی پبرچّٔٔمراٗی ٕٔثێت ثۆ ئٔٗٓی دٗ​ٗ پبرچٔی‬ ‫ىێ درٗ​ٗست ثنرێت‪.‬‬ ‫گٔر الیّٔی مًٔ ىێنجذرێتٔٗٓ ثۆ جێگٔ ثۆ ىیْ٘مس پێ٘یست ثٔ ‪ٍ 500‬ێگبثبیت ثۆ‬ ‫پبرچٔی سیستٍٔٔمٔ ٗ دٗ​ٗ ئّٔٗٓذٓی ڕأٍمٔ ثۆ پبرچٔی س٘ٓپ (‪)Swap‬‬ ‫پێ٘یستٔ‪.‬‬ ‫ئٍٔٔش ثۆ ئٔٗ مٔسبّٔی مٔ ئٔیبّٔٗێت خۆیبُ ىٔ ڕێی پرۆگراٍێنی ٗٓك‬ ‫(‪ ٓٗٓ)fdisk‬مٔ ىٔ مبتی دأٍزراّذّذا ٗٓك ٕٔڵجژاردٓیٔك دٓخرێتٔ ثٔر دٓستی‬ ‫دأٍزرێْٔر‪:‬‬ ‫گٔر ‪ -<dev/hda Primary Master/‬ث٘ٗ ٗاتٔ (‪ )IDE‬ث٘ٗ ئٔٗا‬ ‫‪fdisk /dev/hda‬‬ ‫گٔر (‪ )SCSI‬ث٘ٗ ٗ(‪ )ID‬یٔمٔی ‪ 1‬ث٘ٗ ئٔٗا‬ ‫‪fdisk /dev/sda‬‬ ‫ىًٔ َّّ٘ٗٔیٔدا (‪ )IDE‬ثٔ مبرٕێْراٗٓ‬ ‫ثًٔ ضێ٘ٓیٔ دٓچیتٔٗٓ ّبٗ پرۆگراٍی (‪ ، ٓٗٓ)fdisk‬ىٔٗێص‬ ‫ئًٔ ٕٔڵجژێردراٗأّ دٓخرێتٔ ثٔر دٓست‪:‬‬ ‫)‪ : (Command M for help‬دٗای ئٔٗٓی دٓست دّٓرێت ثٔ ميیيی ‪ M‬ىٔسٔر‬ ‫تٔختٔميیئمٔت‬

‫‪12‬‬

M : Command action A : toggle a bootable flag B : edit bsd disklabel C : toggle the dos compatibility flag D : delete a partition L : list known partition types M : print this menu N : add a new partition O : create a new empty DOS partition table P : print the partition table Q : quit without saving changes S : create a new empty Sun disklabel T : change a partition's system id U : change display/entry units V : verify the partition table W : write table to disk and exit X : extra functionality (experts only) ٗ n ٔ‫ ٕٔڵذٓثژێردرێت ثۆ مردّی پبرچٔیٔمی ّ٘ێ مٔٗات‬n ٔ‫ئٔٗ مبت‬ :‫ئًٔ ٕٔڵجژێردراٗأّ دٓخرێتٔ ثٔر دٓست‬ Command action )l logical 5 or over) p primary partition (1-4) ,Primary( ُ‫زۆر گرّگٔ ثزاّرێت مٔ ثۆ ىیْ٘مس ٕیچ جیبٗازییٔك ّییٔ ىٔ ّێ٘ا‬ ‫) دا مبردٓمبت‬fdisk( ‫) ثۆ دأٍزراّذّی سیستٍٔٔمٔ ثٔاڵً ئٔٗٓی ىٔگٔڵ‬Logical ‫) دٓٗترێت‬Logical( ٔ‫) چیِ؟ ّٕٔذێل جبر ث‬Primary, Logical( ‫پێ٘یستٔ ثزاّێت‬ :ٔ‫) ٗاتٔ ىٔٗ َّّ٘ٗٔیٔی سٔرٓٗٓدا دٓثێت ث‬extended( Command action

13

‫‪e extended‬‬ ‫)‪p primary partition (1-4‬‬ ‫ىێرەدا ثۆَّّ٘ە)‪ٕ (Primary‬ەڵئەثژێریِ کەٗاتە )‪ٗ (P‬‬ ‫‪Partition number (1-4):‬‬ ‫ىێرٓ پبرچٔی یٔمًٔ درٗ​ٗست دٓمرێت مٔٗاتٔ ‪1‬‬ ‫‪First cylinder (1-731, default 1):‬‬ ‫ىٔٗ مبتٔدا تّٖٔب پێ٘یست ثٔ دٓمبت ٗ ‪ٕٔ 1‬ڵذٓثژێرت ٗاتٔ ىٔ )‪ (cylinder‬ی ‪1‬‬ ‫ٓٗٓ دٓستپێذٓمبت‪ ،‬ىٔ ٗٓاڵٍذا دٓڵێت‬ ‫‪Using default value 1‬‬ ‫‪Last cylinder or +size or +sizeM or +sizeK (1-731, default 731):‬‬ ‫ىێرٓدا دٗ​ٗ ضێ٘ٓ ٕٔیٔ ثۆ ّ٘ٗسیْی گٔٗرٓییی ئٔٗ پبرچٔیٔی دٓٗیسترێت‬ ‫درٗ​ٗست ثنرێت ئٔٗیص یبُ ثٔ ّ٘ٗسیْی ژٍبرٓی ئٔٗ)‪ٓ (cylinder‬ی مٔ‬ ‫دٍٓبّٔٗێت مۆتبییی پێجێت یبُ ثٔ ّ٘ٗسیْی گٔٗرٓیی پبرچٔمٔ ثۆ َّّ٘ٗٔ‬ ‫ىێرٓدا دّٓ٘ٗسرێت ‪ ٗ+500M‬گرّگٔ ئٔٗ ٕێَبی مۆیٔ ثْ٘ٗسرێت دّٓب ثٔ ژٍبرٓی‬ ‫)‪(cylinder‬ی تێذٓگبت!‬ ‫پبضبُ ثٔ ٍٕٔبُ ضێ٘ٓش پبرچٔیٔك ثۆ س٘ٓپ )‪(Swap‬درٗ​ٗست دٓمرێت‪.‬‬

‫‪ 1.4.3‬چ فبیوسیستٍٔێل ثۆ ىیْ٘مس پێ٘یستٔ؟‬

‫ثۆ ىیْ٘مس ثٔ گطتی دٗ​ٗ فبیوسیسیتًٔ ُٕٔ)‪ (ext2, ext3‬مٔ ثۆ سیستًٔ خۆی‬ ‫پێ٘ستٔ ٕٔرٕٗٓب فبیوسیستًٔ س٘ٓپ )‪ (Swap‬مٔ ثۆ پبرچٔی س٘ٓپ پێ٘یستٔ‪.‬‬ ‫گٔڕأّٗٓ ثۆ ثٔرّبٍٔی )‪ (fdisk‬ی سٔرٓٗٓ‪ ،‬چّ٘ٗنٔ ٕێطتب مۆتبیی ثٔمبرٓمبُ‬ ‫ّٕٔبت٘ٗٓ! ئێستب ثۆ پبرچٔی س٘ٓپ پێ٘یستٔ پیتی ‪ ٗ t‬پبضبُ‬ ‫ىٔ ٗٓاڵٍذا‪:‬‬ ‫‪Partition number (1-4) :‬‬ ‫ٗاتٔ مبٍٔ ىٔ پبرچٔمبُ فبیوسیستٍٔٔمٔی ثگۆڕدرێت؟ ٕٔڵجٔتٔ پبرچٔی دٗ​ٍٗٓٔ‬ ‫چّ٘ٗنٔ پبرچٔی یٔمًٔ تبیجٔتَّٔذٓ ثٔ سیستًٔ ٗ خۆی )‪ٕٔ (ext2‬ڵذٓثژێرێت‪،‬‬ ‫مٔٗاتٔ ‪ 2‬پبضبُ‬ ‫‪Hex code (type L to list codes):‬‬

‫‪14‬‬

ُ‫ ٗ پبضبُ ئًٔ جۆرأّی خ٘ارٓٗٓ پیطبُ دٓدات ىٔ ٍٕٔب‬L ‫گٔر ىێرٓ ثْ٘ٗسرێت‬ ٔ‫مبتذا ئٍٔٔ ث٘ارێنی ثبضٔ چبٗێل ثخطێْیِ ثٔ ئٔٗ فبیوسیستٍٔبّٔی مٔ ى‬ :ِ‫الیُٔ ىیْ٘مسٔٗٓ پطتگیری دٓمرێ‬ 0 Empty 1b Hidden Win95 FA 64 Novell Netware bb Boot Wizard hid 1 FAT12 1c Hidden Win95 FA 65 Novell Netware c1 DRDOS/sec (FAT2 XENIX root 1e Hidden Win95 FA 70 DiskSecure Mult c4 DRDOS/sec (FAT3 XENIX usr 24 NEC DOS 75 PC/IX c6 DRDOS/sec (FAT4 FAT16 <32M 39 Plan 9 80 Old Minix c7 Syrinx 5 Extended 3c PartitionMagic 81 Minix / old Lin da NonFS data 6 FAT16 40 Venix 80286 82 Linux swap db CP/M / CTOS /.

7 HPFS/NTFS 41 PPC PReP Boot 83 Linux de Dell Utility 8 AIX 42 SFS 84 OS/2 hidden C: df BootIt 9 AIX bootable 4d QNX4.x 85 Linux extended e1 DOS access a OS/2 Boot Manag 4e QNX4.x 2nd part 86 NTFS volume set e3 DOS R/O b Win95 FAT32 4f QNX4.x 3rd part 87 NTFS volume set e4 SpeedStor c Win95 FAT32 (LB 50 OnTrack DM 8e Linux LVM eb BeOS fs e Win95 FAT16 (LB 51 OnTrack DM6 Aux 93 Amoeba ee

15

EFI GPT f Win95 Ext'd (LB 52 CP/M 94 Amoeba BBT ef EFI (FAT12/16/ 10 OPUS 53 OnTrack DM6 Aux 9f BSD/OS f0 Linux/PARISC b 11 Hidden FAT12 54 OnTrackDM6 a0 IBM Thinkpad hi f1 SpeedStor 12 Compaq diagnost 55 EZ-Drive a5 BSD/386 f4 SpeedStor 14 Hidden FAT16 <3 56 Golden Bow a6 OpenBSD f2 DOS secondary 16 Hidden FAT16 5c Priam Edisk a7 NeXTSTEP fd Linux raid auto 17 Hidden HPFS/NTF 61 SpeedStor b7 BSDI fs fe LANstep 18 AST SmartSleep 63 GNU HURD or Sys b8 BSDI swap ff BBT ٔ‫ پبضبُ ى‬.‫ مٔ فبیوسیستٍٔی س٘ٓپ دٓگٔیّٔێت دّٓ٘ٗسرێت‬82 ‫ىێرٓدا ژٍبرٓی‬ ٗ ‫ دّٓ٘ٗسرێت ثٔٗ ضێ٘ٓیٔ مبرٓمبّی پبرچٔمردُ تٔٗاٗ دٓثێت‬w ‫مۆتبییذا پیتی‬ .‫( مۆتبییی دێت‬fdisk) ‫پرۆگراٍی‬ ‫گطت داثٔضنٔرٓمبُ خۆیبُ ىٔمبتی دأٍزراّذّذا فۆرٍبتیص دٓمُٔ ثٔاڵً ئٔگٔر‬ ُ‫( یب‬mkfs.ext2)‫مٔسێل ٗیستی خۆی فۆرٍبت ثنبت ئٔٗا ثٔ پرۆگراٍی‬ mkfs.ext2 /dev/hda1 ‫(فۆرٍبت دٓمرێت‬mkfs.ext3) ُ‫یب‬ mkfs.ext2 /dev/sda1

