ให้โลกทั้งหลายเขาลือ : “เสด็จเตี่ย” กรมหลวงชุมพรฯ

Page 1

Let it Be Known ! HRH Prince ABHAKARA, Prince of Jumborn : The Man, the Myth and his many Lives

ZE Y? 1K`"E?L< W L?QG Âź

=;E?A" %R ; 8=I

ċĆĔÜąŋ ĂşÄ?èÞÄ•Ăź


หนังสือ : ให้โลกทั้งหลายเขาลือ : “เสด็จเตี่ย” กรมหลวงชุมพรฯ ผู้เขียน : ศรัณย์  ทองปาน © สงวนลิขสิทธิ์โดยส�ำนักพิมพ์สารคดี  ในนามบริษัทวิริยะธุรกิจ จ�ำกัด  ห้ามการลอกเลียนไม่ว่าส่วนหนึ่งส่วนใดของหนังสือ นอกจากจะได้รับอนุญาต พิมพ์ครั้งที่ ๑ มีนาคม ๒๕๖๓  จ�ำนวนพิมพ์  ๒,๐๐๐ เล่ม ราคา ๔๘๐ บาท ข้อมูลบรรณานุกรม ศรัณย์  ทองปาน. ให้โลกทั้งหลายเขาลือ : “เสด็จเตี่ย” กรมหลวงชุมพรฯ.--นนทบุรี  : สารคดี, ๒๕๖๓. ๓๖๘ หน้า. ๑. ชุมพรเขตอุดมศักดิ์, พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวง. ๒๔๒๓-๒๔๖๖. I. ชื่อเรื่อง. ๙๒๓.๒๕๙๓ ISBN 978-616-465-034-3

คณะผู้จัดท�ำ บรรณาธิการเล่ม : วิชญดา ทองแดง ออกแบบ/จัดรูปเล่ม : บุญส่ง สามารถ ภาพประกอบ : ประเวช ตันตราภิรมย์  และฝ่ายภาพ สารคดี พิสูจน์อักษร : เกศินี  วิลาวัลย์เดช  จีรนันทน์  วีรวรรณ ควบคุมการผลิต : ธนา วาสิกศิริ จัดพิมพ์ : บริษัทวิริยะธุรกิจ จ�ำกัด (ส�ำนักพิมพ์สารคดี) จัดจ�ำหน่าย : บริษัทวิริยะธุรกิจ จ�ำกัด  ๓ ซอยนนทบุรี  ๒๒ ถนนนนทบุรี  (สนามบินน�้ำ) ต�ำบลบางกระสอ  อ�ำเภอเมืองนนทบุรี  จังหวัดนนทบุรี  ๑๑๐๐๐ โทร. ๐-๒๕๔๗-๒๗๐๐ (อัตโนมัติ) โทรสาร ๐-๒๕๔๗-๒๗๒๑ เพลต : เอ็น.อาร์. ฟิล์ม  โทร. ๐-๒๒๑๕-๗๕๕๙ พิมพ์ : บริษัททวีวัฒน์การพิมพ์  จ�ำกัด  โทร. ๐-๒๗๒๐-๕๐๑๔

2

1.indd 2

ส�ำนักพิมพ์สารคดี ผู้อ�ำนวยการ :  สุวพร ทองธิว   ผู้จัดการทั่วไป :  จ�ำนงค์  ศรีนวล   ที่ปรึกษากฎหมาย :  สมพจน์  เจียมพานทอง   ผู้อ�ำนวยการฝ่ายศิลป์ / ฝ่ายผลิต :  จ�ำนงค์  ศรีนวล   ผู้จัดการฝ่ายตลาด/ โฆษณา :  กฤตนัดตา หนูไชยะ   บรรณาธิการส�ำนักพิมพ์  :  สุวัฒน์  อัศวไชยชาญ

หนังสือเล่มนี้ใช้หมึกพิมพ์ซึ่งมีส่วนผสมของน�้ำมันถั่วเหลือง ให้โลกทัช่้งวหลายเขาลื จเตี้ำ่ยมั”น กรมหลวงชุ ยลดการใช้อว : ัตถุ“เสด็ ดิบจากน� ปิโตรเลียม ช่มวพรฯ ยลดผลกระทบต่อสุขภาพและสิ่งแวดล้อม

3/2/20 5:29 PM


สารบัญ

๑๒

โหมโรง

๑๖ องก์ ๑ “ชายอาภากร”  ๒๔๒๓-๒๔๕๔ อาภากรเกียรติวงศ์ .................................................................................. ๑๗ เมื่อทรงพระเยาว์ ...................................................................................... ๒๔ ร.ศ. ๑๑๒ .................................................................................................... ๒๙ จดหมายจากอิงแลนด์ .......................................................................... ๓๔ นักเรียนนายเรือสยาม ........................................................................... ๔๐ ชายร่างเล็ก ................................................................................................. ๔๖ พันธกิจแห่งขัตติยะ ................................................................................. ๕๑ ไข้เมดิเตอร์เรเนียน .................................................................................. ๕๔ แรกรับราชการ .......................................................................................... ๖๐ กรมทหารเรือ ๒๔๔๖ ............................................................................ ๗๐ มรดกมุสลิม ................................................................................................ ๗๔ “ฉันด้วย !” ................................................................................................... ๗๘ เจ้าต่างกรม ................................................................................................. ๘๖ เจ้ากรมยุทธศึกษาทหารเรือ ................................................................ ๘๘ มกุฎราชกุมาร ............................................................................................ ๙๐ ร่วมเครือนาวี  จักยลปฐพีไพศาล ...................................................... ๙๘ “ดอกประดู่” ................................................................................................ ๑๐๕ สามีและพ่อ ................................................................................................ ๑๐๖ พระโอรสพระธิดา .................................................................................... ๑๑๕ อาภาชาวสวน ............................................................................................ ๑๑๖ 3

1.indd 3

2/28/20 4:04 PM


๑๒๐ องก์ ๒ ฉาก ๑ “หมอพร” ๒๔๕๔-๒๔๖๐ เหตุเกิดที่ร้านหมี่ ............................................................................................ ค�ำให้การ (๑) .................................................................................................. ค�ำให้การ (๒) .................................................................................................. ค�ำให้การ (๓) .................................................................................................. หลักฐานใหม่ ................................................................................................... ออกจากราชการ ............................................................................................. กยิรา เจ กยิราเถนํ  - จะท�ำสิ่งไร ควรท�ำจริง ................................... ถึงคราวตายก็ต้องตาย ................................................................................ “หมอพร” ........................................................................................................... อินไซด์สำ� เพ็ง ................................................................................................... ลองของ .............................................................................................................. โต้โผวงปี่พาทย์ ............................................................................................... “เดินหน้า” ..........................................................................................................

