Neformalno obrazovanje u Crnoj Gori by Sava

mr Sava Kovačević

AKTIVNOSTI MEĐUNARODNIH ORGANIZACIJA NA PRIMJENI

NEFORMALNOG OBRAZOVANJA U CRNOJ GORI

Podgorica 2012.

AUTOR: mr Sava Kovačević

IZDAVAČ: NVO Centar za obuku i obrazovanje Crne Gore COO NGO Education and training centar Montenegro ETC UL. Veljka Vlahovića br. 5 81000 Podgorica Tel: +38220 656 695 e-mail coo.montenegro@gmail.com etc.montenegro@gmail.com sajt: www.etcmne.com ZA IZDAVAČA: mr Sava Kovaĉević

GLAVNI I ODGOVORNI UREDNIK: mr Sava Kovaĉević RECENZIJA: Prof. dr Ana Ĉekerevac Fakultet politiĉkih nauka Podgorica – vanredni profesor Fakultet politiĉkih nauka Beograd – redovni profesor LEKTURA: Aleksandra Radoman Prelom i štampa: „IVPE“ Cetinje Tiraž: 100

Podgorica, decembar 2012.

mr SAVA KOVAĈEVIĆ

AKTIVNOSTI MEĐUNARODNIH ORGANIZACIJA NA PRIMJENI NEFORMALNOG OBRAZOVANJA U CRNOJ GORI NAUĈNO-ISTRAŢIVAĈKI RAD

Tema rada je raĊena kao dio magistarskog nauĉno-istraţivaĉkog rada na Univerzitetu Crne Gore, Fakultet politiĉkih nauka - odsjek: Savremena socijalna politika i socijalni rad

Podgorica, 2011. godine

PREDGOVOR Aktivnosti meĊunarodnih organizacija na primjeni neformalnog obrazovanja u Crnoj Gori je tema koja je u Crnoj Gori trenutno aktuelna, zbog sve većeg znaĉaja neformalnog obrazovanja, taĉnije zbog shvatanja da je proces cjeloţivotnog/doţivotnog uĉenja nemoguć bez objedinjavanja formalnog, neformalnog i informalnog obrazovanja. Temom Uticaj neformalnog obrazovanja na razvoj socijalnih vještina nastavnika i nastavnica u Crnoj Gori sam objasnio, prije svega, znaĉaj razliĉitih modela i metoda neformalnog obrazovanja sa svim njegovim karakteristikama, kao i ukazao na potrebe inkorporiranja neformalnog u formalni sistem obrazovanja u cilju permanentnog sticanja znanja. Poseban akcenat stavljam na do sada postojeću primjenu istog kod nas, u smislu ukljuĉenosti, angaţovanosti i djelovanja meĊunarodnih organizacija na tom polju. TakoĊe, namjera mi je bila da ukaţem na ulogu svih tih organizacija i neophodnost njihovog zajedniĉkog djelovanja za postizanje uspješnih rezultata na polju konstantnog uĉenja i usavršavanja. Svrha ovog rada je produbljivanje saznanja o pozitivnim efektima neformalnog obrazovanja i sticanje novih saznanja o aktivnostima meĊunarodnih organizacija na primjeni ovog obrazovanja, uz poseban osvrt na aktivnosti sljedećih organizacija: Forum Syd, Save the children, UNICEF. Ţelim da se zahvalim nastavnom kadru svih osnovnih škola, kao i predstavnicima meĊunarodnih organizacija i predstavniku Zavoda za školstvo, na pomoći koju su mi nesebiĉno pruţili kad je u pitanju istraţivaĉki dio rada. Zahvaljujem se prof. dr Ani Ĉekerevac, na svim sugestijama i smjernicama koje mi je dala kako bi ovaj rad bio što kvalitetniji.

Nikšić, 2011. godine

Sava Kovačević

REZIME Uticaj neformalnog obrazovanja na razvoj socijalnih vještina nastavnika i nastavnica u Crnoj Gori je pokušaj da se kroz odgovore nastavnog kadra otkriju njihovi stavovi o struĉnom usavršavanju neformalnim putem i o postojećem nivou njihovog usavršavanja na taj naĉin, ali i da se im ukaţe na znaĉaj cjeloţivotnog uĉenja. Kako se smatra da je u Crnoj Gori mali broj nastavnika motivisan za permanentnu nadogradnju znanja i vještina, to je istoimena teza magistarskog rada, takoĊe, pokušaj da se sagledaju stavovi i mišljenja predstavnika relevantnih institucija i predstavnika meĊunarodnih organizacija o potrebi povećanja svijesti o znaĉaju neformalnog obrazovanja za sve i potrebi realizovanja većeg broja aktivnosti neformalnog obrazovanja za nastavni kadar. Dakle, postavlja se sledeća hipoteza: Aktivnosti meĊunarodnih organizacija nijesu uticale na stepen primjene neformalnog obrazovanja u obrazovnim institucijama u Crnoj Gori. S obzirom da se u Crnoj Gori neformalno obrazovanje sprovodi putem mnogih meĊunarodnih organizacija, a da se smatra da nije dovoljno zastupljeno u obrazovnim institucijama, date su preporuke predstavnicima vaţnih interesnih grupa u cilju promovisanja i podsticanja razvoja neformalnog obrazovanja kod. Preporuke su objavljene u knjizi Neformalno obrazovanje u Evropi – korak ka prepoznavanju neformalnog obrazovanja u SCG, Grupa „Hajde da...., Beograd, 2005 koje su poĉetak pisanih materijala o neformalnom obrazovanju kod nas. Preporuke su imale i imaju za cilj da promovišu koncept uĉenja tokom ĉitavog ţivota, na šta su ukazale brojne evropske obrazovne institucije, kao i da ukaţu na znaĉaj neformalnog obrazovanja za sticanje praktiĉnih znanja, za neprekidno usavršavanje zaposlenih, za drţanje koraka sa novim obrazovnim trendovima i inovacijama, rješavanje problema zapošljivosti, afirmaciju evopskih trendova i na brojne druge prednosti. Autor je ţelio ukazati da je neophodna veća primjena neformalnog obrazovanja kod nas, uz dobru saradnju svih aktera i stvaranje pozitivne klime na ovom polju.

ABSTRACT Impact non-formal education on the development of social skills including teachers in Montenegro is an attempt to reveal the attitudes of teachers by providing their answers on professional development by non-formal education and on current level of their professional development, and to stress the importance of lifelong learning in this process. It is considered that there is small number of teachers in Montenegro motivated to permanent development of knowledge and skills, thereby the homonymous thesis of this Master work is also an attempt to perceive the attitudes and opinions of the representatives of relevant institutions and representatives of the international organisations on need of raising the awareness of importance of non-formal education for all and need to implement more activities of non-formal education for professionals in teaching. Therefore, we hypothesize: The activities of international organisations did not influence the level of implementation of non-formal education in education institutions in Montenegro. Concerning the fact that non-formal education in Montenegro is implemented mostly by international organisations, and is considered that it is not present enough in educational institutions, the recommendations are given to the representatives of important interest groups with the aim of promoting and encouraging of development within our education system. The recommendations are published in the book Nonformal education in Europe – step towards recognition of non-formal education in Serbia and Montenegro, Group „Let’s...’’, Belgrade, 2005 which represent the beginning of written papers in our countries. The recommendations aim to promote the concept of lifelong learning, which was stressed by numerous European educational institutions, as well as to point out the importance of non-formal education for gaining practical knowledge, continuous development of employees, maintaining steps with new educational trends and innovations, resolving problems of employment, affirmation of European trends and numerous advantages. The author wanted to indicate the necessity of more considerable level of implementation of non-formal education in our country, followed by good cooperation of all interested parties and creating of positive climate in this field.

Sadrţaj: I DIO: Teorijsko – metodološke osnove istraţivanja 1. Predmetni okvir istraţivanja ................................................................................ 10 1.1. Formulacija problema ................................................................................... 10 1.2. Predmet istraţivanja ...................................................................................... 11 1.2.1. Teorijsko odreĊenje predmeta istraţivanja ........................................ 11 1.2.2. Operacionalno odreĊenje predmeta istraţivanja ................................ 13 2. Pojmovna odreĊenja i definicije .......................................................................... 14 2.1. Neformalno obrazovanje ............................................................................... 14 2.2. MeĊunarodne organizacije ............................................................................ 15 2.2.1. Pojam i svrha ...................................................................................... 15 2.2.2. Organizacije u Crnoj Gori .................................................................. 15 2.3. Pedagoški radnik i radnica ............................................................................ 16 3. Hipotetiĉki okvir istraţivanja ............................................................................... 16 3.1. Opšta hipoteza ............................................................................................... 16 3.2. Posebne hipoteze ........................................................................................... 16 4. Ciljevi i metode istraţivanja ................................................................................ 17 4.1. Opšti cilj ........................................................................................................ 17 4.2. Posebni ciljevi ............................................................................................... 17 4.3. Društveni ciljevi ............................................................................................ 19 4.4. Metode i tehnike istraţivanja ........................................................................ 19 4.5. Nauĉna i društvena opravdanost istraţivanja ................................................ 20

II DIO: Neformalno obrazovanje – pojam, karakteristike i razvoj 1. Pojam neformalnog obrazovanja .......................................................................... 21 1.1. Socijalno obrazovanje..................................................................................... 26 1.2. Kontekst u kom se nalazi neformalno obrazovanje ...................................... 28 2. Karakteristike neformalnog obrazovanja .............................................................. 30 3. Modeli neformalnog obrazovanja ......................................................................... 34 3.1. Principi uĉenja i razvoja ................................................................................. 37

3.1.1. Razvoj socijalnih vještina ................................................................. 40 3.1.2. Usmjerenost na rezultat i proces ....................................................... 41 3.1.3. Usmjerenost na pojedinca i grupu ..................................................... 43 3.2. Metode neformalnog obrazovanja ................................................................. 44 3.2.1. Rad sa pojedincem ............................................................................ 45 3.2.2. Rad sa grupom .................................................................................. 48 3.2.2.1.Radionice ...................................................................................... 51 3.2.2.2.Treninzi ......................................................................................... 53 3.2.2.3.Rad u malim grupama ................................................................... 55 3.2.2.4.Projektni zadaci ............................................................................. 57 3.2.3. Struktuiran pristup ............................................................................ 60

III DIO: Primjena neformalnog obrazovanja u Crnoj Gori 1. Razvoj neformalnog obrazovanja u Crnoj Gori ................................................... 61 2. Mjesto neformalnog obrazovanja u obrazovnom sistemu Crne Gore ................. 65 2.1. Mehanizmi koji podrţavaju primjenu neformalnog obrazovanja u Crnoj Gori ........................................................................................................................ 68 2.1.1. Podrţavajuće zakonske regulative ..................................................... 68 2.1.2. Podrţavajuće institucije i organizacije ............................................... 73 2.1.2.1.Unicef ............................................................................................77 2.1.2.2.Forum Syd .................................................................................... 79 2.1.2.3.Save the Children ......................................................................... 81 3. Modeli aktivnosti meĊunarodnih organizacija u primjeni neformalnog obrazovanja .......................................................................................................... 83 3.1. Programi za razvoj kljuĉnih kompetencija kroz struĉna usavršavanja nastavnika i nastavnica ................................................................................. 83 3.2. Program razvoja zajednice kroz omladinski rad i neformalno obrazovanje . 85 3.3. Preventivni programi za unapreĊivanje znanja i vještina budućih nastavnika i nastavnica ...................................................................................................... 88 3.4. Program reforme obrazovanja ....................................................................... 90 4. Prednosti i nedostaci primjene neformalnog obrazovanja u obrazovnom sistemu ............................................................................................................................... 92

IV DIO: Rezultati empirijskog istraţivanja 1. Socio-demografske karakteristike pedagoških radnika i radnica ......................... 94 1.1. Starosna i polna struktura ......................................................................... 95 1.2. Nivo obrazovanja i kvalifikaciona struktura ............................................ 96 1.3. Broj i duţina trajanja obuka za struĉno usavršavanje .............................. 98 1.4. Duţina radnog staţa ................................................................................. 99 2. Prepreke i ograniĉenja u primjeni metoda neformalnog obrazovanja u obrazovnom sistemu Crne Gore ......................................................................... 101 2.1. Unutrašnji faktori ................................................................................... 103 2.2. Spoljašnji faktori .................................................................................... 108 3. Dobrobiti primjene neformalnog obrazovanja u obrazovnom sistemu Crne Gore ............................................................................................................................. 111 3.1. Aspekti usmjereni na pojedinca ............................................................. 111 3.2. Aspekti usmjereni na institucije ............................................................. 113 3.3. Aspekti usmjereni na društvo i širu zajednicu ....................................... 117 4. Uticaj neformalnog obrazovanja na razvoj socijalnih vještina pedagoških radnika i radnica ................................................................................................................ 121 4.1. Zadovoljstvo nastavnika/ca liĉnim i profesionalnim razvojem .................. 121 4.2. Zadovojstvo struĉnih saradnika kvalitetom nastave ................................... 124 4.3. Stavovi nastavnika/ca o primjeni metoda neformalnog obrazovanja ......... 130 5. Zakljuĉak 5.1. Ocjena dobijenih rezultata ...................................................................... 132 5.2. Ocjena postavljene hipoteze ................................................................... 136 5.3. Predlog mjera ......................................................................................... 144

 

LITERATURA ................................................................................................ 149 PRILOZI ........................................................................................................... 162

Prvi dio: TEORIJSKO – METODOLOŠKE OSNOVE ISTRAŢIVANJA 1. Predmetni okvir istraţivanja

1.1. Formulacija problema Posljednjih nekoliko godina promoviše se pojam cjeloţivotnog i kontinuiranog uĉenja. Sintagma cjeloţivotnog uĉenja se promoviše jednim oblikom rada koje u obrazovnom sistemu nazivamo neformalno obrazovanje. Veliku ulogu u promociji neformalnog obrazovanja u Crnoj Gori od 2000. godine imaju meĊunarodne organizacije (Forum Syd, Save the Children, UNICEF), koje sve svoje aktivnosti usredsreĊuju i podreĊuju neformalnom obrazovanju. Pod

neformalnim

obrazovanjem

(NFO)

uglavnom

podrazumijevaju

organizovane i planirane obrazovne aktivnosti koje podstiĉu individualno i društveno uĉenje, sticanje raznih znanja i vještina, razvoj stavova i vrijednosti, koje se dešavaju van i u sistemu formalnog obrazovanja i prirodno su mu komplementarne. Jedna od najvaţnijih odlika svih obrazovnih sistema jeste sposobnost kontinuiranog prilagoĊavanja savremenim potrebama društva. Odrţiv obrazovni sistem odlikuje sticanje primjenjivih znanja, vještina i sposobnosti koje uĉenicima/ama omogućavaju aktivno uĉešće u društvenom ţivotu. Sveobuhvatna vizija reforme obrazovnog sistema u Crnoj Gori predstavljena je u dokumentu Knjiga promjena iz 2001. godine. Nova vizija obrazovanja je u skladu sa ukupnim strateškim pravcem i reformskim ciljevima Vlade Crne Gore na uspostavljanju demokratskog, razvijenog i otvorenog društva zasnovanog na vladavini prava, multietničkoj raznolikosti, uzajamnom razumijevanju i toleranciji.1

Ministarstvo prosvjete i nauke RCG, Knjiga za promjene, Crna Gora, 2001, str. 45.

