ประวัติศาสตร์และศิลปะสุโขทัย

ø

©

£ªn

t ÷¨m p£~ £ µ ÷m£

เจดีย์ประธาน วัดช้างล้อม ศรีสัชนาลัย เจดีย์ช้างล้อมเป็นเจดีย์รูปแบบ พิเศษในศิลปะสุโขทัยที่ได้อิทธิพลมาจากเจดีย์ในศิลปะลังกา

พระพุทธรูปสี่อิริยาบถ วัดพระสี่อิริยาบถ ก�ำแพงเพชร พระพุทธรูปสี่อิริยาบถเป็นหนึง่ ในเอกลักษณ์ของศิลปะสุโขทัย

วิหารประดิษฐานพระพุทธรูปปางมารวิชัยและพระพุทธไสยาสน์ ภายในวัดพระแก้ว ศาสนสถานขนาดใหญ่กลางเมืองก�ำแพงเพชร

พระอจนะภายในมณฑปของวัดศรีชุม สุโขทัย มณฑปเป็นสถาปัตยกรรมที่นิยมสร้างในสมัยสุโขทัย มณฑปวัดศรีชุมมีความพิเศษคือ ก่อผนังสองชั้นเป็นอุโมงค์ ที่สามารถเดินขึ้นไปถึงชั้นหลังคา ภายในอุโมงค์ตกแต่งด้วยแผ่นหิน ที่จารภาพลายเส้นเรื่องชาดกในพุทธศาสนา

ISBN 978-616-465-018-3 หนังสือ ประวัติศาสตร์และศิลปะสุโขทัย ผู้เขียน ศาสตราจารย์เกียรติคุณ สุรพล ด�ำริห์กุล พิมพ์ครั้งแรก กันยายน ๒๕๖๒ จ�ำนวนพิมพ์ ๒,๐๐๐ เล่ม ๓๗๕ บาท ราคา ©© สงวนลิขสิทธิ์โดยส�ำนักพิมพ์เมืองโบราณ ในนามบริษัทวิริยะธุรกิจ จ�ำกัด บรรณาธิการเล่ม ภาพประกอบ

ออกแบบปก/รูปเล่ม ควบคุมการผลิต แยกสี/เพลต พิมพ์ที่ จัดพิมพ์โดย จัดจ�ำหน่าย

อภิวันทน์ อดุลยพิเชฏฐ์ ศาสตราจารย์เกียรติคุณ สุรพล ด�ำริห์กุล ศูนย์ข้อมูลเล็ก-ประไพ วิริยะพันธุ์ ณิลณา หุตะเศรณี ธนา วาสิกศิริ เอ็น. อาร์. ฟิล์ม โทร. ๐ ๒๒๑๕ ๗๕๕๙ ด่านสุทธาการพิมพ์ โทร. ๐ ๒๙๖๖ ๑๖๐๐-๖ ส�ำนักพิมพ์เมืองโบราณ (ในนามบริษัทวิริยะธุรกิจ จ�ำกัด) บริษัทวิริยะธุรกิจ จ�ำกัด ๓ ซอยนนทบุรี ๒๒ ถนนนนทบุร ี (สนามบินน�้ำ) ต�ำบลบางกระสอ อ�ำเภอเมืองนนทบุร ี นนทบุรี ๑๑๐๐๐ โทร. ๐ ๒๕๔๗ ๒๗๐๐ โทรสาร ๐ ๒๕๔๗ ๒๗๒๑

ข้อมูลทางบรรณานุกรมของหอสมุดแห่งชาติ สุรพล ด�ำริห์กุล. ประวัติศาสตร์และศิลปะสุโขทัย. - - นนทบุรี : เมืองโบราณ, ๒๕๖๒. ๒๘๐ หน้า. ๑. สุโขทัย - - ประวัติศาสตร์. I. ชื่อเรื่อง. ๙๕๙.๓๖๕ ISBN 978-616-465-018-3

ส�ำนักพิมพ์เมืองโบราณ (ในนามบริษัทวิริยะธุรกิจ จ�ำกัด) ๓ ซอยนนทบุรี ๒๒ ถนน นนทบุรี (สนามบินน�้ ำ ) ต�ำ บลบางกระสอ อ�ำเภอเมืองนนทบุรี นนทบุรี ๑๑๐๐๐ โทร. ๐ ๒๕๔๗ ๒๗๐๐ โทรสาร ๐ ๒๕๔๗ ๒๗๒๑ ทีป่ รึกษา ศรีศกั ร วัลลิโภดม ธิดา สาระยา เสนอ นิลเดช สุวรรณา เกรียงไกรเพ็ชร์ ผู้อ�ำนวยการ สุวพร ทองธิว ผู้จัดการทั่วไป/ ผู ้ อ�ำนวยการฝ่ า ยศิลป์ จ�ำ นงค์ ศรีนวล ผู้จัด การฝ่ายการตลาด/ประชาสัมพันธ์ กฤตนัดตา หนูไชยะ บรรณาธิการส�ำนักพิมพ์ อภิวันทน์ อดุลยพิเชฏฐ์ ที่ปรึกษา กฎหมาย สมพจน์ เจียมพานทอง

2

ป ร ะ วั ติ ศ า ส ต ร์ แ ล ะ ศิ ล ป ะ สุ โ ข ทั ย

ค�ำน�ำส�ำนักพิมพ์ สุโขทัย นามของอดีตราชธานีทมี่ คี วามหมายอันไพเราะว่า รุ่งอรุณ

แห่งความสุข เป็นหนึง่ ในเมืองศูนย์กลางการปกครองยุคแรก ๆ ในหน้าประวัติศาสตร์ ไ ทย ซึ่ ง หลงเหลื อ หลั ก ฐานประเภทโบราณสถานและโบราณวั ต ถุ จ�ำนวนไม่น้อย ที่บ่งบอกถึงความรุ่งเรืองและส�ำคัญของสุโขทัย คุณค่าทาง ประวัติศาสตร์และศิลปะอันโดดเด่นของสุโขทัยท�ำให้เมืองโบราณสุโขทัยและ เมืองที่เกี่ยวเนื่องได้รับการขึ้นบัญชีจากคณะกรรมการมรดกโลกขององค์การ ยูเนสโก (UNESCO) แห่งสหประชาชาติ ให้เป็นเมืองมรดกโลกทางวัฒนธรรม เมื่อ พ.ศ. ๒๕๓๔ ร่องรอยอดีตที่ปรากฏในเมืองโบราณสุโขทัยและเมืองร่วม สมัยใกล้เคียงจึงเป็นแหล่งเรียนรู้ทางวัฒนธรรมที่ส�ำคัญ เชื่อมโยงให้เราได้รู้จัก ประวัติศาสตร์ของสุโขทัย ดังที่ศาสตราจารย์เกียรติคุณ สุรพล ด�ำริห์กุล น�ำ เสนอใน ประวัติศาสตร์และศิลปะสุโขทัย เล่มนี้ ที่อาจารย์ได้ประมวลความรู้ จากการศึกษาและประสบการณ์ชีวิตการท�ำงานในแวดวงโบราณคดีที่เกี่ยวข้อง กับสุโขทัยมาหลายสิบปี มุ่งหมายถ่ายทอดเรื่องราวประวัติศาสตร์สุโขทัยที่ เข้าใจง่าย โดยเชื่อมโยงประวัติศาสตร์กับหลักฐานที่เป็นรูปธรรมในยุคสุโขทัย ทั้งงานสถาปัตยกรรมและศิลปวัตถุประเภทต่าง ๆ เช่น พระพุทธรูป เครื่อง สังคโลก เป็นต้น ทั้งที่พบในเมืองสุโขทัยและเมืองส�ำคัญอื่น ๆ ที่มีอายุอยู่ร่วม สมั ย กั น ได้ แ ก่ ศรี สั ช นาลั ย พิ ษ ณุ โลก ก� ำ แพงเพชร เพื่ อ ให้ ภ าพรวมของ ประวัติศาสตร์และศิลปะสุโขทัยแก่ผู้อ่านด้วยเนื้อหาที่กระชับ เข้าใจง่าย และ ให้เห็นความสัมพันธ์ระหว่างบริบททางประวัติศาสตร์แต่ละช่วงเวลากับการ สร้างสรรค์งานศิลปะและสถาปัตยกรรมแต่ละยุคสมัย ประวัติศาสตร์และศิลปะสุโขทัย จึงเป็นหนังสือที่ผู้สนใจเรื่องราวเกี่ยวกับ ประวัติศาสตร์สมัยสุโขทัยและนักเรียน นักศึกษา สามารถอ่านเป็นพื้นฐานใน การเรียนรูป้ ระวัตศิ าสตร์ไทย และหากได้มโี อกาสไปเยือนเมืองสุโขทัย จะยิง่ เสริม ความเข้าใจต่อเรื่องราวของประวัติศาสตร์สุโขทัยมากยิ่งขึ้น ส�ำนักพิมพ์เมืองโบราณ กันยายน ๒๕๖๒ ศ า ส ต ร า จ า ร ย์ เ กี ย ร ติ คุ ณ สุ ร พ ล ดํ า ริ ห์ กุ ล

3

ค�ำน�ำผู้เขียน ผู้เขียนมีประสบการณ์ทางวิชาการเกี่ยวข้องกับเมืองสุโขทัยและ

เมืองอื่น ๆ ในแคว้นสุโขทัยพอสมควร เริ่มต้นตั้งแต่ พ.ศ. ๒๕๑๑ ครั้งยังเป็น นักศึกษาส�ำรวจท�ำรายงานเกี่ยวกับเจดีย์พุ่มข้าวบิณฑ์ของแคว้นสุโขทัย และ เริ่มรับราชการครั้งแรกในต�ำแหน่งภัณฑารักษ์ตรี ที่หน่วยศิลปากรที่ ๓ สุโขทัย กองโบราณคดี ซึ่งเป็นหน่วยงานของกรมศิลปากรที่รับผิดชอบงานด้านโบราณ คดีและโบราณสถานในพื้นที่หลายจังหวัดในเขตแคว้นสุโขทัยเดิม ต่อมาใน พ.ศ. ๒๕๒๕ ได้รับมอบหมายท�ำหน้าที่ส�ำรวจและจัดท�ำท�ำเนียบโบราณสถาน เมืองสุโขทัย รวมทั้งในระหว่าง พ.ศ. ๒๕๔๔-๒๕๔๕ ได้รับทุนอุดหนุนการวิจัย จากส�ำนักงานคณะกรรมการวิจัยแห่งชาติ ท�ำการส�ำรวจและวิจัยเรื่องเกี่ยวกับ พระพุทธศาสนาลังกาวงศ์กับเจดีย์ช้างล้อมในประเทศไทย ท�ำให้มีข้อมูลและ ประสบการณ์ทางวิชาการพอสมควร ดังนั้นจึงได้เวลาที่สมควรจะเขียนเรื่อง ราวของเมืองสุโขทัยและแคว้นสุโขทัยในครั้งนี้ หนังสือ ประวัตศิ าสตร์และศิลปะสุโขทัย เล่มนีม้ ลี กั ษณะเป็นการเสนอภาพ รวมของแคว้นสุโขทัย ในเรื่องราวที่เกี่ยวข้องกับประวัติศาสตร์ ประวัติศาสตร์ ศิลปะ และโบราณคดีของแคว้นสุโขทัย ซึง่ มีลกั ษณะเป็นสหวิทยากรทีบ่ รู ณาการ ความรู้ในอดีตที่เกี่ยวกับสุโขทัยร่วมกัน อันเป็นมุมมองประวัติศาสตร์และ วัฒนธรรมในอีกมิติหนึ่ง ที่จะช่วยเสริมเติมเต็มภาพรวมเรื่องราวในอดีตของ แคว้นสุโขทัยให้มีความสมบูรณ์มากยิ่งขึ้น จึงหวังว่าจะเป็นประโยชน์ส�ำหรับ ผู้ที่มีความสนใจในการศึกษาและเรียนรู้ประวัติศาสตร์และศิลปะสุโขทัยโดย ทั่วไป ศาสตราจารย์เกียรติคุณ สุรพล ด�ำริห์กุล