๑๒๑ ๑๓๐ ๑๓๕ ๑๓๗ ๑๔๑ ๑๔๕ ๑๔๙ ๑๕๔ ๑๕๗ ๑๖๕ ๑๖๙ ๑๗๕ ๑๗๙

๑๘๐ องก์ ๒ ฉาก ๒ “เสด็จเตี่ย” ๒๔๖๐-๒๔๖๖ นายทหารกองหนุน ....................................................................................... ๑๘๑ ชีวิตที่  ๒ ............................................................................................................. ๑๘๕ ราชนาวิกะสภากับ นาวิกศาสตร์ .............................................................. ๑๘๙ พระร่วง และกรมหลวงชุมพรฯ ............................................................... ๑๙๕ พระร่วง ............................................................................................................... ๒๐๒ “เสด็จเตี่ย” ........................................................................................................ ๒๐๕ “คุณครู” .............................................................................................................. ๒๐๘ พระฉายาลักษณ์ฉลองพระองค์นายพลเรือโท ๒๔๖๑ ................ ๒๑๓ “เถ้าแก่” .............................................................................................................. ๒๑๕ ผู้ให้กำ� เนิด “สัตหีบ” ..................................................................................... ๒๑๘

4

1.indd 4

ให้โลกทั้งหลายเขาลือ :  “เสด็จเตี่ย” กรมหลวงชุมพรฯ

2/28/20 4:04 PM


เจ้าของวังนางเลิ้ง .................................................................................. ๒๒๔ นักธรรมชาติวิทยา ................................................................................ ๒๒๙ เจ้าส�ำนักมวยไทย ................................................................................. ๒๓๓ เสนาบดีกระทรวงทหารเรือ ............................................................... ๒๓๖ ๑๙ พฤษภาคม ๒๔๖๖ ........................................................................ ๒๓๙ อนุสสาวะรียะ พระเจ้าพี่ยาเธอ   กรมหลวงชุมพรเขตอุดมศักดิ ์ .......................................................... ๒๔๕ ออกพระเมรุ .............................................................................................. ๒๔๖ เขต - เขตร ................................................................................................... ๒๕๑ ใครเขาจะนึก ใครเขาจะฝัน .............................................................. ๒๕๒

๒๖๐ องก์ ๓ เจ้าพ่อกรมหลวงชุมพรฯ เวลาใดๆ นานไปเขาก็ลืม ...................................................................................... ๒๖๑ แมนฮัตตัน ................................................................................................ ๒๖๔ จดหมายจากคุณหลวง ....................................................................... ๒๖๙ จาก “เรื่องเล่า” สู่  “ลายลักษณ์” ................................................... ๒๗๔ นักเลงเหนือนักเลง ................................................................................ ๒๗๘ ไสยศาสตร์  VS วิทยาศาสตร์ .......................................................... ๒๘๒ พระบิดาแห่งสรรพสิ่ง .......................................................................... ๒๘๘ จากกระโจมไฟ สู่อนุสาวรีย ์ ............................................................. ๒๙๑ กว่าจะถึงวันอาภากร ........................................................................... ๒๙๖ “เจ้า” ต้องมีศาล .................................................................................... ๓๐๐ ลูก ๆ ของท่าน ......................................................................................... ๓๐๘ บันทึกเสด็จในกรม ................................................................................ ๓๑๖ ให้โลกทั้งหลายเขาลือ ......................................................................... ๓๒๐ ๓๓๒ เอกสารและการอ้างอิง 5

1.indd 5

3/2/20 5:29 PM


กรมหลวงชุมพรฯ ทรงเขียนภาพน�้ำตกธารมะยม เกาะช้าง  ในคราวตามเสด็จพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว เสด็จประพาสเกาะช้าง  ๘ มีนาคม ๒๔๖๕

12

2.indd 12

ให้โลกทั้งหลายเขาลือ :  “เสด็จเตี่ย” กรมหลวงชุมพรฯ

2/28/20 4:06 PM


โหมโรง

“นี่แหละ ! ที่ตายของชาย” น�้ำเสียงภาคภูมิใจแทรกเสียงลมเสียงคลื่นเหมือนเป็นค�ำทักทาย “ท�ำไมชายถึงตรัสอย่างนั้น ?” สตรีสูงวัยร่างเล็กบ่นพึมพ�ำแทนค�ำตอบ พรายแดดระยับที่ปลายฟ้า บนผืนทรายของหาดทรายรี  ที่ดินริมทะเลซึ่งเดิมชาวบ้านเรียกกันว่า “หาดตาลี” เพราะเมื่อนานมาแล้ว “ตาลี” เคยถางไร่ไว้เป็นคนแรก  พลเรือเอก กรมหลวงชุมพรเขตอุดมศักดิ ์ เสนาบดีกระทรวงทหารเรือ พระชนมายุ  ๔๒ ปีเศษ เสด็จมารับเจ้าจอมมารดาโหมด พระมารดาวัย ๖๐ ปี  ขึ้นฝั่ง เวลานัน้ คงอยูใ่ นราวปลายเดือนเมษายนหรือต้นเดือนพฤษภาคม ๒๔๖๖ แม้ตามปรกติเสด็จในกรมฯ มักไม่ค่อยเสด็จไปไหนพร้อมกับเจ้าจอมมารดาโหมด ทว่าครัง้ นัน้ พระองค์กลับชวนพระมารดาให้มาดูสถานทีท่ ที่ รงจับจอง ไว้ทางด้านใต้ปากน�้ำเมืองชุมพร ซึง่ สมัยนัน้ ขึน้ กับมณฑลสุราษฎร์  หมายพระทัย ว่าเมื่อทรงออกจากราชการแล้วจะท�ำสวนมะพร้าว ไม่ก็จับปลาไปหมักเป็น ปลาเค็มส่งขายชาวพระนครดูบ้าง