Kada govorimo o uţem kotekstu i pojavi neformalnog obrazovanja kao neminovnog i nezaustavljivog procesa u razvoju skoro svih segmenata društva vrlo pozitivan, ohrabrujući, a od nedavno i usmjeravajući uticaj dolazi upravo iz konteksta Evropske unije koja ova oĉekivanja stavlja i pred nas. Naslov magistarske teze – „Aktivnosti meĎunarodnih organizacija na primjeni neformalnog obrazovanja u Crnoj Gori”- odraţava osnovnu intenciju rada. Rijeĉ je o analizi primjene neformalnog obrazovanja u obrazovnim institucijama u Crnoj Gori koje su podrţane od meĊunarodnih organizacija proteklih godina. Aktivnosti neformalnog obrazovanja koje doprinose promociji reforme obrazovanja utiĉu na cjelokupan razvoj obrazovnog sistema u Crnoj Gori. Razvoj pojedinaca, motivisanje uĉenika/ca i stvaranje uslova za liĉni i profesionalni razvoj doprinosi svrsishodnom pristupu obrazovanju. Potrebno je da pokaţemo da li su nastavnici/e u Crnoj Gori spremni/e na promjenu i primjenu metoda neformalnog obrazovanja u kom će posvetiti paţnju kako znanjima svakog pojedinca, tako i njegovoj liĉnosti i razvoju njegovih socijalnih vještina. 1.2. Predmet istraţivanja 1.2.1. Teorijsko odreĎenje predmeta istraţivanja Obrazovanje u funkciji unapreĊenja znanja i vještina je organizovano i struktuirano, uglavnom samostalno i nezavisno od kadrovske funkcije i nedovoljno je integrisano u koncept razvoja kadrova, ukljuĉujući i napredovanje. Ono igra veoma vaţnu ulogu u razvoju svakog pojedinca, jer su danas ljudi osnovni elementi promjene. Savremeni tokovi globalizacije, udruţivanja, partnerstva - mijenjaju odnos snaga pojedinih faktora u ţivotu. Visina nadnica radnika igra sve manju ulogu u okviru svjetske konkurencije, a sve znaĉajniju ulogu dobija produktivnost, kvalitet, kvalitetna prezentacija, dizajn, upotrebna vrijednost, inovativnost, kreativnost i marketing. Nova stvarnost znaĉi da više nemamo kontrolu nad ekonomskim vremenom recesije i naglim ciklusima privrednog procvata, nezaposlenošću, tempom štednje i potrošnje, već samo

nad klimom, što podrazumijeva izbjegavanje protekcionizma ili obrazovanje zaposlenog stanovištva kako da funkcioniše u društvu koje se temelji na znanju. Potrebe za onim što obrazovanjem treba steći se mijenjaju sa ubrzanim razvojem nauke i tehnologije kao i socijalnim i ekonomskim promjenama koje nastaju 60-tih i '70-tih godina XX vijeka. Ovakvom sistemu je potrebno da odgovori kompletan pojedinac koji je spreman da kontinirano uĉi i radi na sebi. Pored navedenog rekao bih da je pojedincu potrebno kvalitetno obrazovanje u kom će dobiti znanje i steći vještine za primjenu nauĉenog. Okvirnu sliku stanja obrazovanja u Crnoj Gori ilustruje mišljenje da se u školama mogu zadovoljiti sve obrazovne potrebe, da je cilj formalno verifikovana diploma koja najĉešće podrazumijeva nedostatak vještina, a ne rijetko i znanja iz traţenih oblasti. Davno proklamovano obrazovanje uz rad i iz rada nije bilo dovoljno prilagoĊeno zahtjevima i potrebama konkretnih poslova. Obrazovanje se ĉesto posmatralo kao neka vrsta nagrade bez obaveze da se uloţeno vrati kao znanje koje unapreĊuje konkretni posao. Obrazovna ponuda neformalnog obrazovanja i obuĉavanja najĉešće nije zasnovana na stvarnim potrebama pa nije mogla dati odgovarajuće efekte. Evropa se suoĉava sa krupnim izazovima modernog doba, koji se sastoje u promjeni ekonomskog koncepta, ali i promjeni sastava društva, koje je sada multietniĉko u mnogim zemljama Evrope. Kao nuţna posljedica ovih promjena, dolazi do promjene koncepta obrazovanja, koji postaje moderni obrazovni koncept uĉenja za cio ţivot. Evropa izraţava uvjerenje da formalno obrazovanje više nije u stanju da odgovori na ove izazove koristeći iskljuĉivo sopstvene snage i vrijednosti, već mu je potrebno ojačanje u vidu neformalne obrazovne prakse2 i elementi jednog se mogu naći u onom drugom3. Po ugledu na EU Crna Gora u zakonskom okviru (Zakon o osnovnom obrazovanju i vaspitanju, Zakon o crnogorskom kvalifikacinom okviru, Zakon o opštem obrazovanju i vaspitanju Crne Gore) definiše odreĊene promjene u interesu primjene neformalnog obrazovanja. Jedan od ciljeva reforme školstva jeste da se izvjesni elementi 2

Savjet Evrope, Izvestaj Komiteta za kulturu i obrazovanje, 1999. Godine, str. 32. Savjet Evrope, Izvod iz izvestaja Radne grupe zadužene za Neformalno obrazovanje, 2001. Godine, str. 46. 3

neformalnog obrazovanja inkorporiraju u sam sistem formalnog obrazovanja i time ga ojaĉaju i dopune. To je ono sto imamo prilike da vidimo i u našoj zemlji, u vidu reforme formalnog obrazovanja, koja, izmeĊu ostalog, podrazumijeva korišćenje dobrih iskustava i prakse koji su potekli iz neformalnog obrazovanja, kao što su: uvoĊenje novih pristupa u prenošenju znanja, stvaranje uĉenickih participacionih tijela, isticanje ideje samoregulacionog uĉenja, projektnih uĉenja i sl. MeĊunarodne organizacije (Forum Syd, UNICEF i Save the Children UK) koje potiĉu iz sistema u kojima je neformalno obrazovanje zauzelo veoma vaţnu ulogu u obrazovnom sistemu, kroz svoje aktivnosti doprinose da neformalno obrazovanje u Crnoj Gori dobije svoje mjesto. Aktivnosti meĊunarodnih organizacija su uĉinile da se neformalno obrazovanje prepozna kao kvalitetan i snaţan odgovor na raznovrsne potrebe savremenog ĉovjeka. U tome se krije svjeţina i energija nove snage modernog društva, što predstavlja teorijsko odreĊenje predmeta istraţivanja. 1.2.2. Operacionalno odreĎenje predmeta istraţivanja Predmet istraţivanja predstavljaju aktivnosti meĎunarodnih organizacija na primjeni neformalnog obrazovanja u Crnoj Gori. U okviru ovoga ćemo istraţiti postojeće pozitivne primjere, ograniĉenja i prepreke prilikom primjene neformalnog obrazovanja. Konsultovaćemo unutrašnje i spoljašnje faktore koji utiĉu na stav nastavnika o primjeni neformalnog obrazovanja iz ugla nastavnika, struĉnih saradnika i lica u istitucijama odgovornih za kvalitet obrazovanja. Kvalitativne pokazatelje istraţivanja ćemo potraţiti kroz uticaj neformalnog obrazovanja na razvoj liĉnih i profesionalnih kompetencija pojedinaca. Polazne osnove istraţivanja ĉine podaci sa Zavoda za školstvo koji govore o broju nastavnika/ca koji su prošli obuke za struĉno usavršavanje i broju obuka koje se nude obrazovnim institucijama za struĉno usavršavanje svojih zaposlenih. Karakteristike liĉnog i profesionalnog razvoja kroz neformalno obrazovanje će se izraţavati kroz indikatore zadovoljstva u skali procjene.

Specifiĉnost rada će se ogledati kroz posebne programe neformalnog obrazovanja koji su nastali kao rezultat rada meĊunarodnih organizacija i njihovog djelovanja. Istraţićemo rezultate djelovanja i pozitivne efekte programa u pojedinaĉnim sluĉajevima, kao i nemogućnost njihove odrţivosti u obrazovnom sistemu u Crnoj Gori. Empirijskim istraţivanjem biće obuhvaćeno kako mišljenje nastavnika, struĉnih kadrova, tako mišljenje lica koja su odgovorna za obezbjeĊivanje uslova za nesmetanu primjenu neformalnog obrazovanja u Crnoj Gori. Na taj naĉin uporediće se njihova mišljenja i uvidjeti razmimoilaţenja u tom pogledu, ukoliko postoje. Rezultatima empirijskog istraţivanja ćemo utvrditi prijedloge za unapreĊivanje i primjenu neformalnog obrazovanja, kao i predloge programa i projekata kojima se to ţeli ostvariti kroz aktivnosti meĊunarodnih organizacija u saradnji sa vladinim i/ili nevladinim organizacijama u Crnoj Gori. 2. Pojmovna odreĎenja i definicije

2.1. Neformalno obrazovanje Razliĉiti pogledi na neformalno obrazovanje predstavljaju ga kao „...nešto što se dešava u svakodnevnom ţivotu...kao projekat uĉenja koji realizujemo za sebe...kao na uĉenje koje se dešava kroz angaţman u omladinskim i drugim organizacijama u zajednici...proces - naĉin da se pomogne ljudima da uĉe“.4 Širok je spektar naĉina na koje moţemo definisati ovaj vid obrazovanja, kao i naĉina na koje moţemo opisati njegov ogroman znaĉaj za struĉno usavršavanje na mnogim poljima, ali sveobuhvatno gledano „neformalno obrazovanje je svaka organizovana/struktuirana obrazovna aktivnost van formalnog obrazovanja – bilo da djeluje samostalno ili je vaţan element neke šire aktivnosti koja sluţi konkretnim korisnicima/ama i ciljevima uĉenja“.5

Musa, A., Socijalna edikacija i omladinski rad - Priručnik za predavanja – Univerzitetski kurs liderstvo i omladinski rad u zajednici, Forum Syd, Podgorica, 2006, str. 25. 5 Ibid, str. 21.

Koliko je prepoznat znaĉaj neformalnog obrazovanja istiĉe u svojoj definiciji Preporuka Komiteta ministara zemljama ĉlanicama u vezi sa Poveljom o obrazovanju za demokratsko graĊanstvo i ljudska prava Savjeta Evrope: „Neformalno obrazovanje podrazumijeva trajan proces, pri ĉemu svaki pojedinac u toku ţivota usvaja stavove, vrijednosti i znanja, crpeći iz obrazovnih uticaja i izvora u sopstvenom okruţenju, kao i iz svakodnevnog iskustva (porodica, vršnjaci, susjedi, susreti, biblioteka, masovni mediji, posao, igra, itd.)“6. 2.2. MeĎunarodne organizacije

2.2.1. Pojam i svrha Pravno gledano, meĊunarodne organizacije se shvataju kao organizacije koje u okviru svog djelovanja obuhvataju više zemalja, ali je ovdje akcenat na meĊunarodne organizacije specifiĉne po sprovoĊenju, širenju i realizovanju neformalnog obrazovanja. Taĉnije, njih nazivamo meĊunarodnim nevladinim organizacijama i kao takve predstavljaju „volontersko udruţenje organizacija ili pojedinaca koji djeluju na podruĉju regije ili cijelog svijeta“.7 MeĊutim, razlika koju treba znati je da sve nevladine organizacije nijesu meĊunarodne nevladine organizacije jer prve predstavljaju razliĉite skupine koje djeluju na domaćem, meĊunarodnom ili interregionalnom nivou.

2.2.2. Organizacije u Crnoj Gori Što se tiĉe teritorije Crne Gore, meĊunarodne organizacije koje se bave neformalnim obrazovanjem, a koje su upisane u Sluţbenom listu Crne Gore, su: Centar za demokratsku tranziciju, Nansen dijalog centar, Centar za razvoj nevladinih organizacija (CRNVO), Mreţa za afirmaciju nevladinog sektora, kao i Institut 6

Komitet ministara Savjeta Evrope, Preporuka Komiteta ministara zemljama članicama u vezi sa Poveljom o obrazovanju za demokratsko graĎanstvo i ljudska prava Savjeta Evrope, 11. maj 2010, str. 4. 7 http://hr.wikipedia.org/wiki/Me%C4%91unarodna_nevladina_organizacija , 27.02.2011, 17:45

alternativa8. Pored njih, vaţno je pomenuti: Forum Syd, Save the children, Unicef, kao meĊunarodne nevladine organizacije koje će u okviru ovog rada biti vaţan segment, jer je njihov naĉin sprovoĊenja neformalnog obrazovanja, prvenstveno, vezan za spoj sa formalnim i za edukovanje/struĉno usavršavanje pedagoških radnika/ca i jer su njihovo djelovanje i doprinos dio moje motivacije za pisanje rada. 2.2.3. Pedagoški radnik i radnica U kontekstu ovog rada, pedagoški radnik ili radnica je osoba koja svoje obrazovanje treba da usmjeri jednakim snagama i resursima ka formalnom i ka neformalnom obrazovanju, shvatajući kvalitet i doprinos oba, za pedagogiju kao nauku koja razvija vaspitno – obrazovne procese rada. Tim putem, doprinos nije jednostran, već obostran, u smislu da je napredovanje zagarantovano kako pedagoškim radnicima, tako i uĉenicima, zbog ĉega je poţeljno inkorporirati neformalno u formalno obrazovanje, ĉime bi se uĉenici škole od prvih školskih koraka sveobuhvatno obuĉavali. 3. Hipotetički okvir istraţivanja 3.1. Opšta hipoteza  Aktivnosti meĎunarodnih organizacija nijesu uticale na stepen primjene neformalnog obrazovanja u obrazovnim institucijama u Crnoj Gori

3.2. Posebne hipoteze  Nastavnici/e i stručni saradnici sa preko 20 godina radnog staža imaju negativan stav o primjeni neformalog obrazovanja

http://www.sllrcg.co.me , 27.02.2011, 18:00

 Modeli neformalog obrazovanja, kao aktivnosti koje su realizovale meĎunarodne organizacije, ne utiču na razvoj ključnih kompetencija pojedinaca u zavisnosti od godina radnog staža i nivoa obrazovanja nastavnika/ca  Neformalno obrazovanje se još uvijek ne primjenjuje u obrazovnim institucijama, i nakon raznovrsnih aktivnosti meĎunarodnih organizacija na promociji neformalnog obrazovanja.  Ne postoji dovoljna zainteresovanost i jasan stav nastavnika i nastavnica da se samoinicijativno uključuju u programe koje nude meĎunarodne organizacije (stručnog osposobljavanja i specijalizacije) radi unapreĎivanja prakse, razvoja socijalnih vještina, a zbog odsustva programskih i sistemskih rješenja nezadovoljni su svojim statusom.  Pretpostavlja se da program razvoja zajednice kroz omladinski rad i neformalno obrazovanje, koji je podržavala SIDA i sprovodio Forum Syd u Crnoj Gori, nije pozitivno uticao na razvoj motivacije za primjenu neformalog obrazovanja. 4. Ciljevi i metode istraţivanja 4.1. Opšti cilj Opšti cilj istraţivanja je produbljivanje saznanja o pozitivnim efektima neformalnog obrazovanja, razvoju liĉnih i profesionalnih kompetencija pojedinaca i njihovih socijalnih vještina.