4

ป ร ะ วั ติ ศ า ส ต ร์ แ ล ะ ศิ ล ป ะ สุ โ ข ทั ย

สารบัญ ค�ำน�ำส�ำนักพิมพ์ ค�ำน�ำผู้เขียน

๓ ๔

บทน�ำ

๗

บทที่ ๑ พัฒนาการของแคว้นสุโขทัย ชุมชนสมัยก่อนประวัติศาสตร์และทวารวดีก่อนการก�ำเนิดแคว้นสุโขทัย เมืองเชลียง จุดเริ่มต้นของแคว้นสุโขทัย เมืองเชลียงกับมรดกวัฒนธรรม การเกิดขึ้นของเมืองและแคว้นสุโขทัย

๑๖ ๑๖ ๑๘ ๒๐ ๒๔

บทที ่ ๒ ประวัติศาสตร์และศาสนาของสุโขทัย สุโขทัยยุคเริ่มต้น ศาสนาในเมืองสุโขทัยยุคเริ่มต้น สุโขทัยยุครุ่งเรือง พระพุทธศาสนายุครุ่งเรือง : ศูนย์กลางของพระพุทธศาสนาลังกาวงศ์ สุโขทัยยุคเสื่อม : ประเทศราชกรุงศรีอยุธยา สุโขทัยถูกผนวกเป็นส่วนหนึง่ ของราชอาณาจักรกรุงศรีอยุธยา

๒๗ ๒๗ ๓๑ ๓๔ ๓๙ ๔๔ ๔๗

บทที่ ๓ เมืองสุโขทัย : กายภาพของเมืองและโบราณสถาน กายภาพของเมืองสุโขทัย เมืองสุโขทัยยุคแรก โบราณสถานส�ำคัญที่เกี่ยวข้องกับเมืองสุโขทัยยุคแรก เมืองสุโขทัยยุคหลัง ระบบการจัดการน�้ำของเมืองสุโขทัย ผลการขุดค้นศึกษาทางโบราณคดีที่เมืองสุโขทัย โบราณสถานส�ำคัญของเมืองสุโขทัย

๕๒ ๕๒ ๕๓ ๕๔ ๖๑ ๖๔ ๖๗ ๖๘

บทที ่ ๔ เมืองส�ำคัญและโบราณสถานในแคว้นสุโขทัย เมืองศรีสัชนาลัย โบราณสถานส�ำคัญของเมืองศรีสัชนาลัย เมืองสองแควหรือเมืองพิษณุโลก

๑๐๕ ๑๐๕ ๑๑๐ ๑๒๓

ศ า ส ต ร า จ า ร ย์ เ กี ย ร ติ คุ ณ สุ ร พ ล ดํ า ริ ห์ กุ ล

5

โบราณสถานส�ำคัญสมัยสุโขทัยของเมืองพิษณุโลก เมืองนครชุมและเมืองก�ำแพงเพชร โบราณสถานส�ำคัญของเมืองนครชุมและเมืองก�ำแพงเพชร

๑๒๘ ๑๓๔ ๑๓๘

บทที่ ๕ ศิลปะสุโขทัย ๑๖๔ ประวัติศาสตร์ศิลปะสุโขทัย ๑๖๕ ศิลปะสุโขทัยยุคแรกเริ่ม ๑๖๖ ศิลปะสุโขทัยยุครุ่งเรือง ๑๗๑ ศิลปะสุโขทัยในช่วงเวลาเป็นประเทศราชกรุงศรีอยุธยา ๑๗๘ ศิลปะสุโขทัยเมื่อถูกผนวกเข้ากับราชอาณาจักรกรุงศรีอยุธยา ๑๗๙ ศิลปะสุโขทัยยุคหลัง ๑๘๕ ศิลปะสุโขทัย ๑๘๖ องค์ประกอบของวัดหรือศาสนสถานสุโขทัย ๑๘๗ สถาปัตยกรรมสุโขทัย ๑๙๐ - เจดีย์ทรงระฆังสุโขทัยหรือเจดีย์ทรงลังกา ๑๙๐ - เจดีย์ช้างล้อม ๑๙๕ - เจดีย์ทรงยอดดอกบัวตูมหรือเจดีย์ทรงพุ่มข้าวบิณฑ์ ๒๐๐ - เจดีย์สุโขทัยรูปแบบอื่น ๆ ๒๐๔ - วิหารสุโขทัย ๒๐๗ - มณฑปสุโขทัย ๒๑๓ ศิลปกรรมสุโขทัย ๒๒๑ - พระพุทธรูปสุโขทัย ๒๒๑ - พระพุทธรูปสุโขทัยอื่น ๆ ที่มีลักษณะเฉพาะเป็นเอกลักษณ์สุโขทัย ๒๓๐ - พระพุทธบาทสุโขทัย ๒๓๘ - เทวรูปสุโขทัย ๒๔๑ บทที่ ๖ สังคโลกสุโขทัยและการค้าสังคโลก จุดก�ำเนิดของการผลิตเครื่องสังคโลก แหล่งผลิตเครื่องสังคโลกในแคว้นสุโขทัย ผลิตภัณฑ์เครื่องปั้นดินเผาสุโขทัย การค้าสังคโลก

๒๕๒ ๒๕๓ ๒๕๖ ๒๖๓ ๒๖๕

บทส่งท้าย บรรณานุกรม

๒๗๑ ๒๗๓

6

ป ร ะ วั ติ ศ า ส ต ร์ แ ล ะ ศิ ล ป ะ สุ โ ข ทั ย

บทน�ำ

แคว้นสุโขทัยเป็นกลุม่ บ้านเมืองส�ำคัญทีเ่ กีย่ วข้องผูกพันอยูใ่ นความ

คิดความเชื่อของคนไทยในหลากหลายมิติ นับตั้งแต่เป็นรัฐแรกเริ่มแห่งหนึ่ง ของคนไทยหรือกลุ่มชนผู้ใช้ภาษาไทยที่ก่อตั้งขึ้นในดินแดนประเทศไทยทุกวันนี้ ทัง้ นีม้ แี นวคิด ทฤษฎี และความเชือ่ ในเรือ่ งทีเ่ กีย่ วกับถิน่ ฐานดัง้ เดิมของชนชาติ ไทยว่าเคยอาศัยอยู่ในดินแดนตอนใต้ของประเทศจีน ได้อพยพเคลื่อนย้ายลง มายังดินแดนตอนใต้ สร้างบ้านแปงเมืองและมีพัฒนาการเกิดขึ้นเป็นรัฐของ คนไทยในราวพุทธศตวรรษที่ ๑๖-๑๗ ซึ่งแคว้นสุโขทัยนับเป็นรัฐแรก ๆ แห่ง หนึง่ ที่เกิดขึ้นในราวพุทธศตวรรษที่ ๑๘ รวมทั้งเรื่องราวทางประวัติศาสตร์ของ แคว้นสุโขทัยยังมีความสัมพันธ์เกีย่ วข้องกับประวัตศิ าสตร์ชาติไทยมาตามล�ำดับ จนกลายเป็นสยามประเทศในทุกวันนี ้ นอกจากนี้เรื่องอักษรไทยซึ่งปรากฏหลัก ฐานใน ศิลาจารึกหลักที่ ๑ กล่าวว่า พ่อขุนรามค�ำแหงทรงประดิษฐ์อักษรไทย หรือทีเ่ รียกกันว่า “ลายสือไทย” ใน พ.ศ. ๑๘๒๖ ยังมีความส�ำคัญอยู่ในส�ำนึก ของคนไทย ตลอดจนความรุ่งเรืองของพระพุทธศาสนาในแคว้นสุโขทัย ซึ่ง ท�ำให้เกิดการสร้างสรรค์ศิลปะและสถาปัตยกรรมเนื่องในพระพุทธศาสนาที่มี เอกลักษณ์โดดเด่นเฉพาะตน และเป็นสกุลช่างชื่อว่า ศิลปะสุโขทัย ซึ่งแพร่ หลายส่งอิทธิพลรูปแบบทางศิลปสถาปัตยกรรมไปยังดินแดนใกล้เคียงอื่น ๆ ท�ำให้มีพัฒนาการเป็นศิลปะไทยมาจนทุกวันนี้ ดังนัน้ สุโขทัยจึงเป็นรัฐในอุดม คติที่คนไทยให้ความส�ำคัญและสนใจเรียนรู้ศึกษาอยู่เสมอมา ศ า ส ต ร า จ า ร ย์ เ กี ย ร ติ คุ ณ สุ ร พ ล ดํ า ริ ห์ กุ ล