13

2.indd 13

2/28/20 4:06 PM


องก์  ๑

“ชายอาภากร” ๒๔๒๓-๒๔๕๔

16

2.indd 16

ให้โลกทั้งหลายเขาลือ :  “เสด็จเตี่ย” กรมหลวงชุมพรฯ

2/28/20 4:06 PM


อาภากรเกียรติวงศ์

วัน ๑ ฯ ๑ ค� ่ำ ปีมะโรงโทศก จุลศักราช ๑๒๔๒ ๓      วันนี้  เวลาบ่าย ๓ โมง ๕๗ มินิต เจ้าจอมมารดาโหมด   ประสูติพระเจ้าลูกเธอเป็นพระองค์ชาย จดหมายเหตุพระราชกิจรายวัน ในรัชกาลที่  ๕ ภาค ๑๑

วันอาทิตย์  แรม ๓ ค�่ำ เดือนอ้าย ปีมะโรง จุลศักราช ๑๒๔๒ ตรงกับวันที่

๑๙ ธันวาคม ๒๔๒๓ เวลา ๑๕.๕๗ น. พระราชโอรสล�ำดับที่  ๒๘ ในพระบาท สมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่  ๕ ประสูติในพระบรมมหาราชวัง พระมารดาคือเจ้าจอมมารดาโหมดแห่งราชนิกุลบุนนาค เจ้าจอมมารดาโหมด (๒๔๐๕-๒๔๗๕) เป็นธิดาของเจ้าพระยาสุรวงศ์ไวยวัฒน์  (วร บุนนาค, ๒๓๗๑-๒๔๓๑) ผู้เคยด�ำรงต�ำแหน่งสมุหพระกลาโหม จึงมักเรียกกันว่า “เจ้าคุณทหาร” และบิดาของเจ้าพระยาสุรวงศ์ฯ คือสมเด็จ เจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์  (ช่วง บุนนาค, ๒๓๕๑-๒๔๒๕) อดีตผู้ส� ำเร็จ ราชการแผ่นดินช่วงต้นรัชสมัยรัชกาลที ่ ๕ ซึง่ ในปี  ๒๔๒๓ ท่านพ้นจากต�ำแหน่ง แล้ว

17

2.indd 17

2/28/20 4:06 PM


“โหมด” เป็นชือ่ ผ้าไหมอย่างดี  หนังสืออักขราภิธานศรับท์  พจนานุกรมยุค ต้นรัชกาลที่  ๕ อธิบายไว้ว่า “คือผ้าไหมศรีเหมือนทอง, เขาธอเปนผืนผ้ามีศรี ต่าง ๆ, มีศรีเหลืองเปนต้น เขาเอามาแต่เมืองจีนแลเมืองแขกนัน้ ”  จากหลักฐาน ร่วมสมัย เมือ่ น�ำมาตัง้ เป็นนามบุคคล ใช้กบั ทัง้ เพศหญิงและชาย เพราะนอกจาก ปรากฏเป็นชื่อธิดาขุนนางตระกูลบุนนาคแล้ว ยังมีพระยากระสาปนกิจโกศล (โหมด อมาตยกุล, ๒๓๖๒-๒๔๓๙) ด้วย พระเจ้าลูกยาเธอที่ประสูติจากเจ้าจอมมารดาโหมดได้รับพระนามว่า “พระองค์เจ้าอาภากรเกียรติวงศ์” โดยผู้ที่คิดผูกพระนาม (ตั้งชื่อ) ถวาย คือ พระยาศรีสุนทรโวหาร (น้อย อาจารยางกูร, ๒๓๖๕-๒๔๓๔) เจ้ากรมพระ อาลักษณ์  นักปราชญ์ด้านภาษาไทยและภาษาบาลีคนส�ำคัญประจ�ำราชส�ำนัก พระยาศรีสุนทรโวหารคนนี้คือผู้แต่งต�ำราเรียนชุด มูลบทบรรพกิจ แบบ เรียนภาษาไทยชุดแรก อันประกอบด้วยหนังสือหกเล่ม ได้แก่  มูลบทบรรพกิจ วาหนิต์นิกร อักษรประโยค สังโยคพิธาน ไวพจน์พิจารณ์  และ พิศาลการันต์ สิ่งที่น่าคิดคือที่มาของพระนาม ผมสันนิษฐานว่า พระนาม “อาภากรเกียรติวงศ์” น่าจะมาจากการที่ทรง เป็น “เหลน” ของสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์  ผู้ได้รับความนับถือใน ฐานะ “เป็นพระบรมญาติอนั ยิง่ ใหญ่  ควรเป็นทีค่ ำ� นับในพระบรมราชวงศานุวงศ์ ทั้งปวง” ย้อนหลังไปในรัชกาลที่  ๔ พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวได้ พระราชทานตราสุริยมณฑล คือรูปรถพระอาทิตย์ในวงกลม ให้แก่  “สมเด็จ เจ้าพระยาองค์ใหญ่” คือสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาประยูรวงศ์  (ดิศ บุนนาค) ผู้เป็นพี่  และพระราชทานตราจันทรมณฑล (พระจันทร์) แก่  “สมเด็จเจ้าพระยา องค์น้อย” ผู้เป็นน้อง คือสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาพิไชยญาติ  (ทัต บุนนาค)