4.2. Posebni ciljevi Poseban cilj ovog istraţivanja je da se izvrši evaluacija aktivnosti meĊunarodnih organizacije na primjeni neformalnog obrazovanja u Crnoj Gori, da se utvrde stavovi i mišljenja lica od kojih zavisi direktna primjena metoda neformalnog obrazovanjanastavnika i nastavnica. TakoĊe, istraţiće se i mišljenja i stavovi struĉnih saradnika u

školama o primjeni metoda neformalnog obrazovanja njihovih direktnih saradnika tj. nastavnika/ca, utvrdićemo koliko su metode neformalnog obrazovanja prisutne u nastavi i u kom obliku. Posebni ciljevi se definišu kroz: 1. Analitički 

Izvršiti analizu sistema podrške aktivnostima neformalnog obrazovanja u obrazovnom sistemu.



Definisati oteţavajuće faktore u primjeni neformalnog obrazovanja



Analizirati pozitivne efekte primjene neformalnog obrazovanja

2. Deskriptivni 

Opisati djelatnosti svih subjekata ukljuĉenih u planiranje i realizaciju primjene neformalnog obrazovanja kroz normativno-pravni aspekt njihovog djelovanja. 3. Tipološki, klasifikacijski



Utvrditi oblike i metode rada, kao i modularne tipove neformalnog obrazovanja i kvalitativno ih klasifikovati.

4. Eksplikativni 

Istraţiti veze i odnose izmeĊu metoda i oblika neformalnog obrazovanja i uzroka za njihovu neadekvatnu primjenu i korišćenje u obrazovnim institucijama.

5. Razvojni 

Utvrditi nivo motivisanosti nastavnika/ca o metodološkoj primjeni i razvoju sistema podrške neformalnom obrazovanju i razvoju sistema kvaliteta kroz razvoj podrške i supervizije.

6. Akcioni 

Uticati na promjenu prakse koristeći dobijene rezultate. 4.3. Društveni ciljevi Društveni cilj ovog istraţivanja je da se na bazi primijenjene metodologije,

dobijenih ĉinjenica i izvedenih zakljuĉaka sagledaju mogućnosti primjene neformalnog obrazovanja u Crnoj Gori, sa postojećim subjektivnim i objektivnim okolnostima. Pored toga cilj istraţivanja je da se na osnovu rezultata utiĉe na opšte povećanje nivoa zainteresovanosti svih aktera u društvu za obrazovanje i cjeloţivotno uĉenje što direktno utiĉe na stopu povećanja visoko obrazovanih graĊana u Crnoj Gori. 4.4. Metode i tehnike istraţivanja Na osnovu postavljenog predmeta istraţivanja, a u svrhu ciljeva i definisanih hipoteza pristupio sam izboru metoda istraţivanja. Njegova izrada se ogleda kroz sadrţano istraţivanje unutar njega i zahtjeva primjenu sledećih metoda: Anketna metoda 

anketa za nastavnike i nastavnice u školama koji su imali prilike da provedu duţe od 40h obuke u neformalnom obrazovanju i



anketa za struĉne saradnike u školama (pedagozi i psiholozi) koji utiĉu na unapreĊenje vaspitno-obrazovnog rada i predstavljaju jedan od vidova podrške i supervizije nastavnicima u primjeni neformalne metodologije). Anketni listić je instrument koji će biti posebno konstruisan za potrebe ovog istraţivanja, tj. njegovog empirijskog dijela;

Intervju metoda  intervju sa predstavnicima meĊunarodnih organizacija o dobrobitima primjene neformalnog obrazovanja;

 intervju sa predstavnicma relevantnih institucija: Ministarstva prosvjete i sporta i Zavoda za školstvo o uvoĊenju standarda kvaliteta i vrednovanja neformalnog obrazovanja u obrazovnom sistemu;

Istoriografska metoda 

kojom ćemo utvrditi nastanak i razvoj neformalnog obrazovanja,

Metoda analize sadržaja 

istraţivanjem domaće i strane literature iz oblasti obrazovanja, neformalnog

obrazovanja i cjeloţivotnog uĉenja, domaćeg zakonodavstva, odgovarajućih internet stranica i sl.

4.5. Naučna i društvena opravdanost istraţivanja Nauĉna opravdanost istraţivanja ogleda se neophodnosti utvrĊivanja da li su u Crnoj Gori aktivnosti meĊunarodnih organizacija uticale na primjenu metoda neformalnog obrazovanja, kao i da se utvrde uspješni modeli primjene neformalnog obrazovanja u Crnoj Gori. Motivisanje nastavnika za primjenu neformalnih metoda rada u formalnom obrazovanju zbog uticaja na razvoj sopstvene prakse, na povećanje nivoa motivisanosti i zainteresovanosti svojih uĉenika za postizanje boljeg školskog usjeha, ohrabrivanja istih za samostalno uĉenje i obrazovanje, je cilj reforme obrazovanja. Društvena opravdanost istraţivanja utemeljena je u aktuelnoj problematici na polju neformalnog obrazovanja u Crnoj Gori, koja se, prije svega, ogleda u potrebi osvješćivanja da bez cjeloţivotnog uĉenja i neformalnog obrazovanja, kao jednog njegovog dijela, pojedinac nije kompletno obrazovana liĉnost. Izuĉavanje i pronalaţenje naĉina većeg inkorporiranja neformalnog u formalno obrazovanje predstavlja opravdan i smislen napor svih odgovornih institucija, organizacija, grupa, pojedinaca.

Drugi dio: NEFORMALNO OBRAZOVANJE – pojam, karakteristike i razvoj

1. Pojam neformalnog obrazovanja Novi, a opet stari vid obrazovanja je neformalno obrazovanje. Poznato nam je da se primjenjuje odavno, ali je iz svoje sjenke tek nedavno izašao. Da bi se shvatilo njegovo znaĉenje najbolje je objasniti ga kroz poreĊenje sa formalnim obrazovanjem, ĉiji zastupnici uglavnom vjeruju samo u njega i obiĉno imaju predrasude po pitanju usavršavanja drugim putem. Dok je formalno obrazovanje vezano strogo za školske okvire i školsku instituciju, a uspostavljeno prema taĉno propisanim pravnim pravilima, planu i programu, neformalno je fleksibilno i suprotno, zbog ĉega popunjava praznine prvog obrazovanja. „U nekim sluĉajevima, zbog nedostatka dovoljno efikasnog modela fleksibilnog formalnog obrazovanja, neformalna edukacija je nosilac smanjenja jaza izmedu postojećeg i potrebnog obrazovanja, nauĉnih disciplina i ţelja mladih ljudi.“9 Zbog nepostojanja striktnih pravila organizacije, neformalno obrazovanje hvata korak sa inovacijama u znanju i korak sa promjenama obrazovnog društva. Pojam neformalnog obrazovanja sagledavamo kroz koncept obrazovanja za cijeli ţivot tj. cjeloţivotno uĉenje. Uniju uĉenja predstavljam sljedećim grafikom.

Grafik 1: MeĎusobni odnos obrazovanja 9

http://znanje.infostud.com/saveti/files/savet_194/neformalnoobrazovanje.pdf , 01.02.2011, 11:20

„Neformalna edukacija je cjeloţivotni proces u kojem ljudi uĉe iz svakodnevnih iskustava i neformalna edukacija je organizovana edukativna aktivnost van formalnog sistema.“10 Zasnovanost na razgovoru, nepostojanje školskog programa, voĊenje (re)akcija kroz (ne)razumijevanje odreĊenih stavova, refleksije na akcije i reakcije, kao i uĉenje iz tog kompletnog procesa, ukoliko su ga ljudi svjesni, okvir su svakodnevnog ţivota. Organizovani treninzi, radionice, obuke, fleksibilnog tipa, bez školskog kurikuluma, ne poznaju svoje rezultate tj. rezultate svog procesa rada, jer oni isplivavaju nakon duţeg vremena, nakon smirivanja emocija, tenzija zbog razliĉitih mišljenja, stavova i vrijednosti. Ovakav efekat komunikacije podsjeća na debate ali je daleko od toga, jer neformalno obrazovanje nema unaprijed uspostavljene i organizovane grupe sa razliĉitim stavovima, već grupe koje u procesu rada kreiraju svojim razliĉitim stavovima sam proces i vode ga. Prema trenutno navedenom, vaţi da „neformalno obrazovanje oznaĉava organizovane procese uĉenja usmjerene na osposobljavanje osoba za rad, za razliĉite socijalne aktivnosti i za liĉni razvoj“11. Mnogi ga porede sa obrazovanjem odraslih, a treba ga uvesti od najranijeg uzrasta tj. od prvih školskih koraka, kako bi se prednostima ovog sistema nadoknadili nedostaci formalnog sistema. Formalno i neformalno obrazovanje nijesu suprotnosti i pored njihovih razlika. „Oba naglašavaju organizovano i namjerno uĉenje. Oba ukljuĉuju strukture, profesionalne edukatore i izbore od strane uĉenika. Odgovornost za uĉenje je zajedniĉka izmeĊu edukatora i uĉenika.“12 Kako zbog tih sliĉnosti tako i zbog razlika koje meĊu njima postoje, zbog tehnoloških postignuća koja dovode sadašnja znanja do zastarjevanja, potrebno ih je objediniti praktiĉno, jer su teorijski već objedinjeni u koncept cjeloţivotnog/doţivotnog uĉenja. Stalnim radom na svojim vještinama, samouĉenjem i samostalnim usavršavanjem svojih znanja pojedinac moţe sticati dodatna znanja i 10

Musa, A., Socijalna edikacija i omladinski rad - Priručnik za predavanja – Univerzitetski kurs liderstvo i omladinski rad u zajednici, Forum Syd, Podgorica, 2006, str. 30. 11 CIVITAS BIH, Konferencija Balkan Forum: Neformalno obrazovanje na Balkanu, Sarajevo, 2007, str. 14. 12 Etllng, A., What is Nonformal education?, The Pennsylvania State University, 1993, page 72-75.

vještine na obukama, seminarima, treninzima neformalnog obrazovanja i time se obrazovati za odreĊeni posao ili se usavršavati i napredovati u svojoj struci. Razlika koja postoji, a koja pojedincima u struĉnom napredovanju ne moţe škoditi u njihovoj borbi za sopstveni obrazovni razvoj, je ta što neformalno obrazovanje nema status legalnosti da bi bio na rangu formalnog obrazovanja, što mu je i nedostatak. MeĊutim, društvo je to napravilo nedostatkom, ne dozvoljavajući diplome u neformalnom obrazovanju i priznavajući diplome više od sertifikata, ali pojedinci i društvo treba da shvate da je za njihov sadašnji i budući rad i za njihov ţivot, obrazovanje steĉeno neformalno veoma vaţno, bez obzira na dobijanje sertifikata, a ne diplome. Kroz narednu tabelu smo ţeljeli da izdiferenciramo formalno od neformalnog. Ove razlike se ogledaju kroz karakteristike koje su predstavljene u tabeli 1. Tabela 1. Karakteristike formalnog i neformalnog obrazovanja Kriteriji: Formalno obrazovanje OD KOGA SE  od uĉitelja/nastavnika koji je nosilac znanja UČI?  odnos uĉitelja/nastavnika i uĉenika je jednosmeran i vertikalan (nastavnik je onaj koji zna i on je glavni akter, a uĉenik je onaj koji uĉi od nastavnika) KAKO SE UČI?  



ŠTA SE UČI?  

Neformalno obrazovanje  uĉi se od cijele grupe, od svih u grupi  odnos nastavnika i uĉenika je dvosmjeran i horizontalan (i nastavnik uĉi od svojih uĉenika i uĉenici od svog nstavnika, i uĉenici uĉe meĊu sobom, jedni od drugih)

institucionalizovano, akademski ĉesto ono što se uĉi nema veze sa onim što se realno dogada u zajednici ne zasniva se na potrebama onih koji uĉe



akademsko znanje uglavnom osnovna znanja i veština u skladu sa unaprijed odreĊenim planom i



kroz rad, akciju, praksu, iskustvo - interaktivno zasnovano na konkretnim ţivotnim potrebama i u bliskom kontaktu sa zajednicom zasnovano na iskustvenom uĉenju praktiĉno primenljivo znanje (prilagodeno individualnim potrebama)



VERIFIKACIJA  DIPLOMA 

KOLIKO  TRAJE?