16

‫‪ 2.4.3‬ئبیب دٓت٘اّرێت ٗیْذۆز ٗ ىیْ٘مس پێنٔٗٓ‬ ‫ىٔسٔر یٔك مۆٍپی٘تٔر ثِ؟‬

‫ثٔڵێ‪ ،‬زۆر ثٔ ئبسبّی ثٔاڵً ئٔٗ مبتٔ پێ٘یست ثٔ (‪)boot manager‬ێل دٓثێت‬ ‫مٔ ىٔ مبتی داگیرسبّذّی مۆٍپی٘تٔرٓمٔدا پرسیبر ىٔ ثٔمبرٕێْٔر ثنبت "ئبیب‬ ‫مبً سیستٍٔٔ داگیرسێٌْ؟ ٗیْذۆز یبُ ىیْ٘مس"‪ ،‬ثب ٗاداّرێت مٔ ٗیْذۆز ىٔسٔر‬ ‫‪ dev/hda3/‬دأٍزراٗٓ ىیْ٘مسیص ىٔسٔر ‪ dev/hda1/‬دأٍزراٗٓ ثٔخۆضحبڵییٔٗٓ‬ ‫ىیْ٘مس ّٕٔذێنی ثبش ىٔ (‪)boot manager‬ی تێذایٔ ثۆ َّّ٘ٗٔ (‪ . )LILO‬ثۆ‬ ‫َّّ٘ٗٔ ئٔٗ پٔڕگٔیٔی ىێپرسراٗٓ ثۆ ضێ٘ٓپێذاّی (‪ّ )LILO‬بٗ (‪)lilo.conf‬‬ ‫ئٔمٔٗێتٔ ث٘خچٔ(‪ )folder‬ی (‪ ٓٗٓ)etc/‬ىٔ ٍٕٔ٘ٗ داثٔضنٔرٓمبّذا‪ ،‬ثۆ‬ ‫ڕٗ​ّٗنردّٔٗٓیٔمی ثبضتر ٍٕٔبُ َّّ٘ٗٔی سٔرٓٗٓ تبقی دٓمٔیْٔٗٓ‪ ،‬مٔٗاتٔ‬ ‫پٔڕگٔی (‪ )lilo.conf‬دٓثێ ثۆ َّّ٘ٗٔ ئبٗا ثێت‪:‬‬ ‫‪boot = /dev/hda‬‬ ‫‪delay = 10‬‬ ‫‪vga = 0‬‬ ‫‪image = /boot/vmlinux‬‬ ‫‪root = /dev/hda1‬‬ ‫‪label = Linux‬‬ ‫‪read-only‬‬ ‫‪other = /dev/hda3‬‬ ‫‪table = /dev/hda‬‬ ‫‪label = WinXP‬‬ ‫زۆر گرّگٔ دٗای دٓستنبرینردّی پٔڕگٔمٔ ئًٔ فٔرٍبّٔ ثبّگجنرێت‪lilo :‬‬ ‫ثٔ مردّی ئًٔ مبرٓ (‪)boot manager‬ی ىیيۆ خۆی دادٍٓٔزرێْێت‪.‬‬

‫‪17‬‬

‫‪ .4‬پرۆسس ىٔ سیستٍٔی ىیْ٘کسذا‬ ‫‪ 1.4‬پێطەکی‬ ‫(‪ٓٗ )Linux‬م٘ٗ ٍٕٔ٘ٗ جۆرٓ سیستٍٔێنی تری ٗٓك ( )‪ )(DOS،Windows‬یبُ‬ ‫(‪ )Solaris‬ىٔ‬ ‫مۆٍٔڵێل پرۆگراٍی سیستًٔ(‪ )System Programs‬پێنٖبت٘ٗٓ‪ .‬ئًٔ پرۆگراٍبّٔ‬ ‫پٔیّ٘ٓذی ىٔگٔڵ‬ ‫خۆیبُ ٗ دٓٗرٗ​ٗثٔری خۆیبُ دٓثٔستِ‪ ،‬ثۆ ٍٔثٔستی مبر پێنردّی سیستَٔمٔ‪.‬‬ ‫ىێرٓدا دٓٗ​ٗرٗثٔر دٓضێت مباڵی ڕٓ ق ثێت ٗاتٔ (‪ ، )Hardware‬ڕایٔڵٔ ٗاتٔ‬ ‫(‪ )Network‬یبُ ٕٔر‬ ‫پرۆگراٍێنی دینٔ ‪ .‬ىٔ ٍٕٔبُ مبتذا دٓ ضێت پرۆگراٍێل ىٔ الیُٔ‬ ‫ثٔمبرٕێْٔرێل ٗاتٔ (‪)user‬ێل‬ ‫ثٔمبرٕێْراثێت ثۆ ٍٔثٔستێنی تبیجٔتی مٔ پێ٘یستی ثٔ (‪)system resource‬‬ ‫ثێت یبُ ثۆ پٔیّ٘ٓذی‬ ‫ىٔ گٔ ڵ مباڵی ڕٓ قذا‪.‬‬ ‫ثٔ ضێ٘ٓیٔمی گطتی ئًٔ پرۆگراٍبّٔی مٔ ىٔ سیستٍٔذا مبردٓمُٔ یبُ‬ ‫ثٔمبردٕٓێْرێِ ىٔ الیُٔ‬ ‫ثٔمبرٕێْٔرێنٔٗٓ پێی دٓٗترێت پرۆسس (‪.)Processes‬‬

‫‪ّ 2.4‬بٗٓ ڕۆمی ثبثٔتٔمٔ‪:‬‬

‫سیستَی ‪ Linux‬ىٔ مۆٍٔڵێل پڕۆگراً پێنٖبت٘ٗٓ مٔ پێیبُ دٓٗترێت پرۆسس‬ ‫(‪ ،)Processes‬مٔ‬ ‫مبری مبرپێنردّی سیستٍٔٔمٔ دٓگرّٔ ئٔستۆ‪ ،‬یبُ سیستٍٔٔمٔ ٗاىێذٓمُٔ مٔ‬ ‫مبرێل ثٔ‬ ‫ئّٔجبً ثگٔیّٔێت مٔ (‪ )user‬پێی ڕاسپێردثێت‪ّٕٔ .‬ذێل ىًٔ پرۆسسبّٔ ىٔ‬ ‫الیُٔ (‪ )Kernel‬ی‬

‫‪18‬‬

‫سیستٍٔٔمٔٗٓ ٕبُ دٓدرێِ ثۆ ئٔٗٓی مبرپێنردّی سیستٍٔٔمٔ ثگرّٔ ئٔستۆ‪،‬‬ ‫یبُ (‪)user‬ێل مٔ‬ ‫ئّٔذأٍ ىٔ سیستٍٔٔمٔ پرۆگراٍێل ثٔمبردێْێت تبٗٓم٘ مبرێل ثنبت ثۆ‬ ‫ٍبٗٓیٔمی دیبرینراٗ‬ ‫ثٔپێی پێ٘یست‪.‬‬ ‫ثٔٗ پرۆسسبّٔی مٔ ىٔ الیُٔ (‪)kernel‬ی سیستٍٔٔمٔٗٓ ثٔمبردٕٓێْرێِ یبُ مبر‬ ‫دٓمُٔ‬ ‫دٓٗترێت (‪ ، )system process‬ىٔمبتێنذا ثٔٗأّ ی مٔ ىٔالیُٔ (‪ٓٗ)user‬‬ ‫مٔٗ​ٗتّ٘ٔتٔ مبر‬ ‫دٓٗترێت (‪ َّّٔٗ٘ . )User processes‬ی (‪ٓٗ ،)system processes‬ك ‪init‬‬ ‫پرۆسس مٔ‬ ‫ثٔ داینی ٍٕٔ٘ٗ پرۆسسٔمبُ دادّٓرێت یبُ (‪ )shell‬مٔ ثٔ پرۆگراٍێنی زۆر‬ ‫گرّگ دادّٓرێت‬ ‫ىٔ ٍٕٔ٘ٗ سیتَێنی (‪ )UNIX/Linux‬دا ٗ مۆٍٔڵێل پرۆگراٍی دینٔ‪َّّٔ٘ .‬ی‬ ‫(‪)user process‬‬ ‫ٗٓك ٕٔر پرۆگراٍێل مٔ ىٔ الیُٔ (‪ ٓٗٓ)user‬ثٔ ئّٔجبً ثگبت ٗٓك (‪)ls, cd, vi‬‬ ‫ٗ مۆٍٔڵێل‬ ‫پرۆگراٍی دینٔ‪ ،‬ثٔاڵً ّٕٔذێل جبر دٓضێت (‪ )user process‬مبری تێجنرێت ٗ‬ ‫ثجێت‬ ‫ثٔ (‪. )system process‬‬

‫‪ 3.4‬چۆُ دٓت٘اّیِ پرۆسسٔمبّی سیستٍٔٔمٔ ثجیْیِ؟‬

‫ىێرٓدا چّٔذ فٔرٍبّێل ٗاتٔ (‪)command‬ێل ثٔمبردٕٓێْرێت ثۆ ٍٔثٔستی‬ ‫دیبری مردّی‬ ‫پرۆسسٔمبُ ‪ ،‬ئًٔ فٔرٍبّبّٔ ىٔالیُٔ ثٔڕێ٘ثٔری سیستٍٔٔمٔ( ‪system‬‬ ‫‪ )administrator‬زۆر‬ ‫ثٔمبر دێت‪ .‬ئٔٗ فٔرٍبّبّٔش ثریتیِ ىٔ (‪ ٗ )ps, top, pstree‬چٔ ّذ مۆٍٔ ڵێنی‬ ‫دینٔ ‪.‬‬

‫‪19‬‬

‫پێص ئٔٗٓی چۆّیٔتی ثٔمبرٕێْبّی ئًٔ فٔرٍبّبّٔ ثزاّیِ‪ ،‬پێ٘یستٔ چّٔذ‬ ‫زاّیبریٔك دٓرثبرٓی‬ ‫ثّ٘ٗی پرۆسسٔمبُ ثزاّرێت ىٔ سیستٍٔذا‪ .‬ئٔ ٗ زاّیبریبّٔش ثریتیِ ىٔ‪:‬‬ ‫(‪ّٕٔ :)Life Time‬ذێل ىٔ پرۆسسٔمبُ ثۆ مبتێنی دیبرینراٗ دٓژیِ پبضبُ ىّٔبٗ‬ ‫دٓچِ یبُ دٍٓرُ‬ ‫ثۆ َّّ٘ٗٔ (‪ ٗ )ls, cd, pwd, cp‬مۆٍٔڵێنی تر‪ ،‬مٔ ئٍٔبّٔ ثٔ فٔرٍبُ‬ ‫(‪ )commands‬دادّٓرێِ‪.‬‬ ‫ثٔاڵً ّٕٔذێل ىٔٗ پرۆسسبّٔ ثۆ ٍبٗٓیٔمی زۆر دٓژیِ ٗاتٔ ىٔ مبتی‬ ‫داگیرسبّذّی سیستٍٔٔمٔ‬ ‫تبٗٓم٘ م٘ژاّذّٔٗٓی مبر دٓمٔ ُ‪ّٕٔ ،‬ذێل جبر ثٔڕی٘ثٔر (‪)Admin‬ی‬ ‫سیستٍٔٔمٔ ٕٔڵذٓستێت‬ ‫ثٔ م٘ضتْی پرۆسسێل ثٔ ثٔمبرٕێْبّی فٔرٍبّی ‪. kill‬‬ ‫َّّ٘ٗٔضیبُ ٗٓك (‪. )cron ٗweb server, FTP server‬‬ ‫(‪ ٍٕٗ٘ٔ :)Process ID PID‬پرۆسسێل ژٍبرٓیٔمی پێذٓدرێت ىٔمبتی‬ ‫داگیرسبّذّی‬ ‫سیستٍٔٔمٔ‪ ،‬ثێگٍ٘بُ ئٔٗ ژٍبرٓیٔ ىٔ پرۆسسێنٔٗٓ ثۆ پرۆسسێنی تر جیبٗازٓ‪ .‬ثۆ‬ ‫َّّ٘ٗٔ‬ ‫‪ .1‬یٔمسبّٔ ثٔ (‪)PID‬ی ‪. Init‬‬ ‫(‪ ٍٕٗ٘ٔ :)User ID and Group ID‬پرۆسسێل ىٔ سیستٍٔٔمٔ ىٔ الیُٔ سیستًٔ‪،‬‬ ‫(‪ )user‬یبُ (‪ ٓٗٓ)group‬دٓمٔٗێتٔ مبر‪.‬‬ ‫(‪ :)Parent processes‬یٔمًٔ پرۆسس ىٔالیُٔ (‪ )Kernel‬دێتٔمبر‪ ،‬پێی‬ ‫دٓٗ​ٗترێت (‪ )init‬پرۆسس‬ ‫مٔ ثٔ سٔرگٔٗرٓی ٍٕٔ٘ٗ پرۆسسٔمبّٔ دادّٓرێت‪ .‬ئًٔ پرۆسسٔ چّٔذ‬ ‫پرۆسسێنی تر درٗ​ٗست دٓمبت‬ ‫یبُ ىٔ ڕێگٔیبّٔٗٓ درٗ​ٗست دٓثێت‪ ،‬پێیبُ دٓٗترێت (‪ٗ )Child processes‬اتٔ‬ ‫پرۆسسٔ ٍْذاڵٔمبُ‬ ‫مٔ ٕٔر یٔمێنیبُ سیفٔتی تبیجٔتی خۆی ٕٔیٔ ٗ سیفٔتی داینیطی دٓضێت‬ ‫ٕٔڵگرتجێت ‪.‬‬

