Š Concentra - GVA Citta Metropool, 17 september 2016 , blz. 22
Vaag van gehoord, misschien wel met naam enigszins bekend. Maar niet meer dan dat. Ze zijn er in overvloed: de voor de grote massa verborgen parels van de stad. Vandaar deze reeks.
eten monument Het vergeten van de Antwerpse haven Het Noorderpershuis. Ooit al van gehoord? Wellicht niet. In tegenstelling tot het Zuiderpershuis is het gebouw veel minder bekend. Nochtans is het beschermd als monument en heeft het een belangrijke rol in de haven gespeeld. Momenteel staat het leeg, maar AG Vespa heeft er grote plannen mee en straks gaat de Antwerpse Brouw Compagnie hier haar bieren brouwen.
Tekst: Sandra Gasten Foto’s: Frederik Beyens, Jorge Dirkx, Beeldbank Haven van Antwerpen
Verb rgen PARELS Het Noorderpershuis werd in 1878 gebouwd en ligt naast het Kattendijkdok.
© Concentra - GVA Citta Metropool, 17 september 2016 , blz. 24
E
en grote zandvlakte, ronddwarrelend stof, ijzeren buizen, gestapelde stenen … De buurt van het Kattendijkdok ligt er dezer dagen wat rommelig bij. De Kattendijkdok-Oostkaai krijgt een facelift met meer groen, een trambedding en een stadsboulevard. Het Noorderpershuis ligt wat verborgen achter hekken. We zijn ook net te laat: de technische diensten van het Havenbedrijf hebben de site pas verlaten en zijn verhuisd naar hun nieuwe werkplek verder naar het noorden het havengebied in. Alleen het voormalige projectbureau Eilandje, waar de krijtlijnen voor de vernieuwing van het Eilandje werden uitgezet, dient er nog als uitvalsbasis om de vele werkzaamheden te coördineren die in de wijk aan de gang zijn. Voor een rondleiding in het pershuis spreken we af met Rozemie Claeys, projectleider bij AG Vespa, het autonoom gemeentebedrijf voor vastgoed en stadsprojecten Antwerpen. “De site was tot voor kort eigendom van het Havenbedrijf”, vertelt ze. “De bedrijven in de haven worden steeds groter en de haven groeit steeds verder naar het noorden van de stad. Intussen wordt de vrijgekomen ruimte door AG Vespa in opdracht van de stad in ontwikkeling gebracht en daarvoor wordt ook samengewerkt met private ontwikkelaars. AG Vespa heeft de site aangekocht om dit stukje erfgoed, wat het Noorderpershuis écht wel is, in de ontwikkeling van de Cadixwijk te betrekken en er een nieuwe bestemming aan te geven.”
en kunsthistoricus heeft onderzoek verricht naar de pershuizen in Antwerpen. “Na de opkomst van de stoommachine heeft de Brit William Armstrong het pershuis uitgevonden. Ook Antwerpen is toen op die kar gesprongen en heeft een aantal pershuizen gebouwd. De energie die ontstond door het onder druk zetten van water, werd gebruikt om werktuigen in de haven te bedienen.” Het Noorderpershuis, ontworpen door Gustave Royers, was een van de acht pershuizen die tussen 1865 en 1910 in de stad en in de haven opdoken. “Het moest het gebied tussen de Bonapartesluis en de Royerssluis bedienen”, legt Himler uit. “Het Zuiderpershuis aan de Waalsekaai diende als krachtcentrale voor wel 185 kranen aan de Schelde en voor kranen, draaibruggen en sluizen aan de intussen gedempte Zuiderdokken. Daarnaast waren er ook een aantal kleinere pershuizen zoals een privépershuis in wat nu het Felix Pakhuis is, een pershuis in het Koninklijk Stapelhuis, eentje aan de voormalige Kaai 57 van het Amerikadok en een aan de fabriek Hydro-Electrique Anversoise, die elektriciteit leverde aan een aantal huizen in de buurt van de Groenplaats. Ook het Zuidstation, waar zich nu het nieuwe justitiepaleis bevindt, en het Noordstation, nu opgenomen in het station Antwerpen-Haven, kregen een pershuis. Dat van het Zuidstation is echter nooit in gebruik genomen, omdat toen de elektriciteit al haar intrede had gedaan.”
40 kilometer ondergrondse buizen
Een van de kantoren die het Havenbedrijf in de loop van de jaren heeft opgeknapt.