7

แคว้นสุโขทัยเป็นกลุ่มบ้านเมืองที่ตั้งอยู่ในเขตที่ราบลุ่มแม่น�้ำปิง แม่น�้ำวัง แม่น�้ำยม แม่น�้ำน่าน รวมถึงแม่น�้ำเมยและแม่น�้ำป่าสักในเขตจังหวัดอุตรดิตถ์ ตาก สุโขทัย พิษณุโลก เพชรบูรณ์ พิจิตร ก�ำแพงเพชร และนครสวรรค์ หรือ ภาคเหนือตอนล่างของประเทศไทยทุกปัจจุบันนี ้ อาณาเขตของแคว้นสุโขทัยที่ ปรากฏใน ศิลาจารึกหลักที่ ๑ (จารึกพ่อขุนรามค�ำแหง) มีข้อความบอกชื่อเมือง ทั้งสี่ทิศในสมัยพ่อขุนรามค�ำแหงไว้ว่า ทิศเหนือ มีเมืองแพร่ เมืองม่าน เมืองพลัว เมืองหลวงพระบาง ทิศตะวันออก มีเมืองสระหลวงสองแคว เมืองลุมบาจาย เมืองสคา เมืองเวียงจันทน์ เมืองเวียงค�ำ ทิศตะวันใต้ มีเมืองคนที เมืองพระบาง เมืองแพรก เมืองสุพรรณภูมิ เมืองราชบุร ี เมืองเพชรบุรี เมืองศรีธรรมราช ทิศตะวันตก มีเมืองฉอด เมืองหงสาวดี อย่างไรก็ตามนักวิชาการรุน่ หลังมีความเห็นว่า แคว้นสุโขทัยน่าจะมีอ�ำนาจ อยู่เฉพาะในบริเวณตอนล่างของลุ่มน�ำ้ ยม ลุ่มน�้ำน่าน ลุ่มน�้ำปิงตอนล่าง และ ตอนบนของลุ่มน�้ำป่าสักเท่านั้น โดยพิจารณาจากหลักฐานทางด้านโบราณ สถานและโบราณวัตถุตามเมืองต่าง ๆ ซึ่งมีรูปแบบเป็นศิลปะสุโขทัย เมื่อพิจารณาต�ำแหน่งที่ตั้งของแคว้นสุโขทัยจะเห็นว่าตั้งอยู่บนเส้นทาง คมนาคมโบราณภายในทัง้ เส้นทางบกและเส้นทางน�้ำอันเหมาะสม โดยทางด้าน ทิศเหนือสามารถติดต่อกับแคว้นล้านนา ด้านทิศใต้ติดต่อกับกรุงศรีอยุธยา และกลุ่มบ้านเมืองในแถบที่ราบลุ่มแม่น�้ำเจ้าพระยาไปจนถึงอ่าวไทย ทางทิศ ตะวันตกสามารถเดินทางไปสู่เมืองเมาะตะมะ อันเป็นเมืองท่าส�ำคัญของมอญ ในอ่าวเบงกอล และด้านทิศตะวันออกมีเส้นทางไปสู่บ้านเมืองในแถบภาค อีสานและไกลออกไปถึงแม่นำ�้ โขง จึงท�ำให้สโุ ขทัยเป็นเสมือนชุมทางการค้าและ สามารถรวบรวมกลุ่มเมืองที่กระจายอยู่ตามลุ่มแม่น�้ำปิง แม่น�้ำยม และแม่น�้ำ น่านขึ้นเป็นแคว้นสุโขทัย ส่งผลให้แคว้นสุโขทัยเติบโตและเจริญรุ่งเรือง แคว้นสุโขทัยประกอบด้วยเมืองต่าง ๆ ประมาณ ๕๓ เมือง๑ มีเมืองส�ำคัญ ได้แก่ เมืองสุโขทัย เมืองศรีสัชนาลัย เมืองก�ำแพงเพชร และเมืองพิษณุโลก ซึ่งเป็นเมืองที่มีเรื่องราวเกี่ยวข้องอยู่ในประวัติศาสตร์ไทย มีหลักฐานโบราณ ศิลปวัตถุและโบราณสถานเป็นอันมาก สรุปได้ดังนี้ เมืองสุโขทัย เป็นเมืองที่ขยายตัวออกมาจากเมืองเชลียง ซึ่งพ่อขุนศรีนาวน�ำถุมสร้างขึ้นในราวกลางพุทธศตวรรษที่ ๑๘ เป็นเมืองส�ำคัญซึ่งเป็น ราชธานีหรือศูนย์กลางของแคว้นสุโขทัย ตั้งอยู่บนที่ลาดระหว่างเชิงเขาหลวง กับแม่น�้ำยม ห่างจากแม่น�้ำยม (ที่อยู่ทางด้านทิศตะวันออก) ประมาณ ๑๒ 8

ป ร ะ วั ติ ศ า ส ต ร์ แ ล ะ ศิ ล ป ะ สุ โ ข ทั ย

วัดมหาธาตุ กลางเมืองสุโขทัย

กิโลเมตร ตัวเมืองสุโขทัยมีล�ำน�้ำแม่ล�ำพันไหลผ่านทางด้านทิศตะวันออกช่วย หล่อเลี้ยงเมือง เมืองสุโขทัยในยุคเริ่มแรกจะเป็นเมืองขนาดเล็กรูปสี่เหลี่ยม ตั้ ง อยู ่ ในบริ เวณที่ เป็ น วั ด พระพายหลวง ซึ่ ง มี พ ระปรางค์ ส ามองค์ เนื่ อ งใน พระพุทธศาสนาแบบมหายานอยู่กลางเมือง ส่วนเมืองสุโขทัยแห่งใหม่ซึ่ง อยู่ทางตอนใต้ลงมา เป็นเมืองขนาดใหญ่ มีการวางผังเมืองอย่างซับซ้อนและ สัมพันธ์กับการตั้งศาสนสถาน มีการจัดการน�้ำอย่างเป็นระบบ สันนิษฐาน ว่าการสร้างเมืองสุโขทัยแห่งใหม่จะเป็นการขยายเมืองออกมาตั้งบนชัยภูมิ ที่เหมาะสม เนื่อ งจากมีจ� ำ นวนผู ้ ค นพลเมือ งเพิ่ม มากขึ้น และคงสร้ า งขึ้น ในราวครึ่งแรกของพุทธศตวรรษที่ ๑๙ ครั้งรัชสมัยของพ่อขุนรามค�ำแหง ส่วนเมืองเชลียงหรือเมืองศรีสชั นาลัย เดิมทีเป็นแคว้นเชลียงทีม่ พี ฒ ั นา การเกิดขึ้นในราวพุทธศตวรรษที่ ๑๖-๑๗ ซึ่งเป็นรากฐานของการก�ำเนิดขึ้นของ เมืองและแคว้นสุโขทัยในเวลาต่อมา เมืองเชลียงตั้งอยู่บริเวณแหลมโค้งหัก ศอกของแม่น�้ำยม อันเป็นที่ตั้งวัดพระศรีรัตนมหาธาตุ เชลียงและวัดเจ้าจันทร์ ในปัจจุบันนี้ ต่อมาในสมัยพ่อขุนรามค�ำแหงได้มีการขยายเมืองโดยสร้างเมือง ขึ้นใหม่ทางทิศตะวันตก ห่างจากบริเวณเมืองเชลียงมาประมาณหนึง่ กิโลเมตร เศษ เมืองแห่งใหม่นี้มีชื่อเรียกในเวลาต่อมาว่า ศรีสัชนาลัย เมืองศรีสัชนาลัย เป็นเมืองทีม่ คี วามส�ำคัญรองจากเมืองสุโขทัย และเป็นเมืองคู่กนั กับเมืองสุโขทัย หรือเป็นเมืองลูกหลวงที่มีความส�ำคัญรองลงมาจากเมืองสุโขทัย เมืองนีต้ ั้งอยู่ ศ า ส ต ร า จ า ร ย์ เ กี ย ร ติ คุ ณ สุ ร พ ล ดํ า ริ ห์ กุ ล

9

• เชียงใหม • อุตรดิตถ ศรีสัชนาลัย • •ตาก สุโขทั• ย •แควนสุโขทัย • พิษณุ•โลก เพชรบู•รณ กำแพงเพชร พิจิตร • นครสวรรค • ลพบุรี

• กรุงศรีอยุธยา

แผนที่แสดงที่ตั้งแคว้นสุโขทัยและเมืองส�ำคัญต่าง ๆ

ในต�ำแหน่งที่เป็นศูนย์กลางคมนาคม มีเส้นทางติดต่อกับบ้านเมืองในลุ่มน�ำ้ ยม ตอนบนและใกล้เคียงขึ้นไปทางเหนือ ได้แก่ เมืองแพร่ เมืองงาว เมืองพะเยา เมืองเชียงราย เมืองเชียงแสน ทางด้านตะวันออกติดต่อกับเมืองทุง่ ยัง้ และเมือง ในบริเวณลุ่มน�ำ้ น่าน โดยสามารถเดินทางต่อไปถึงลุ่มน�ำ้ น่านตอนบน คือเมือง น่าน และผ่านออกไปลุ่มน�ำ้ โขงเพื่อติดต่อกับเมืองหลวงพระบางได้ ส�ำหรับเมืองสระหลวงสองแควและเมืองพิษณุโลก เป็นเมืองส�ำคัญที่ ตั้งอยู่ในลุ่มแม่น�้ำน่าน อันเป็นเส้นทางคมนาคมที่ส�ำคัญของแคว้นสุโขทัย ชื่อ เมือง “สองแคว” เป็นชื่อเดิมที่ปรากฏควบคู่กับเมืองสระหลวง ซึ่งปรากฏหลัก ฐานอยู่ใน ศิลาจารึกวัดศรีชุม และเป็นเมืองเกิดของพระมหาเถรศรีศรัทธาราชจุฬามุน ี ซึง่ เป็นเชือ้ สายของพ่อขุนผาเมือง เจ้าเมืองราด และราชนัดดาของพ่อขุน ศรีนาวน�ำถุม กษัตริย์ผู้สร้างเมืองสุโขทัย เมืองสองแควมีความส�ำคัญมากขึ้น เมื่อพระมหาธรรมราชาลิไทเสด็จมาประทับ และหลังจากนัน้ กษัตริย์สุโขทัยองค์ 10