‫‪20‬‬

‫(‪ ٍٕٗ٘ٔ :)Parent process ID‬پرۆسسێل مٔ پرۆسسێنی تر درٗ​ٗست دٓمبت‪،‬‬ ‫پێی دٓٗترێت‬ ‫پرۆسسی دایل ٗ ٕٔر یٔمێنیبُ (‪ )PID‬ێنی تبیجٔتی خۆی ٕٔیٔ‪.‬‬ ‫(‪ ٍٕٗ٘ٔ :)Environment‬پرۆسسێل قیَٔتێنی تبیجٔتی ىٔ گۆڕاٗ (‪)variables‬‬ ‫ٕٔڵگرت٘ٓ مٔ‬ ‫ئٍٔٔش (‪ )environment‬ثۆ پرۆسسٔمٔ درٗست دٓمبت‪.‬‬ ‫مۆٍٔڵێل فٔرٍبُ دٓستْیطبُ مرا مٔ ثریتی ثُ٘ٗ ىٔ (‪)ps, pstree, top‬‬ ‫ئٍٔبّٔش‬ ‫ثٔمبر دٕٓێْرێت ثۆ زاّیْی زاّیبری سٔثبرٓت ثٔ سیستٍٔی (‪.) UNIX/Linux‬‬ ‫ٕٔ ر یٔمێل ىًٔ پرۆگراٍبّٔ دٓت٘اّرێت ثٔ تّٖٔب یبُ ىٔگٔڵ (‪)option‬ێل‬ ‫ثٔمبرثٖێْرێت‬ ‫تبٗٓم٘ٗ زاّیبری پڕۆسس زیبتر ثذات ثٔ دٓستٔٗٓ‪.‬‬ ‫َّّ٘ٗٔی ثٔمبرٕێْبّی فٔرٍبّٔمبُ(‪ )commands‬ثٍٔطێ٘ٓیٔ دٓثێت ‪:‬‬ ‫> ‪ps -< option‬یبُ > ‪ pstree -< option‬یبُ > ‪top -< option‬‬ ‫چۆّێتی ثٔمبرٕێْبّی فٔرٍبّی ‪: ps‬‬ ‫ىٔ (‪)command prompt‬ی مۆّسۆڵٔمٔدا دٓت٘اّرێت ‪ ps‬ثٔ تّٖٔب یبُ ىٔگٔڵ‬ ‫(‪ )option‬ێل‬ ‫ثْ٘سرێت ‪ .‬ثێگٍ٘بُ (‪ٓ)option‬مبُ مۆٍٔڵێل زاّیبری زیبتر دٓدات ثٔ دٓستٔٗٓ‬ ‫مٔ گٔىێل س٘ٗد ثٔخطِ‪.‬‬ ‫ئٔٗ (‪)option‬أّی مٔ زۆر ثٔمبردٕٓێْرێِ ىٔگٔڵ فٔرٍبّی ‪ ps‬ثریتییِ ىٔ‪:‬‬ ‫‪ a‬ثٔ ً ضێ٘ٓیٔ دّٓ٘سرێت ‪ : ps –a‬ئٔ ً فٔرٍبّٔ ثٔ (‪)option‬مٔٗٓ مۆٍٔڵێل‬‫زاّیبری‬ ‫سٔ ثبرٓت ثٔٗ پرۆسسبّٔی مٔ ىٔ الیُٔ ثٔمبرٕێْٔرٓمبّی سیستٍٔٔمٔ یبُ‬ ‫پرۆسسٔمبّی (‪ )terminal‬مٔ دٓردٓخبت‪.‬‬ ‫‪ f‬مٔ ثٔ ضێ٘ٓی ‪ ps –f‬دّٓ٘سرێت‪ :‬ئًٔ فٔرٍبّٔ مۆٍٔڵێل زاّیبری گرّگ ىٔسٔر‬‫(‪ٗ ، )Process family tree‬اتٔ داینی (‪ٍْ ٗ )process‬ذاڵی ‪ processes‬مبُ‬ ‫ّیطبُ دٓدات‪.‬‬ ‫‪ l-‬مٔ ثٔضێ٘ٓی ‪ ps -l‬دّٓ٘سرێت ‪ :‬ثٔضێ٘ٓی ‪ long format‬گٔىێل زاّیبری‬

‫‪21‬‬

‫ٗٓك (‪ٗ )parent process, process ID, priority‬مۆٍٔڵێنی دینٔ دٓدات ثٔ‬ ‫دٓستٔٗٓ‪.‬‬ ‫‪ u‬مٔ ثٔضێ٘ٓ ی ‪ ps –u‬دّٓ٘سرێت‪ :‬مۆٍٔڵێل زاّیبری ٗٓك (‪ٗ )username‬‬‫پرۆسسی ٗ‬ ‫مبتی درٗست ثّ٘ٗی پرۆسسٔمٔ‪.‬‬ ‫‪ x‬مٔ ثٔضێ٘ٓ ی ‪ ps –x‬دّٓ٘سرێت‪ :‬ئًٔ (‪ ٓ )option‬مۆٍٔڵێل زاّیبری سٔثبرٓت‬‫ثٔٗ‬ ‫پرۆسسبّٔی مٔ سٔر ثٔ (‪ )terminal‬مٔ ّییٔ دٓستْیطبُ دٓمبت‪.‬‬ ‫دٓضێت مٔ مۆٍٔڵێل (‪ )option‬ىٔ یٔك فٔرٍبّذا ثٔمبر ثٖێْرێت‪ ،‬ثۆ َّّ٘ٗٔ‬ ‫دٓت٘اّرێت ثْ٘ٗسرێت‬ ‫‪ ps -aux‬ىٔ مۆّسۆڵی سیستٍٔذا مٔ ئًٔ زاّیبریبٍّٔبُ سٔثبرٓت ثٔ‬ ‫پرۆسسٔمبُ دٓست دٓمٔٗێت‪:‬‬ ‫‪COMMAND‬‬

‫‪START TIME‬‬

‫‪STAT‬‬

‫‪USER PID %CPU %MEM VSZ RSS TTY‬‬

‫]‪init [3‬‬

‫‪0:04‬‬

‫‪14:14‬‬

‫‪S‬‬

‫?‬

‫]‪[ keventd‬‬

‫‪0:00‬‬

‫‪14:14‬‬

‫‪SW‬‬

‫?‬

‫‪0‬‬

‫]‪[kapmd‬‬

‫‪0:00‬‬

‫‪14:14‬‬

‫‪SW‬‬

‫?‬

‫‪0‬‬

‫‪0‬‬

‫]‪0:00 [ksoftirqdCPU‬‬ ‫‪0:00‬‬ ‫]‪[bdflush‬‬

‫‪14:14‬‬ ‫‪14:14‬‬

‫‪SWN‬‬ ‫‪SW‬‬

‫?‬ ‫?‬

‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬

‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬

‫‪0.0‬‬ ‫‪0.0‬‬

‫‪0:00‬‬

‫‪14:14‬‬

‫‪SW‬‬

‫?‬

‫‪0‬‬

‫‪0‬‬

‫‪0.0‬‬

‫]‪[kswapd‬‬

‫‪2.2‬‬

‫‪1‬‬

‫]‪[Root‬‬

‫‪1308 484‬‬

‫‪0.1‬‬

‫‪0‬‬

‫‪0.0‬‬

‫‪0.0‬‬

‫‪2‬‬

‫]‪[Root‬‬

‫‪0.0‬‬

‫‪0.0‬‬

‫‪3‬‬

‫]‪[Root‬‬

‫‪0.0‬‬ ‫‪0.0‬‬

‫‪4‬‬ ‫‪9‬‬

‫]‪[Root‬‬ ‫]‪[Root‬‬

‫‪0.0‬‬

‫‪[Root] 5‬‬

‫ىێرٓدا ثٔ ثٔمبرٕێْبّی فٔرٍبّی ‪ ps –aux‬مۆٍٔڵێل زاّیبری دٓرثبرٓی ٕٔر‬ ‫یٔمێل ىٔ پرۆسسٔمبّی‬ ‫سیستٍٔٔمٔ‪ٓٗ ،‬ك (‪ ٗ )init, keventd, kapmd,kswapd‬مۆٍٔڵێنی تر ثٔر چبٗ‬ ‫مٔٗت‪.‬‬

‫‪22‬‬

‫‪ 4.4‬چۆّێتی ثٔمبرٕێْبّی فٔرٍبّی (‪: )pstree‬‬

‫(‪ )pstree‬فٔرٍبّێنی دینٔیٔ‪ ،‬مٔ ثٔمبردٕٓێْرێت ثۆ ٍٔثٔستی زاّیبری زاّیِ‬ ‫سٔثبرٓت ثٔ‬ ‫پرۆسسٔمبّی سیستٍٔٔمٔ‪.‬‬ ‫س٘ٗدی (‪ )pstree‬زیبتر ىٔٗٓدایٔ مٔ دٓت٘اّرێت پرۆسسی دایل ىٔگٔڵ پرۆسسی‬ ‫ٍْذاڵ‬ ‫ٗاتٔ (‪ )child process‬دٓستْیطبُ ثنرێت‪.‬‬ ‫ئًٔ فٔرٍبّٔ مۆٍٔڵێل (‪ )option‬ی ٕٔیٔ مٔ ىٔگٔڵیذا ثٔمبردٕٓێْرێت‪،‬‬ ‫ئٔٗأّش ثریتیِ ىٔ‪:‬‬ ‫‪ p‬مٔ ثٔضێ٘ٓی ‪ pstree –p‬دّٓ٘ٗسرێت‪ :‬دٓت٘اّرێت (‪)PID‬ی ٕٔر پرۆسسێل‬‫پیطبُ ثذات مٔ‬ ‫ئٍٔٔش س٘ٗدێنی تبیجٔتی خۆی ٕٔیٔ‪.‬‬ ‫‪ h‬مٔ ثٔضێ٘ٓی ‪ pstree –h‬دّٓ٘سرێت‪ :‬ئًٔ فٔرٍبّٔ پرۆسسٔمبّی دایل‬‫(‪)Highlight‬‬ ‫دٓمبت ٗ پرۆسسٔمبّی تریص دٓستْیطبُ دٓمبت‪.‬‬ ‫چٔ ّذ (‪)option‬ێنی تر ُٕٔ مٔ ثٔمبردٕٓێْرێِ ىٔگٔڵ ‪َّّٔٗ٘ ، pstree‬یبُ ٗٓك‬ ‫‪ ٗ c, -G, -a-‬مۆٍٔڵێنی تر‪.‬‬

‫‪ 5.4‬چۆّێتی ثٔمبرٕێْبّی فرٍبّی (‪: )top‬‬

‫(‪ ، )top‬فٔرٍبّێنی ترٓ‪ ،‬مٔ ثٔمبردٕٓێْرێت ثۆ زاّیْی زاّیبری سٔثبرٓت ثٔ‬ ‫پڕۆسسٔمبّی سیستَی (‪ .)UNIX/Linux‬ئًٔ فٔرٍبّٔ زۆر ثٔس٘ٗدٓ ثۆ ئٔٗ‬ ‫مٔسبّٔ ی پرۆگراً‬ ‫دّٓ٘ٗسِ چّ٘نٔ ثٔ ثٔمبرٕێْبّی ئًٔ فٔرٍبّٔ دٓت٘اّرێت ثزاّرێت چّٔذ ىٔ‬ ‫(‪ )CPU‬یبُ‬ ‫(‪ )memory resource‬ثٔمبردٕٓێْرێت ٗ یبُ چّٔذ ىٔ (‪)resource‬ی سیستٍٔٔ‬ ‫ثٔمبر ٕبت٘ٗٓ‪.‬‬ ‫ئٔٗٓی زۆر گرّگٔ ئٔٗٓیٔ مٔ ٍٕٔ٘ٗ گۆڕاّنبریٔمبُ پیطبُ دٓدات ىٔ مبتێنذا‬