Terecht, want het Noorderpershuis is onlosmakelijk verbonden met de opkomst van de Antwerpse haven. Nadat Nederland de Scheldetol voor het goederenvervoer midden negentiende eeuw had afgeschaft, lag de weg naar groei open. Meer en steeds grotere schepen kwamen de haven binnenvaren, waardoor die moest uitbreiden met meer dokken, sluizen en bruggen. “Omstreeks 1870 werd de man- en paardenkracht vervangen door machines en mechanische elementen”, vertelt Albert Himler, onze andere gids vandaag. De technisch ingenieur mechanica, veiligheidschef op rust
Rozemie Claeys van AG Vespa.
Albert Himler wijst ons op twee grote, verroeste buizen voor de ingang van het gebouw, die tijdens de werkzaamheden aan de straat naar boven zijn gekomen. “Een overblijfsel van de meer dan 40 kilometer lange buizen die nog altijd in de haven liggen”, legt hij uit. “Via die ondergrondse buizen, die op minstens 1,20 meter diepte zaten tegen vorstschade, werd de perslucht onder grote druk naar de haveninstallaties vervoerd. Af en toe barstten ze weleens, waardoor de kasseien van de straat naar boven kwamen.”
Engelse uitvinding Samen met Rozemie en Albert wandelen we het neoclassicistische hydraulische krachtstation – zoals het pershuis in wetenschappelijke termen heet - binnen, op zoek naar sporen uit die drukke tijden. “Vroeger was die grote toegangspoort hier niet”, vertelt Rozemie. “Een spoor liep tot achteraan het gebouw waar een opslagruimte voor kolen was.” Al snel is duidelijk dat er van het industriële verleden van de site niet veel is overgebleven. Binnen liggen de meeste ruimtes van het gebouw er wat mistroostig bij, met nog maar een paar overblijfselen van de vroegere bedrijvigheid: metalen archiefkasten in de magazijnen, dozen vol lampen, elektriciteitskabels op grote houten bobijnen en hier en daar een verwelkt plantje. Als je door het gebouw loopt, lijkt het bijna onwezenlijk dat er hier tot voor kort nog arbeiders aan het werk waren. Het geeft een wat vreemde indruk, alsof de bewoners van het pand er in allerijl zijn vertrokken en niet alles konden meenemen. Het Noorderpershuis bestaat uit twee delen die door een binnenruimte met elkaar verbonden zijn. In het voorgebouw waren er vroeger vertrekken voor de brandweermannen en mecaniciens en een woning voor de hoofdingenieur, nu de woning Bresseleers genoemd. “Aan de oostkant stond een 28 meter hoge schoorsteen, die begin jaren dertig werd gesloopt toen de stoomketels verdwenen. Aan de andere kant bevindt zich een machinekamer, waar tot voor kort magazijnen van het Havenbedrijf waren”, vertelt Albert. De stoommachines die hier ooit stonden, zijn allang verdwenen. De metalen archiefkasten zijn wel blijven staan. “Wel nog
Een groot deel van de ruimtes werd na de sluiting als pershuis door het Havenbedrijf als werkplaats en magazijn gebruikt.
© Concentra - GVA Citta Metropool, 17 september 2016 , blz. 26
“We hadden veel ruimte en hoogte nodig voor de brouwinstallaties en wilden een gebouw met karakter. Toen we kwamen kijken, klopte het plaatje helemaal”
Karen Follens en Johan Van Dyck van de Antwerpse Brouw Compagnie gaan hun bieren vanaf maart 2017 brouwen in het achterste gebouw van het Noorderpershuis.
Impressies van het terras en de brouwzaal na de aanpassingen voor de Antwerpse Brouw Compagnie.
Albert Himler deed ooit onderzoek naar de acht pershuizen van Antwerpen.
origineel is het houten dak dat met Polenceauspanten, een Franse uitvinding, op zijn plaats wordt gehouden. Een grote lichtkap, over de hele lengte van het dak, zorgt voor voldoende natuurlijk daglicht”, vertelt Rozemie.