DOBRE STRANE  

programom u struĉnim školama- vještine potrebne za posao



kad završiš neku školu dobiješ neko zvanje ili profesiju diploma se obiĉno daje na kraju uspješno završene godine ili cijele škole



podijeljeno je na razrede i stepene: osnovno obrazovane 6 -14. godine; srednje obrazovanje 14-18. Godine; viša škola; fakultet - preko 18 godina



obavezno za sve, u cilju postizanja osnovnog znanja ili sticanja odredjenih vještina omogućava dobijanje diploma, zvanja i statusa u društvu



 



LOŠE STRANE 



daje uopšteno znanje, pa je potrebno ići na specijalizacije, alternativno obrazovanje ili posebne edukacije kako bi to znanje postalo upotrebljivo po svojoj prirodi je uglavom nefleksibilno i neprilagodljivo individualnim potrebama

izbor je na onome ko uĉi



diplome i serifikati postoje, ali još uvek nisu verifikovane kod nas (dok se npr. u Finskoj mogu pridodati univezitetskoj diplomi)

usvajanje znanja je dugotrajno i opšte traje cijelog ţivota uĉenje posebnih socijalnih i profesionalnih veština je specificno moţe se poĉeti bilo kada u ţivotu "druga šansa" za one koji nemaju mogucnosti za redovno školovanje fleksibilan metod rada, prilagodljiv potrebama pojednica kod nas ne postoji formalno priznanje

„Neformalno obrazovanje se bazira na praktiĉnim vještinama i znanjima... ima niţi nivo strukture (a time i više fleksibilnosti)...“13, jer je njegov sadrţaj „prilagoĊen jedinstvenim potrebama studenata kako bi se maksimiziralo uĉenje a minimizirali drugi elementi koji ĉesto okupiraju školskog nastavnika (tj. igranje uloga, uspostavljanje discipline, pisanje izvještaja, nadgledanje školskog hodnika i drugo)“.14 Baziranost na pomenutom istiĉe neformalno obrazovanje kao koncept uĉenja kroz cijeli ţivot, bilo da se javlja kao nadgradnja formalno steĉenog znanja ili da je jedino obrazovanje nekim pojedincima. Mogli bi se zapitati u kakvom je odnosu sa informalnim obrazovanjem, ako je dopuna, nadgradnja formalnom, i ako je zasnovano na sopstvenim iskustvima i doţivotnom uĉenju. MeĊutim, razlika postoji i tu, jer je informalno uĉenje „škola ţivota“ nastala kroz svakodnevni govor sa porodicom, prijateljima, bez posebnog plana i strukture. Upravo zbog toga, što formalno obrazovanje ne moţe da odgovori na sve izazove i što informalno obrazovanje, kao uĉenje iz ţivota, moţe da navede na ponašanje sa negativnim posljedicama potrebno je „ojaĉanje u vidu neformalne prakse“.15 Njegova participativnost, dobrovoljnost i spontanost zahtijevala je kreiranje njegovih standarda kvaliteta, da bi se shvatio njegov znaĉaj na mnogim poljima, kao: na polju liĉnog i socijalnog

razvoja,

meĊuljudskih

meĊuetniĉkih

odnosa,

zaštite

podrške

marginalizovanih grupa i grupa u stanju socijalne potrebe, zaštite i unapreĊenja zdravlja, pomoći pri zapošljavanju, aktivne socijalne participacije, razvoja liĉnog identiteta, usavršavanja za rad i na raznim drugim poljima. Njegove brojne prednosti i njegov veliki znaĉaj ne potvrĊuju i ne govore o njegovoj samodovoljnosti, što znaĉi da ne treba da postoji i egzistira samo ovaj vid obrazovanja, već treba da je komplementaran i kompatibilan sa formalnim i informalnim obrazovanjem.

Kleis, J., Lang, L., Mietus, J.R. & Tiapula, F.T.S., Toward a contextual detinition of nonformal education. Nonformal education discussion papers, East Lansing, MI: Michigan State University, 1973, page 3-4. 14 Ibid, page 802. 15 Report of Committee on Culture and Education: Non – Formal Education, Brussels, 15 December 1999, page 34.

1.1. Socijalno obrazovanje Sam koncept socijalnog obrazovanja ukazuje nam na nemogućnost posmatranja nekog društva van konteksta obrazovanja, bez kojeg ono ne bi moglo opstati, a opet se ni samo obrazovanje ne bi moglo razviti bez socijalnih uslova i socijalnih odnosa. Komunikacija meĊu ljudima, razliĉiti ljudski stavovi koji navode na komunikaciona razmimoilaţenja ili sliĉnosti, grade socijalne/društvene odnose u ĉijoj srţi postoji aspekt obrazovanja, zbog njegovog neposrednog reprezentovanja nastanka, funkcionisanja i razvoja društvenih pojava i struktura. Smatram da je, meĊu svim oblicima obrazovanja, zbog akcenta na neformalno obrazovanje u ovom radu, korisno shvatiti i povezati znaĉaj neformalnog obrazovanja, kao jednog vida socijalnog obrazovanja, sa njegovim znaĉajem za društvene odnose i društvo uopšte. Taĉnije, neformalno obrazovanje „podrazumijeva socijalno ukljuĉivanje tj. davanje jednakih mogućnosti svima da idu na veliko trţište društvenih dešavanja“16. Stvarajući društvenu jednakost i kohezivnost, putem ovog ali i ostalih vidova obrazovanja, pruţa se mogućnost svakom pojedincu da pronaĊe svoje mjesto u društvu. MeĊutim, ako sam akcenat stavimo na neformalno, onda je znaĉajno pomenuti da seminari, treninzi, radionice i drugi oblici ispoljavanja ovog vida edukacije, podstiĉu i razvijaju komunikacijske vještine, doprinose mogućnostima ĉovjeka da sagleda i iskoristi spektar razliĉitih naĉina sticanja znanja, grade stav svakog pojedinca i jednostavno, kroz kreiranje timova, rada u malim i velikim grupama, razvijaju socijalno obrazovanje. Pošto smo upoznati sa ĉinjenicom da socijalno obrazovanje obuhvata sva tri vida obrazovanja i pošto sociologija obrazovanja „integriše nauĉne metode sociologije i pedagogije kako bi što kompleksnije obuhvatila meĊuodnos društva i obrazovanja“17, neminovno je da shvatimo da je povezanost neformalnog sa formalnim i informalnim obrazovanjem neophodna za sociološke odnose u pedagogiji. Rad sa mladima, od prvih

http://www.hajdeda.org.rs/nfo/realizovani_projekti.htm , 03.03.2011, 10:15 Suzić, N., Sociologija obrazovanja, Zavod za udţbenike i nastavna sredstva Republike Srpske, Srpsko Sarajevo, 2001, str 14. 17

školskih dana, formalnim putem (od poĉetka uspostavljenim sistemom), neformalnim putem (kroz uvoĊenje svih njegovih inovacija i oblika rada, zbog njihovog znaĉaja i efektivnosti), kao i informalnim putem (gdje se podrazumijeva poštovanje školskih pravila i školske kulture u komunikaciji uĉenika i graĊenju njihovog socijalnog odnosa), je sveobuhvatno poţeljno spajanje pedagogije i sociologije obrazovanja. Tim putem se cjeloţivotno obrazovanje ukljuĉuje u pedagoški sistem. Baziranost samo na formalnom je veliki nedostatak kojim se gubi sve ono što se putem neformalnog moţe dosegnuti, jer je „...vaţno sistematsko biljeţenje svih praktiĉnih rješenja („štosova“) do kojih u radu doĊu pojedinci ili grupe, što je inaĉe potrebno aktivno podsticati“18. Cilj svakog oblika obrazovanja postoji, kao i svakog oblika nastave u okviru obrazovnog programa. UtvrĊene ciljeve je moguće realizovati samo u okviru društva u kojem vlada princip „društvo koje ţivi i djeluje u nama“19, kao i princip „...svako ima svoju oblast djelovanja koja mu je svojstvena...ima liĉnost“20. Zavisnost pojedinca od društva ali i njegova samostalnost u društvu su dio svakodnevnog ţivota, pa i dio školskog ţivota. „Teoretski okvir ciljeva utvrĊuje pedagogija, ne zanemarujući društveni okvir za njihovu realizaciju, o ĉemu konkretni uvid vodi socilogija obrazovanja.“21 Stoga, primjetna je vrlo bliska veza izmeĊu ove dvije nauĉne oblasti, a u okviru prve je karakteristiĉna

potreba

objedinjavanja

formalnog,

neformalnog

informalnog

obrazovanja, koji se tako objedinjeni opet ispoljavaju samo u društvenim okvirima i realizuju zajedniĉke, svestrane ciljeve.

Kondo. J., Motivacija, kreativnost i kontrola kvaliteta: japanska perspektiva, ECPD, Beograd, 1997, str.

52. 19

Dirkem, E., Mehanička i organska solidarnost, U knjizi: T. Parsons, E. Šils, D. K. Negel, R. Dţ. Pits, (Izd.). Teorije o društvu – osnovi savremene sociološke teorije, Beograd: Vuk Karadţić, 1969d, str. 204. 20 Dirkem, E., Solidarnost grupa zanimanja, U knjizi: T. Parsons, E. Šils, D. K. Negel, R. Dţ. Pits, (Izd.). Teorije o društvu – osnovi savremene sociološke teorije, Beograd: Vuk Karadţić, 1969c, str. 204. 21 Suzić, N., Sociologija obrazovanja, Zavod za udţbenike i nastavna sredstva Republike Srpske, Srpsko Sarajevo, 2001, str 149.

Grafik 2: Paradigma socijalnog obrazovanja

1.2. Kontekst u kom se nalazi neformalno obrazovanje Krupni izazovi modernog doba sa kojima se suoĉava Evropa se uglavnom sastoje u promjeni ekonomskog koncepta, ali i promjeni društvenog sistema, a kao posljedica tih promjena neminovno nastaje promjena koncepta obrazovanja. Nastaje novi, moderni obrazovni koncept cjeloţivotnog, doţivotnog uĉenja. Uvjerenjem da formalno obrazovanje više nije u stanju da sopstvenim snagama i vrijednostima odgovori na

izazove „uĉenja za cio ţivot“, shvatamo da je potrebno „ojaĉanje u vidu neformalne obrazovne prakse“22. „Neformalno obrazovanje pojavljuje se u XIX vijeku u V. Britaniji putem radniĉkog pokreta a kasnije se širi u Njemaĉkoj, Danskoj, SAD, Austriji, Francuskoj i Rusiji.“23 „Neformalno obrazovanje pojavljuje se kao termin 70-tih godina XX veka, u cilju sticanja većeg društvenog priznanja obrazovanja i uĉenja koje se odvija van škola, univerziteta i sl.“ 24 Usvajanje ovog termina ukazivalo je na potrebu da novi obrazovni konteksti moraju biti prepoznati i vrednovani na osnovu razliĉitih naĉina njihovog doprinosa obrazovanju. Daljim ubrzanim razvojem nauke i tehnologije, uporedo sa brojnim socijalnim i ekonomskim promjenama, razvilo se neformalno obrazovanje u kontekstu obrazovanja koje se razlikuje od formalnog i koje, prije svega, nije institucionalno. Zahtijevale su se nove vještine, dodatna znanja i promovisale vrijednosti kao što su: socijalna ravnopravnost, dostupnost obrazovanja za sve i aktivno uĉešće u demokratskom ţivotu. Neformalno obrazovanje se kotiralo kao „izvaninstitucionalno obrazovanje u kojem su obrazovne aktivnosti organizovane i planirane, podstiĉu individualno i društveno uĉenje i sticanje razliĉitih veština i znanja, te razvoj stavova i vrijednosti“25. Shvaćen u kontekstu dobrovoljnog uĉenja koje se odvija putem razliĉitih programa, trenutno ne podrţavanih od strane formalnog sistema u potpunosti i u pravom smislu, neformalno obrazovanje „je proces koji je u nekim zemljama zapoĉet, dok u nekim tek ĉeka da bude pokrenut. Rezultat ovog procesa treba da bude priznanje znanja i vještina steĉenih van sistema formalnog obrazovanja“26. Ako se uzmu u obzir njegova uloga, njegove karakteristike, kao i njegovi pozitivni ishodi, zajedniĉkim radom i saradnjom se moţe afirmisati, unaprijediti njegov kvalitet i njegov razvoj. Zbog 22

Report of Committee on Culture and Education: Non – Formal Education, Brussels, 15 December 1999, page 4. 23 Udruţenje graĊana „Beĉejska inicijativa graĊana“, Neformalno obrazovanje, Beĉej, preuzeto sa: http://www.bigbecej.org/index.php?option=com_content&task=view&id=42&Itemid=4, 04.03.2011, 15:48 24 T-kit Osnove treninga, str. 15, Preuzeto sa: http://youth-partnership-eu.coe.int/youthpartnership/documents/Publications/T_kits/6/Serbian/1_context.pdf, 10.12.2011, 20:43 25 Uprava za mlade i sport – Opština Pljevlja, Lokalni plan akcije za mlade Opštine Pljevlja (nacrt), Crna Gora - Pljevlja, 2010, str. 9. 26 Udruţenje graĊana Ukrštanje, Neformalni pojmovnik o neformalnom obrazovanju…i još nekim manje ili više važnim stvarima…, Udruţenje graĊana Ukrštanje, Novi Sad, 2006, str. 20.

pomenutog, neophodno je da se u prvi plan postavi uspostavljanje socijalnih partnerstava i standardizacija neformalnog obrazovanja u kontekstu evropskih trendova. Evropska Komisija u svojim izvještajima raspravlja dilemu i rješava pitanje: kako spojiti potrebu za izvjesnim stepenom formalizacije znanja koja se nude i stiĉu kroz neformalno obrazovanje sa neformalnim karakterom samog neformalnog obrazovanja, koji se sastoji u njegovoj participativnosti, dobrovoljnosti, pa i izvjesnoj spontanosti?27 Ovdje se podrazumijeva ţelja da se neformalno inkorporira u formalno obrazovanje, ali i strah da se neformalno ne formalizuje i time ne izgubi svoje specifiĉnosti, iako se smatra da su: "Formalno i neformalno obrazovanje komplementarni. Oni koegzistiraju. Elementi jednog se mogu naći u onom drugom"28. Novi vid obrazovanja samo treba da ojaĉa stari, taĉnije da uvede nove pristupe u prenošenju znanja kroz nove metode rada, da omogući struĉno usavršavanje nastavnika, istakne ideju samoregulacionog uĉenja, ĉime dovodi do reforme u ovoj oblasti. 2. Karakteristike neformalnog obrazovanja Od prioritetnih uloga neformalnog obrazovanja, preko njegovih kvaliteta i trajnih posljedica do pozitivnih ishoda mnoštva programa, brojne su njegove karakteristike. UNESCO 1972. godine definiše neformalno obrazovanje kao „organizovanu edukativnu aktivnost van formalnog sistema koja ima za svrhu da zadovolji potrebe korisnika, ali i ciljeve učenja“. OSJEĆANJA CILJEVI POTREBE INTERESOVANJA MOGUĆNOSTI

STILOVI UČENJA ISHODI

Grafik 3: Prikaz uticaja neformalnog obrazovanja 27

Commission of the European Communities, European Commission White Paper - A New Impetus for European Youth, Brussels, 21.11.2001. page 17. 28 Savjet Evrope, Izvod iz izvještaja Radne grupe zadužene za Neformalno obrazovanje, Brisel, 2001 str. 8.