‫‪23‬‬

‫مٔ (‪ )update‬ڕٗ​ٗ دٓدات‪.‬چّٔذ (‪)option‬ێنی تری ٕٔیٔ مٔ ثٔمبردٕٓێْرێت‪،‬‬ ‫ىٔٗأّ‪ّٕٔ ٗ b –d, -I, -n, -s- :‬ذێنی تر‪.‬‬ ‫ىٔ سیستٍٔی (‪ )UNIX/Linux‬دا‪ ،‬ئٔگٔر ‪ّٔ user‬یزاّی فٔرٍبّێل یبُ (‪)option‬‬ ‫ی فٔرٍبّێل ثۆ‬ ‫چ ٍٔثٔستێل ثٔمبردێت‪ ،‬ئٔٗا دٓت٘اّرێت فٔرٍبّێنی تر ثٔمبر ثێْێت مٔ پێی‬ ‫دٓٗترێت (‪.)man‬‬ ‫ئًٔ فٔرٍبّٔ ٗاتٔ (‪ )man‬ثًٔ ضێ٘ٓیٔ ثٔمبر دێت ‪man pstree ، man ps( :‬‬ ‫یبُ ‪)man top‬‬ ‫یبُ ٕٔر فٔرٍبّێنی تر ثێت ىٔسٔر سیستَی (‪ ، )UNIX/Linux‬ثًٔ ضێ٘ٓیٔ‬ ‫دٓثێت‬ ‫> ‪. man < command-name‬‬

‫‪ 6.4‬جیبٗازی چییٔ ىٔ ّێ٘اُ پرۆسس (‪ٗ )Process‬‬ ‫(‪ )Daemon‬؟‪:‬‬

‫ئٔٗٓی ڕاستی ثێت ٕٔردٗ​ٗمیبُ پرۆسسِ ثٔاڵً (‪ )daemon‬پرۆسسێنٔمٔ زیبتر‬ ‫ىٔ ث٘اری‬ ‫ڕایٔڵٔدا(‪ )Network‬ثٔمبردێت ثٔاڵً پرۆسسٔمبّی تر زیبتر (‪. ُ )local‬‬ ‫ثٔٗاتبیٔمی تر‪ ،‬ئٔٗ‬ ‫پرۆسسٔی مٔ ىٔ ث٘اری رایٔڵٔدا ثٔمبردێت دٓٗترێت (‪. )daemon‬‬

‫‪ 7.4‬مبری (‪ )signal‬چییٔ ىٔسٔر پرۆسسٔمبُ؟‬

‫ٕٔر پرۆسسێنل مٔ ىٔسٔر سستٍٔٔمٔ مبر دٓمبت گ٘ێ ىٔ مۆٍٔڵێل (‪)signal‬‬ ‫دٓگرێت ٗ‬ ‫گ٘ێگریبُ دٓثێت‪ .‬ئًٔ جۆرٓ (‪ )signal‬أّ ّٕٔذێنیبُ ىٔ الیُٔ (‪)kernel‬ی‬ ‫سیستٍٔٔمٔٗٓ‬ ‫دٓردٓچێت ٗ ّٕٔذێنی تریبُ ىٔ الیُٔ (‪ ٓٗٓ)user‬دٓردٓچێت ثٔ ثٔمبرٕێْبّی‬ ‫مۆٍٔڵێل فٔرٍبُ‪.‬‬

‫‪24‬‬

‫ّزینٔی ‪ 30‬جۆر (‪ )signal‬ثٔمبردٕٓێْرێت ىٔ سیستٍٔی (‪)Linux‬دا‪ ،‬ثٔاڵً‬ ‫ئٔٗأّی مٔ زۆر‬ ‫گرّگِ ٗ ضبیّٔی ثبسِ ثریتیِ ىٔ ‪ٕٔ . )HUP,INT,KILL,TERM,TSTP( :‬ر‬ ‫یٔمێل ىٍٔبّٔ‬ ‫ژٍبرٓیٔمی تبیجٔتی خۆی ٗٓردٓگرێت مٔ ثٔمبر دٕٓێْرێت ثۆ ئٔٗٓی مبری‬ ‫پێ٘یست ثنبت‪.‬‬ ‫دٓت٘اّرێت ثًٔ ضێ٘ٓیٔ پۆڵیْیبُ ثنٔیِ‪:‬‬ ‫ٗاتبمٔی‬

‫ژٍبرٓی ‪ signal‬جۆری سیگْبڵٔمبُ (‪)signals‬‬ ‫‪1‬‬

‫ثۆ ث٘اری م٘ژأّٗٓ ثٔمبردێت‪،‬‬

‫‪HUP‬‬

‫ٗٓك م٘ژأّٗٓی ‪. modem‬‬ ‫ئٍٔٔیبُ زیبتر ثٔمبردێت‬ ‫‪2‬‬

‫مٔ (‪ )Ctrl-c‬ثۆ ٗٓستبّذّی پرۆگراٍێل‪.‬‬

‫‪INT‬‬

‫ٗٓپێی دٓٗترێت (‪. )Interrupt‬‬ ‫‪9‬‬

‫‪ Kill‬مٔ فٔرٍبّێنٔ ثٔمبردێت ثۆ‬

‫‪KILL‬‬

‫م٘ضتْی پرۆگرأٍمبُ‪.‬‬ ‫ٗٓستبّی پرۆگراٍێل ‪ ،‬ىٔسٔرخۆیی‬

‫‪15‬‬

‫‪TERM‬‬

‫(‪ )Ctrl-z‬ثٔ مبردێت ثۆ ئٔٗٓی پرۆسس‬

‫‪18‬‬

‫‪TSPT‬‬

‫ث٘ٓستێت ٗ ثچێتٔ (‪. ٓٗٓ)background‬‬

‫‪ 8.4‬چۆُ فٔرٍبّی (‪ )KILL‬ثٔمبردێت؟‬

‫(‪ٓٗ ، )kill‬ك فٔرٍبّێل ثٔمبردێت دێت ثۆ م٘ضتْی ٕٔر پرۆسسێل یبُ ٕٔر‬ ‫(‪)daemon‬ێل‬ ‫ىٔسٔر سیستٍٔی (‪ )UNIX/Linux‬دا‪ .‬ئٍٔٔش س٘دێنی گرّگی ٕٔیٔ چّ٘نٔ‬ ‫ئٔگٔر‬ ‫پرۆسسێنی زۆر ثٔمبر ثٖێْرێت ئٔٗا ‪ CPU‬زۆر ثٔمبر دێت ٗ چبالمی سیستٍٔٔمٔ‬ ‫مًٔ دٓثێتٔٗٓ‪.‬‬

‫‪25‬‬

‫ىٔ الیٔمی ترٓٗٓ‪ ،‬داگیرسبّذّی مۆٍٔڵێل پرۆسس مٔ ثٔمبرّٕٔێْرێت دٓثێتٔ‬ ‫ٕۆی درٗ​ٗست‬ ‫ثّ٘ی مێطٔی ‪ security‬ىٔ سیستٍٔٔمٔدا‪ ،‬ثۆیٔ ثٔ ثبش دٓزاّرێت مٔ ئٔ ٗ‬ ‫پرۆسسبّٔی‬ ‫ثٔ مبر ّبیُٔ ثن٘ژرێِ یبُ دأّگرسێِ‪.‬‬ ‫‪kill -9‬‬ ‫ثێگٍ٘بُ ئٔ ً پڕۆسسبّٔ ثۆ ئٔٗٓی‬ ‫‪kill -15‬‬ ‫ىٔ ّبٗ ثچِ پێ٘یستبُ ثٔ (‪ٕٔ )PID‬یٔ‬ ‫– ‪kill‬‬ ‫مٔ ئٍٔٔش ثٔ ثٔمبرٕێْبّی (‪ )ps‬یبُ‬ ‫‪KILL‬‬ ‫(‪ )Pstree‬یبُ (‪ )top‬دێتٔ دی‪.‬‬

‫‪ 9.4‬پێطّٔگی ٗاتٔ(‪ )Priority‬ی پرۆسسٔمبُ !‬

‫ٍٕٔ٘ٗ پرۆسسێل پێطّٔگیٔمی خۆی ٕٔیٔ مٔ دٓردٓثڕرێت ثٔ ضێ٘ٓی ژٍبرٓ ىٔ‬ ‫مبتێنذا‬ ‫فٔرٍبّی (‪ ٗ )ps –l‬دّٓ٘سرێت ىٔژێر ىیستی (‪ )PRI‬دا‪.‬‬ ‫پێطّٔگی ثٔمبردٕٓێْرێت ثۆ ئٔٗٓی ڕێگٔ ثذرێت چ پرۆسسێل (‪ )execute‬ثنرێت‬ ‫ىٔ پێطب‬ ‫ىٔ الیُٔ (‪ )CPU‬ىٔ مبتێنی دیبری مراٗا‪.‬‬ ‫ثٔ اڵً ئبیب دٓت٘اّرێت پێطّٔگی ثگۆرێت؟ ثٔ ڵێ دٓ ت٘اّرێت ثٔ ثٔمبرٕێْبّی‬ ‫فٔرٍبّی‬ ‫(‪ .)nice‬ثۆ زاّیبری زیبتر (‪ )man nice‬ثْ٘ٗسٔ ىٔ مۆّسۆڵی سیستَٔمٔ تبٗٓم٘ٗ‬ ‫زاّیبری‬ ‫زیبتری ىێ ثنۆڵرێتٔٗٓ‪.‬‬

‫‪26‬‬

‫‪ 10.4‬پ٘ٗختٔی پرۆسس ىٔ سیستٍٔی ىیْ٘کسذا‪:‬‬

‫ٍٕٔ٘ٗ سیستٍٔێل ىٔ مۆٍٔڵێل پرۆگراٍی سیستًٔ پێنٖبت٘ٗٓ مٔ پێیبُ دٓٗترێیت‬ ‫پرۆسس‪،‬‬ ‫ئًٔ پرۆسسبّٔ ت٘اّبی مبرپێنردّی سیتٍٔٔمٔیبُ ٕٔیٔ‪ّٕٔ .‬ذێل ىًٔ پرۆسسبّٔ‬ ‫ىٔ‬ ‫مبتی داگیرسبّذّی سیستٍٔٔمٔ دٓمّٔٗٔ مبر ٗ ّٕٔذێنی تریبُ دٓثێت ىٔ‬ ‫الیُٔ (‪ٓٗٓ)user‬‬ ‫ثنّٔٗٔ مبر‪ .‬ئًٔ پڕۆسسبّٔ دٓضێت مبری (‪ )local machine‬ثگرێْٔ ئٔستۆ ٗٓ‬ ‫یبُ‬ ‫دٓضێت مبری ڕایٔڵٔ ثگرێتٔ ئٔستۆ ٗٓك (‪ )daemon‬ێل ىٔ سیستَٔمٔدا‪ .‬چّٔذ‬ ‫فٔرٍبّێل‬ ‫ُٕٔ مٔ مبری زاّیبری ثٔخطیْی پڕۆسسٔمبُ دٓگرّٔ ئٔستۆ ٗٓك ( ‪ps, pstree,‬‬ ‫‪ . )top‬ىٔ‬ ‫ٍٕٔبُ مبتذا ٕٔر پرۆسسێل مۆٍٔڵێل زاّیبری دٓدات ثٔدٓستٔٗٓ ٗٓك‬ ‫(‪ )PID, USER, GROUP ID‬مۆٍٔڵێنی دینٔی تر‪ّٕٔ .‬ذێل زاّیبری ٗٓك‬ ‫(‪ )PRI‬مٔ‬ ‫دٓت٘اّرێت ثگۆڕێت ثٔ ثٔمبر ٕێْبّی فٔرٍبّی (‪. )nice‬‬

‫‪27‬‬

‫‪ 5‬داثەش کراٗەکبّی ىیْ٘کس ‪:‬‬ ‫‪ 1.5‬داثەضکراٗی دێجیبُ )‪: (Debian‬‬ ‫‪ 1.1.5‬پێطەکیەک ىەسەر دێجیبُ ‪:‬‬ ‫دێجیبُ جۆرێکی تری سیستەٍی کبرگێڕی کۆٍپی٘تەرە یەکێکە ىە داثەضکردّەکبّە‬ ‫گّ٘جبٗەکبّی ىیْ٘کس ‪ ،‬کە ىە داٗاّبٍەی خۆڕا ٗ سەرچبٗە کراٗە ىە ژێر‬ ‫گْ٘‪/‬ىیْ٘کس ٗ ٕەّذێک داٗاّبٍەی خۆڕا ‪ .‬ضێ٘ازی سەرەکی دێجیبُ (گْ٘‪/‬ىیْ٘کس)‬ ‫‪ّ ٗ LINUX-KERNEL‬ەرٍەکباڵی گْ٘ ثەکبردەثبت‪ٗ ،‬ە ىەگەڵ ثاڵٗکردّەٗەیذا‬ ‫ٕەزارەٕب داٗاّبٍەی ىەگەڵذایە ثۆ ثەکبرٕێْبُ ئبٍبدەُ ‪ ،‬دێجیبُ ثەٗە ّبسراٗە‬ ‫کە زۆر ثەستراٗە ثە سیستەٍی یّ٘ێکس ٗە ٕەرٗەٕب دێجیبُ دەت٘اّرێت‬ ‫ثەکبرثٖێْرێت ٗەک ڕٗ​ٍٗێز یبُ سیستەٍی سێرڤەر ‪ .‬دێجیبُ خبٗەّی‬ ‫دەٗڵەٍەّتریِ سەرچبٗە‪ ٙ‬گ٘رزەیە‪ .‬کەگ٘رزەی ‪ٗ deb.‬اتب ‪debian package‬‬ ‫ثەکبردەثبت‪.‬‬