Het hart van het pershuis Wat verder komen we in wat ooit het hart van het pershuis was: de toren met de twee accumulatoren. “Op de muren zie je nog de verankeringen van de U-banen, waarlangs de accumulatoren op en neer gleden”, wijst Albert. “Alleen de houten tussenvloeren, ijzeren beugels en een houten controleluik zijn nog zichtbaar. De rest is verdwenen. Aan de buitenkant van het gebouw zie je dat deze ruimte als een torentje boven de rest van het dak uitsteekt. Op die toren stonden tot eind jaren zestig nog vier grote gietijzeren sierbollen, die er door hun slechte staat zijn afgehaald.” Aan de hand van een schemaatje toont de ingenieur ons hoe zo’n accumulator werkte. Kort samengevat: via een eerste circuit werd leidingwater in de stoomketels verhit tot stoom waarmee de twee stoommachines elk een perspomp aandreven. Via een tweede circuit kwam er water van de dokken in die perspompen terecht waar het onder hoge druk werd gezet en naar een van de buffertanken of accumulatoren werd geleid. Hoewel de stoominstallatie in 1930 werd vervangen door elektrische aandrijving, bleven de accumulatoren noodzakelijk. Door een verzwaard deksel werd het water onder druk bewaard om dan via leidingen naar de havenwerktuigen te worden vervoerd. “De pershuizen
sloten eind jaren zeventig, omdat de machines in de haven vanaf dan elektrisch werden bediend. Het Zuiderpershuis deed de deuren dicht, het Noorderpershuis kreeg een nieuwe functie.” Via een grote werkplaats, met de vroegere refter en kleedkamers voor de technici van het Havenbedrijf, komen we op de binnenplaats. “Deze moet nog woren gesaneerd, voor we er een bestemming aan kunnen geven”, zegt Rozemie. “Er moet nog heel wat gebeuren om de site open te stellen. Het Havenbedrijf is dit gebouw altijd als een werkplaats blijven gebruiken, waardoor het nooit een andere functie heeft gekregen.” Het Zuiderpershuis stopte zijn activiteiten in 1977, maar beide accumulatoren bleven daar wel bewaard . In de jaren tachtig nam theatergroep Internationale Nieuwe Scene er haar intrek, waarna het uitgroeide tot een theaterzaal. Na een restauratie werd het in de jaren negentig een wereldculturencentrum. Nu biedt het onderdak aan gezelschappen en start-ups. “Door het verdwijnen van de kranen aan de Schelde in 1974 had het Zuiderpershuis veel sneller zijn functie verloren. De haven is toen meer naar het noorden van de stad getrokken. Het Noorderpershuis is dus tot nu altijd een onderdeel van de haven gebleven. Nu bekijken we dit industriële erfgoed natuurlijk met andere ogen en willen het – met respect voor de originele elementen – een nieuwe invulling geven.”
Antwerpse Brouw Compagnie Iets wat nog wel enkele jaren kan duren, zo blijkt. AG Vespa is bezig met de inventarisatie van alle oorspronkelijke materialen en kleuren. “De gesprekken over een herbestemming, samen met onder andere Monumentenzorg, zijn volop aan de gang, maar het is nog te vroeg om een beslissing te nemen”, verklaart Rozemie. “Wat we wel al zeker weten, is dat we de site geheel of gedeeltelijk willen openstellen voor het publiek. Zo kan dit gebouw ook bijdragen aan de ontwikkeling van de wijk.” Voor de restauratiedossiers worden aangevraagd, wil AG Vespa in het voorste gebouw gedurende vijf jaar tijdelijke initiatieven onderbrengen, zodat er geen leegstand is. Welke dat worden, is nog niet duidelijk. Wat wel al vaststaat, is dat de Antwerpse Brouw Compagnie, bekend van het Seefbier en Bootjesbier, in maart 2017 definitief haar intrek neemt in het gebouw achteraan. “Daar zat vroeger
de elektriciteitscentrale, die energie leverde aan bedrijven. Er zit veel potentieel in deze ruimte: dat zie je aan het houten plafond en de structuur van de stalen constructies”, zegt Rozemie. Johan Van Dyck en echtgenote Karen Follens, oprichters van de Antwerpse Brouw Compagnie, zijn alleszins enthousiast. “We hadden veel ruimte en hoogte nodig voor de brouwinstallaties en wilden een gebouw met karakter. Na een zoektocht van twee jaar vernamen we dat het Noorderpershuis vrijkwam. Toen we kwamen kijken, klopte het plaatje helemaal.” In het achterliggende gebouw van het Noorderpershuis komt een brouwzaal van 40 hectoliter. Hobbybrouwers zullen er terechtkunnen voor opleidingen en er hun eigen bieren komen brouwen. “In het midden van de brouwzaal komt nog een degustatieruimte en de binnenplaats wordt een soort Berlijnse biergarten.” Het Noorderpershuis zal dus over enkele jaren allicht weer op de Antwerpse erfgoedlijst staan en bekend zijn bij het grote publiek. “Een culturele of een erfgoedfunctie: voor ons is alles nog mogelijk. Zolang het gebouw zijn oude glorie maar terugkrijgt”, aldus Rozemie Claeys. ■
Foto’s uit de oude doos Boven: het Noorderpershuis waarop nog de oude schoorsteen zichtbaar is. Die werd in 1930 verwijderd. Onder: een zicht op de stoommachines in de machinekamer.