Pristup i uĉešće u nevladinim organizacijama koje se bave neformalnim obrazovanjem i koje se najĉešće bave mladima, proširuje njihova znanja, omogućava sticanje vještina, omogućava lakši dolazak do zaposlenja, mijenja njihove stavove zbog veće društvene ukljuĉenosti i omogućava im napredovanje na liĉnom i profesionalnom planu. U toku liĉnog usavršavanja prevazilaze se mnoge predrasude, pruţa podrška mladim ljudima i ravnopravnost istih u zajednici, a moţda najbitnije jeste „mogućnost sticanja osnovne pismenosti, znanja i vještina za grupe mladih koje iz bilo kog razloga nijesu obuhvaćene formalnim obrazovanjem“29. Nepredvidivost smjera neformalne edukacije ukazuje na produbljeno razmišljanje tokom razgovora, osvrt na iskustva, osjećaje i samostalno kreiranje atmosfere. Ovakvim pristupom ona ne odstupa od formalnog obrazovanja po pitanju sticanja odreĊenih kompetencija i po pitanju profesionalnosti. Kvalitet postoji u oba naĉina sticanja znanja, ali je kvalitet neformalnog obrazovanja doveden u pitanje od dana kada se poĉeo posmatrati kao mogući oblik struĉnog usavršavanja i kao dopuna formalnom obrazovanju. Zbog toga, uspostavljeni su standardi za procjenu tog kvaliteta, i to: „elementi programa su meĊusobo povezani i definisani..., program doprinosi unapreĊivanju vaspitno–obrazovne prakse..., uslovi za uspješno ostvarivanje programa su jasno definisani“.30 Kvalitet ovog uĉenja je moguć kada je definisan okvir u kojem djeluje ovaj vid obrazovanja, kada je ukljuĉena odgovarajuća ciljna grupa i program rada prilagoĊen njoj, kada su definisani ciljevi koji se ţele postići i kada nastane interaktivan odnos izmeĊu kompetentnih trenera, s jedne i dobrovoljno prisutnih uĉesnika, sa druge strane. Na ovaj naĉin se spontano razvija komunikacija ĉiji je tok podreĊen razliĉitim ili istim stavovima, reakcijama, mišljenjima, iskustvima, vještinama, znanjima.

Udruţenje graĊana Ukrštanje, Neformalni pojmovnik o neformalnom obrazovanju…i još nekim manje ili više važnim stvarima…, Udruţenje graĊana Ukrštanje, Novi Sad, 2006, str. 19-20. 30 Raonić, D., Primjena QMS-a u neformalnom obrazovanju, Festival kvaliteta 2007. – 34. Nacionalna Konferencija o kvalitetu, Kragujevac, 2007, str. 7.

NEFORMALNO OBRAZOVANJE JE...

Grafik 4: Karakteristike neformalnog obrazovanja usmjerenog na ličnost „Neformalno obrazovanje nudi mnoštvo programa edukacije, koji se mogu svrstati u dvije široke kategorije:  Obrazovni programi (za sticanje razliĉitih vještina i znanja)  Programi koji se tiĉu vaspitanja (uĉenje stavova i pozitivnih ţivotnih vrijednosti).“31 Prema navedenoj podjeli uoĉavaju se karakteristike neformalnog obrazovanja u odnosu na razliĉite ciljne grupe, tj. njegova sveobuhvatnost u tom pogledu. Pruţanje mogućnosti imigrantima, razliĉitim marginalizovanim i manjinskim društvenim grupama da se obrazuju ovim putem, jer nemaju pruţenu mogućnost da se obrazuju formalnim putem, kao i pruţanje mogućnosti odraslima da se struĉno usavršavaju za isti ili novi posao, mladima, roditeljima i drugim ciljnim grupama, predstavlja karakteristiku društvene 31

http://www.hajdeda.org.rs/nfo/realizovani_projekti.htm, 10.03.2011, 17:05

ravnopravnosti i demokratije koju nudi neformalno obrazovanje. Upravo iz tih razloga, Komitet ministara Savjeta Evrope preporuĉuje svim zemljama ĉlanicama da: „sprovedu mjere koje se zasnivaju na odredbama Povelje o obrazovanju za demokratsko graĊanstvo i ljudska prava Saveta Evrope...obezbijede široku distribuciju Povelje nadleţnim organima tih zemalja koji su odgovorni za obrazovanje i omladinu”32. Kad su u pitanju ishodi neformalnih programa vaţno je pomenuti da su oni razliĉiti: kratkoroĉni za pojedince (ukoliko ih ne usvoje kako treba) a u osnovi im je uĉenje; srednjoroĉni za preduzeća a u osnovi im je akcija i dugoroĉni koji se tiĉu zajednice i imaju za cilj poboljšanje uslova. Samim tim neformalno obrazovanje utiĉe na tri sektora društva i njihov smisao djelovanja, odnosno na drţavu, privatna preduzeća i civilno društvo. Kako drţavi osigurava i oĉvršćuje vlast, tako preduzećima donosi profit jer

edukuje

sluţbenike

usavršava

radi

stalnog

napredovanja

civilnom

sektoru/graĊanstvu pruţa opšte-društveni napredak (gdje su karakteristiĉne već pomenute razne ciljne grupe). Suštinske karakteristike neformalnog obrazovanja koje se mogu izdvojiti meĊu brojnim karakteristikama su: „dobrovoljno uĉešće; liĉni i profesionalni razvoj; uĉenje sa grupom, u grupi i od grupe; program baziran na potrebama društva i uĉesnika; proces uĉenja je veoma vaţan; obuĉeni i kvalifikovani edukatori; fleksibilna struktura (planovi, program...); baziranost na demokratskim vrijednostima (ljudska prava, participacija...); podijeljena odgovornost za rezultate; uĉenje izmeĊu voditelja i grupe; osnaţivanje uĉesnika“33. Set principa, vrijednosti i metoda koje ga karakterišu ĉine ga sve relevantnijim, u društvima baziranim na znanju, ekonomiji i fleksibilnosti, za odgovore na potrebe i zahtjeve društva.

Komitet ministara Savjeta Evrope, Preporuka Komiteta ministara zemljama članicama u vezi sa Poveljom o obrazovanju za demokratsko graĎanstvo i ljudska prava Savjeta Evrope, Savjet Evrope, Brisel,11. maj 2010, str. 15. 33 Grupa „Hajde da...“, Neformalno obrazovanje u Evropi – korak ka prepoznavanju neformalnog obrazovanja u SCG, Beograd, 2005, str. 12.

3. Modeli neformalnog obrazovanja Modeli neformalnog obrazovanja predstavljaju razliĉite pristupe u njegovoj primjeni. Trenutno najaktuelniji model u okviru kojeg treba da se upotrebi svaki vid obrazovanja je model cjeloživotnog učenja. S obzirom na to da formalno steĉeno znanje vrlo brzo zastarjeva, neophodno je inovirati znanje redovno i struĉno se usavršavati. Tranzicija je dovela do „društva znanja“, gdje „uvoĊenje prakse cjeloţivotnog uĉenja (lifelong learning), odnosno aktivnosti uĉenja tokom ĉitavog ţivota s ciljem konstantnog unapreĊivanja znanja, vještina i sposobnosti unutar liĉne, graĊanske, društvene i poslovne perspektive“34,

predstavlja

povezivanje

formalnog,

neformalnog i

informalnog

obrazovanja. Na ovaj naĉin odvija se uvaţavanje svih oblika uĉenja, uz sticanje i osavremenjavanje svih vrsta sposobnosti, interesa, znanja i kvalifikacija od prvih školskih poĉetaka pa sve do perioda poslije penzionisanja, ĉime se uĉestvuje aktivno u sferama društvenog i ekonomskog ţivota. U okviru cjeloţivotnog uĉenja vaţna su opet dva modela, i to: model permanentnog učenja od predškolskog razdoblja pa na dalje, koji sam pomenula, kao i model permanentnog obrazovanja nastavnog kadra, jer se i oni moraju usavršavati u kontinuitetu, u skladu sa nastalim obrazovnim i drugim promjenama u društvu. Samim tim, neformalno obrazovanje je blisko vezano andragogiji, jer se ĉovjek doţivotno njim moţe i treba obuĉavati, kao i pedagogiji, jer se to isto odnosi i na nastavni kadar. Model neformalnog obrazovanja nastavnog kadra za inkluzivno obrazovanje nastaje zbog potrebe da isti ojaĉaju svoje profesionalne kompetencije u radu sa djecom prema kojoj se primjenjuje inkluzivno obrazovanje. Organizovanjem modula u školama, u kojima nastavnici mogu da uĉestvuju individualno ili u radu sa manjom ili većom grupom, uz gledanje odabranih filmova na tu temu, davanje kritiĉkog mišljenja, pisanje eseja, opservacije odreĊenih situacija i primjene drugih materijala i metoda rada, mogu se „razvijati i jaĉati kompetencije nastavnika predmetne nastave iz domena inkluzivnog obrazovanja; jaĉati nastavniĉke profesionale mreţe, koje doprinose informalnom uĉenju,

Praštalo, R., Cjeloživotno i permanentno učenje, Elektrotehniĉki fakultet, Banja Luka, 2010, str. 33.

kroz koje se najviše uĉi...“35. Primjer ovako sprovedenog modula je u školama u Bosni i Hercegovini pokazao: „da je svim nastavnicima neophodno pruţiti kontinuirano struĉno usavršavanje (iz podruĉja inkluzivnog obrazovanja), a posebno nastavnicima predmetne nastave; da je omogućeno nastavnicima ... da razmijene svoja iskustva, nedoumice, pitanja, ideje...; da su obukom ojaĉane nastavniĉke kompetencije...;“36. Pored uĉenika i nastavnika, neformalno obrazovanje se odvija sa brojnim ciljnim grupama drugaĉije okarakterisanim. Prije svega, tu su model neformalnog obrazovanja za mlade i model neformalnog obrazovanja za odrasle. U okviru omladinske politike ciljevi su socijalna ukljuĉenost svih mladih, jednake mogućnosti za sve, razumijevanje omladinske politike, promovisanje zapošljavanja mladih i pomoć pri zapošljavanju, podrţavanje ne-vladinih institucija koje djeluju u tu svrhu, regionalne razmjene mladih i drugo. Smatram da je kod nas, prije nego što se naĉine ti koraci, vrlo vaţno „lobirati za veće priznanje omladinske politike“37. Isto tako, pod posebnim vidom doţivotnog uĉenja, u odnosu na mlade ljude, taĉnije studente, razvijen je i sproveden „Bolonjski proces u svjetlu cjeloživotnog učenja“38 i donijet novi validacijski instrument Youthpass (kreiran 2005 - 2006. godine) za transverzalno prepoznavanje rezultata uĉenja kroz neformalno obrazovanje mladih. Bolonjski proces za cilj ima da prezentuje gradivo studentima na drugi naĉin, da pruţi mogućnost starijim osobama da nastave akademsko obrazovanje ako to ţele, da razliĉitim naĉinima provjere znanja doprinese razvoju raznih vještina kod studenata i sticanju struktuiranog znanja iz svakog predmeta i svake struke. Taĉnije, Bolonjskim procesom formalno obrazovanje je stavljeno u sluţbu cjeloţivotnog i permanentnog uĉenja. Sa druge strane, Youthpass omogućuje finansiranje projekata razmjene mladih, evropske volonterske sluţbe, organizaciju treninga i seminara, a najviše u cilju zapošljavanja mladih i voditelja rada s mladima, refleksije na vlastiti proces neformalnog uĉenja i društvenog prepoznavanja rada mladih. 35

Kafedţić, L. i Šušnjara, S., Primjena multimedijalnog materijala (modula) u stručnom usavršavanju nastavnika u oblasti inkluzivnog obrazovanja: neformalno obrazovanje, Filozofski fakultet – Sarajevo, Bosna i Hercegovina, 2009, str. 179. 36 Ibid, str. 183. 37 Consultative meeting on Youth Policy, Reconstruction of Youth in South East Europe – recognition, identity, access and inclusion (report), Sofia, 2005, page 89. 38 Praštalo, R., Cjeloživotno i permanentno učenje, Elektrotehniĉki fakultet, Banja Luka, 2010, str. 47.

Sa druge strane, gledajući na grupu odraslih, postoje razni trening centri za njihovu edukaciju. Kao primjer mogu navesti „Glota Nova – Centar za novo znanje“, iz Ljubljane, koji kao internacionalni trening centar sprovodi treninge, sljedećeg tipa: „Osposobimo organizacije i pojedince da postignu poslovnu i personalnu izvrsnost”; „Postanimo vodeća obrazovno-savjetodavna

institucija

u Sloveniji

za razvoj

komunikacionih i drugih vještina i postanimo prepoznatljivi i vrednovani po tome u cijeloj Evropi”; „Naše vrijednosti su: znanje, profesionalizam, kvalitet, kreativnost, transfer znanja u praksu, fleksibilnost, personalni pristup, jedinstvenost“.39 Na ovakav naĉin se odrasli mogu kvalitetno obuĉiti jer je razvijen Global Learning Method, kao prirodan naĉin uĉenja u opuštenoj atmosferi, a Glotta Nova je neformalno obrazovanje objedinila putem internacionalnih treninga, treniranja trenera, centara za samouĉenje, treninga menadţera i sliĉno. “Termin obrazovanje odraslih oznaĉava korpus organiziranih edukacijskih procesa svih sadrţaja, razina i metoda (formalnih i drugih) bez obzira da li odrasli nastavljaju ili zamjenjuju zapoĉeto školovanje ili naukovanje, bez obzira razvija li odrasla osoba svoje sposobnosti, proširuje svoje znanje, poboljšava svoje tehniĉke ili struĉne kvalifikacije ili ih preusmjerava te dovodi do promjene svojih stavova ili ponašanja; i u perspektivi potpunog liĉnog razvoja i u perspektivi uĉešća u uravnoteţenom i nezavisnom socijalnom, ekonomskom i kulturnom razvoju“40. Bez obzira na to da li su u pitanju odrasli ili mladi, neformalno obrazovanje nudi dobrovoljni (volonterski) rad, kao „osnovu koja omogućuje sticanje razliĉitih iskustava putem razliĉitih vidova aktivnosti i uĉenje razliĉitih vještina“41, s jedne strane, a sa druge, predstavlja „sposobnost da se razviju, da poštuju druge i brinu o drugima i da rade za dobrobit zajednice“42. Bliskom povezanošću konteksta definicija ovakav naĉin rada nudi obrazovanje svima, u okviru ĉega moţemo kreirati model neformalnog obrazovanja u oblasti socijalnog rada. Po mom mišljenju, principi omladinskog rada i socijalnog rada 39

Ibid, 2010. UNESCO, Recommendation on the Development of Adult Education, 1976, str. 79. 41 Grupa „Hajde da...“, Neformalno obrazovanje u Evropi – korak ka prepoznavanju neformalnog obrazovanja u SCG, Beograd, 2005, str. 65. 42 Günther, K-H., 'Friedrich Adolph Wilhelm Diesterweg' in Z. Morsy (ed.), Thinkers on Education, Paris: UNESCO, 1994, page 296-297. 40

implementirani kroz neformalno obrazovanje su principi neformalne obrazovne prakse koja bivstvuje u ovim poljima djelovanja. Znaĉajno je pomenuti da „...savremeni tokovi u Evropi u sferi obrazovanja snaţno promovišu „uĉenje tokom ĉitavog ţivota” (eng. lifelong learning), ali i „uĉenje u razliĉitim ţivotnim kontekstima” (eng. life-wide learning). Ambiociozni strateški cilj Evropske Unije u ovoj oblasti, postavljen u Lisabonu 2000. godine, jeste da Evropa do 2010. postane „najdinamiĉnija i najkompetentivnija ekonomija zasnovana na znanju” ili jednostavnije reĉeno – da se pribliţi idealu „Evrope znanja”43. Prema svemu pomenutom i navedenom, zakljuĉujem da neformalno obrazovanje svakako doprinosi boljem sagledavanju i iskorisćavanju širokog spektra mogućnosti za sticanje odreĊenih znanja i vještina mimo formalno-obrazovnih institucija, putem velikog broja modela.