ป ร ะ วั ติ ศ า ส ต ร์ แ ล ะ ศิ ล ป ะ สุ โ ข ทั ย

ต่อ ๆ มาจะประทับอยู่ที่เมืองพิษณุโลกทั้งสิ้น ในสมัยอยุธยา เมื่อสุโขทัยตก เป็นประเทศราชของกรุงศรีอยุธยาแล้ว กรุงศรีอยุธยาได้สง่ พระราชโอรสมาครอง เมืองสองแควหลายพระองค์ โดยเฉพาะในรัชกาลสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ โปรดให้ขยายตัวเมืองให้ใหญ่โตออกไปคลุมฝั่งตะวันตกของแม่น�้ำน่าน และ เปลี่ยนชื่อเมืองเป็น “เมืองพิษณุโลก” นับตั้งแต่นนั้ เป็นต้นมา เมืองนครชุมและเมืองก�ำแพงเพชร เป็นเมืองที่ตั้งอยู่ในบริเวณที่ราบ ลุ่มแม่น�้ำปิงตอนล่าง เมืองนครชุมเป็นหัวเมืองส�ำคัญในสมัยสุโขทัยที่ตั้งอยู่ ริมฝั่งแม่น�้ำปิงด้านทิศตะวันตก เนื่องจากเป็นชุมทางคมนาคมที่สามารถไปยัง เมืองสุโขทัยซึ่งอยู่ทางทิศตะวันออกเฉียงเหนือ ทางทิศเหนือตามล�ำน�้ำปิงจะ ไปถึงเมืองตาก และข้ามเขาไปทางทิศตะวันตกจะไปถึงเมืองมอญ ทางด้าน ทิศตะวันออกจะไปถึงเมืองพิจิตร และลงใต้จะไปเมืองพระบางในเขตจังหวัด นครสวรรค์ปัจจุบันได้ ส่วนเมืองก�ำแพงเพชรตั้งอยู่บนฝั่งตะวันออกของแม่น�้ำ ปิง ตรงกันข้ามกับเมืองนครชุม เป็นเมืองที่เกิดขึ้นในสมัยหลังเมื่อกรุงศรีอยุธยา เข้ายึดครองสุโขทัยแล้ว เมืองก�ำแพงเพชรในสมัยสุโขทัยตอนปลายสืบเนื่อง มาจนถึงสมัยอยุธยานับเป็นเมืองส�ำคัญมาก เพราะตั้งอยู่ในจุดยุทธศาสตร์ ซึ่งเป็นเส้นทางเชื่อมต่อระหว่างดินแดนล้านนาในทางตอนเหนือกับบ้านเมือง มอญในบริเวณริมอ่าวเมาะตะมะทางด้านทิศตะวันตก การปกครองของแคว้นสุโขทัยสมัยโบราณคงเป็นแบบพระยามหานคร แบ่งเป็นเมืองหลวงและเมืองลูกหลวง มีเมืองสุโขทัยเป็นเมืองหลวง ส่วนเมือง พิษณุโลก เมืองศรีสัชนาลัย และเมืองก�ำแพงเพชรเป็นเมืองลูกหลวง๒ อย่างไร ก็ดีในระยะแรกแคว้นสุโขทัยน่าจะมีรูปแบบการปกครองด้วย “ระบบเมืองคู่” คือมีผู้น�ำคนเดียวปกครองสองเมือง และอาจมีเมืองเล็กเมืองน้อยอื่น ๆ เป็น เมืองบริวาร ดังหลักฐานในจารึกสุโขทัยมักเรียกชือ่ เมืองเป็นเมืองคู ่ เช่น สุโขทัย ศรีสชั นาลัย สระหลวงสองแคว เป็นต้น ระบบนีบ้ ง่ ชีใ้ ห้เห็นอ�ำนาจอันจ�ำกัดของ เจ้าผู้ครองนคร เพราะยังไม่สามารถยกฐานะของเมืองขึ้นเป็นศูนย์กลางของ แคว้นได้อย่างแท้จริง ระบบเมืองคู่จึงเป็นขั้นตอนหนึง่ ของพัฒนาการของ เมืองที่รวมเมืองและรวมทรัพยากรด้านต่าง ๆ ไว้ด้วยกัน เพื่อเป็นฐาน อ�ำนาจส�ำหรับการขยายตัวต่อไป การจัดการปกครองในลักษณะที่มเี มืองส�ำคัญเป็นศูนย์กลางปกครองหรือ เป็นราชธานีของแคว้นและมีเมืองส�ำคัญรองลงไป น่าจะเริม่ ตัง้ แต่สมัยพระมหาธรรมราชาลิไทเป็นต้นมา การจัดล�ำดับฐานะเมืองในลักษณะนีค้ ล้ายกับการ จัดการปกครองแบบ “เมืองลูกหลวง” ในสมัยอยุธยา แต่ยงั ไม่เด่นชัดนัก เพราะ ไม่พบหลักฐานเกี่ยวกับการที่กษัตริย์ส่งโอรสไปปกครองเมืองส�ำคัญที่เป็นเมือง ศ า ส ต ร า จ า ร ย์ เ กี ย ร ติ คุ ณ สุ ร พ ล ดํ า ริ ห์ กุ ล

11

ลูกหลวงแบบการปกครองในสมัยอยุธยา๓ ความเจริญรุ่งเรืองทางพระพุทธศาสนาของแคว้นสุโขทัย โดยเฉพาะ ที่เมืองสุโขทัย ซึ่งในเวลาต่อมาได้กลายเป็นศูนย์กลางของพระพุทธศาสนาลัทธิ ลังกาวงศ์ มีหลักฐานว่า พระพุทธศาสนาลัทธิลงั กาวงศ์จากเมืองนครศรีธรรมราช ได้แพร่เข้ามาสู่เมืองสุโขทัยแล้วตั้งแต่ครึ่งหลังของพุทธศตวรรษที่ ๑๘ ทั้งนี้ มีเรื่องราวอยู่ในเอกสารของล้านนา กล่าวถึง “พระโรจราช” ซึ่งควรหมายถึง พ่ อ ขุ น ศรี อิ นทราทิต ย์ ได้ อัญ เชิญ พระพุท ธสิหิง ค์ จ ากนครศรีธ รรมราชมาสู ่ เมืองสุโขทัย รวมทั้งยังปรากฏหลักฐานทางประวัติศาสตร์ที่สะท้อนถึงความ สัมพันธ์ของแคว้นสุโขทัยกับเมืองนครศรีธรรมราชว่าเป็นไปอย่างใกล้ชิด และ พระพุ ท ธศาสนาลั ท ธิ ลั ง กาวงศ์ ได้ แพร่ จ ากเมื อ งนครศรี ธ รรมราชเข้ า มายั ง เมืองสุโขทัยตั้งแต่ครั้งนั้นแล้ว ต่อมาในต้นพุทธศตวรรษที่ ๑๙ ปรากฏหลัก ฐานใน ศิลาจารึกหลักที่ ๑ ว่า พ่อขุนรามค�ำแหงได้นิมนต์พระสงฆ์จากเมือง นครศรีธรรมราชซึง่ มีความรู้เกีย่ วกับพระไตรปิฎก เข้ามาเผยแผ่พระพุทธศาสนา ในสุโขทัย รวมทั้งสร้างวัดขึ้นในอรัญญิกด้วย อย่างไรก็ดีพระพุทธศาสนาลัทธิลังกาวงศ์ได้เข้ามาสู่แคว้นสุโขทัยอย่าง ชัดเจนอีกครั้งหนึง่ เมื่อพระมหาเถรศรีศรัทธาราชจุฬามุนีได้จาริกแสวงบุญเดิน ทางไปศึกษาพระพุทธศาสนาทีเ่ กาะลังกา และน�ำพระพุทธศาสนาลัทธิลงั กาวงศ์ กลับมาเผยแผ่ยงั แคว้นสุโขทัย เรือ่ งราวดังกล่าวนีป้ รากฏหลักฐานใน ศิลาจารึก หลักที ่ ๒ และ ศิลาจารึกหลักที ่ ๑๑ ซึง่ สรุปได้วา่ พระมหาเถรศรีศรัทธาราชจุฬามุน ี ซึง่ เป็นราชนัดดาของพ่อขุนศรีนาวน�ำถุม ได้ไปบ�ำเพ็ญกรณีเกีย่ วกับพระพุทธ ศาสนา เดินทางไปไหว้พระธาตุต่าง ๆ ที่มีอยู่ในเมืองไทยและเดินทางไปถึงเกาะ ลังกา ท�ำการอุปสมบทใหม่ตามลัทธิลงั กาวงศ์และจ�ำพรรษาอยูท่ ลี่ งั กาเป็นเวลา ถึง ๑๐ ปี กษัตริย์ลังกาจึงทรงแต่งตั้งให้เป็นพระมหาสวามี เมื่อท่านเดินทาง กลับสู่สุโขทัยได้น�ำพระบรมสารีริกธาตุมาด้วย ท่านมาถึงเมืองสุโขทัยในราว ปลายพุทธศตวรรษที ่ ๑๙ และได้บรู ณะวัดมหาธาตุกลางเมืองสุโขทัย งานเหล่า นี้มีช่างจากเกาะลังกาเข้ามาช่วยด้วย จึงปรากฏอิทธิพลของศิลปะลังกาปะปน อยู่ในศิลปะสุโขทัย๔ พระพุทธศาสนาลัทธิลังกาวงศ์ที่เผยแผ่ในแคว้นสุโขทัย ท�ำให้การศึกษาทางศาสนาขยายตัวออกไปอย่างกว้างขวางและพระพุทธศาสนา มีความเจริญรุ่งเรืองเป็นอันมาก ต่อมาในปลายพุทธศตวรรษที ่ ๑๙ พระพุทธศาสนาลัทธิลงั กาวงศ์ได้เข้ามา สูแ่ คว้นสุโขทัยอีกหนึง่ ระลอก โดยพระสงฆ์ชาวสุโขทัยสองรูป คือ พระอโนมทัสสี และพระสุมนเถระ ได้น�ำเอาพระพุทธศาสนาลัทธิลังกาวงศ์ตามแนวทางของ ส�ำนักพระอุทุมพรบุบผามหาสวามีที่เมืองพันหรือเมาะตะมะ เข้ามาเผยแผ่ใน 12

ป ร ะ วั ติ ศ า ส ต ร์ แ ล ะ ศิ ล ป ะ สุ โ ข ทั ย

วัดชนะสงคราม กลางเมืองสุโขทัย

แคว้นสุโขทัย และได้รับการสนับสนุนจากพระมหาธรรมราชาลิไท ท�ำให้พระ พุทธศาสนาลัทธิลงั กาวงศ์เจริญรุง่ เรืองอยูใ่ นแคว้นสุโขทัยเป็นอย่างมาก ศิลปะ ลังกาที่เข้ามาพร้อมกับพระพุทธศาสนาลัทธิลังกาวงศ์ได้มีอิทธิพลต่อสุโขทัย เป็นอันมาก ท�ำให้งานศิลปะและสถาปัตยกรรมของสุโขทัยในช่วงเวลาดังกล่าว มีพัฒนาการถึงขั้นสูงสุดและมีความหลากหลาย ความรุ่งเรืองของพระพุทธศาสนาลัทธิลังกาวงศ์ในแคว้นสุโขทัยสะท้อน ออกมาให้เห็นในรูปแบบของศิลปะและสถาปัตยกรรมที่มีรูปแบบเฉพาะอันเป็น เอกลักษณ์ของสุโขทัย อาทิ พระพุทธรูปสุโขทัยแบบต่าง ๆ เช่น พระพุทธรูปปาง ลีลา พระสีอ่ ริ ยิ าบถ เป็นต้น และเจดียร์ ปู แบบต่าง ๆ เช่น เจดียท์ รงลังกา เจดีย์ ช้างล้อม เจดีย์ทรงพุ่มข้าวบิณฑ์หรือยอดดอกบัวตูม เป็นต้น การสร้างสรรค์ ศิลปสถาปัตยกรรมเนือ่ งในพระพุทธศาสนาดังกล่าวได้กลายเป็นสกุลช่างทีช่ อื่ ว่า ศิลปะสุโขทัย ซึง่ ในเวลาต่อมาพระพุทธศาสนาลัทธิลงั กาวงศ์จากแคว้นสุโขทัย ได้แพร่หลายไปยังดินแดนต่าง ๆ ใกล้เคียง อาทิ ล้านนา กรุงศรีอยุธยา เป็นต้น ท�ำให้ศิลปะสุโขทัยมีอิทธิพลอยู่ในศิลปะล้านนาและศิลปะอยุธยาเป็นส�ำคัญ นอกจากนี้แคว้นสุโขทัยยังเป็นแหล่งผลิตสังคโลก เครื่องเคลือบดินเผา ศ า ส ต ร า จ า ร ย์ เ กี ย ร ติ คุ ณ สุ ร พ ล ดํ า ริ ห์ กุ ล