‫‪ 2.1.5‬ڕیکخستِ ‪:‬‬ ‫دێجیبُ ثەڕێ٘ەدەثرێت ثە پێی دەست٘ٗر(ٕەر ضەش ٍبّگ جبرێک ىەڕێگبی‬ ‫سیستەٍی ٕەڵجژاردّی زۆر تۆکَەٗە ىەسەر ّێتەٗە ثەڕێ٘ثەرێکی ثۆ‬ ‫دەستْیطبّذەکرێت) کە ئەٍەش ثڕیبر دەدات کە ضێ٘ازی ثەڕێ٘ەثردّی پرۆژەکە‬ ‫چۆُ ثێت ٗ ثە ّ٘ٗسیِ دەری دەخبت کە ئبٍبّج ىە پرۆژەکە ثریتیە ىە‬ ‫گەضەپێکردُ ثە سیستەٍی کبرپێکردّی سەرثەخۆ ‪ .‬دێجیبُ داٍەزرا ىەالیەُ یبُ‬ ‫ٍەردۆک ىەسبڵی ‪ٗ ،1993‬ەڵی ٕەّ٘ٗکە ٕەزارەٕب کەسی خۆثەخص ىە ٕەٍ٘ٗ‬ ‫ٗاڵتبّی جیٖبُ گەضەپێذاُ ٗ داڕێژەریِ‪ٕ .‬ەرٗەٕب ىەالیەُ چەّذ کۆٍپبّیبیەک‬ ‫(ثێقبزاّج)ىە ٕەٍ٘ٗ جیٖبُ پەخطذەکرێت ‪ .‬گرّگی ئەً داٗاّبٍبیبّە ئەٗەیە ثۆ‬

‫‪28‬‬

‫ئبٍبّجی گطتی ثەکبردێت ‪ .‬ئەٗەی ئەً سیستەٍەی زۆر ثەرثاڵٗکردٗ​ٗە‬ ‫(سەقبٍگیری‪ ،‬پبراستِ‪ ،‬تّ٘ذٗ​ٗتؤه ٗ خۆگّ٘جێْەرە)‪ٕ .‬ەرٗەٕب ّەىکبّیبُ ثەٕیچ‬ ‫کۆٍپبّیب ٗ دەسەاڵت ٗ دەزگبیەکەٗە ٗای ىەً پڕۆژەیە کردٗ​ٗە کەٕەرگیز‬ ‫ثەردەستی فرۆضتْەٗە ٗ خبٗەّگۆڕیِ ّەثێتەٗە‪ٗ .‬ە ٕەرٗەٕب ‪ ،‬پرۆژەی دێجیبُ‬ ‫زۆر سەرثەخۆیە ‪ٗ ،‬ە پطتی٘اّی ّبکرێت ىە الیەُ کۆٍپبّیبّیەکەٗە ٗەک‬ ‫داثەضکردّەکبّی تری ىیْ٘کس ٗەک ‪، Opensuse ,mandriva ،Ubuntu‬فێذٗرا‪.‬‬ ‫ثڕی تێچ٘ٗی دێجیبُ ی ‪ٍ ٣٨٢( ٠.٤‬يیۆُ ٕێڵ کۆد)ـی ىە خۆ دەگرت ثە ّزیکەیی‬ ‫‪ ٣٢‬ثيیۆُ دۆالری ئەٍریکی تێچ٘ٗ‪ ،‬ثە ثەکبرٕێْبّی ٍۆدێيی کۆکۆٍۆ ‪ٗ ،‬ە ىە ‪ ٣‬ی‬ ‫ئەپریڵی ‪ٍ ٠٤( ٣٤٤٢‬يیۆُ ٕێڵ کۆد)ـی ثەرٕەً ٕێْب کە ئەٍیص ٕەر ٍۆدێيی‬ ‫کۆکۆٍۆ ی ثەکبرٕێْب کە ئەٍیص ‪ٍ ٨٣٢‬يیۆُ دۆالری ئەٍریکی تێچ٘ٗ ثۆ‬ ‫گەضەپێکردّی‪.‬‬

‫‪ 3.1.5‬داثەضکراٗەکبّی دێجیبُ ‪:‬‬ ‫دێجیبُ زۆر داثەضکردّی تری ىیْ٘کس ٕەیە کە ىەسەر ئەٍەٗە ثْبغەیبُ گرت٘ٗە‬ ‫ٗەک٘ ‪Ubuntu, MEPIS, Dreamlinux, Damn Small Linux, Xandros,‬‬ ‫‪ Knoppix, BackTrack, Linspire, sidux, Kanotix, Parsix‬کە ٕەّذێکیبُ‬ ‫ىەڕٗ​ٗی ّبٗثبّگ ٗ تەضەّەٗە ىە دێجیبُ خۆی ثەّبٗثبّگترُ‪ .‬ئەٍەش زۆرکبت ثە‬ ‫قبزاّج ٗ ٍبیەی ضبّبزی دەگەڕێتەٗە ثۆ پڕۆژەی دێجیبُ‪.‬‬

‫‪29‬‬

‫‪ 4.1.5‬ثەڕێ٘ەثەراّی پرۆژە ‪:‬‬ ‫‪ .٣ ‬یبُ ٍەردۆک (‪ ٣٢٢٢‬ثۆ ‪( )٣٢٢١‬داٍەزرێْەری پرۆژەی دێجیبُ)‪.‬‬ ‫‪ ٣ ‬ثرٗس پێرێْس (‪ ٣٢٢١‬ثۆ ‪.)٣٢٢١‬‬ ‫‪ .٢ ‬یبُ جبکسۆُ (‪.)٣٢٢٨‬‬ ‫‪ٗ .٠ ‬یچێرت ئەکێرٍبُ (‪ ٣٢٢٢‬ثۆ ‪.)٣٤٤٣‬‬ ‫‪ .٤ ‬ثێِ کۆڵیْس (‪ ٣٤٤٣‬ثۆ ‪.)٣٤٤٣‬‬ ‫‪ .١ ‬داڵ گبرثی (‪ ٣٤٤٣‬ثۆ ‪.)٣٤٤٢‬‬ ‫‪ٍ .١ ‬برتِ ٍیکڵَبیەر (‪ ٣٤٤٢‬ثۆ ‪.) ٣٤٤٤‬‬ ‫‪ .٨ ‬ثراّذُ ڕۆثْسِ (‪ ٣٤٤٤‬ثۆ ‪.)٣٤٤١‬‬ ‫‪ .٢ ‬ئەّتۆّی تبّٗس (‪ ٣٤٤١‬ثۆ ‪.)٣٤٤١‬‬ ‫‪ .٣٤ ‬سبً ٕۆکیڤبر (‪ ٣٤٤١‬ثۆ ‪.)٣٤٤٨‬‬ ‫‪ .٣٣ ‬ستیڤ ٍکیْتبیر (‪ ٣٤٤٨‬تب ئێستب )‪.‬‬

‫‪ 5.1.5‬تبیجەتَەدّیەکبّی ‪:‬‬ ‫تبیجەتییەکی گرّگی دێجیبُ ئەٗەیە کە ثەکبرٕێْەر ٕەڵجژاردّی زۆری‬ ‫(‪ )options‬ىەثەر دەستذایە‪ٗ .‬ەضبّی ئێستبی ‪ ١.٤‬زیبتر ىە ‪ٕ ٣٢‬ەزار گ٘رزە ىە‬ ‫خۆ دەگرێت ثۆ ‪ ٣٣‬جۆری ئەّذازەی کۆٍپی٘تەر ‪ ،‬ئەً ئەّذازاّەش ثْیبت ّراُٗ‬ ‫ىەژێر [‪ Intel/AMD] 32-bit/64-bit‬کە ئەً جۆراّەیبُ زۆر ثبُٗ ٗ ثەضێکِ کە‬ ‫جیب ّبکرێْەٗە ىە ‪. IBM , [zSeries] ,eServier‬تبیجەتَەّذییەکی تری گرّگی‬ ‫دێجیبُ ئەٗەیە کە ئبٍرازی ثەستْەٗەی گ٘رزەی ىەگەڵذایە کە ثە (‪)APT‬‬ ‫ّبسراٗە ‪ٗ ,‬ە کۆگبی پڕ ىە گ٘رزەی جۆراٗ جۆر ٗ ک٘اىیتی ثەرز ىە ثاڵٗکردّەٗە‪،‬‬ ‫ئەً کبراّەش ٗا دەکبت ّ٘ێکردّەٗەی ئەً سیستەٍە زۆر ئبسبُ ثێت ٗە ٕەرٗەٕب‬ ‫ثەستْەٗەی خۆکبر ٗ سڕیْەٗەی گ٘رزە‪ |thumb|128px|left| .‬ىۆگۆی ‪iceweasel‬‬ ‫‪30‬‬

‫ىەدێجیبُ ضێ٘ازی سەرەکی چەسپبّذّی دێجیبُ ٗا دەخ٘ازێت کە ڕٗ​ٍٗێزی‬ ‫‪ GNOME‬ثەکبر ثەریت ‪ ،‬کە داٗاّبٍەی گطتی ٗەک ‪( iceweasel‬کەٗەضبّذّی‬ ‫فبیەرفۆکسە ثۆ دێجیبُ‪ ،‬ئەٍەش ثەثۆّەی ٍيَالّیێی ٍبفی ىەثەرگرتْەٗەٗە‪،‬‬ ‫ىۆگۆی فبیەرفۆکس ثەکبرّبثەُ‪ ،‬ثەاڵً ٕەٍبُ تەکْیکە) ٗ ‪ OpenOffice‬ىەگەڵ‬ ‫‪ .Evolution‬خ٘ێْەری ‪ ،CD/DVD‬داٗاّبٍەی ٍ٘سیقی ٗ ڤیذیۆ ٗ ٗێْە‪ ،‬پیطبّذەری‬ ‫ٗێْە ٗ چبککردّی‪ ،‬پیطبّذەری پەڕەی ‪ٕ .PDF‬ەرٗەٕب دەت٘اّی ڕٗ​ٍٗێزەکبّی تری‬ ‫ٗەک ‪ KDEXfceLXDE‬ىە ڕێگەی دی ڤی دی یبُ جی دی دایبُ ثگریت‪ٕ ،‬ەٍ٘ٗ‬ ‫گۆرزەکبّیبُ ىەگەڵ دایە کە ‪ ٤‬دی ڤی دی ٗ زیبتر ىە ‪ ٢٤‬سی دی دەکبت‪ٗ .‬ە‬ ‫جۆری س٘ٗکەڵەش ٕەیە کە زۆر ىەٍبّە ثچ٘کترە‪ٕ ،‬ەر گ٘رزە پێ٘یستەکبّی تێذا‬ ‫ثەدی دەکرێت‪ .‬دەت٘اّی ٕەٍ٘ٗ گ٘رزەکبُ ىە ئیْتەرّێتەٗە داثگریت‪ ،‬یبُ ىە‬ ‫ثبزاڕ ثیکڕیت‪.‬‬