3.1. Principi učenja i razvoja Obrazovanje i prevashodno njegov kvalitet su od presudnog znaĉaja za razvoj pojedinca, grupe, zajednice, ali i za opstanak nekog društva ili drţave. Znanje koje stiĉemo formalnim putem nije dovoljno zbog svog zastarjevanja, zbog razvoja novih trendova i tehnologija, pa je pojava kontinuiranog uĉenja putem neformalnog obrazovanja motivisala ljude da dalje uĉe, usavršavaju se i permanentno obrazuju. Taĉno je da se pozitivan stav prema uĉenju i osnova uĉenja gradi u školi i formalnom obrazovanju, ali nadgradnja znanja neformalnim putem „podstiĉe liĉni razvoj, jer se pomoću njega razvijaju vlastiti potencijali, interesi i talenti, mogućnosti zapošljavanja, izbor radnog mjesta, te unapreĊuje aktivno graĊanstvo, civilno društvo, demokratija, mir, veća društvena jednakost i pravda“44. Principi obrazovanja kroz njegove uloge u individualnom i društvenom razvoju utiĉu na razliĉite sfere ţivota. Iz tih razloga se poklanja paţnja brojnim organizacijama koje promovišu neformalno obrazovanje i u kojima svi pojedinci pojedinaĉno ili kao 43 44

http://europa.eu.int/comm/education/policies/2010/objectives_en.html , 15.03.2011, 17:35 Praštalo, R., Cjeloživotno i permanentno učenje, Elektrotehniĉki fakultet, Banja Luka, 2010, str. 83 - 84.

grupa, svjesno i zajedniĉkim naporima, doprinose sticanju znanja, a isto usvajaju u kontinuiranom ciklusu inovacija. Da se na razliĉite naĉine uĉi i da je potrebno sticanje znanja i vještina svakim vidom uĉenja pominje se u brojnim dokumentima.45 Cilj treninga i struĉnog obrazovanja neformalnog tipa jeste „popuniti praznine u oblasti posjedovanja vještina, ĉineći vidljivim znanje i sposobnosti koje ljudi u stvari posjeduju, ali su ih usvojili sa prećutnim podrazumijevanjem, i one zato nisu bile eksplicitno validirane“46. Na osnovu pomenutog, moţemo zakljuĉiti da je svaki vid obrazovanja vaţan i da svaki na sebi svojstven naĉin propagira liĉni razvoj, razvoj ţivotnih vještina, struĉno usavršavanje i aktivno graĊanstvo, ali da je razlika u pogledu prepoznavanja ovih formi sticanja obrazovanja. Tu mislim na još neizgraĊen stav o potrebi većeg ukljuĉivanja neformalnog obrazovanja u obrazovne tokove, tj. poboljšanja uslova uĉenja kroz popularno obrazovanje putem omladinskih, nevladinih organizacija za obrazovanje odraslih, za uĉenje preko interneta, kroz medije i sliĉno. CLANZ (Community Learning Aotearoa/New Zealand) navodi da je „neformalno uĉenje proces kojim se idealno odvija obrazovanje zajednice“47, jer je fleksibilno, razvojno i ad hoc uĉenje. Ono što bi ga ĉinilo još idealnijim je upravo njegovo prihvatanje da se odvija putem institucija kao što se odvija putem organizacija tj. raznih grupa, zajednica. Prihvatajući ga kroz institucionalni rad prihvatila bi se dvosmjerna komunikacija, što znaĉi da bi se smanjila pasivnost uĉenika i kroz komunikaciju uĉeniknastavnik dijelila znanja i vještine. Razvijajući tako sopstvene potencijale razvijali bi se i potencijali zajednice, zbog ĉega se „neformalno uĉenje odnosi na naĉin na koji se uĉenje odvija“48. Njegova razliĉitost u procesu uĉenja, dijeljenje znanja i sticanje intelektualnih,

Savet Evropske unije, Council conclusions on the validation of non-formal and informal learning. 2004, 9600/04, EDUC 118, SOC 253, 18 maj, Brisel.; Evropska komisija, A Memorandum on Lifelong Learning, Staff Working Paper, SEC, 2000, 1832, Brisel.; Evropska komisija, Making a European Area of Lifelong Learning a Reality, Communication from the European Commission, COM 2001a, 678 finalno, Brisel; Evropska komisija, A new impetus for European youth. White Paper, Komunikacija Evropske komisije, COM, 2001b, finalno, Brisel. 46 Grupa „Hajde da...“, Neformalno obrazovanje u Evropi – korak ka prepoznavanju neformalnog obrazovanja u SCG, Beograd, 2005, str. 16. 47 CLANZ, Information paper, Wellington, 1989, page 3-4. 48 Non-formal and Community Education Working Group, Draft Report, Wellington, 1989, page 14.

socijalnih, ekonomskih, organizacionih i brojnih drugih vještina, karakteriše ga kao uĉenje za sve, kao zajednicu uĉenja, kao društvo uĉenja. „Neformalno uĉenje je vaţna komponenta obrazovanja zajednice. Razvoj zajednice je moguć ili osnaţujući proces koji je neodvojiv od neformalnog obrazovanja i zajednice.“49 TakoĊe, pomenuo bih ĉeste razmjene studenata ili ĉesta putovanja uĉesnika neformalnog obrazovanja, jer je to jedan znaĉajan oblik uĉenja u okviru njega. To se moţe nazvati iskustvenim uĉenjem i bogaćenjem obrazovanja. „Svrha dokolice i bogaćenje obrazovanja je povećanje slobodnog vremena pojedinca, poboljšanje neĉijeg kvaliteta ţivota i kultivisanje intelektualnog, emocionalnog, fiziĉkog i socijalnog razvoja.“50 Ovo se postiţe objedinjavanjem svakog vida obrazovanja, ali treba veću paţnju posvetiti prepoznavanju neformalnog obrazovanja, jer svaka jedinka koja uĉestvuje u njemu nalazi se u centru obrazovnih aktivnosti, a znajući da neko brine o njoj i njenim interesovanjima dobija veću motivaciju i satisfakciju za liĉni razvoj i za uĉenje. Sa druge strane, od tog liĉnog razvoja dolazi se do društvenog razvoja, što razvija kolektivne kapacitete. Uĉenje u zajednici i razvoj koji slijedi tim

uĉenjem, „daje

znaĉajan doprinos u promovisanju doţivotnog uĉenja, socijalne inkluzije i aktivnog graĊanstva“51, odnosno razvija vrijednosti vezane za liĉni razvoj (autonomiju, kritiĉki stav, otvorenost i radoznalost, kreativnost), vrijednosti vezane za društveni razvoj (sposobnost komunikacije, uĉestvovanje i demokratsko graĊanstvo, solidarnost i socijalnu pravdu, odgovornost, rješavanje sukoba), kao i etiĉke i ljudske vrijednosti (toleranciju i poštovanje drugih, ljudska prava, interkulturalno uĉenje i razumijevanje, mir/obrazovanje o nenasilju, ravnopravnost polova, meĊugeneracijski dijalog).52

Tobias, R., Defining non-formal and Community Education - New Zeland Journal of Adult Learning 20 (1), University if Canterbury, 1992, page 77-92. 50 http://www.worldleisure.org/about/interest_groups/education.php , 17.03.2011, 21:15 51 Scottish Executive, Working and learning together to build stronger communities- Working draft Community Learning and Development Guidance, Edinburgh: Scottish Executive, 2003, page 12. Available in the informal education archives: http://www.infed.org/archives/gov_uk/working_together.htm, 17.03.2011, 21:45 52 Vještine preuzete iz: European Steering Committee for Youth (CDEJ), Draft recommendation on the promotion and recognition of non-formal education/learning of young people (revised), Directorate of Youth and Sport, Strasbourg, 2003, page 8.

3.1.1. Razvoj socijalnih vještina Sam pridjev “socijalno”53, prema Oxford Advanced Learner’s Dictionary of Current English, oznaĉava ljude koji ţive u zajednici ili odnos izmeĊu ljudi i zajednice. Socijalne vještine su specifiĉna ponašanja pojedinaca, a naĉin na koji neki pojedinac koristi sve te socijalne vještine u socijalnoj okolini i socijalnoj interakciji predstavlja socijalnu kompetenciju. Samim tim, “reći da je neko socijalno vješt znaĉi da ta osoba posjeduje perceptivnu osjetljivost – slaţe se s neverbalnim ponašanjem drugih, kontroliše vlastito ponašanje i ima sposobnost da preuzme ulogu drugoga”54. Naĉin na koji posmatramo svoje ponašanje i svoje postupke, kao i ponašanje i postupke drugih je naĉin na koji razvijamo sposobnost prepoznavanja i interpretiranja tog istog. Isto tako, kad se koriste socijalne vještine na pravi naĉin i kad osoba postiţe liĉne ciljeve na tom polju rezultat je socijalna kompetencija. Brojne su socijalne vještine koje neka osoba moţe posjedovati i razvijati, a za ĉiji razvoj je zaduţeno neformalno obrazovanje. U okviru metoda neformalnog obrazovanja, o kojima će kasnije biti više rijeĉi, tj. u okviru radionica, treninga, rada u malim i velikim grupama, komunikacija i interakcija su glavni elementi socijalne situacije. MeĊutim, i za ta dva elementa veţu se brojni drugi elementi, kao na primjer, sposobnost zajedniĉkog rada u grupi i usklaĊivanje individualnih akcija, umijeće voĊenja dijaloga, umijeće slušanja drugoga i diskutovanja za i protiv, umijeće javnog saopštavanja, preduzimanje odgovornosti za sopstvene akcije i zastupanje sopstvenih prava i prava drugih. Pored ovih, i druge socijalne vještine se uvaţavaju i razvijaju kroz neformalno obrazovanje, kao: „praktikovanje demokratskih procedura; vještina primjenjivanja vrijednosti poštovanja demokratskih naĉela u komunikaciji s drugima, kao što su ravnopravnost, jednakost, poštovanje razliĉitosti u svakodnevnom ţivotu; vještine nenasilnog rješavanja

Kneţević, M., Socijalno i socijalni rad - Revija za socijalnu politiku, 1996, 3 (1), 17-24; Oxford Advanced Learner’s Dictionary of Current English, 1986, str. 49. 54 Pennington, D, Osnove socijalne psihologije, Jastrebarsko: Naklada Slap, 1997. str. 78.

problema i njihova primjena u socijalnim odnosima; sposobnost iznošenja sopstvenog mišljenja i potreba; sposobnost transfera znanja i vještina u konkretne akcije itd.“55. Sve su ovo socijalne vještine koje ĉovjek pospješuje, posmatra kod sebe i drugih i razvija veoma malo u formalnom obrazovanju (zbog jednosmjerne komunikacije), ali ne kao u neformalnom i informalnom. MeĊutim, pošto se u informalnom obrazovanju rijetko ili samo ponekad obraća paţnja na njih, u neformalnom obrazovanju one se svjesnije proţimaju kroz rad jer su evaluacije i stalni osvrti na akcije i reakcije uĉestalo prisutni. Samim tim, „radi se, dakle, o dvosmjernom obostrano aktivnom odnosu koji dovodi do promjena u ponašanju kod uĉesnika interakcije“56. Tako razvijene socijalne vještine su vaţne i za informalno obrazovanje, a neformalnim se još stiĉu motivacija i vještine potrebne za integraciju u društvo, za aktivnu ulogu u društvu i za zadovoljavanje zahtjeva trţišta i aktivne participacije u njemu. Sve to nude i pruţaju neformalne metode i sadrţaji. Upravo je zbog toga neformalno obrazovanje povezano sa holistiĉkim uĉenjem, što je sliĉno „uĉenju cijelim mozgom“57, taĉnije objedinjavanju kognitivnih, afektivnih i psiholoških procesa. Sa druge strane, sve se to odvija kroz i putem socijalnih interakcija u okviru kojih manifestovano ponašanje predstavlja brojne i razne socijalne vještine.