18

2.indd 18

ให้โลกทั้งหลายเขาลือ :  “เสด็จเตี่ย” กรมหลวงชุมพรฯ

2/28/20 4:06 PM


พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว (ขวาบน) สมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์ (ช่วง บุนนาค) (ขวา) เจ้าจอมมารดาโหมด

19

2.indd 19

2/28/20 4:06 PM


ผังล�ำดับเครือญาติจากราชนิกุลบุนนาค เจ้าพระยา = เจ้าคุณพระราชพันธุ์  อรรถมหาเสนา (นวล) (บุนนาค)

สมเด็จเจ้าพระยา = ท่านผู้หญิงจันทร์ บรมมหาประยูรวงศ์ (ดิศ) สมเด็จเจ้าพระยา = ท่านผู้หญิงกลิ่น บรมมหาศรีสุริยวงศ์  (ช่วง) ท่านผู้หญิงอ่วม = เจ้าพระยาสุรวงศ์ไวยวัฒน์ = ท่านผู้หญิงอิ่ม  (วร) พระยาประภากรวงศ์  (ชาย)

เจ้าคุณพระประยูรวงศ์ = พระบาทสมเด็จ = เจ้าจอมมารดาโหมด พระจุ ลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว (แพ) พระองค์เจ้าอาภากรเกียรติวงศ์  พระองค์เจ้า พระองค์เจ้า กรมหลวงชุมพร- อรองค์อรรคยุพา สุริยงประยูรพันธุ์ เขตอุดมศักดิ์ กรมหมื่นไชยา ศรีสุริโยภาส

2.indd 22

2/28/20 4:06 PM


สมเด็จเจ้าพระยา   บรมมหาพิไชยญาติ = หม่อมน้อย (ทัต) พระบาทสมเด็จ = เจ้าคุณจอมมารดาส�ำลี พระจอมเกล้า เจ้าอยู่หัว     พระบาทสมเด็จ = สมเด็จพระนางเจ้า พระจุลจอมเกล้า สุขุมาลมารศรี เจ้าอยู่หัว

สมเด็จฯ เจ้าฟ้า บริพัตรสุขุมพันธุ์ กรมพระนครสวรรค์วรพินิต

หม่อมแม้น ภาณุพันธุ์ ณ อยุธยา

2.indd 23

2/28/20 4:06 PM


40

2.indd 40

ให้โลกทั้งหลายเขาลือ :  “เสด็จเตี่ย” กรมหลวงชุมพรฯ

2/28/20 4:07 PM


นักเรียนนายเรือสยาม

หลังจากทรงศึกษาวิชาเบื้องต้น และทรงสร้างความคุ้นเคยกับภาษา

วัฒนธรรม และผูค้ นชาวอังกฤษได้ราว ๒ ปี  ในเดือนตุลาคม ๒๔๓๘ พระองค์เจ้า อาภากรเกียรติวงศ์ทรงแยกเข้าศึกษาที่โรงเรียนกินนอนชื่อเดอะไลมส์  (The Limes) ของนายลิตเติลจอห์น (William Thomas Littlejohn) ณ เมืองกรีนิช (Greenwich) ซึ่งเป็น “โรงเรียนกวดวิชา” ที่มีชื่อเสียงส�ำหรับนักเรียนที่ต้องการ เข้าศึกษาต่อในโรงเรียนนายเรือของอังกฤษ  เวลานั้นมีนักเรียนอยู่ประจ�ำราว ๖๐ คน หลังจากทรงเล่าเรียนมาปีกว่า พระยาวิสุทธฯ บันทึกไว้ว่า “...ความรูภ้ าษาอังกฤษในพระองค์ดขี นึ้ ตามธรรมดา แต่วชิ ากระบวน ทหารเรือชั้นต้นก็วิ่งขึ้นเร็วตามสมควร แต่การเล่นการแข็งแรงเช่นฟุตบอล เป็นต้น นับว่าเป็นชั้นยอดในโรงเรียนนั้น เกือบว่าไม่มีใครอาจเข้าเทียบ เทียม...” (๒๔ ธันวาคม ๒๔๓๙)

พระองค์เจ้าอาภากรฯ ทรงฉลองพระองค์นักเรียนท�ำการนายเรือของสยาม  ฉายเมื่อเดือนกันยายน ๒๔๔๐

41

2.indd 41

2/28/20 4:07 PM


106

2.indd 106

ให้โลกทั้งหลายเขาลือ :  “เสด็จเตี่ย” กรมหลวงชุมพรฯ

2/28/20 4:07 PM


สามีและพ่อ

สะใภ้หลวงในกรมหมืน่ ชุมพรฯ คือหม่อมเจ้าหญิงทิพยสัมพันธ์  พระธิดา

ใน “สมเด็จฯ วังบูรพา” สมเด็จฯ เจ้าฟ้า กรมพระยาภาณุพันธุวงศ์วรเดช โดย ทรงเสกสมรสในปี  ๒๔๔๓ ตั้งแต่ครั้งยังด�ำรงพระอิสริยยศเป็นพระองค์เจ้า อาภากรเกียรติวงศ์  และเพิง่ เสด็จกลับจากอังกฤษมาถึงกรุงเทพฯ เพียงไม่กเี่ ดือน ตามความนิยมของเจ้านายและผู้มีบรรดาศักดิ์ครั้งนั้น กรมหมื่นชุมพรฯ ยังทรงมีหม่อมห้ามอีกจ�ำนวนหนึ่ง  เท่าที่ปรากฏนาม ได้แก่  หม่อมกิม หม่อม แฉล้ม หม่อมเพื่อน หม่อมช้อย หม่อมเมี้ยน หม่อมแจ่ม หม่อมแม้น และ หม่อมเดซี่ บางท่าน เช่นหม่อมกิม (๒๔๒๙-๒๕๐๖) และหม่อมแฉล้ม (๒๔๓๐๒๕๑๙) มีบดิ าเป็นชาวจีน ซึง่ คงเป็นพ่อค้าจีนในสยาม ขณะทีอ่ กี หลายท่านเป็น ธิดาของขุนนางระดับคุณหลวง เช่นหม่อมช้อย (๒๔๓๓-๒๕๑๗) กับคู่พี่น้อง ที่ถวายตัวเข้ามาด้วยกัน คือ หม่อมเมี้ยน (๒๔๓๓-๒๕๑๗) และหม่อมแจ่ม (๒๔๓๗-๒๕๐๕) ส่วนหม่อมเดซี่  เชื่อกันว่าหมายถึงคุณลินจง บุนนาค (๒๔๒๗-๒๔๖๔) ธิดาของพระยาสุรยิ านุวตั ร (เกิด บุนนาค, ๒๔๐๕-๒๔๗๙) อดีตอัครราชทูตสยาม ประจ�ำยุโรป