‫‪ٗ 6.1.5‬ەضبّەکبّی دێجیبُ ‪:‬‬ ‫ژٍبرە‬

‫ٗەضبُ )‪(version‬‬

‫ّبٗەکبُ‬

‫‪-٣‬‬

‫‪٣.٣‬‬

‫‪buzz‬‬

‫‪ ٣١‬ی ‪٣٢٢١ ١‬‬

‫‪-٣‬‬

‫‪٣.٣‬‬

‫‪Rex‬‬

‫‪ ٣٣‬ی ‪٣٢٢١ ٣٣‬‬

‫‪-٢‬‬

‫‪٣.٢‬‬

‫‪Bo‬‬

‫‪ ٤‬ی ‪٣٢٢١ ١‬‬

‫‪-٠‬‬

‫‪٣‬‬

‫‪hamm‬‬

‫‪ ٣٠‬ی ‪٣٢٢٨ ١‬‬

‫‪-٤‬‬

‫‪٣.٣‬‬

‫‪slink‬‬

‫‪ ٢‬ی ‪٣٢٢٢ ٢‬‬

‫‪-١‬‬

‫‪٣.٣‬‬

‫‪potato‬‬

‫‪ ٣٤‬ی ‪٣٤٤٤ ٨‬‬

‫‪-١‬‬

‫‪٢.٤‬‬

‫‪Woody‬‬

‫‪ ٣٢‬ی ‪٣٤٤٣ ١‬‬

‫‪-٨‬‬

‫‪٢.٣‬‬

‫‪Sarge‬‬

‫‪ ١‬ی ‪٣٤٤٤ ١‬‬

‫‪-٢‬‬

‫‪٠.٤‬‬

‫‪etch‬‬

‫‪ ٨‬ی ‪٣٤٤١ ٠‬‬

‫‪-٣٤‬‬

‫‪٤.٤‬‬

‫‪lenny‬‬

‫‪ ٣٠‬ی ‪٣٤٤٢ ٣‬‬

‫‪-٣٣‬‬

‫‪١.٤‬‬

‫‪squeeze‬‬

‫ض٘ثبتی ‪٣٤٣٤‬‬

‫‪31‬‬

‫ڕێکەٗتی ٗەضبّذُ‬

: ‫ چۆّیەتی کبرکردُ ىەگەڵ داٗاّبٍە‬7.1.5 : mysql ‫ داٍەزراّذّی‬: ‫ثۆ َّّ٘ٗە‬

apt-get install mysql-server :‫چۆّیەتی سڕیْەٗەی داٗاّبٍە‬

apt-get remove mysql-server : ‫ثۆ ّ٘ێکردّەٗە‬

apt-get update : Chmod ‫پێذاّی‬

chmod 755 /usr/local/Kurdish http://www.debian.org

:ُ‫ٍبڵپەڕی سەرەکی دێجیب‬

http://packages.debian.org/stable : ُ‫ىیستی گ٘رزەکبّی دێجیب‬

ُ‫ٗێْەیەکی ڕٗ​ٍٗێزی دێجیب‬

32

‫‪ 2.5‬داثەضکراٗی ئ٘ثّ٘ت٘ )‪(Ubuntu‬‬ ‫‪ 1.2.5‬پێطەکیەک ىەسەر ئ٘ثّ٘ت٘ ‪:‬‬ ‫(ئ٘ثّ٘ت٘ ‪( )Ubuntu‬سیستٍٔێنی مبرپێنردُ ‪)operating system‬ی پێطنٔٗت٘ٗٓ‪،‬‬ ‫مٔ ثٔ ٕبٗمبریی ثٔمبرٕێْٔراُ‪ ،‬ىٔسٔر ثٍْٔبی (گْ٘ ‪ /‬ىیْ٘مس) پێل ٕبت٘ٗٓ‪ .‬ئًٔ‬ ‫سیستٍٔٔ ثبضتریِ ٗ ّ٘ێتریِ [ّٔرٍٔٗاڵٔ ‪]software‬مبّی دّیبی [ژێذٓرمراٗٓ‬ ‫‪]opensource‬ی ىٔخۆ گرت٘ٗٓ مٔ ثۆ (مۆٍپی٘تٔرٓ ٕٔڵگرتّٔییٔمبُ ‪،)laptops‬‬ ‫(مۆٍپی٘تٔرٓ ڕٗ​ٍٗێزییٔمبُ ‪( ٗ )desktops‬مۆٍپی٘تٔرٓ ڕاژٓمبرٓمبُ ‪)servers‬‬ ‫ثێ٘ێْٔیٔ‪.‬‬ ‫ثٔ ئ٘ثّ٘٘ٗ دٓت٘اّی ثچیتٔ ّبٗ ئیْتٔرّێتٔٗٓ‪ّ ،‬بٍٔ ئٔىٔمترۆّییٔمبّت‬ ‫ثخ٘ێْیتٔٗٓ‪ ،‬ثٔڵگّٔبٍٔ ٗ دٓق ٗ ٕتذ ثٔرًٕٔ ثٖێْی‪ٗ ،‬ێْٔمبّت دٓسنبری ثنٔی‪،‬‬ ‫یبریی مۆٍپی٘تٔر ثنٔی‪ ،‬مبر ىٔسٔر دّٓگ ٗ ڤیذیۆ ثنٔی‪.‬‬

‫‪ّ 2.2.5‬رخی ئ٘ثّ٘ت٘‬ ‫ئ٘ثّ٘ت٘ ثٔخۆڕایییٔ ٗ ثٔخۆڕاییص دٍٓێْێتٔٗٓ‪) .‬تێچ٘ٗی ٍۆڵٔتْبٍٔ ‪(licencing‬‬ ‫‪fee‬ی ثۆ ّبدٓی‪.‬‬ ‫دٓت٘اّی ئ٘ثّ٘ت٘ داگری‪ ،‬ثٔمبری ثٖێْی‪ ،‬ثیذٓیتٔ ٕبٗڕێنبّت ٗ ثٍْٔبڵٔمٔت‪،‬‬ ‫دٓت٘اّی ىٔ فێرگٔ ٗ فٔرٍبّگٔ ثٔمبری ثێْی‪ٍٕٗ٘ٔ ،‬ی ٕٔر ثٔخۆڕایی‪.‬‬ ‫ٕٔر ضٔش ٍبّگ جبرێ ٗٓضبّێنی ّ٘ێی ئ٘ثّ٘ت٘ ثۆ مۆٍپی٘تٔری ڕٗ​ٍٗێز ٗ‬ ‫مۆٍپی٘تٔری ڕاژٓمبر ثاڵٗ دٓمرێتٔٗٓ‪ ،‬ثًٔ پێیٔ دٓت٘اّی ٍٕٔ٘ٗ مبتێ خبّٗٓی‬ ‫دٗاییْتریِ ٗ ثبضتریِ ثٔرّبٍٔمبُ ثی مٔ جیٖبّی [ژێذٓرمراٗٓ ‪[opensource‬‬ ‫دٓت٘اّێ پێطنٔضی ثنبت‪.‬‬

‫‪33‬‬

‫‪ 3.2.5‬پێذاٗیستیەکبُ ‪:‬‬ ‫ٍٕٔ٘ٗ ئٔٗ ضتبّٔی مٔ پێ٘یستت پێیبُ ثێ ىٔسٔر یٔك (سیدی)ُ ٗ ثریتییٔ ىٔ‬ ‫(ژیْگٔمبرێنی تٔٗاٗ ‪ّٔ (a complete working environment.‬رٍٔٗاڵٔمبّی تر‬ ‫سٔرٕێڵ ىٔثٔردٓستذاُ‪.‬‬ ‫)دأٍزراّذّٔ گرافینییٔمبُ) ئٔگٔری ئٔٗٓت دٓدّٓێ مٔ خێرا ٗ سبّب ثنٔٗیتٔ‬ ‫ڕێ ‪.‬دأٍزراّذّێنی ستبّذارد دٓضێ مٍٔتر ىٔ (‪ )٣٤‬خ٘ىٔك ثخبیّٔێ‪.‬‬ ‫مبتێ سیستٍٔٔمٔ دأٍزرا‪ ،‬ڕاستٔٗخۆ ئبٍبدٓی ثٔمبرٕێْبّٔ‪ .‬ىٔسٔر)ڕٗ​ٍٗێز‬ ‫‪)desktop‬ــەکەت ڕیزێل تٔٗاٗت ثۆ دٓردٓمٔٗێ ثۆ مبری ثٔثٔرًٕٔ‪ٓٗ ،‬م٘ٗ‬ ‫ئیْتٔرّێت‪ ،‬پرۆگرأٍ گرافینییٔمبُ‪ ،‬یبری ٗ ٕتذ‪:‬‬ ‫‪www.kurd.com‬‬

‫‪ 4.2.5‬پبڵپطتی ئ٘ثْت٘ ‪:‬‬ ‫ثٔضگٔیٔمی ئٔٗرٗ​ٗپی ثٔ ّبٗی )‪ (Canonical Ltd‬پبڵپطتیی ثبزرگبّی ىٔ‬ ‫ئ٘ثّ٘ت٘ دٓمبت ٗ دإبت ٗ قبزاّجی سٔرٓمیی خۆی ّٔ ىٔڕێی فرۆضتْی ئ٘ثّ٘ت٘‪،‬‬ ‫ثٔڵن٘ٗ ىٔڕێی گرێجٔستٔ پبڵپطتییٔ ثبزرگبّییٔمبُ ٗ ڕاژٓئّٔذازیبرییٔمبُ داثیِ‬ ‫دٓمبت‪.‬‬ ‫ئًٔ ثٔضگٔیٔ پبڵپطتیی (‪ (٣٠‬مبژێرٓی ٕٔیٔ ىٔ حٔٗت ڕۆژی ٕٔفتٔدا‪ٕٔ .‬ر ىٔ‬ ‫ّزینٔی (‪ (٤٤٤‬ثٔضگٔی ثبزرگبّییٔٗٓ ثگرٓ ٕٔتب مۆٍٔڵێ زۆر ق٘تبثخبّٔ ٗ‬ ‫دأٍزراٗٓی دٓٗڵٔتی ٗ ئّٔیستیتۆی ىێنۆڵیْٔٗٓیی‪ ،‬پبڵپطتیی ىێ دٓمُٔ‪.‬‬

‫‪34‬‬

‫‪ 5.2.5‬جۆرەکبّی ئ٘ثّ٘ت٘ ‪:‬‬ ‫ئ٘ثّ٘ت٘ ثۆ ٍٔثٔستی جۆرثٔجۆر‪ ،‬چّٔذ جۆرێنی ٕٔیٔ‪:‬‬ ‫‪. (٣‬م٘ثّ٘ت٘)‪(Kubuntu‬‬ ‫‪. (٣‬ئذٗثّ٘ت٘)‪(Edubuntu‬‬ ‫‪. (٢‬زٗثّ٘ت٘)‪(Xubuntu‬‬ ‫ثۆ ٍَّ٘ە ىٔ ق٘تبثخبّٔ ٗ فێرگٔمبّذا مٔڵل ىٔ ٗٓضبّی (ئذٗ​ٗثّ٘ٗت٘ٗ ‪(Edubuntu‬‬ ‫ٗٓردٓگیرێ‬

‫‪ 6.2.5‬ژمارهی نەرمەواڵەكانی ئوبونتو ‪:‬‬ ‫ّزینٔی (‪ )٣٤٤٤‬گ٘رزٓی ّٔرٍٔٗاڵٔ پێطٔمی دادٍٓٔزرێِ ٗ ّزینٔی (‪)٣٢٤٤‬‬ ‫گ٘رزٓش پبڵپطتیی فٔرٍییبُ ٕٔیٔ‪ .‬سٔرٓڕای ئٔٗأّ پتر ىٔ (‪)٣١٤٤٤‬‬ ‫ّٔرٍٔٗاڵٔگ٘رزٓ‪ ،‬پبش دأٍزراّذّی ئ٘ثّ٘ت٘ ئبٍبدُٓ ىٔسٔر سیستٔمٍٔٔت‬ ‫دأٍزرێِ‪ .‬ئًٔ دأٍزراّذّبّٔ ىٔڕێی ئییْتٔرّێتٔٗٓ دٓثِ ٗ تّٖٔب ثٔ چّٔذ‬ ‫مرتٔیٔك ڕٗ​ٗ دٓدُٓ‪ .‬سٔرٓڕای ئٔٗأّ گٔىێ گ٘رزٓی تر ُٕٔ مٔ ٕێطتب‬ ‫پبڵپطتیی ڕٓسَییبُ ٗٓرّٔگرت٘ٗٓ ٗ ىٔالی خٔڵنٔٗٓ ثٔمبر دٓثرێِ‪.‬‬

‫‪ 7.2.5‬ژماره و ناوی باڵوبووهكان ‪:‬‬ ‫ژٍبرٓی ئٔٗأّی ثاڵٗ دٓثْٔٗٓ ثٔگ٘ێرٓی سبڵ ٗ ٍبّگی ثاڵٗثّ٘ٗٔٗٓ دیبری‬ ‫دٓمرێِ‪ .‬ئًٔ ّبٗأّ پبش ٕٔر ثاڵٗثّ٘ٗٔٗٓیٔك‪ ،‬ىٔالیُٔ )‪(Mark Suttleworth‬‬ ‫دأٍزرێْٔری ئ٘ثّ٘ت٘‪ ،‬ثٔ ٍٕٔ٘ٗاُ ڕادٓگٔیّٔرێِ‪ .‬ئٍٔبّٔ تب ئێستٔ ثاڵٗ‬ ‫ثّ٘ٗٔتٔٗٓ‪:‬‬ ‫‪. (Warty Warthog) ٣‬یٔمٍٔیِ ثاڵٗثّ٘ٗٔٗٓی فٔرٍیی ئ٘ثّ٘ت٘ ىٔ سبڵی (‪)٣٤٤٠‬‬ ‫‪ٓٗ ،‬ضبّی‪(Ubuntu 4.10) .‬‬