13

๑

บทที่

พัฒนาการของแคว้นสุโขทัย

แคว้นสุโขทัย ซึง่ เป็นกลุม่ บ้านเมืองทีต่ งั้ อยูใ่ นเขตทีร่ าบลุม่ แม่นำ�้ ปิง

แม่น�้ำวัง แม่น�้ำยม แม่น�้ำน่าน รวมถึงแม่น�้ำเมยและแม่น�้ำป่าสักในเขตจังหวัด อุตรดิตถ์ ตาก สุโขทัย พิษณุโลก เพชรบูรณ์ พิจติ ร ก�ำแพงเพชร และนครสวรรค์ ที่เป็นภาคเหนือตอนล่างของประเทศไทยทุกวันนี้ ก่อนการก�ำเนิดแคว้นสุโขทัย มีหลักฐานที่แสดงให้เห็นว่ามีผู้คนเข้ามาตั้งถิ่นฐานอยู่อาศัยในดินแดนแห่งนี้ มาตั้งแต่สมัยก่อนประวัติศาสตร์แล้ว ซึ่งชุมชนสมัยก่อนประวัติศาสตร์เหล่านี้ มีผู้คนอยู่อาศัยอย่างต่อเนื่อง และมีพัฒนาการเป็นบ้านเมืองขึ้นในเวลาต่อมา จนกระทั่งถึงประมาณพุทธศตวรรษที ่ ๑๒ ได้มีการติดต่อเกี่ยวข้องกับดินแดน อื่ น ๆ แถบบริ เวณภาคกลางและภาคตะวั น ออกเฉีย งเหนื อ ที่ มี พื้ นฐานทาง วัฒนธรรมแบบทวารวดี เพราะได้พบโบราณวัตถุหลายประเภทในวัฒนธรรม ทวารวดี ซึ่งหลักฐานเหล่านี้เป็นรากฐานท�ำให้มีพัฒนาการเกิดขึ้นของแคว้น เชลียงและสุโขทัยในเวลาต่อมา

ชุมชนสมัยก่อนประวัติศาสตร์และทวารวดีก่อน การก�ำเนิดแคว้นสุโขทัย

บริเวณที่ตั้งของแคว้นสุโขทัยก่อนการก�ำเนิดแคว้นสุโขทัย มีผู้คนเข้ามา ตั้งถิ่นฐานอยู่อาศัยในดินแดนแห่งนี้มาตั้งแต่สมัยก่อนประวัติศาสตร์ ทั้งนี้ได้ พบเครือ่ งมือหินทีเ่ ขาเขน เขากา อ�ำเภอศรีนคร จังหวัดสุโขทัย พบโครงกระดูก 16

ป ร ะ วั ติ ศ า ส ต ร์ แ ล ะ ศิ ล ป ะ สุ โ ข ทั ย

แหล่งโบราณคดี สมัยก่อนประวัติศาสตร์ ที่วัดชมชื่น เมืองเชลียง (ภาพ : ศูนย์ข้อมูลเล็กประไพ วิริยะพันธุ์)

มนุษย์ที่บ้านบึงหญ้า อ�ำเภอคีรีมาศ จังหวัดสุโขทัย และพบเครื่องมือหินโดย ทั่วไปในพื้นที่แถบนี้ นอกจากนี้ได้มีการส�ำรวจและขุดค้นทางโบราณคดีที่ แหล่งวัดชมชื่น ริมแม่น�้ำยมในเขตเมืองเชลียง พบโครงกระดูกมนุษย์จ�ำนวน ๑๒ โครง ฝังรวมกับภาชนะดินเผา หินสี ลูกปัดท�ำด้วยหินและแก้ว ซึ่งมีอายุ อยู่ในสมัยก่อนประวัติศาสตร์ในยุคโลหะตอนปลาย๑ และที่แหล่งบ้านวังหาด อ�ำเภอบ้านด่านลานหอย จังหวัดสุโขทัย พบหลักฐานประเภทเศษตะกรันเหล็ก เครื่องประดับเงินและทอง เครื่องประดับส�ำริด มีอายุประมาณ ๒,๕๐๐ ปี ซึ่ง นักโบราณคดีชี้ว่าน่าจะเป็นชุมชนเล็ก ๆ ที่รู้จักการถลุงเหล็กและหาของป่า เช่น ไม้ฝาง ไม้กฤษณา งาช้าง หนังสัตว์ ก�ำยาน เป็นต้น เพื่อน�ำไปแลกเปลี่ยนกับ ชุมชนอื่น ๆ๒ หลักฐานเหล่านี้แสดงให้เห็นว่า ดินแดนอันเป็นที่ตั้งของแคว้น สุโขทัยมีผู้คนอาศัยมาแล้วตั้งแต่สมัยก่อนประวัติศาสตร์ นอกจากนี้ยังพบหลักฐานวัฒนธรรมสมัยทวารวดี คือที่หลุมขุดค้นทาง โบราณคดีวัดชมชื่น เป็นประเภทภาชนะดินเผา ซากเจดีย์ก่อด้วยอิฐขนาดเล็ก และที่แหล่งบ้านวังหาด พบเหรียญเงินที่มีรูปพระอาทิตย์ ลักษณะแบบเดียวกับ ศ า ส ต ร า จ า ร ย์ เ กี ย ร ติ คุ ณ สุ ร พ ล ดํ า ริ ห์ กุ ล

17

เชิงอรรถ บทที่ ๑ ๑ เอนก สีหมาตย์ และ สถาพร เที่ยงธรรม, “แหล่งโบราณคดีวัดชมชื่นและหลักฐานใหม่ ที่ค้นพบ,” ใน รวมบทความทางวิชาการ ๗๒ พรรษา ท่านอาจารย์ ศาสตราจารย์ หม่อมเจ้าสุภัทรดิศ ดิศกุล, (กรุงเทพฯ : บริษัท พิฆเณศพรินท์ติ้ง เซนเตอร์, ๒๕๓๘), หน้า ๑๙๙-๒๒๐. และ เอนก สีหมาตย์, “หลักฐานที่ค้นพบใหม่(โลหะ)ในแหล่งโบราณคดี ที่มีอายุก่อนเมืองสุโขทัย,” ใน พลิกประวัติศาสตร์แคว้นสุโขทัย, ศิลปวัฒนธรรม ฉบับ พิเศษ, (กรุงเทพฯ : มติชน, ๒๕๔๐), หน้า ๕๗-๗๒. ๒ วลัยลักษณ์ ทรงศิริ, “ชุมชนผู้ผลิตเหล็กยุคต้นแม่น�้ำล�ำพัน,” ใน เมืองโบราณ, ปี ๒๓ ฉบับที่ ๑ (มกราคม-มีนาคม ๒๕๔๐), หน้า ๙-๑๖. ๓ สุจิตต์ วงษ์เทศ, สุโขทัยไม่ใช่ราชธานีแห่งแรกของไทย, (กรุงเทพฯ : มติชน, ๒๕๒๖), หน้า ๘๖-๙๘. ๔ Wolters, O. W. “Tambralinga,” in Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London., 1958. ๕ ห้างหุ้นส่วนจ�ำกัด ปุราณรักษ์, รายงานการขุดค้นแหล่งโบราณคดี วัดพระศรีรัตนมหาธาตุเชลียง อ�ำเภอศรีสชั นาลัย จังหวัดสุโขทัย, (เอกสารอัดส�ำเนา), หน่วยศิลปากร ที ่ ๓ จ. สุโขทัย, ๒๕๓๗, หน้า ๗๕. ๖ กรมศิลปากร, “ศิลาจารึกวัดศรีชุม,” ใน จารึกสมัยสุโขทัย, จัดพิมพ์เนื่องในโอกาสฉลอง ๗๐๐ ปีลายสือไทย พ.ศ. ๒๕๒๖, (กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, ๒๕๒๖), หน้า ๖๑. ๗ สถาพร เทีย่ งธรรม, รายงานการขุดค้นทางโบราณคดีเมืองเชลียง แหล่งโบราณคดีวดั ชมชืน่ , (ม.ป.ท. : อุทยานประวัตศิ าสตร์ศรีสชั นาลัย กองโบราณคดี กรมศิลปากร, ๒๕๓๗), หน้า ๑๖. ๘ สันติ เล็กสุขุม, ศิลปะสุโขทัย, (กรุงเทพฯ : เมืองโบราณ, ๒๕๔๐), หน้า ๓๘-๓๙. ๙ สุจิตต์ วงษ์เทศ, สุโขทัยไม่ใช่ราชธานีแห่งแรกของไทย, หน้า ๙๗-๑๓๑. ๑๐ โครงการอุ ท ยานประวั ติ ศ าสตร์ สุ โขทั ย , รายงานสรุ ป ผลการวิ จั ย การขุ ด ค้ นทาง โบราณคดี ปีพุทธศักราช ๒๕๒๐-๒๕๒๕, (กรุงเพทฯ : กองโบราณคดี กรมศิลปากร, ๒๕๒๕).