หม่อมเจ้ารังษิยากร อาภากร ขณะเมื่อทรงศึกษาในโรงเรียนนายเรือของอังกฤษ (ภาพ : ศัพท์การเมืองและการทูต พิมพ์เป็นอนุสรณ์ในงานพระราชทานเพลิงศพ  พลอากาศโท หม่อมเจ้ารังษิยากร อาภากร ๒๕๐๙)

107

2.indd 107

2/28/20 4:07 PM


องก์  ๒  ฉาก ๑

“หมอพร” ๒๔๕๔-๒๔๖๐

3.indd 120

2/28/20 4:09 PM


เหตุเกิดที่ร้านหมี่

“ถึงวันเสาร์ที่  ๒๒ ตุลาคม รัตนโกสินทรศก ๑๒๙   เวลา ๒ ยาม ๔๕ นาที  เสด็จสวรรค์คต ณ พระที่นั่งอัมพรสถาน  พระราชวังดุสิต พระชนมพรรษา ๕๘ เสด็จด�ำรงศิริราชสมบัติ  มาได้  ๔๓ พรรษา...”

ราชกิจจานุเบกษา

เวลาเที่ยงคืน ๔๕ นาที  ของคืนวันที่  ๒๒ ตุลาคม ๒๔๕๓ (นับตามแบบ

ปัจจุบันเป็นเช้าวันใหม่คือ ๒๓ ตุลาคม) พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้า-  อยู่หัว รัชกาลที่  ๕ เสด็จสวรรคตอย่างกะทันหัน  สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช  เจ้าฟ้ามหาวชิราวุธ สยามมกุฎราชกุมาร เสด็จขึน้ ครองราชย์สืบต่อเป็นพระมหา กษัตริย์ล�ำดับที่  ๖ แห่งพระบรมราชจักรีวงศ์  ในพระปรมาภิไธย “สมเด็จพระ รามาธิบดีศรีสินทรมหาวชิราวุธ พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว”

121

3.indd 121

2/28/20 4:09 PM


พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวในฉลองพระองค์จอมพลเรือ (ภาพ : โปสต์การ์ดเก่า)

122

3.indd 122

ให้โลกทั้งหลายเขาลือ :  “เสด็จเตี่ย” กรมหลวงชุมพรฯ

2/28/20 4:09 PM


เจ้านายพระองค์หนึ่งทรงบันทึกไว้ว่า  “พระมงกุฎเกล้าฯ เวลานัน้ พระชันษาหย่อนกว่า ๓๐ เพียงเล็กน้อย... ทรงมีพระฉวีผุดผ่องเป็นที่น่านิยม แม้จะทรงไม่สูงและค่อนข้างจะทรงพระ เจริญ (ภาษาสามัญว่าอ้วน) แต่ก็ทรงมีพระลักษณะอันสง่า ทรงมีความ สามารถอย่างสูงในทางแสดงสุนทรพจน์ด้วยพระสุรเสียงอันอ่อนหวาน ไพเราะน่าฟัง”

ไม่ถึง ๖ เดือนต่อมาหลังจากวันสวรรคตของพระบาทสมเด็จพระจุล-  จอมเกล้าเจ้าอยู่หัว มีค�ำสั่งกระทรวงทหารเรือลงวันที่  ๑๔ เมษายน ร.ศ. ๑๓๐ (พ.ศ. ๒๔๕๔) เรื่อง “ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ออกเปนทหารกองหนุน”  มีเนื้อความว่า

“มีพระบรมราชโองการ ด�ำรัสสั่งเหนือเกล้าฯ ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้นายพลเรือตรี  พระเจ้าพี่ยาเธอ กรมหมื่นชุมพรเขตรอุดมศักดิ ์ ผู้ ช่วยเสนาบดีกระทรวงทหารเรือ แลเจ้ากรมยุทธศึกษา ออกจากต�ำแหน่ง หน้าที่ราชการประจ�ำ  เปนนายทหารกองหนุน รับพระราชทานเบี้ยหวัดตาม พระราชบัญญัติ   ส่วนหน้าที่เจ้ากรมยุทธศึกษาซึ่งว่างลงนั้น ทรงพระกรุณา โปรดเกล้าฯ ให้นายพลเรือตรี  พระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์เจ้าวุฒไิ ชยเฉลิมลาภ ผู้บัญชาการกรมทหารชายทเล เป็นผู้รั้งต�ำแหน่งเจ้ากรมยุทธศึกษา แลคง อยู่ในต�ำแหน่งหน้าที่เดิมนั้นด้วยสนองพระเดชพระคุณสืบไป”

การที่พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่  ๖ ผู้ทรงเป็น  องค์รัฏฐาธิปัตย์แห่งระบอบสมบูรณาญาสิทธิราชย์  ทรงมีพระบรมราชโองการ โปรดเกล้าฯ ให้นายพลเรือตรี  พระเจ้าพี่ยาเธอ กรมหมื่นชุมพรเขตรอุดมศักดิ์