‫‪35‬‬

‫‪. (Hoary Hedgehog) ٣‬دٗ​ٍٗٓیِ ثاڵٗثّ٘ٗٔٗٓی ئ٘ثّ٘ت٘ ىٔ ئٔپریيی (‪،)٣٤٤٤‬‬ ‫ٗٓضبّی‪(Ubuntu 5.04( .‬‬ ‫‪. (Breezy Badger) ٢‬سێیٍٔیِ ثاڵٗثّ٘ٗٔٗٓی ئ٘ثّ٘ت٘ ىٔ ئ٘مت٘ٗثٔری (‪، )٣٤٤٤‬‬ ‫ٗٓضبّی‪(Ubuntu 5.10).‬‬ ‫‪. (Dapper Drake) ٠‬چ٘ارٍٓیِ ثاڵٗثّ٘ٗٔٗٓی ئ٘ثّ٘ت٘ ىٔ جّ٘ٗی (‪،)٣٤٤١‬‬ ‫ٗٓضبّی ‪ (Ubuntu 6.06).‬دٓرچ٘ٗیٔمی‪(LTS).‬‬ ‫‪. (Edgy Eft) ٤‬پێْجٍٔیِ ثاڵٗثّ٘ٗٔٗٓی ئ٘ثّ٘ت٘ ىٔ ئ٘مت٘ٗثٔری (‪ ،)٣٤٤١‬ثٔ‬ ‫ٗٓضبّی‪(Ubuntu 6.10) .‬‬ ‫‪. (Feisty Fawn) ١‬ضٔضٍٔیِ ثاڵٗ​ّٗٔٗٓی ئ٘ثّ٘ت٘ ىٔ ئٔپریيی (‪ٓٗ ،)٣٤٤١‬ضبّی‬ ‫‪(Ubuntu 7.04) .‬‬

‫‪ٗ 8.2.5‬ەرگێڕاُ‪:‬‬ ‫ٗٓك ٗترا ئ٘ثّ٘ت٘ ثٔ ٕبٗمبریی ثٔمبرٕێْٔراُ ثٔدی ٕبت٘ٗٓ‪ٕٔ ،‬رٕٗٓب ىٔالیُٔ‬ ‫ثٔمبرٕێْٔرأّٗٓ خٔرینٔ ٗٓردٓگێڕدرێت ثۆ سٔر زٍبّٔ جۆرثٔجۆرمبّی دّیب‪.‬‬ ‫خٔڵنی ٕٔر ٗاڵتێل گرٗ​ٗپ ٗ دٓستٔیٔمی پێل ٕێْبٗٓ ٗ خٔرینِ ٗردٓ ٗردٓ‬ ‫زاراٗٓ جۆرثٔجۆرٓمبّی ئ٘ثّ٘ت٘ مٔ پتر ىٔ ٕٔزاراُ زاراُٗٓ‪ٓٗ ،‬ردٓگێڕُ ثۆ سٔر‬ ‫زٍبّی خۆیبُ‪.‬‬ ‫ىێرٓ ىیستٔی ٍٕٔ٘ٗ زٍبّٔمبُ دٓثیْرێِ ‪:‬‬ ‫‪https://translations.launchpad.net/ubuntu/gutsy/+translations‬‬ ‫ٗٓك ىٔ ىیستٔمٔدا دٓثیْی دٗ​ٗ گرٗ​ٗپی مرٍبّجی ٗ سۆراّییص ثۆ زٍبّی م٘ردی‬ ‫پێل ٕبتُ٘ٗ‪ٕٔ ،‬ر گرٗ​ٗپێل ثٔرپرسێنی ٕٔیٔ‪ ،‬ئٔگٔر پێت خۆش ث٘ٗ ثجی ثٔ‬ ‫ئّٔذاٍی ئٔٗ گرٗ​ٗپٔ‪ ،‬دٓت٘اّی خۆت تۆٍبر ثنٔی ٗ دٗاتر ئیَٔیيێل ثۆ ثٔرپرسی‬ ‫گرٗ​ٗپٔمٔ دّٓێری‪ ،‬پبش ئٔٗٓی ئٔٗیص ٗٓرتی گرت‪ ،‬خۆمبر دٓچیتٔ ّبٗ‬ ‫گرٗ​ٗپٔمٔٗٓ ٗ دٓت٘اّی دٓست ثنٔی ثٔ ٗٓرگێڕاّی زاراٗٓمبُ مٔ پتر ىٔ چّٔذ‬ ‫ٕٔزارێنِ‪ .‬ىٔ ٗٓرگێڕاّذا ٕٔرچّٔذ سٔرثٔستی‪ ،‬ثٔاڵً ثۆ ئٔٗٓی ٗٓرگێڕاّێنی‬

‫‪36‬‬

‫تێرٗتٔسٔه ثنٔی‪ّ ،‬بثێ ٕبٗمبری‪ٕ ،‬بٗپرسی ٗ ڕێْ٘ٗسێنی یٔمگرت٘ٗت ىٔثیر‬ ‫ثچێت‪.‬‬

‫‪ 9.2.5‬پ٘ختە داثەضکراٗی ئ٘ثّ٘ت٘ ‪:‬‬ ‫)سیستٍٔی مبرپێنردُ ‪(operating system‬ی مۆٍپی٘تٔرٓمبُ‪ ،‬ثۆ َّّ٘ٗٔ ٗیْذۆز‪،‬‬ ‫ٍٕٔ٘ٗ جبرێ (ٗ​ٗەضبّێک ‪ ) version‬ی ّ٘ێتریبُ دٓردٓچێ‪ ،‬ئٍٔٔ جگٔ ىٔ‬ ‫پرۆگرأٍمبّی ّ٘ٗسیْگٔی ٗٓم٘ٗ ّ٘ٗسیِ ٗ ژٍێریبری ٗ ٕتذ‪ ،‬مٔ ٕٔر مبتێ‬ ‫ثتٔٗێ ٗٓضبّٔ ّ٘ێنبّی ثٔمبر ثجٔی دٓثێ پبرٓیٔمی زۆر ثۆ ئٔٗ ٍٔثٔستٔ‬ ‫تٔرخبُ ثنٔی ‪.‬‬ ‫ئ٘ثّ٘ت٘ ئٔىتٔرّبتیڤێنی ثبضی ئٔٗ ٍٔثٔستٔیٔ مٔ ٍٕٔ٘ٗی ثٔخۆڕایییٔ ‪.‬‬ ‫ٕٔرمبتێنیص ّ٘ێ ثنرێتٔٗٓ‪ٕ ،‬یچی تێ ّبچێت ثۆ ّ٘ێنردّٔٗٓیبُ‪ٕٔ .‬رٕٗٓب‬ ‫پبڵپطتیی [پبراستِ‪ [security‬یطی ٕٔر ثٔخۆڕایی ىٔگٔڵذا دٓثێت ‪.‬‬ ‫ىٔ ٗێجگٔی ئ٘ثّ٘ت٘ دٓت٘اّی زیبتر زاّیبری ٗٓرگری ‪:‬‬ ‫‪http://www.ubuntu.com‬‬

‫ٗێْەیەکی ڕٗ​ٍٗێزی ئ٘ثّ٘ت٘‬ ‫‪37‬‬

‫‪ 3.5‬داثەضکراٗی فێذٗرا (‪: )Fedora‬‬ ‫‪ 1.3.5‬پێطەکیەک ىەسەر فێذٗرا‬ ‫فێذٗرا ‪ Fedora‬کە پێطتر ّبٗی (‪ )Fedora Core‬ث٘ٗ ٗەضبّێکی خۆڕایی ‪Red‬‬ ‫‪ ٗ Hat Enterprise Linux‬ک٘رتکراٗەکەی ثریتییە ىە ‪ .RHEL‬فێذٗرا ثۆ خۆی‬ ‫ىەالیەُ ‪Red Hat‬ـەٗە پطتگیری دەکرێت ٗ ٕەر ثۆ خۆضیبُ داٍەزرێْەری ئەٗ‬ ‫داثەضکردّەُ‪ٍ .‬ەثەستیطیبُ (ئبٍبّجیبُ) ىەٗە ئەٗەث٘ٗ کە داثەضکردّێکی‬ ‫ىیْ٘کسی تەٗاٗ​ٗ چبکی خۆڕایی ثۆ ثەکبرٕێْەراُ ٗ ئبرەزٗ​ٍٗەّذاّی جیٖبّی‬ ‫کۆٍپی٘تەر ثخ٘ڵقێِْ ٗ ىەسەر ثْەٍبی ّەرٍەکباڵی خۆڕا ثێت‪ .‬فێذٗرا سباڵّە یەک‬ ‫ثۆ دٗ​ٗجبر ثەرزدەکرێتەٗە (‪.)upgrade‬‬ ‫ٗەک ئبضکرایە کە ‪ RedHat‬ىەپطت فێذٗراٗەیەٗ پێطتر ثبسکرا ىەسەرەٗە‪ .‬خۆی‬ ‫ىەڕاستیذا ّبٗی «‪ »Red Hat Linux‬ث٘ٗ‪ .‬ىە ٕبٗیْی ‪٣٤٤٣‬ـذا « ‪Red Hat‬‬ ‫‪ »Enterprise Linux‬دەرچ٘ٗ ٗە ثە پبرە ث٘ٗ ثەاڵً سەرکەٗتْێکی ئەٗتۆی‬ ‫ثەدەست ّەٕێْب‪ ،‬یەک ىەٕۆیەکبُ ئەٗەث٘ٗ کە ٕیچ جیبٗازییەکی ئەٗتۆ ىەّێ٘اُ‬ ‫داثەضکردّە خۆڕاییەکەٗ ئەٗەی کە ثە پبرە ث٘ٗ ّەث٘ٗ‪ .‬ىەٕبٗیْی ‪٣٤٤٠‬ـذا‬ ‫ثڕیبری ئەٗەیبّذا کە «‪ »Red Hat Linux‬الثجەُ ٗ ىەجێگبی ئەٗە‬ ‫داثەضکردّێکی تر ثٖێْ​ْەکبیەٗە کب زیبتر کراٗەتر ثێت ٗ کبریگەرثێت ثۆ ثۆ‬ ‫ثەکبرٕێْەراُ‪ .‬دٗای ثگرەٗ ثەردەیەکی زۆر ثڕیبری ئەٗەدرا کە « ‪Red Hat‬‬ ‫‪ Fedora Linux Project ٗ »Linux‬ىێکجذەُ ٗ ّبٗی ىیجْێِ پرۆژەی فێذٗرا‬ ‫(‪ ،)Fedora Project‬کە ىەدٗاییذا داثەضکردّی ‪Fedora Core‬ـی ىێ دەرچ٘ٗ‪.‬‬ ‫ٕەرٗەٕب ىە فێذٗرا ‪ٗ( ١‬ەضبّی حەٗتەً) ّبٗی گۆڕاٗ ثەتەٗاٗەتی ّبّٗرا فێذٗرا‪.‬‬

‫‪38‬‬

‫‪ٕ 2.3.5‬ەّذێکی زاّیبری تر ‪:‬‬ ‫‪‬‬

‫فێذٗرا زۆر گّ٘جبٗە ثۆ کەسێکی تبزە ثەکبرٕێْەری گْ٘‪/‬ىیْ٘کس‪.‬‬

‫‪‬‬

‫فێذٗرا ثەٕۆی ئەٗەی ٗەضبّەکبّی ٍبٗەیەکی کەً ئەٍێْێتەٗە ثۆیە‬ ‫ٕەّذێ کەس پێیبُ ٗایە کە ئەٍە خبڵێکی الٗازە چّ٘کە ثەکبرٕێْەر‬ ‫پێ٘یستی ثە داثەضکردّێکە کە ت٘اّبی ٍبّەٗەی زۆری ٕەثێت ٗاتە زۆر‬ ‫ثژێت‪ .‬ثەاڵً ئەٍەش خۆی ىەخۆیذا ثبضە ثۆ داثەضکردّێکی ٗەک فێذٗرا‬ ‫چّ٘کە ڕۆژاّە گۆڕاّکبری ٗ ّ٘ێکبری ٗ دإێْبُ دەکرێت ىە ث٘اری‬ ‫تەکْەىۆژیبدا ٍەثەست زیبتر ڕەقەکباڵکبّە‪ ،‬ئەٍەش ٗادەکبت کە فێذٗرا‬ ‫زیبتر خۆی ثگّ٘جێْێت ىەگەڵ ئەٗ ڕەقەکباڵیبّەداٗ ٕەرٗەٕب‬ ‫ّەرٍەکباڵکبّیص‪.‬‬

‫‪‬‬

‫ثەکبرٕێْبّی ‪ yum‬کە ک٘رتکراٗەی ‪Yellow dog Updater‬ـە ثۆ‬ ‫داٍەزراّذُ ٗ تبزەکردّەٗەی گ٘رزەکبُ‪.‬‬