26

ป ร ะ วั ติ ศ า ส ต ร์ แ ล ะ ศิ ล ป ะ สุ โ ข ทั ย

๒

บทที ่

ประวัติศาสตร์และศาสนาของสุโขทัย

แคว้นสุโขทัยหรืออาณาจักรสุโขทัยมีเรือ่ งราวทางประวัตศิ าสตร์อยู่

ในระยะเวลาประมาณต้นพุทธศตวรรษที่ ๑๘ เป็นต้นมา จนถึงราวครึ่งหลัง ของพุทธศตวรรษที่ ๒๐ ในบทนีจ้ ะได้กล่าวถึงประวัติศาสตร์สุโขทัย ซึ่งเรื่อง ราวส่วนใหญ่เป็นการถอดความมาจากศิลาจารึกสมัยสุโขทัยหลักต่าง ๆ เนื่อง จากไม่มีข้อมูลเอกสารประเภทพงศาวดารและต�ำนานที่เกี่ยวข้องกับสุโขทัย โดยตรง ดังนั้นประวัติศาสตร์สุโขทัยจึงมีข้อจ�ำกัดและมีเรื่องราวไม่มากนัก รวมทั้งจะได้กล่าวถึงประวัติความเป็นมาของศาสนาที่ปรากฏในแคว้นสุโขทัย เพื่อเป็นการปูพื้นฐานให้เกิดความเข้าใจในภาพรวม โดยเฉพาะเรื่องราวของ พระพุทธศาสนาในแคว้นสุโขทัยที่ค่อนข้างมีความส�ำคัญ เพราะจะมีความ สัมพันธ์เกี่ยวข้องในทางการเมือง รวมทั้งผลงานทางศิลปสถาปัตยกรรมของ สุโขทัยเกือบทั้งหมดล้วนเกี่ยวเนื่องกับพุทธศาสนา ทั้งนี้เพราะเมืองสุโขทัยใน เวลาต่อมาได้เป็นศูนย์กลางของพระพุทธศาสนาลังกาวงศ์ ซึ่งได้เป็นเบ้าหล่อ หลอมให้สุโขทัยมีแบบแผนทางศิลปะและวัฒนธรรมเป็นของตนเอง

สุโขทัยยุคเริ่มต้น

สุโขทัยเป็นเมืองและแคว้นแห่งใหม่ที่ขยายตัวออกมาจากเมืองเชลียงซึ่ง พ่อขุนศรีนาวน�ำถุม กษัตริย์ผู้ครองเมืองเชลียง ได้สร้างขึ้นในราวกลางพุทธศตวรรษที ่ ๑๘ แล้วเสด็จลงมาประทับอยูท่ เี่ มืองสุโขทัยในเวลาต่อมา ด้วยเหตุนี้ ศ า ส ต ร า จ า ร ย์ เ กี ย ร ติ คุ ณ สุ ร พ ล ดํ า ริ ห์ กุ ล

27

ที่ตั้งเมืองสุโขทัยในระยะเริ่มแรกบริเวณวัดพระพายหลวง

กษัตริยส์ โุ ขทัยในล�ำดับต้นทีป่ รากฏพระนามในศิลาจารึก คือ พ่อขุนศรีนาวน�ำถุม ทรงครองราชย์อยู่ที่เมืองสุโขทัยแห่งนี้

พ่อขุนศรีนาวน�ำถุม

พ่อขุนศรีนาวน�ำถุมปรากฏพระนามตาม ศิลาจารึกหลักที่ ๒ (จารึกวัด ศรีชุม) ว่าเป็นผู้รวบรวมบ้านเมืองในลุ่มแม่น�้ำยม-น่าน และสถาปนาแคว้น สุโขทัย-ศรีสชั นาลัยขึน้ เป็นปึกแผ่น มีการตีความว่า มีความเป็นไปได้ว่าสุโขทัย เริ่มแยกตัวเป็นอิสระจากอ�ำนาจทางการเมืองของเขมรเมืองลพบุรีในรัชสมัย ของพ่อขุนศรีนาวน�ำถุมนี้แล้ว เมือ่ พ่อขุนศรีนาวน�ำถุมสวรรคต ผูป้ กครองเมืองสุโขทัยต่อมาคือขอมสบาดโขลญล�ำพง อาจน�ำแคว้นสุโขทัยกลับเข้าอยูภ่ ายใต้อทิ ธิพลของเขมรเมืองลพบุรี อีกครั้งหนึง่ จนกระทั่งพ่อขุนผาเมือง เจ้าเมืองราด และพ่อขุนบางกลางหาว เจ้าเมืองบางยาง ร่วมกันท�ำสงครามได้ชยั ชนะเหนือขอมสบาดโขลญล�ำพง จน สามารถน�ำแคว้นสุโขทัยออกจากอิทธิพลของเขมรเมืองลพบุรีอีกครั้ง พ่อขุนศรีนาวน�ำถุมเป็นพระราชบิดาของพ่อขุนผาเมือง เจ้าเมืองราด๑ พ่อขุนผาเมืองมีพระสหายคือพ่อขุนบางกลางหาว เจ้าเมืองบางยาง ศิลาจารึก หลักที่ ๒ ให้เรื่องราวของการเปลี่ยนแปลงทางการเมืองว่า เมื่อพ่อขุนศรีนาว28

ป ร ะ วั ติ ศ า ส ต ร์ แ ล ะ ศิ ล ป ะ สุ โ ข ทั ย

น�ำถุมสิ้นพระชนม์ ภายในเมืองสุโขทัยก็เกิดความวุ่นวาย เนื่องจากขอมสบาดโขลญล�ำพงยึดเมืองสุโขทัยไว้ได้ พ่อขุนผาเมืองกับพ่อขุนบางกลางหาวช่วย กันร่วมรบชิงเอาเมืองสุโขทัยคืนมาได้ เมื่อยึดเมืองสุโขทัยคืนได้แล้ว พ่อขุนผาเมืองได้ยกเมืองสุโขทัยให้แก่พอ่ ขุนบางกลางหาว พร้อมทัง้ มอบพระขรรค์ชยั ศรี และพระนาม “ศรีอนิ ทรบดินทราทิตย์” (อันเป็นพระนามเกียรติยศทีไ่ ด้รบั มาจาก กษัตริย์กัมพูชา) ให้แก่พ่อขุนบางกลางหาว ส่วนพระองค์กลับไปครองเมือง ราดตามเดิม พ่อขุนบางกลางหาวจึงได้ขนึ้ ครองราชย์ในเมืองสุโขทัยในพระนาม ว่า พ่อขุนศรีอินทราทิตย์ และถือเป็นต้นราชวงศ์พระร่วงสืบต่อมา

พ่อขุนศรีอินทราทิตย์

พ่อขุนศรีอนิ ทราทิตย์ ปฐมกษัตริยร์ าชวงศ์พระร่วง ครองราชย์เมือ่ ประมาณ พ.ศ. ๑๗๖๒-๑๗๘๑๒ จากเรื่องราวที่ปรากฏใน ศิลาจารึกหลักที่ ๒ (จารึกวัด ศรีชุม) กล่าวว่า พระนามเดิมคือพ่อขุนบางกลางหาว เจ้าเมืองบางยาง มีพระ มเหสีคือนางเสือง เป็นพระภคินี (พี่สาว) ของพ่อขุนผาเมือง เจ้าเมืองราด โอรส ของพ่อขุนศรีนาวน�ำถุม การครองราชย์เมืองสุโขทัยของพ่อขุนศรีอินทราทิตย์ ส่งผลให้ราชวงศ์พระร่วงเข้ามามีอิทธิพลในแคว้นสุโขทัยเพิ่มมากขึ้น และได้แผ่ ขยายดินแดนกว้างขวางออกไปมาก แต่เขตแดนเมืองสรลวงสองแควยังคง เป็นฐานก�ำลังของราชวงศ์ศรีนาวน�ำถุมอยู่ พ่อขุนศรีอินทราทิตย์มีพระราชโอรสและพระธิดารวม ๕ พระองค์ ได้แก่ พระราชโอรสองค์โต (ไม่ปรากฏนาม) เสียชีวิตตั้งแต่ยังทรงพระเยาว์ พ่อขุน บานเมื อ ง พ่ อ ขุ น รามค� ำ แหง (พระนามขณะที่ ยั ง ทรงพระเยาว์ ไม่ ป รากฏ) และพระธิดา (ไม่ปรากฏนาม) อีกสองพระองค์ ในกลางรัชสมัยของพ่อขุน ศรีอินทราทิตย์ มีเหตุการณ์ท�ำสงครามกับขุนสามชน เจ้าเมืองฉอด ทรงชน ช้างกับขุนสามชน แต่ช้างทรงพ่อขุนศรีอินทราทิตย์ได้เตลิดหนี ดังค�ำใน ศิลาจารึกว่า “หนีญญ่ายพายจแจ๋น” ขณะนัน้ พระโอรสองค์เล็กผู้มีพระปรีชา สามารถ ทรงชนช้างชนะขุนสามชน ภายหลังจึงทรงเฉลิมพระนามพระโอรส ว่า รามค�ำแหง แม้ไม่ทราบแน่นอนว่าพ่อขุนศรีอินทราทิตย์สิ้นพระชนม์ใน ปี ใด แต่ ภ ายหลัง จากพระองค์ สิ้น พระชนม์ แ ล้ ว พ่ อ ขุน บานเมือ ง พระราช โอรสพระองค์ใหญ่ได้สืบราชสมบัติต่อมา

พ่อขุนบานเมือง

พ่อขุนบานเมืองเป็นกษัตริย์ลำ� ดับที่ ๒ ในราชวงศ์พระร่วง พระนามตาม ศิลาจารึกว่า “พระยาบานเมือง” เป็นพระราชโอรสของพ่อขุนศรีอินทราทิตย์ ศ า ส ต ร า จ า ร ย์ เ กี ย ร ติ คุ ณ สุ ร พ ล ดํ า ริ ห์ กุ ล

29

พิษณุโลก, หน้า ๘๐-๘๑. ๓๗ พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว, “เที่ยวเมืองพระร่วง,” ใน เรื่องพระร่วง เที่ยว เมืองพระร่วง อ่านและค�ำแปลจารึกสุโขทัย สุภาษิตพระร่วง ไตรภูมิพระร่วง ฉบับ หอสมุดแห่งชาติ, หน้า ๑๕๒-๑๕๓. ๓๘ รูปสิงห์นงั่ บนคอช้างนี้ สงวน รอดบุญ กล่าวไว้ในหนังสือ พุทธศิลป์สุโขทัย (หน้า ๑๐๗) ว่า เคยพบอยู่ที่พนักด้านหลังสองข้างของรูปส�ำริด “ท้าวกุเวร” ซึ่งพบที่อ�ำเภอสทิงพระ จังหวัดสงขลา ปัจจุบันอยู่ในพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ วัดมัชฌิมาวาส จังหวัดสงขลา เข้าใจว่าเป็นศิลปะสมัยศรีวิชัย ๓๙ ศาสตราจารย์ หม่ อ มเจ้ า สุ ภั ท รดิ ศ ดิ ศ กุ ล , ศิ ล ปะสุ โ ขทั ย , พิ ม พ์ ค รั้ ง ที่ ๒, ศู น ย์ มานุษยวิทยาสิรินธรจัดพิมพ์, (กรุงเทพฯ : บริษัทอมรินทร์พริ้นติ้ง แอนด์ พับบลิช, ๒๕๔๒), หน้า ๔๓. ๔๐ สุรพล ด�ำริห์กุล, เจดีย์ช้างล้อมกับประวัติศาสตร์บ้านเมืองและพระพุทธศาสนา ลังกาวงศ์ในประเทศไทย, (กรุงเทพฯ : ส�ำนักพิมพ์แห่งจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย, ๒๕๕๔), หน้า ๑๑๒-๑๑๖. ๔๑ ส�ำนักนายกรัฐมนตรี, “หลักที่ ๔๖ ศิลาจารึกวัดตาเถรขึงหนัง,” ใน ประชุมศิลาจารึก ภาคที่ ๓, หน้า ๗๐-๗๓. ๔๒ สันติ เล็กสุขุม, ศิลปะสุโขทัย, หน้า ๕๖-๕๗. ๔๓ กรมศิลปากร, “จารึกพ่อขุนรามค�ำแหง,” ใน จารึกสมัยสุโขทัย, จัดพิมพ์เนื่องในโอกาส ฉลอง ๗๐๐ ปีลายสือไทย, (กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, ๒๕๒๖), หน้า ๔-๒๐. ๔๔ กรมศิลปากร, “ศิลาจารึกวัดป่ามะม่วง ภาษาเขมร,” ใน จารึกสมัยสุโขทัย, หน้า ๒๒๒๒๔๙. ๔๕ สุรพล ด�ำริหก์ ลุ , เจดียช์ า้ งล้อมกับประวัตศิ าสตร์บา้ นเมืองและพระพุทธศาสนาลังกา วงศ์ในประเทศไทย, หน้า ๑๐๒-๑๐๕. ๔๖ พระอัฏฐารส” แปลความหมายได้ว่า พระสูง ๑๘ ศอก ๔๗ กรมศิลปากร, รายงานการส�ำรวจและขุดแต่งบูรณะโบราณวัตถุสถานเมืองเก่า สุโขทัย, หน้า ๕๑-๕๒. ๔๘ กรมศิลปากร, “จารึกพ่อขุนรามค�ำแหง,” ใน จารึกสมัยสุโขทัย, หน้า ๔-๒๐. ๔๙ สุ ร พล ด� ำ ริ ห ์ กุ ล , สุ โ ขทั ย มรดกแห่ ง แผ่ นดิ น , กระทรวงวั ฒ นธรรมจั ด พิ ม พ์ เพื่ อ เฉลิมพระเกียรติสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินนี าถ ในรัชกาลที่ ๙, (กรุงเทพฯ : บริษัทสุวรรณภูมิ เฮอริเทจ จ�ำกัด, ๒๕๖๐), หน้า ๑๗๐-๑๗๑. ๕๐ กรมศิลปากร, รายงานการส�ำรวจและขุดแต่งบูรณะโบราณวัตถุสถานเมืองเก่า สุโขทัย, หน้า ๕๒. ๕๑ กรมศิลปากร, “ศิลาจารึกนครชุม,” ใน จารึกสมัยสุโขทัย, หน้า ๒๖-๓๙.