123

3.indd 123

2/28/20 4:09 PM


หาขอบฟ้าทีเ่ ห็น เดีย๋ วตรงโน้นเดีย๋ วตรงนี้  เปลีย่ นทีส่ ลับกันอยูเ่ รือ่ ย  ลมงวง นี้ไม่ดูดแต่น�้ำ  จะดึงเอาเรือเราเข้าไปด้วย ต้องลดใบทุกเสา  เรือใบไม่มี เครื่องจักร หนีไม่ได้  จะดูดเข้าไปหา  ถ้าตกเข้าไปใต้ลมงวงเมื่อใด มันจะ ถอนเสากระโดงถอนประทุน แม้แต่เรือเองก็จะดูดลอยขึ้นไปด้วย...มีทางสู้ อยู่ทางเดียวต้องใช้ปืนแฝดใหญ่  ปืนไรเฟิลขนาดยิงช้าง ยิงลมงวง  ความ กระเทือนของปืนจะท�ำให้ลมงวงแตกกระจาย หมดก�ำลังที่จะดูด...เสด็จพ่อ เตรียมปืนไว้ดว้ ย ๓-๔ กระบอก แจกพวกแม่นปืนระดมยิงสูก้ นั อยูเ่ ป็นเวลา ชั่วโมงกว่า พายุนี้จึงผ่านไป  ข้าพเจ้าออกทะเลมา กลัวตอนนี้มากที่สุด... เสด็จพ่อเสวยน�ำ้ จัณฑ์และแจกลูกเรือย้อมใจ  ลมนีเ้ กิดแถวเกาะคราม ปลา ฉลามชุมเสียด้วย  ข้าพเจ้าเกาะติดพระองค์...เสด็จพ่อรับสั่งว่า ไม่ต้องกลัว ถึงคราวตายก็ตอ้ งตาย แต่เตีย่ จะยิงลูก ๆ ก่อนถ้าเรือแตก จะไม่ยอมให้ปลา ฉลามมันทรมาน...มีพ่อแล้วไม่ต้องกลัวอะไร...”

ท่านหญิงทรงเล่าต่ออีกว่า

“...พอลมสงบก็ทรงตัดสินพระทัยกลับกรุงเทพฯ เลิกประจญภัย... ทรงเริ่มคิดจะกลับมาเที่ยวหาอาจารย์เรียนวิชาแพทย์แผนโบราณ ช่วย ประชาชนที่ยากจนเป็นกุศล...”

น่าเสียดายที่ไม่มีหลักฐานอื่นใดเกีย่ วกับเรือ อาจารย์  มากไปกว่าค�ำบอก เล่าของหม่อมเจ้าหญิงเริงจิตรแจรง ทีว่ า่ เป็น “เรือใบ” แบบทีม่ สี ามใบ (หรือสาม เสา ?) เท่านั้น รวมถึงยังไม่ปรากฏภาพถ่ายใด ๆ เลยที่สามารถยืนยันได้ว่าเป็น เรือล�ำนี้ ส่ ว นพลเรื อ ตรี  กรี ฑ า  พรรธนะแพทย์   ผู ้ ส นใจศึ ก ษาพระประวั ติ ข อง  เสด็จในกรมฯ สันนิษฐานว่า เรือ อาจารย์  น่าจะเป็นเพียง “เรือฉลอม” ทีม่ ขี นาด ใหญ่กว่าเรือฉลอมปรกติของชาวบ้านเท่านั้น

156

3.indd 156

ให้โลกทั้งหลายเขาลือ :  “เสด็จเตี่ย” กรมหลวงชุมพรฯ

2/28/20 4:09 PM


“หมอพร”

เมือ่ ตัดสินพระทัยหันหลังให้ทะเลแล้ว กรมหมืน่ ชุมพรฯ พระชันษา ๓๑ ปี

ทรงเริ่มศึกษาวิชาแพทย์แผนไทยโดยทรงฝากตัวเป็นศิษย์ของพระยาพิษณุประสาทเวช (คง ถาวรเวช, ๒๓๙๖-๒๔๕๗) หัวหน้าแพทย์หลวง ผู้เรียบเรียง หนังสือชุด ต�ำราแพทยศาสตร์สงเคราะห์  ฉบับหลวง ซึง่ ยังใช้เป็นต�ำราวิชาแพทย์ แผนไทยจนถึงปัจจุบัน ตามค�ำบอกเล่าของพระธิดา เสด็จพ่อ “จะลงกราบอาจารย์ที่เป็นไทยทุก คนทีเ่ วลาพบ ทรงยกย่องและนับถือจริง ๆ ซึง่ คุณย่าไม่เคยเห็นด้วย ว่าท�ำเกินไป” ความจริงจังในด้านนี้ยังรวมถึงยังทรงออกเดินทางตระเวนเก็บรวบรวม  ตัวยาสมุนไพรจากในป่าเอง

“...รับสัง่ ว่าทีห่ าได้ในกรุงเทพฯ ไม่คอ่ ยแท้   มีพระชื่อ ‘อาจารย์ปอ๊ ต’ เราเรียกท่านว่าหลวงลุง น�ำเสด็จหาสมุนไพรในป่าสูง ต้องปีนเขาท่องป่า ข้ามห้วยหนทางล�ำบากกว่าจะได้ว่านยาที่แท้และดี   ไปครั้งหนึ่งอย่างน้อย ไม่ต�่ำกว่า ๑๐ วัน บางทีถึงเดือน  มีเจ้ากรมฯ และมหาดเล็กตามเสด็จไป ด้วย แต่งตัวกันอย่างคนพื้นเมือง...”