3.1.2. Usmjerenost na rezultat i proces Shvatajući, na osnovu pomenutog, da je glavni proces neformalnog obrazovanja usvajanje novih znanja, ideja, vještina, stavova i ponašanja, shvatamo da je rezultat tog procesa priznanje tih istih, steĉenih, vještina i znanja. Kao iskustveno uĉenje, neformalno obrazovanje rezultate svog procesa objedinjava putem: „iskustva..., refleksija...,

Marinković, S., Neka moguća rešenja obrazovanja za prava deteta pomoću udžbenika – metodička pitanja, Pedagogija 3/04, Uţice, 2004, str. 67. 56 Petz, B., Psihologijski rječnik, Zagreb: Prosvjeta, 1992, str. 407 – 409. 57 Oldroyd, D., Plan radionice posvećene modernoj pedagogiji, Kotor – Crna Gora, 2004, str. 15: preuzeto sa: http://www.cso.gov.me/ResourceManager/FileDownload.aspx?rid=57166&rType=2&file= 1084797820.doc , 18.03.2011, 09:13

razmjena...i generalizacija“58. Upotrebom neke od metoda neformalnog uĉenja, kao igre uloga, simulacija, predavanja i mnogih drugih, uĉi se kroz iskustva, a zatim daje osvrt, tj. analiza tog steĉenog iskustva. Povratak na sadrţaje rada, analizom osjećanja koja su tokom rada postojala ili nastajala, analizom zakljuĉaka do kojih se došlo, uĉesnici se vraćaju unazad i identifikuju ono što su u procesu radili. Tako sami dolaze do rezultata i poimaju nauĉeno putem iskustva. Reflektovanjem iskustava u grupi ili u odreĊenim, manjim ili većim, socijalnim interakcijama, razmjenjuju se razliĉita iskustva, nastala zbog razliĉitog shvatanja procesa rada od svake individue. Na kraju, izvlaĉeći zajedniĉke karakteristike i suštinu nauĉenog, uopštavaju se sadrţaji i promovišu glavni, kolektivni rezultata rada. Opis rezultata neformalnog obrazovanja ne bi bio moguć bez opisa procesa putem kojeg se dolazi do tih rezultata. Proces bih ovdje shvatio kao aktivnu školu u kojoj je uĉesnik aktivni i konstruktivni nosilac procesa, zajedno sa facilitatorom (vodiĉem procesa). Kao takav, on je fleksibilan, varijabilan i zasnovan na interesovanjima uĉesnika uz povezivanje sa njihovim prethodnim znanjima, liĉnim stavovima i iskustvima. Vaţno za proces je da „...ljudi koji su angaţovani u nastavi procesa uĉenja moraju biti veoma posvećeni, inovativni i efikasni...jer je iskustveno uĉenje nastavak procesa uĉenja zasnovanog na individualnim iskustvima i transakcijama u njenom/njegovom okruţenju“59. Svaki oblik djelovanja neformalnog obrazovanja mora biti kvalitetan, a kvalitet tog rada se ogleda u njegovoj usmjerenosti na prosec i rezultate rada. Ĉitav set znanja, vještina i kompetencija koje se u procesu stiĉu i koje neka osoba nakon tog iskustva posjeduje i razvija, moraju biti prepoznati i vidljivi. To nam govori o „validaciji rezultata uĉenja...a proces validacije neformalnog obrazovanja u sebi nuţno sadrţi pitanje kvaliteta“60. Identifikovanjem rezultata uĉenja, bilo da je to testiranjem ili

Udruţenje graĊana Ukrštanje, Neformalni pojmovnik o NFO i... – Projekat Centar za promociju NFO – II faza „Prelistavanje“, Udruţenje graĊana Ukrštanje, Novi Sad, 2006, str. 22. 59 Kolb, D. A., Experiential Learning Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall, 1984, page 256. 60 Pathways Towards Validation and Recognition of Education, Trainig and Learning in the Youth Field – Working Paper, Partnership Council of Europe and European Comminision, Strasbourg and Brussels. 2004, page 28-34.

prepoznavanjem i priznavanjem istih, vrednuje se ĉitav opseg kvalifikacija i kompetencija koje neka individua posjeduje, bez obzira da li su te kompetencije i kvalifikacije steĉene u neformalnom ili nekom drugom vidu obrazovanja. Cilj jeste relevantnost neformalnog obrazovanja za svaku individuu, ali i usmjerenost „da se odvija profesionalno i planirano (proces uĉenja) i da sa sobom nosi sticanje odreĊenih kompetencija koje na osnovu odreĊenih standarda moţemo mjeriti (rezultata uĉenja)“61

3.1.3. Usmjerenost na pojedinca i grupu Usmjerenost neformalnog obrazovanja na pojedinca i na grupu podrazumijeva prethodno opisane procese, metode, rezultate djelovanja koji utiĉu na individualni i na grupni rad. Prije svega, neformalno obrazovanje se uĉi od cijele grupe, u kojoj vlada dvosmjeran i horizontalan odnos edukatora i uĉesnika. Kako uĉesnici uĉe od njega tako i edukator od njih, a i uĉesnici uĉe meĊu sobom, jedni od drugih. Rad, akcija i praksa usmjereni su na svakog ponaosob ali i na kolektiv. Pojedincu je prilagoĊeno praktiĉno primjenljivo znanje, shodno njegovim potrebama, a dalji izbor oblika rada, predanosti u radu, motivacije, zavisi od njega. „Moţe se poĉeti bilo kada u ţivotu“62, što je velika prednost neformalnog obrazovanja. Doţivotno obrazovanje doprinosi liĉnom razvoju svakog pojedinca jer njegov ljudski kapital raste, i slobodno moţemo reći da je to „ljudski“ zasnovano na obrazovanju koje postaje dio ĉovjeka, dok „kapital“ kao njegova zarada predstavlja steĉene kompetencije nastale u struĉnom usavršavanju. Pojedincu ili grupi data je klasiĉna pozicija koja mu/im omogućuje uĉenje kroz davanje i izraţavanje kritiĉkog/ih stava/ova i odgovarajućih refleksija. Rad na izgradnji i jaĉanju kapaciteta pojedinaca i grupa je doprinos zajednici, ali dok je to aspekt neformalnog obrazovanja, problem formalnog je u nedovoljnoj posvećenosti obrazovanoj individui. „Tako na primjer, ĉesto se zanemaruje 61

Ibid, page 28-34. Mida-Briot, B., Non-formal Education as a Tool for the Inclusion of All, T-Kit on Social Inclusion, 2003, page 37-40. 62

pozitivan uticaj obrazovanog pojedinca na porast dohotka lošije obrazovanog pojedinca, kao i uticaj većeg broja obrazovanih pojedinaca na manji broj pojedinaca asocijalnog ponašanja u društvu. Neuvaţavanjem ovih efekata obrazovanja potcjenjuje se društvena stopa rentabilnosti obrazovanja.“63 Smatram da je ovim citatom, kroz opisanu razliku formalnog i neformalnog vida obrazovanja, najbolje shvatiti efikasnu i kvalitetnu usmjerenost neformalnog obrazovanja i na pojedinca i na grupu. Grupa sa kojoj se radi i svi njeni ĉlanovi ponaosob nijesu zanemareni ni u jednom segmentu rada, već je posvećena paţnja njihovoj liĉnosti, njihovom „donešenom“ i steĉenom znanju (steĉenom u okviru neformalnog rada), vještinama, kompetencijama, odnosno cjelokupnom njihovom obrazovanju i razvoju.

3.3. Metode neformalnog obrazovanja Posebno je vaţno dobro poznavati razliĉite metode neformalnog obrazovanja i pristupe njegovog djelovanja, kako bi se na prikladan naĉin isto moglo primijeniti za postizanje ciljeva ovog vida obrazovanja. Svaka od metoda predstavlja vid obuke, a zbog znaĉaja istog Komitet ministara Savjeta Evrope preporuĉuje zemljama ĉlanicama: „da nastavnicima i ostalom obrazovnom osoblju, omladinskim liderima i trenerima pruţe neophodnu poĉetnu i trajnu obuku i razvoj u oblasti obrazovanja za demokratsko graĊanstvo i ljudska prava. Ovim bi trebalo da im se osigura temeljno znanje i razumijevanje ciljeva i principa ove discipline i odgovarajućih metoda za nastavu i uĉenje, kao i druge kljuĉne veštine koje su u skladu s njihovom obrazovnom oblasti“64. Konkretnije, u okviru metoda rada, najĉešće korišćene su: metoda rada sa pojedincem, metoda rada sa grupom, radionice, treninzi, rad u malim grupama, projektni zadaci.

Blaug, M., The Empirical Status of Human Capital, Journal of Economic Literature 3, 1976, page 827 – 854. 64 Komitet ministara Savjeta Evrope, Preporuka Komiteta ministara zemljama članicama u vezi sa Poveljom o obrazovanju za demokratsko graĎanstvo i ljudska prava Savjeta Evrope, Brisel, 11. maj 2010, str. 16.

3.2.1. Rad sa pojedincem

Cjelokupan rad sa pojedincem kao metod neformalnog obrazovanja obuhvata znanja, vještine, tehnike i strategije rada sa pojedincem, koji ţeli unaprijediti svoje obrazovanje, lakše doći do posla kroz struĉno usavršavanje i ostvariti druge svoje ciljeve. Postupci prikupljanja informacija o iskustvima i znanjima koje pojedinac nosi sa sobom, procjena naĉina rada i planiranje procesa rada sa pojedincem, sprovoĊenje razliĉitih formi rada, obezbjeĊivanje potrebnog materijala, kao i praćenje i evaluacije djelova procesa i cijelog procesa rada, predstavljaju osnove neformalnog obrazovanja u radu sa pojedincem. „Cilj individualnog rada je ... podrška i pomoć ... u savladavanju specifiĉnih poteškoća, u pozitivnom okruţenju, u atmosferi povjerenja i bliskosti, obezbjeĊivanje dodatnih informacija i uĉenje prihvatljivih oblika komunikacije i ponašanja.“65 Zainteresovanost i saglasnost pojedinca mora da postoji, a samo ime mu govori da se „oblici ovog rada odvijaju kroz individualne sesije, savjetovanje, mentorstvo gdje se favorizuju njegove liĉne potrebe“66. Na osnovu samoprocjene, individua moţe procijeniti svoje samopouzdanje, komunikacijske vještine, interpersonalne vještine, vještine u rješavanju problema, razumijevanju svojih osjećanja, razumijevanju i identifikovanju sa drugima, pregovaraĉke vještine, vještine refleksije i brojne druge. 67 Te iste vještine mogu se u individualnom radu nadograĊivati i razvijati, odnosno graditi visoko samopouzdanje, efektivno komuniciranje uz slaganje sa drugima, moţe se razvijati svjesnost o svojim ispravnim i neispravnim postupcima tokom akcija i reakcija. TakoĊe, veoma je vaţno sticanje sposobnosti u rješavanju problema, taĉnije traţenju pomoći i donošenju racionalnih odluka, kao i uĉenje na svojim i tuĊim iskustvima na naĉin da pojedinac gradi jake strane a radi na slabostima.

Save the children UK, Promjena ponašanja putem igre, Save the children UK – Program u Crnoj Gori, Podgorica, 2005, str. 55. 66 Nusreta. K., Socijalno obrazovanje u omladinskom radu nevladinih organizacija, Forum Syd, Sarajevo, 2005, str. 56; preuzeto sa: http://tolerancija6.bos.rs/blog/?p=272 , 22.03.2011, 22:28 67 Vještine o kojima je rijeĉ su navedene u sljedećem izvoru: Huskins, J., Quality work with Young People, Sweden, 1996, page 80.

Individua koja je ukljuĉena u neformalno obrazovanje posjeduje odreĊeno ponašanje, koje moţe biti ponašanje iz kategorije „neznalice koja toga nije svjesna“, jer smatra da obuka ili uĉenje na ovaj naĉin nije rješenje njegovih problema; „neznalice koja je toga svjesna“, to su uĉesnici koji se odupiru napredovanju jer imaju teškoće da se suoĉe sa svojim nedostacima; „znalac koji je svjestan svoje kompetentnosti“, ali koji tu kompetentnost moţe istinski steći kroz usavršavanje i praksu i „znalac koji nije svjestan svoje kompetentnosti“, pa je njemu potrebna obuka kako bi otkrio u ĉemu je dobar i kako bi tim otkrićem, na raznim poljima, usavršavao svoju kompetentnost. Iako je poţeljno da svaka individua dobrovoljno i ţeljno stupi u neformalno obrazovanje, iz navedena ĉetiri oblika ponašanja68 primijećujemo da se pojedine individue ukljuĉuju traţeći rješenje nekog problema ili zbog ţelje da usavrše odreĊene vještine ili su ukljuĉeni u taj proces od strane nekog drugog. Na primjer, djeca u školama su veoma ĉesto kao indivudue ukljuĉeni u neke projekte i programe neformalnog obrazovanja, a izabrani su od strane organizacije, škole ili nastavnika. MeĊutim, sa druge strane, skoro svaka odrasla individua (misleći pri tom na mlade ljude i na odrasle) ima svoj cilj kroz putanju neformalnog obrazovanja, jer je to “proces putem kojeg se razvija, oblikuje ili sankcioniše moć u smislu da podreĊeni pojedinci/ke ili grupe mogu povećati svoje resurse, ojaĉati sliku o sebi i izgraditi kapacitete za delovanje u vlastitu korist u psihološkom, sociokulturnom, politiĉkom ili ekonomskom domenu“69. Individualni rad podrazumijeva i rad sa jednom osobom kroz grupni rad, u okviru kojeg se veoma ĉesto posvećuje paţnja jednoj osobi, odnosno individui kojoj je u tom trenutku potrebna pomoć ili podrška. Na razliĉite naĉine moguće je opisati rad sa individuom u okviru grupe, bilo da je to pomoć u prezentovanju aktivnosti u cilju povećanja samopouzdanja, podrška u sprovoĊenju odgovarajućeg projekta u cilju razvoja odreĊenih vještina, podrška putem supervizije u cilju davanja pozitivnih kritika i prevazilaţenja ţivotnih problema i brojni drugi naĉini putem kojih individua moţe imati

Robert, L. J., How to run seminars and workshops – 2nd, NewYork /etc/: John Wiley & Sons, Inc., 2001, page 4-6. 69 Staples, L. H., Powerful ideas about empower-men, Administration in Social Work, 14(2), 1990, page 29-42.

iskustvenu korist. Shodno tome, Vidanović smatra da socijalni rad sa pojedincem i porodicom treba da bude usmjeren na duboko razumijevanje sloţenih ţivotnih problema, koji ne mogu biti izuzeti iz šireg društvenog konteksta.70 Samim tim, intervencije koje su u fokusu socijalnog rada sa pojedincem, i uobiĉajeno sa porodicom, ukljuĉuju savjetovanje, kliniĉki socijalni rad, grupni rad, socijalno-pedagoški rad, porodiĉni tretman i terapiju, neizostavno i napore da se pomogne ljudima kako bi im se omogućio pristup uslugama i resursima u zajednici. Intervencije podrazumijevaju i administraciju, organizovanje zajednice i ukljuĉivanje u socijalne i politiĉke akcije koje treba da utiĉu na socijalnu politiku i ekonomski razvoj.71 Na osnovu takvog vida djelovanja sasvim je logiĉno postojanje jasne predstave o bliskosti i „preplitanju“ socijalnog rada sa pojedincem, sa jedne i individualnog rada neformalnog tipa, odnosno u neformalnom obrazovanju, sa druge strane. Bez obzira da li je u pitanju rješenje nekog problema kod pojedinca ili prosto sticanje odreĊenih kompetencija, postupak SPR je „situacija, podrška, rješenje“72. Svakoj osobi se moţe pomoći u sagledavanju situacije, u samoevaluaciji (otkrivanju problema, nedostataka...), a zatim se kroz pruţanje podrške (što moţe biti na razliĉite naĉine: pokazivanje volje da joj/mu se pomogne, povjerenje, davanje pozitivnih kritika, vraćanje na pozitivne strane individue i na njene dobre kompetencije...) dolazi do realnih i upotrebljivih rješenja. „Teško je izmjeriti neposredni rezultat aktivnosti neformalnog obrazovanja. Ali, to bi bilo moguće kombinovanjem procesa evaluacije sa implementacijom odreĊenih aktivnosti, što moţe dati doslednu sliku napretka ostvarenog od strane pojedinaca. Takav metod treba da se zasniva na sposobnostima uĉesnika neformalnog obrazovanja za samoevaluaciju, koja i sama moţe biti svrha neformalnog obrazovanja.“73

Vidanović, I., S., Perspektive socijalnog rada sa pojedincem i sa porodicom, Socijalna misao, 1997, vol. 4, br. 1, str. 105-121. 71 Vidanović, I., S., Rečnik socijalnog rada, Beograd, 2006, str. 273–374. 72 Robert, L. J., How to run seminars and workshops – 2nd, NewYork /etc/: John Wiley & Sons, Inc., 2001, page 21. 73 Parliamentary Assembly, Non-formal education – Report Committee on Culture and Education, Doc. 8595, Report Committee on Culture and Education, Romania, 1999, page 57.