104

ป ร ะ วั ติ ศ า ส ต ร์ แ ล ะ ศิ ล ป ะ สุ โ ข ทั ย

๔

บทที ่

เมืองส�ำคัญและโบราณสถาน ในแคว้นสุโขทัย

แคว้นหรืออาณาจักรสุโขทัยมีเมืองสุโขทัยเป็นศูนย์กลาง ประกอบ

ด้วยเมืองต่าง ๆ ประมาณ ๕๓ เมือง ในจ�ำนวนเมืองเหล่านีม้ เี มืองส�ำคัญ อาทิ เมืองศรีสชั นาลัย เมืองพิษณุโลก เมืองก�ำแพงเพชร เป็นต้น ซึง่ แต่ละเมืองมีเรือ่ ง ราวและภูมหิ ลังทางประวัตศิ าสตร์เกีย่ วข้องกับแคว้นสุโขทัย ในบทนีจ้ ะได้กล่าว ถึงรายละเอียดของเมืองส�ำคัญดังกล่าว ทั้งภูมิหลังทางประวัติศาสตร์ ลักษณะ กายภาพ และมรดกวัฒนธรรมของเมือง

เมืองศรีสัชนาลัย

เมืองศรีสัชนาลัยเป็นเมืองคู่กันกับเมืองสุโขทัย หรือเป็นเมืองลูกหลวงที่มี ความส�ำคัญรองลงมาจากเมืองสุโขทัย ตามหลักฐานทางโบราณคดีแสดงให้เห็น ว่า เมืองศรีสัชนาลัยเป็นเมืองที่เกิดขึ้นและมีพัฒนาการอยู่ในช่วงเวลาเดียวกัน กับเมืองสุโขทัยเมื่อราวพุทธศตวรรษที่ ๑๘ เป็นต้นมา เมืองนี้มีชื่อที่ปรากฏอยู่ในต�ำนานและพงศาวดารแตกต่างกันไปหลาย ๆ ชื่อ ได้แก่ เชลียง เฉลียง เชียงชื่น ศรีสัชนาลัย และสวรรคโลก แต่เดิมเชื่อ กันว่านามเหล่านี้เป็นชื่อของแต่ละเมือง ต่อมาได้มีการศึกษาค้นคว้ามากขึ้น ท�ำให้สรุปได้ว่าเป็นเมืองเดียวกัน แต่การที่มีชื่อเรียกแตกต่างกันไปคงมีที่มา จากพัฒนาการของเมืองและความหมายของเมืองตามแต่ละช่วงเวลา ส�ำหรับ ชื่อของเมืองศรีสัชนาลัยนั้นคงเป็นชื่อของฤๅษีสองตนที่มีเรื่องราวปรากฏอยู่ ศ า ส ต ร า จ า ร ย์ เ กี ย ร ติ คุ ณ สุ ร พ ล ดํ า ริ ห์ กุ ล

105

ภาพถ่ายทางอากาศบริเวณเมืองโบราณเชลียงและศรีสัชนาลัย (ที่มา : เมืองสุโขทัยนีด้ ี, ๒๕๓๐.)

ใน พงศาวดารเหนือ คือ ฤๅษีสัชนาไลยและฤๅษีสิทธิมงคล ซึ่งได้มอบหมาย ให้บาธรรมราชสร้างเมืองสวรรคโลกขึ้น ด้วยเหตุนี้ชื่อของเมืองศรีสัชนาลัย จึงมีที่มาจากชื่อของฤๅษีสัชนาไลย พัฒนาการของเมืองเกิดขึ้นจากชุมชนเล็ก ๆ ที่ต้ังอยู่บนเส้นทางการค้า ทางบกในช่วงก่อนพุทธศตวรรษที่ ๑๖-๑๗ ได้ค่อย ๆ พัฒนาเติบโตขึ้นเป็น เมืองเชลียง และเป็นกลุ่มบ้านเมืองที่รวมตัวกันเป็นแว่นแคว้นที่มีขอบเขตเรียก ว่า แคว้นเชลียง แคว้นเชลียงนีเ้ องทีเ่ ป็นรากฐานของการก�ำเนิดเมืองสุโขทัยใน พุทธศตวรรษที ่ ๑๘ และพัฒนาขึ้นเป็นอาณาจักรสุโขทัยในเวลาต่อมา ในสมัยพ่อขุนศรีนาวน�ำถุม บริเวณส�ำคัญของเมืองเชลียงยังคงอยู่บริเวณ แหลมโค้งหักศอกของแม่น�้ำยม อันเป็นที่ตั้งวัดพระศรีรัตนมหาธาตุเชลียง กับ วัดเจ้าจันทร์ แต่เนื่องจากบริเวณที่ตั้งเมืองเชลียงคงมีปัญหาน�ำ้ เซาะตลิ่งพังลง เรือ่ ย ๆ ครัน้ ถึงรัชสมัยพ่อขุนรามค�ำแหงจึงมีการขยายเมืองมาสร้างขึน้ ใหม่ทาง ทิศตะวันตก ห่างจากบริเวณเมืองเชลียงเดิมมาประมาณ ๑ กิโลเมตรเศษ๑ เมือง แห่งใหม่นี้มีชื่อปรากฏในเอกสารว่า ศรีสัชนาลัย เมืองศรีสัชนาลัยตั้งอยู่บริเวณริมฝั่งแม่น�้ำยม ตรงบริเวณที่เรียกว่า แก่ง หลวง ในเขตอ�ำเภอศรีสัชนาลัย จังหวัดสุโขทัย ลักษณะของตัวเมืองโบราณ มีผังเมืองเป็นรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้าไม่สม�่ำเสมอ วางตัวไปตามล�ำน�้ำยม มีขนาด กว้าง ๙๐๐ เมตร ยาว ๑,๒๐๐ เมตร ปัจจุบันยังมีร่องรอยให้เห็นว่าแต่เดิม เมืองศรีสชั นาลัยมีกำ� แพงเมืองล้อมรอบสามชัน้ ยกเว้นด้านทีอ่ ยู่ตดิ กับล�ำน�ำ้ ยม 106

ป ร ะ วั ติ ศ า ส ต ร์ แ ล ะ ศิ ล ป ะ สุ โ ข ทั ย

๑๒

๑๑

ประตูเตาหมอ แกงหลวง

๙ ๑๐

ประตูดอนแหลม

๘ ๗ กำแพงเมือง

๖

๔ ๕

แมนํ้ายม

๓ ๒

๑

ประตู รามณรงค ๑๓ ๑๔

โบราณสถานส�ำคัญภายในเมืองเชลียงและเมืองศรีสัชนาลัย ๘. วัดช้างล้อม ๑. วัดพระศรีรัตนมหาธาตุเชลียง ๙. วัดเขาพนมเพลิง ๒. วัดชมชื่น ๑๐. วัดเขาสุวรรณคีรี ๓. วัดเจ้าจันทร์ ๑๑. กลุ่มเตาทุเรียงบ้านป่ายาง ๔. วัดโคกสิงคาราม ๑๒. กลุ่มเตาทุเรียงบ้านเกาะน้อย ๕. วัดนางพญา ๑๓. วัดสระปทุม ๖. วัดสวนแก้วอุทยานใหญ่ ๑๔. วัดพญาด�ำ ๗. วัดเจดีย์เจ็ดแถว (ที่มา : น�ำเที่ยว ๓ เมืองมรดกโลก, กรุงเทพฯ : เมืองโบราณ, ๒๕๕๐.)