‫ثۆ َّّ٘ٗە ‪:‬‬ ‫‪. ٣‬ثۆ داٍەزراّذّی ىێذەری ‪VedioLAN‬ڕاستەٗخۆ ‪:‬‬ ‫‪yum install vlc‬‬

‫‪. ٣‬ثۆ داگرتْی دٗاییِ تبزەگەرییەکبُ‪ :‬کەٕەٍ٘ٗ گ٘رزەکبُ تبزەدەکبتەٗە ثۆ‬ ‫دٗاییِ ٗەضبُ ‪:‬‬ ‫‪yum update‬‬

‫‪‬‬

‫ثەکبرٕێْبّی گ٘رزەی ‪ RPM :‬کە کاڵٗی س٘ر ‪RedHat‬ثەٕەٍبُ ضت‬ ‫ىەپطت ئەً گ٘رزەی سیستەٍەٗەیە‪ٗ ،‬ە ک٘رتکراٗەکەی ثریتییە ىە ‪Red‬‬

‫‪39‬‬

‫‪Hat Package Manager.‬ئەً گ٘رزەی سیستەٍە ثەٗاتبی ئەٗەی کە‬ ‫تەٗاٗ دەت٘اّێت ٕەر گ٘رزەیەک داثَەزرێْێت ٗ ىەٕەٍبُ کبتیطذا ثی‬ ‫سڕێتەٗە ٗە ٕەرٗەٕبش‪ upgrade‬ـی ثکبت ‪.‬‬ ‫ثۆ َّّ٘ٗە ئەگەر ث٘یسترێت گ٘رزەیەک داثَەزرێْیت ‪:‬‬ ‫‪rpm -ivh nawi_gurzeke.rpm‬‬

‫‪ٕ 3.3.5‬ەٍ٘ٗ ٗەضبّە دەرچ٘ٗەکبّی فێذٗرا ‪:‬‬ ‫‪X GNOME KDE‬‬

‫‪2.4 3.1.4‬‬

‫‪2.6 3.2.2‬‬

‫‪2.8 3.3.0‬‬

‫‪3.4‬‬

‫‪2.10‬‬

‫‪2.14 3.5.1‬‬

‫‪XFree86‬‬ ‫‪4.3.0‬‬ ‫‪X.Org‬‬ ‫‪6.7.0‬‬ ‫‪X.Org‬‬ ‫‪6.8.0‬‬ ‫‪X.Org‬‬ ‫‪6.8.2‬‬

‫ّبٗکی‬

‫ڕێکەٗتی‬

‫ىیْ٘کس ٗەضبّذُ‬ ‫‪2.4.19‬‬

‫‪2.6.4‬‬

‫‪2.6.9‬‬

‫‪2.6.11‬‬

‫‪2.6.16 X.Org 7.0‬‬

‫‪. ٤‬تطریْی‬ ‫دٗ​ٕٗەٍی ‪٣٤٤٢‬‬ ‫‪. ٣٨‬ئبیبری‬ ‫‪٣٤٤٠‬‬ ‫‪. ٨‬تطریْی‬ ‫دٗ​ٕٗەٍی ‪٣٤٤٠‬‬ ‫‪. ٣٢‬ح٘زەیراّی‬ ‫‪٣٤٤٤‬‬ ‫‪. ٣٤‬ئبزاری‬ ‫‪٣٤٤١‬‬

‫‪40‬‬

‫ّبٗەکبُ‬

‫ژٍبرە‬

‫»‪«Yarrow‬‬

‫‪٣‬‬

‫»‪«Tettnang‬‬

‫‪٣‬‬

‫»‪٢ «Heidelberg‬‬

‫»‪«Stentz‬‬

‫‪٠‬‬

‫»‪«Bordeaux‬‬

‫‪٤‬‬

‫‪. ٣٠‬تطریْی‬

‫‪2.16 3.5.4‬‬

‫‪2.6.18 X.Org 7.1‬‬

‫‪2.18 3.5.6‬‬

‫‪2.6.21 X.Org 7.2‬‬

‫‪2.20 3.5.8‬‬

‫‪2.6.23 X.Org 7.2‬‬

‫‪2.22 4.0.3‬‬

‫‪2.6.25 X.Org 7.3‬‬

‫‪2.24 4.1.3‬‬

‫‪2.6.27 X.Org 7.3‬‬

‫‪4.2‬‬

‫‪2.26‬‬

‫‪X.Org‬‬

‫‪2.6.29‬‬

‫‪4.3‬‬

‫‪2.28‬‬

‫‪X.Org‬‬

‫‪2.6.31‬‬

‫‪4.4‬‬

‫‪2.30‬‬

‫‪X.Org‬‬

‫‪.۱۵ 2.6.33‬ئبیبری ‪«Goddard» ۱۲۱۲‬‬

‫یەکەٍی ‪٣٤٤١‬‬ ‫‪. ٢٣‬ئبیبری‬ ‫‪٣٤٤١‬‬ ‫‪. ٨‬تطریْی‬ ‫دٗ​ٕٗەٍی ‪٣٤٤١‬‬ ‫‪. ٣٢‬ئبیبری‬ ‫‪٣٤٤٨‬‬ ‫‪.٣٣‬تطریْی‬ ‫دٗ​ٕٗەٍی ‪٣٤٤٨‬‬ ‫‪.٢‬ح٘زەیراّ‪ٚ‬‬ ‫‪٣٤٤٢‬‬ ‫‪.٣۷‬تطریْی‬ ‫دٗ​ٕٗەٍی ‪٣٤٤٢‬‬

‫»‪«Zod‬‬

‫‪١‬‬

‫»‪١ «Moonshine‬‬

‫»‪«Werewolf‬‬

‫‪٨‬‬

‫»‪«Sulphur‬‬

‫‪٢‬‬

‫»‪٣٤ «Cambridge‬‬

‫»‪«Leonidas‬‬

‫‪۱۱‬‬

‫»‪۱۱ «Constantine‬‬

‫‪۱۱‬‬

‫ئەٗ خطتەیەی سەرەٗە پێکٖبت٘ٗە ىە ٗەضبّەکبّی فێذٗرا ٕەر ىەسەرەتبٗەٗ‬ ‫ّبٗەکبّیبُ ٗ ڕێکەٗتی ٗەضبّذّیبُ‪ٕ ،‬ەرٗەٕب ٗەضبّی ّبٗکی ىیْ٘کس کە ىەگەڵ ئەٗ‬ ‫ٗەضبّەدا داٍەزراٗە‪ٕ .‬ەرٗەٕب دەٗرٗثەری ‪.kde ٗ gnome‬‬ ‫ئەٗ ڕەّگە پبضجْەٍب سەٗزەی کۆتبیی ثریتییە ىە دٗا ٗەضبّی فێذٗرا‪.‬‬

‫‪41‬‬

‫ٗێْەیەکی ڕٗ​ٍٗێزی فێذۆرا‬

‫‪ 4.5‬داثەضکراٗی ٍیگۆ (‪: )MeeGo‬‬ ‫‪ 1.4.5‬پێطەکیەک ىەسەر ٍیگۆ ‪:‬‬ ‫ٍیگۆ سیستەٍێکی کبرگێڕی سەرچبٗە کراٗەی ىیْ٘کسە ثۆ ژٍبرەیەکی ثەرچبٗ ىە‬ ‫ئبٍێرە جیبٗازەکبُ ٕەر ىە ئبٍێری ٍۆثبیيەٗە ٕەتب ّێتج٘ٗک ٗ تبثيێت ٗ‬ ‫تەىەفزیۆُ‪ٍ .‬یگۆ ىەژێر داٍەزراٗەی ىیْ٘کس خبّەخ٘ێ دەکرێت ٗ ىەسەر ٕەردٗ​ٗ‬ ‫ڕەقەٗاڵەی جێجەجێکەری ‪ ARM ٗ X86‬کبر دەکبت ‪. Qt‬ثەکبردەثبت ٗەک‬ ‫‪ ٗ framework‬ئبٍبّجی ٍیگۆ ثُ٘ٗ ٗ ثەکبرٕێْبّی تبکە سیستەٍێکە ىەسەر‬ ‫سەرجەً ئبٍێرە جیبٗازەکبُ‪.‬‬

‫‪42‬‬

‫ٕەردٗ​ٗ پڕۆژەکە کۆٍەڵێک پێکٖبتەی ٕبٗثەضیبُ تیبدایە‪ ،‬ثەاڵً ىە ٕەّذێک‬ ‫خبڵیطذا جیبٗازُ‪ ،‬ىەکبتێکذا ٍبیَۆ ىەسەر پڕۆسێسەری ‪ ARM‬کبر دەکبت ٗ‬ ‫ٍۆثيیْیص ىەسەر ‪ ،X86‬ثبضتریْی ٕەردٗ​ٗ پڕۆژەکە ٕەڵذەثژێردرێِ ىە‬ ‫یەکگرتْەکەدا‪ٕ .‬ەرثۆیە پتەٗی ٍۆثيیِ ٗ گّ٘جبّذُ ثۆ ٍۆثبیو ٗ پبڵپطتی ‪ARM‬‬ ‫ٗ ‪ Qt‬ىە تبیجەتَەّذییەکبّی ٍیگۆُ‪.‬‬

‫‪ٍ 2.4.5‬ێژٗ​ٗ ٗ ٗەضبّەکبّی ‪:‬‬ ‫ٍیگۆ ىە ئەّجبٍی یەکگرتْی ٕەردٗ​ٗ پڕۆژەی ٍۆثيیْی ئیْتێو ٗ ٍبیَۆی ّۆکیب‬ ‫پێکٖبت کە ىە ض٘ثبتی ‪ ٣٤٣٤‬ئەٗ یەکگرتْە ئبضکرا کرا‪.‬‬ ‫ٍیگۆ ٕەر ضەش ٍبّگ جبرێک ٗەضبّێکی ّ٘ێی دەردەچێت‪ .‬یەکەً ٗەضبّی ىە‬ ‫‪٣١‬ی ئبیبری ‪ ٣٤٣٤‬ثۆ داگرتِ ئبٍبدەث٘ٗ‪.‬‬ ‫ٗەضبّی یەکەً ‪:‬‬ ‫ٗەضبّی یەک ثۆ ّێتج٘ٗک ىە ٍبّگی ئبیبردا ثاڵٗکرایەٗە‪ .‬پبڵپطتیکردّی ئبٍێرە‬ ‫سبٗپەردەکبّی ٗەک ٍۆثبیو ٗ تبثيێت خرایە ٗەضبّی دإبت٘ٗ‪.‬‬ ‫ىە گرّگتریِ تبیجەتَەّذییەکبّی ئەً ٗەضبّە‪:‬‬ ‫ثەکبرٕێْبّی ّبٗکی ‪.٣.١.٢٢‬‬ ‫‪ udev ٗ DeviceKit‬ثۆ کبرکردُ ىەگەڵ ڕەقەٗاڵەکبّذا‪.‬‬ ‫گرافیکی ‪3D / 2D‬‬ ‫)‪Universal Plug and Play (gUPnP‬‬ ‫ثەکبرٕێْبّی سیستەٍی پەڕگەی‪BTRFS‬‬

‫‪43‬‬

‫تێکٖەڵکێطکردّی گ٘ٗگڵ کرۆً ٗەک ٗێجگەڕ‪ٍ .‬ۆزیال فێْێک ثۆ ٗەضبّی ٍۆثبیيی‬ ‫ٍیگۆ ىە دإبت٘ٗدا‪.‬‬ ‫تێکٖەڵکێطکردّی ڕایەڵە کۆٍەاڵیەتییەکبُ ٗ پیطبّذاّی چبالکییەکبُ ىەسەر‬ ‫ضبضە‪.‬‬ ‫سبّبیی ىە ثەکبرٕێْبّی پڕۆگراٍەکبّی ئیَەیو‪ ،‬ڕۆژژٍێر ٗ ىێذەری ڕەّگبڵە‪.‬‬ ‫گّ٘جبّذّی ىەگەڵ ثبتری‪.‬‬ ‫ثّ٘ٗی ‪ ٣١‬زٍبُ‪.‬‬ ‫ٗەضبّی ‪: 1,1‬‬ ‫ىە تطریْی یەکەٍی سبڵی ‪ ٣٤٣٤‬ثاڵٗکراٗەیە‪ .‬ئەً ٗەضبّە کرۆکی ىیْ٘کس‬ ‫‪ 2.6.35‬ی ىەخۆگرتج٘ٗ ىەگەڵ ‪Qt 4.7 ٗ X.org server 1.9.0‬‬

‫دیَەّی ٍیگۆ ىەسەر ٍۆثبیو‬ ‫‪44‬‬