157

3.indd 157

2/28/20 4:09 PM


“หมอพร” ในห้องทดลองที่วังนางเลิ้ง

158

3.indd 158

ให้โลกทั้งหลายเขาลือ :  “เสด็จเตี่ย” กรมหลวงชุมพรฯ

2/28/20 4:09 PM


ยังมีภาพถ่ายกรมหมืน่ ชุมพรฯ ในฉลองพระองค์เสือ้ เชิต้ ลายทางแขนยาว ผูกเนกไท สวมผ้ากันเปือ้ นทับ  เบือ้ งหน้ามีโต๊ะตัง้ กล้องจุลทรรศน์  แวดล้อมด้วย หลอดทดลอง สอดคล้องกับค�ำบอกเล่าของพระธิดาว่า นอกจากแพทย์แผนไทย แล้ว ยังทรงศึกษาแพทย์แผนใหม่แบบตะวันตกจากนายแพทย์ชาวอิตาลีและ  ชาวญี่ป่นุ  รวมถึงทรงใช้สัตว์ปีก เช่น นก เป็ด ไก่  เป็นตัวทดลองประสิทธิภาพ ของต�ำรับยาต่าง ๆ ทั้งแผนโบราณและสมัยใหม่อย่างฝรั่ง ท้ายที่สุดความรู้แพทย์แผนไทยที่ทรงค้นคว้ารวบรวมมา ได้รับการสรุป เรียบเรียงเป็นต�ำราเขียนลงในสมุดข่อยตามขนบโบราณ พร้อมวาดภาพลงสี ประกอบอย่างงดงาม  ใบหน้าปกทรงเขียนไว้ว่า  พระคัมภีร์  อติสาระวรรค โบราณะกรรม แลปัจจุบันนะกรรม พร้อมกับมีตราสุริยมณฑล ประกอบคาถา ภาษิต “กยิรา เจ กยิราเถนํ” ดูเหมือนว่าหลังจากที่  “ตัวตนเก่า” ของพระองค์มีอันต้องแตกสลายลง  เมื่อทรงถูกปลดออกจากราชการ และต้องตัดขาดจาก “ทหารเรือ” อันเป็นสิ่งที่ ทรงผูกพันฝังใจมาแต่ยงั ทรงพระเยาว์  ก็มาถึงช่วงแห่งการคิดใคร่ครวญถึงชีวติ ที่ ผ่านมา และยังเป็นเวลาส�ำหรับไขว่คว้าหาหนทางประกอบสร้าง “ตัวตนใหม่” พร้อมกับแสวงหาเรียนรูใ้ หม่หมดกันอีกครัง้  ดังทีป่ รากฏว่าทรงพร้อมทีจ่ ะก้มกราบ ครูบาอาจารย์ทางวิชาแพทย์แผนไทยทุกคนทุกเมื่อ โดยไม่พะวงแม้แต่กับ  พระอิสริยยศตามธรรมเนียมไทย (รวมถึงค�ำทัดทานของเจ้าจอมมารดาโหมด)  จนในที่สุดทรงเลือกวิชาแพทย์แผนไทย แล้วทรงศึกษารวบรวมต�ำรับยา กระท�ำ การทดลองซ�ำ  ้ ๆ กระทัง่ สามารถออกรักษาพยาบาลผูป้ ว่ ยได้   พระธิดาทรงเล่าว่า

“...เมื่อทรงเป็นหมอ เสด็จรักษาไม่เลือก จะยากดีมีจน แม้แต่คนใน ส�ำเพ็งบ้านกระจอกงอกง่อยก็ไปรักษา  เมื่อตอนพวกข้าพเจ้า ๔ คนเข้า

159

3.indd 159

2/28/20 4:09 PM


องก์  ๒  ฉาก ๒

“เสด็จเตี่ย” ๒๔๖๐-๒๔๖๖

4.indd 180

2/28/20 4:13 PM


นายทหารกองหนุน

จนล่วงเข้าพุทธศักราช ๒๔๕๙ อันเป็นปีที่  ๗ ในรัชกาล ดูเหมือนว่า

พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่  ๖ ยังทรงขุ่นเคืองพระราชหฤทัยกับพระเจ้าพี่ยาเธอพระองค์นี้อยู่  ดังเช่นในคราวงานนมัสการพระพุทธชินราช (จ�ำลอง) วัดเบญจมบพิตร ประจ�ำปี  ๒๔๕๙ มีการจัดประกวดภาพวาด ทางกระทรวงวังทูลเชิญ “สมเด็จครู” สมเด็จฯ เจ้าฟ้า กรมพระนริศรานุวัดติวงศ์ มาเป็นนายกกรรมการตัดสิน  ในการนี้สมเด็จฯ ทรงส่งรายชื่อขอเพิ่มกรรมการ ขึ้ น อี ก  หนึ่ ง ในนั้ น คื อ กรมหมื่ น ชุ ม พรเขตรอุ ด มศั ก ดิ์   ผู ้ ท รงมี พ ระอั ธ ยาศั ย ใน ทางงานช่างและการวาดเขียน ทว่าในหลวงทรงมีลายพระราชหัตถเลขาเป็น พระบรมราชโองการลงมาว่า “กรมชุมพร ระงับเสียเถิด...นอกนั้นอนุญาต” แต่แล้วเกิดเหตุการณ์ส�ำคัญที่มีผลอย่างยิ่งต่อชีวิตของกรมหมื่นชุมพรฯ นั่นคือการที่สยามเข้าสู่  “มหาสงคราม” ย้อนหลังไปเมื่อวันที่  ๒๘ มิถุนายน ๒๔๕๗ (ค.ศ. ๑๙๑๔) นักศึกษา หนุ่มชาวเซิร์บบุกเดี่ยวใช้ปืนสั้นปลงพระชนม์อาร์ชดยุก ฟรานซ์  เฟอร์ดินันด์ (Archduke Franz Ferdinand) รัชทายาทแห่งจักรวรรดิออสเตรีย-ฮังการี และพระชายา คารถยนต์พระที่นั่งในขบวนเสด็จที่เมืองซาราเยโว (ปัจจุบันเป็น เมืองหลวงของสาธารณรัฐบอสเนียและเฮอร์เซโกวีนา แต่ขณะนั้นยังอยู่ใน

181

4.indd 181

2/28/20 4:13 PM


พลเรือโท กรมหมื่นชุมพรเขตอุดมศักดิ์ เสนาธิการทหารเรือ ปี ๒๔๖๑ (สมบัติของ รศ. สพ.ญ. ดร. นิตย์  ค�ำอุไร)