มีเพียงชัน้ เดียว ก�ำแพงเมืองชัน้ ในทีย่ งั เห็นได้ในทุกวันนีส้ ร้างด้วยศิลาแลง ส่วน ที่เหลืออีกสองชั้นด้านนอกออกไปเป็นก�ำแพงดิน มีคูน�้ำคั่นระหว่างแนวก�ำแพง แต่ละชั้นล้อมรอบเป็นคูเมือง ก�ำแพงเมืองชั้นในมีประตูเมืองอยู่ ๗ ประตูและ มีป้อม ๓ ป้อมอยู่รายรอบ เมืองศรีสัชนาลัยมีแนวภูเขาพาดผ่าน ภายในตัวเมืองจึงมีภูเขาสองลูกคือ เขาสุวรรณคีรีและเขาพนมเพลิงอยู่ภายในเมือง บนยอดเขามีโบราณสถานตั้ง อยู ่ ภายในก�ำแพงเมืองโบราณศรีสชั นาลัยมีพนื้ ทีป่ ระมาณ ๔๕๐ ไร่ มีโบราณ ศ า ส ต ร า จ า ร ย์ เ กี ย ร ติ คุ ณ สุ ร พ ล ดํ า ริ ห์ กุ ล

107

๕

บทที่

ศิลปะสุโขทัย

สุโขทัยเป็นแคว้นอิสระที่มีพัฒนาการเกิดขึ้นตั้งแต่พุทธศตวรรษที่

๑๘ มีความเจริญรุ่งเรืองและด�ำรงความเป็นเอกราชอยู่ในระยะเวลาหนึง่ จึง มีความสัมพันธ์กับบ้านเมืองต่าง ๆ โดยรอบ ทั้งความสัมพันธ์ทางการเมือง ศาสนา และวัฒนธรรม โดยเฉพาะพระพุทธศาสนาแบบเถรวาทลัทธิลังกาวงศ์ ทีเ่ จริญรุง่ เรืองอยูท่ แี่ คว้นสุโขทัย ท�ำให้สโุ ขทัยเป็นศูนย์กลางของพระพุทธศาสนา ลังกาวงศ์ในดินแดนแถบนี้ และได้เป็นเบ้าหล่อหลอมให้สุโขทัยมีแบบแผน ทางวัฒนธรรมเป็นของตนเอง โดยเฉพาะศิลปะสุโขทัย ซึง่ เป็นงานสถาปัตยกรรม และศิลปกรรมที่เกี่ยวเนื่องในพระพุทธศาสนาเป็นส่วนใหญ่ มีรูปแบบและ ลักษณะเฉพาะแสดงเอกลักษณ์ของสุโขทัยอย่างแท้จริง อย่างไรก็ตามเนื่องจากศิลปะสุโขทัยมีความหลากหลาย เพื่อให้รู้จักและ เข้าใจถึงศิลปะสุโขทัย การเสนอเรื่องราวของศิลปะสุโขทัยในบทนี้จึงได้แบ่ง เนื้อหาออกเป็นสองส่วน คือ ส่วนที่ ๑ เป็นการปูพื้นฐานความรู้ด้านประวัติศาสตร์ศิลปะสุโขทัย เป็น เรื่อ งราวเกี่ย วกับพัฒนาการทางศิลปกรรมและสถาปัตยกรรม ซึ่งมีความ สัมพันธ์เกี่ยวข้องกับประวัติศาสตร์บ้านเมืองและศาสนาต่าง ๆ ที่ปรากฏอยู่ใน แคว้นสุโขทัย เพื่อปูพื้นฐานให้ผู้อ่านเกิดความเข้าใจในภาพรวม ส่ ว นที่ ๒ เป็ น เรื่ อ งราวในรายละเอี ย ดของศิ ล ปะสุ โขทั ย ที่ เ กี่ ย วกั บ ศิลปกรรมและสถาปัตยกรรมสุโขทัยทีม่ คี วามโดดเด่นเป็นเอกลักษณ์ของสุโขทัย 164

ป ร ะ วั ติ ศ า ส ต ร์ แ ล ะ ศิ ล ป ะ สุ โ ข ทั ย

ทั้งนี้เนื่องจากสุโขทัยเป็นแคว้นอิสระที่มีความเจริญรุ่งเรืองและด�ำรงความเป็น เอกราชอยูใ่ นช่วงเวลาหนึง่ จึงมีความสัมพันธ์กบั บ้านเมืองต่าง ๆ โดยรอบ ท�ำให้ เกิดความสัมพันธ์ทางการเมือง ศาสนา และวัฒนธรรม โดยเฉพาะพระพุทธศาสนาแบบเถรวาทลัทธิลังกาวงศ์ที่เจริญรุ่งเรืองอยู่ในแคว้นสุโขทัย ส่งผลให้ สุโขทัยเป็นศูนย์กลางของพระพุทธศาสนาลังกาวงศ์อยูใ่ นดินแดนแถบนี ้ และยัง เป็นเบ้าหล่อหลอมให้สุโขทัยมีแบบแผนทางวัฒนธรรมเป็นของตนเอง ท�ำให้ ศิลปะสุโขทัยมีรูปแบบและลักษณะเฉพาะที่เป็นเอกลักษณ์ของสุโขทัยอย่าง แท้จริง

ประวัติศาสตร์ศิลปะสุโขทัย

สุโขทัยมีพัฒนาการเกิดขึ้นจากชุมชนหมู่บ้านเล็ก ๆ ที่ตั้งอยู่บนเส้นทาง การค้าทางบก ค่อย ๆ เติบโตขึ้นเป็นชุมชนเมืองอยู่ภายในขอบเขตของแคว้น เชลียง ในราวกลางพุทธศตวรรษที่ ๑๘ พ่อขุนศรีนาวน�ำถุมได้สถาปนาชุมชน แห่งนี้ขึ้นเป็นเมืองแห่งใหม่ในชื่อว่า “สุโขทัย” และในเวลาต่อมาไม่นานนัก สุโขทัยก็เป็นเมืองที่มีความเจริญรุ่งเรืองเป็นศูนย์กลางของแคว้นสุโขทัย

ปราสาทวัดพระพายหลวง เมืองสุโขทัย ศ า ส ต ร า จ า ร ย์ เ กี ย ร ติ คุ ณ สุ ร พ ล ดํ า ริ ห์ กุ ล

165

ศิลปะสุโขทัยยุคเริ่มแรก

ในระยะเริ่มต้นของแคว้นสุโขทัยเมื่อราวกลางพุทธศตวรรษที่ ๑๘ ถึง ต้นพุทธศตวรรษที่ ๑๙ การนับถือศาสนาของชาวสุโขทัยคงหลากหลาย อาจ ได้รับแบบแผนทางวัฒนธรรมจากเมืองลพบุรี จึงปรากฏมีทั้งศาสนาพราหมณ์ หรือฮินดูและพระพุทธศาสนานิกายต่าง ๆ ทั้งนี้ปรากฏศาสนสถานเนื่องใน พระพุทธศาสนาแบบมหายานคือ ปราสาทศิลาแลงสามหลังทีว่ ดั พระพายหลวง ศิลปะเขมรแบบบายน เดิมคงเป็นเทวสถานของขอม เพราะพบชิน้ ส่วนของเทวรูป และฐานศิวลึงค์ ภายหลังคงได้รับการดัดให้แปลงเป็นวัดในพุทธศาสนาลัทธิ มหายาน รวมทั้งศาลตาผาแดงและปรางค์วัดศรีสวาย ศาสนสถานเนื่องใน ศาสนาพราหมณ์ ห รื อ ฮิ นดู นอกจากนี้ ยั ง พบหลั ก ฐานที่ เป็ น รู ป เคารพทาง ศาสนา ทั้งเทวรูปและพระพุทธรูปต่าง ๆ

พระพุทธรูปศิลาจ�ำหลัก ศิลปะเขมร พบที่วัดพระพายหลวง เมืองสุโขทัย

เทวสตรีจำ� หลักศิลา พบที่ศาลตาผาแดง

เทวสตรีจ�ำหลักศิลา พบที่ศาลตาผาแดง

เทวสตรีจำ� หลักศิลา พบที่ศาลตาผาแดง

166

ป ร ะ วั ติ ศ า ส ต ร์ แ ล ะ ศิ ล ป ะ สุ โ ข ทั ย

นอกจากนี้ยังปรากฏแหล่งผลิตเครื่องปั้นดินเผาเคลือบสีน�้ ำตาล เรียก ว่า “เครื่องถ้วยเชลียง” จัดว่าเป็นเครื่องปั้นดินเผาสุโขทัยรุ่นแรกที่มีอายุในราว พุทธศตวรรษที่ ๑๘ ลักษณะของภาชนะดินเผาเคลือบแบบเชลียงนีน้ �้ำเคลือบ จะออกสีน�้ำตาลค่อนข้างด�ำเป็นมัน เคลือบหนา เนื้อดินค่อนข้างหยาบสีเทา อมด�ำ รูปแบบและเทคนิคการเคลือบของเครื่องปั้นดินเผาเชลียงคล้ายคลึงกับ เครื่องเคลือบดินเผาเขมรมาก จึงสันนิษฐานว่าคงได้รับเทคโนโลยีการท� ำ เครื่องเคลือบดินเผามาจากเขมรผ่านมาทางเมืองลพบุร๑ี เมื่อพ่อขุนศรีอินทราทิตย์ขึ้นครองราชย์เป็นปฐมกษัตริย์แห่งราชวงศ์พระ ร่วงในช่วงครึ่งหลังของพุทธศตวรรษที่ ๑๘ ช่วงเวลานี้สุโขทัยมีความสัมพันธ์ใน ทางพระพุทธศาสนาแบบเถรวาทกับมอญ-พม่าทีเ่ มืองพุกาม และทีเ่ มืองหริภญ ุ ไชยมากขึ้น ดังปรากฏหลักฐานทางสถาปัตยกรรมเป็นเจดีย์สี่เหลี่ยมวัดพระ พายหลวง ซึ่งคงได้รับอิทธิพลมาจากเจดีย์กู่กุด วัดจามเทวี เมืองหริภุญไชย และพระพุทธศาสนาลังกาวงศ์จากเมืองนครศรีธรรมราชคงได้แพร่หลายเข้า มายังเมืองสุโขทัยแล้ว ทั้งนี้มีเรื่องราวอยู่ในเอกสารของล้านนากล่าวถึงพระ โรจราช ซึ่งควรหมายถึงพ่อขุนศรีอินทราทิตย์ ได้อัญเชิญพระพุทธสิหิงค์จาก นครศรีธรรมราชมาสู่เมืองสุโขทัย๒ ส�ำหรับงานประติมากรรม พระพุทธรูปสุโขทัยรุ่นแรกที่ปรากฏขึ้น ซึ่ง

เจดีย์สี่เหลี่ยม วัดพระพายหลวง ศ า ส ต ร า จ า ร ย์ เ กี ย ร ติ คุ ณ สุ ร พ ล ดํ า ริ ห์ กุ ล

167

£ªn ¨ û m £ô õ ¨ ¢ s© ôs© m ® n sm £ô v ¤õ«võ } ¬ ¢ p ° ± s õ ¨ ¢ s ¤ô « © £ ~ ¤ « vô s ~ £ ° ¹¾ ¹¿ õ v ¤ ° ±s ¤ô « ¨ õ sp p ª ~ « ±s¨ õ s m© ¨ õ s ±µ ¨ µ « õ©p õ £ªn } m µ t ¨ û ©p õ µ p Ò ° µ t sm ¨ ¢ s ¤ô « ¢± ° £ô © ô ±µ ô « ô s £ ° ¹À ¹Á ±s¨ û ¤ øm sn s £ sm s ø « vô s¨ ± õ s ¢ ø© £ªn ¨ ø ø ª ~p © m s } n s©p õ £ªn ª ¨p øt m t ¡m £ªn m{ ª ~ £ © ª ~ n s¨ ¢ s µ p Ò« ©p õ £ªn ¬ õ©mô ¨ ¢ s £ªn ¨ ¢ s v ¨ ¢ smµ © s¨ v © ¨ ¢ s ~£ª m ø p »¿½ ,6%1