184

4.indd 184

ให้โลกทั้งหลายเขาลือ :  “เสด็จเตี่ย” กรมหลวงชุมพรฯ

2/28/20 4:13 PM


ชีวิตที่  ๒

พระยาหาญกลางสมุทร (บุญมี  พันธุมนาวิน) ถือได้ว่าเป็น “ลูกศิษย์

ก้นกุฏิ” ของเสด็จในกรมฯ ที่มีอายุยืนยาวที่สุด ก่อนถึงแก่อนิจกรรมไม่นานนัก ขณะท่านมีอายุกว่า ๘๐ ปีแล้ว เมื่อมี ผู้ขอสัมภาษณ์  ท่านเจ้าคุณยังเล่าด้วยความภาคภูมิใจว่า ท่านได้มีโอกาสครั้ง ส�ำคัญในการแสดงความกตัญญูกตเวทีต่อเจ้านายและคุณครูผู้มีพระคุณ ท่านชี้ตัวเอง พร้อมกับย�้ำว่า “ตอนออกเจ้ากรุด แต่ตอนเข้า...คนนี้ !” “เจ้ากรุด” ทีท่ า่ นกล่าวถึง คือเรือโท ตรุษ หรือ กรุด บุนนาค เพือ่ นนักเรียน นายเรือรุ่นเดียวกัน ที่เคยมีเรื่องมีราวกับมหาดเล็กหลวงของรัชกาลที่  ๖ ใน ร้านสันธาโภชน์ พระยาหาญกลางสมุทรเท้าความว่า เวลานั้นท่านยังมีบรรดาศักดิ์เป็นที่ หลวงหาญสมุทร มีต�ำแหน่งเป็นกรรมการของราชนาวีสมาคมแห่งกรุงสยามใน พระบรมราชูปถัมภ์  ซึ่งริเริ่มก่อตั้งขึ้นราวเดือนพฤศจิกายน ๒๔๕๗ ภายหลัง “มหาสงครามในยุโรป” ปะทุขึ้น โดยมีวัตถุประสงค์ในอันที่จะระดมเงินทุนราว ๓ ล้านบาท เพือ่ จัดสร้างหรือซือ้ เรือรบ “ชนิดลาดตระเวนทีเ่ รียกว่า ‘สเคาตครูเซอร’

185

4.indd 185

2/28/20 4:13 PM


194

4.indd 194

ให้โลกทั้งหลายเขาลือ :  “เสด็จเตี่ย” กรมหลวงชุมพรฯ

2/28/20 4:13 PM


พระร่วง และ กรมหลวงชุมพรฯ

บทความเรือ่ ง “ความเจริญแห่งราชนาวี” โดยนายพลเรือโท พระเจ้าพีย่ าเธอ

กรมหมื่นชุมพรเขตรอุดมศักดิ์  เสนาธิการทหารเรือ ที่ลงพิมพ์ใน ดุสิตสมิต ฉบับ เฉลิมพระชนมพรรษา ๒๔๖๒ ยังปิดท้ายด้วยการเชิญชวนบริจาคเงินซื้อเรือรบ ถวายอีกด้วย

“เมื่อท่านทั้งหลายทราบและเห็นแล้วว่าความเจริญของราชนาวี  เกีย่ วข้องท้าวเนือ่ งกับอะไรเพียงใด. ด�ำเนินมาแล้วอย่างใด, จะด�ำเนินต่อไป  อย่างไร, มีอุปสัคกีดขวางอยู่อย่างใด, ทางที่จะแก้ไขให้การด�ำเนินได้ดี  อย่างไร, และยังขาดเหลืออะไรอยู่เช่นนี้แล้ว จะไม่เห็นอกราชนาวีบ้างฤๅ ?  จะไม่ช่วยเหลือราชนาวีตามก�ำลังที่พอจะช่วยเหลือได้บ้างฤๅ ? ถ้าจะช่วยก็  มีทางทีจ่ ะช่วยได้อย่างง่ายดาย คือ การเข้าเรีย่ รายสร้างเรือรบถวายและเปน  สมาชิกของราชนาวีสมาคมอย่างจริงใจ. เพื่อราชนาวีสมาคมจะได้ด�ำเนิน  การตามที่ก�ำหนดไว้ได้จริงจังและรวดเร็วทันสมัยนิยม”

กรมหมื่นชุมพรฯ ทรงฉลองพระองค์นายพลเรือของราชนาวีสยาม   ถ่ายที่ประเทศอังกฤษระหว่างเสด็จไปรับเรือหลวง พระร่วง

195

4.indd 195

2/28/20 4:13 PM


AK/0R5=JD" DdL K}1O_DR.

G"6S W O<3Z3 L=W=O<4W=O<" 8=J5=JAK/N G" =;E?A"%R;8=I P`3GO =K`"Z3 8²B² 3O` QG ;R "0AL< Q3 î AL;W5 3;3RC< ï X. =;E?A"%R;8=I =A;0P"8<L<L;G2N4L< L=W5?O_<36 L3DS D0L3J îDN_"BK .NcDN12Ncï :L<E?K" DN`38=J%3; Y.<#K4 G;S?1O_W < =J#K. =J#L<;L= G<W=O<" W L. A< K3 W8Q_G8<L<L;1dL AL;W LZ# îG.O/ï 6 L34=N41 1L"DK" ;X?J L=W;QG" GK3W5 3 îY? ï 1O_? G;=G4 =;E?A"%R;8=I /K`"X/ =J.K4 XA.A"8=J4=;A"BL3RA"B W"Q_G3[ G"DK" ;D<L; #30P":S;N=K*BLD/= X?J L=W;QG" =J.K4:S;N:L W8Q_G5=J G4D= L" AL;E;L< G"8=J5=JAK/N ZE X 3=R 35 ##R4K3

ĎĄĊ÷ëĘĊþĆēĊĔøė ISBN 978-616-465-034-3

Ćĕåĕ ijķį ýĕú

čĔħèìĚĨĐ ĐĐüģĈüŋúĘħ

@sarakadeemag


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.