3.2.2. Rad sa grupom Društvo i funkcionisanje zajednice poĉiva na razliĉitim grupama, od porodice do nacije. Metod grupnog rada u okviru neformalnog obrazovanja je teško opisiv metod kad je u pitanju njegova sveobuhvatnost. Brojne su karakteristike koje se mogu razmatrati, a meĊu njima grupni metod rada, grupne aktivnosti, grupni proces, odluke i drugo. Prije svega, vaţno je pomenuti suštinu grupnog rada, a nju ĉine specifiĉnosti koje se javljaju u grupi. To su razliĉita, pojedinaĉna iskustva, razliĉito shvatanje metoda rada, moći i ograniĉenja neformalnog obrazovanja, prenos znanja i iskustava i uĉenje na osnovu grupe, dijeljenje razliĉitih shvatanja, trenutnih situacija, kao i razvijanje kapaciteta uĉesnika kroz sami grupni proces. U osnovi svih aktivnosti su potrebe grupe i program rada mora biti razvijen u skladu sa interesima grupe. Da bi se to realizovalo neophodno je otkriti te interese grupe, a to je kontinuiran proces tj. proces koji se odvija tokom cjelokupnog trajanja sesije, radionice, treninga ili bilo kog oblika rada sa grupom. Tako prilagoĊene aktivnosti, odlikovane svojom fleksibilnošću i dinamiĉnošću, treba da motivišu svakog pojedinca i grupu kao cjelinu i obezbijede njihovo maksimalno uĉešće u radu. Veoma ĉesto duţina trajanja grupnog rada nije dobra ili dovoljna, ĉemu uzrok mogu biti finansije, kratkoća isplaniranog treninga/radionice, unaprijed isplaniran program bez mogućnosti izmjene i sliĉno. MeĊutim, i u tome treba odgovoriti zahtjevima i potrebama grupe. Ciljevi grupnog rada u neformalnom obrazovanju obuhvataju socijalizaciju, individualnost i liĉni razvoj i grupna dostignuća. U okviru socijalizacije razvija se sposobnost harmoniĉnog prilagoĊavanja drugim ljudima i promjenama situacija, kao i sposobnost saradnje unutar grupe i sa drugim grupama. Na taj naĉin šire se kontakti i razmjenjuju iskustva. Individualnost i liĉni razvoj u grupi podrazumijevaju „bezbjednost, samoizraţavanje i nova iskustva, priznanja od drugih, u izvjesnoj mjeri odgovornost (posvećenost), otklanjanje problema u ponašanju i eliminisanje liĉnih poremećaja ako već postoje, spreĉavajući ih u drugima, razvoj liĉnih kvaliteta: inicijativa, originalnost,

dovitljivost, pouzdanost, istrajnost, integritet, liderstvo itd., razvoj fiziĉkih sposobnosti i vještina, mentalni razvoj“74. Primjećujemo da je grupni rad obrazovni proces, gdje svaki pojedinac moţe da nauĉi da se prilagodi svojim saradnicima na zdravim osnovama i da putem svog liĉnog dostignuća pruţi doprinos grupi kao cjelini. Tako nastaju grupna dostignuća: „aktivno uĉešće u realizaciji i uspješnosti projekata grupe, progres u sposobnost grupe da ostvari grupne ciljeve i progres same grupe“75. MeĊutim, ne samo u okviru neformalnog obrazovanja, već i u okviru socijalnog rada akcenat je na grupni rad kao jednu od metoda rada. Karakteristiĉna su, po tom osnovu, mišljenja autora Djukanović i autorke Filipović, koji smatraju da se aktuelne metode i tehnike socijalnog rada mogu primjenjivati kako sa disfunkcionalnim tako i sa zdravim pripadnicima populacije, i to od strane ne samo socijalnih radnika-praktiĉara, već i od strane svih struĉnjaka srodnih profila, koji se bave grupnim radom, pa i u okviru neformalnog obrazovanja.76 Shodno tome, isti autori kao cilj grupnog rada u okviru socijalnog rada, ali i grupnog rada uopšte, vide poboljšanje individualnog i socijalnog funkcionisanja, kako kod devijantnih tako i kod anti-devijantnih grupa stanovništva. Pripadnost raznim grupama je vaţna i nezamjenljiva stavka u razvoju i ţivotu svakog ĉovjeka. „Grupno iskustvo je temeljno ljudsko iskustvo.“77 Razlog tome je upravo uticaj grupe na stavove, vrijednosti, uĉenje, navike pojedinca od samog roĊenja, jer je ista „dinamiĉni socijalni fenomen koji ĉine dva ili više pojedinaca“78. U neformalnom obrazovanju oformljena grupa je karakteristiĉna po energetskoj snazi koju posjeduje, što podrazumijeva iskusutvo pripadanja i odvajanja/nezavisnosti koje nudi, autentiĉnost kroz komunikaciju, interakcije i mreţu socijalnih uticaja, što je od koristi za svakog pojedinca ali i za grupu kao cjelinu.

Kingman, J. M. and Sidman, S., Some principles of group work in A Manual of Settlement Boys Work, National Federation of Settlements, 1935, page 18, Available in the informal education archives: http://www.infed.org/archives/e-texts/kingman_group_work.htm , 27.03.2011, 09:55 75 Ibid, page 18. 76 Djukanović. B. i Filipović, S., Grupni socijalni rad, Izdavaĉka knjiţarnica Zorana Stojanovića, Sremski Karlovci, Novi Sad, 2010, str. 67. 77 Benson, J., Working More Creatively with Groups, London: Routledge, 1987, page 123. 78 Bercher, H., Group Participation: Techniques leaders and members (2nd ed.), Newbury Park, CA: Sage Publications, 1994, page 69.

Svaka individua stupa u grupu sa sopstvenim ciljevima, a grupa tj. sve individue skupa imaju zajedniĉke ciljeve, jer je grupni proces „serija promjena koje djeluju kao grupa pojedinaĉnih oblika prema kohezivnoj i uspešnoj operativnoj grupi“79. Za tu uspješnost i kohezivnost neophodna je sposobnost svih za upravljaĉkim vještinama i vještinama meĊusobnog komuniciranja, koje se razvijaju ili nadograĊuju kroz sljedeće faze grupnog rada: „fazu formiranja grupe, fazu oluje u grupi, fazu izgraĊivanja grupe, fazu zrelosti grupe i fazu završetka grupe“80. Prihvatanjem od strane grupe, graĊenjem zajedniĉkih utisaka, uspostavljanjem pravila ponašanja, formira se grupa koja kroz zadatke vodi grupni proces ka „oluji“ (raspravljanja, konflikti), koja ponekad izbije na površinu a ponekad ne. Uzrok tome su razliĉitosti bilo da je rijeĉ o razlikama u stavovima ili u mišljenjima, osjećanjima, ciljevima. U okviru toga grupa se nesvjesno izgraĊuje i normira, razvija grupnu koheziju i postiţe liĉne i grupne razvojne ciljeve. Kada grupa sazri postoji grupni identitet i zajedniĉkim osnaţenim djelovanjem mogu riješiti postojeće konflikte. Opšti cilj je produktivnost u rješavanju tih problema, a produktivnost se ostvaruje jer tad već slijedi grupni razvoj, dok je do tada liĉni razvoj bio više prisutan. Njegujući humanistiĉke vrijednosti: jednakost, ravnopravnost, zajedništvo, prihvatanje razliĉitosti, uzajamnost, u okviru grupnog rada neformalnog obrazovanja, grupa i svaka njena jedinka te iste vrijednosti inkorporiraju u svoje sopstvene, što ih osnaţuje u daljem ţivotu i radu, a ne samo za vrijeme trajanja grupe. Grupna kohezija kao „sloţena osobina grupe izraţena kao privlaĉnost grupe za ĉlanove i njihova meĊusobna privlaĉnost, povezanost grupe i otpornost na razjedinjavanje, odanost i privrţenost ĉlanova grupi, ciljevima i idealima grupe“81 gradi konstruktivna iskustva.

Blair, G. M., Starting to Manage: the essential skills, Chartwell-Bratt, 1993, ISBN-0-86238-336-6, page

37. 80

Tuckman, B., Developmental Sequence in Small Groups, Psychological Bulletin, 63, 1965, page 384399. 81 Petz, B., Psihologijski rjeĉnik, Prosvjeta, Zagreb, 1992, str. 321.

3.2.2.1. Radionice

Radionice su jedan od oblika grupnog rada u neformalnom obrazovanju i kako su istog cilja kao i svi drugi oblici grupnog rada, to podrazumijevaju aktivnosti obuke koje imaju za cilj pomoć ljudima da nauĉe nešto ili da razviju odreĊene vještine. S obzirom na zajedniĉku karakteristiku koju svi imaju znaĉajno je opisati ovaj i sljedeće oblike grupnog rada prema specifiĉnostima koje ih razlikuju. Koncept realizacije radioniĉarskog rada smo grafiĉki predstavili na sljedeći naĉin:

POJEDINAC

PROGRAM

RADIONIČARSKI KONTEKST

GRUPA

Grafik 1: Koncept radioničarskog rada Sa radionicom se poĉinje nakon definisanja nekog problema, analize odreĊene situacije koja ukazuje na potrebu za obukom sa odreĊenom ciljnom grupom. Postavljanjem cilja svake radionice osmišljavaju se i njene aktivnosti kojima se taj isti cilj ţeli postići. Ciljevi „obuhvataju tematske oblasti koje se obraĊuju (sadrţaj), utiĉu na izbor metoda koje se koriste (proces) i sluţe nam kao osnov da ocijenimo da li su potrebe uĉesnika zadovoljene, i da li je obuka na odgovarajućem nivou za odreĊenu ciljnu

grupu“82. OdreĊeni cilj opisuje odabranu temu radionice i uz odreĊeno trajanje sa pauzama, kao i mjesto odrţavanja, svaka radionica nosi sa sobom kljuĉne taĉke tj. glavne poruke. Kako je svaki pomenuti element radionice povezan i kauzalan, to se moţe reći da ona ima osmišljen logiĉan tok. Kao glavne karakteristike svih radionica izdvajaju se: „liĉni angaţman, rad u malim grupama, aktivno uĉešće svih, raznovrsnost komunikacijskih obrazaca, atmosfera podrške, pravo na razliĉitost i poštovanje potreba, emocije i naĉin funkcionisanja svakog uĉesnika, rad na zajedniĉkoj temi, oslanjanje na liĉna iskustva“83. Putem brojnih metoda i tehnika, od klasiĉnih poput predavanja, prezentacija, konsultacija, grupnih diskusija, pa do studija sluĉaja, igranja uloga, debata, svaka sprovedena i prodiskutovana aktivnost podrazumijeva odreĊenu oblast razvoja, a sve to na osnovu neposrednih iskustava. Od poĉetka radionice pa do njenog kraja oĉekivanja postoje kako od grupe tako i od svakog pojedinca, kao i od voĊe radionice. Od voĊe radionice se oĉekuje da poštuje osnovne principe radionice, da teţi stvaranju timskog rada, da pruţa povratne informacije uĉesnicima, kao i praktiĉnu pomoć, da prati reakcije uĉesnika i ravnomjerno raspodjeljuje sesije, da pruţa neverbalnu podršku i ne ometa rad ostalih voĊa/trenera. Zajedniĉka pravila radionice moraju poštovati svi a tokom radionice niko ne treba da bude zapostavljen, treba da vladaju jednake mogućnosti za sve, ne smije da doĊe do diskriminacije po bilo kom osnovu, dok suština treba da bude „kvalitet, a ne kvantitet“84. Nakon radionice evaluacija cjelokupnog procesa rada je od velike vaţnosti i koristi, bilo da se vrši putem evaluacionih listića, feedback-a (davanja povratnih informacija) i sliĉno. Ono što je poţeljno uĉiniti da bi se saznale prednosti ali i nedostaci sprovedenih radionica, što utiĉe na buduće radionice i aktivnosti, jeste „ocijeniti korisnost treninga za uĉesnike, ako je moguće i neko vrijeme poslije treninga...kreiranje dugoroĉnog treninga sa fazama praćenja i procjena, koji dovodi ljude do ponovnog 82

Beogradska otvorena škola, Projekat „Ne propuštaj pozive - osnaživanje mladih putem informaciono komunikacionih tehnologija za ulazak na tržište rada”, u saradnji sa 12 Kancelarija za mlade, 2010, str. 10. Preuzeto sa: http://www.mingl.org/npp/?group=teme&tema=7 , 29.03.2011, 15:22 83 Vladilo, I., Kratki podsjetnik o radionici, Hrvatska mreţa školskih knjiţnjiĉara, Hrvatska, 2007, str. 46. 84 Velat, D. i Dudić-Radić, R., Aktivna obuka – Priručnik za trenere/ice, TIM TRI - GraĊanske inicijative, DIAL, Beograd, 2008, str. 31.

zajedniĉkog rada i poslije nekoliko mjeseci do diskusija i evaluacija procesa praćenja prvog kursa“85. Razmjena kontakta meĊu uĉesnicima, nastavak njihove saradnje, stvaranje mreţa uĉesnika koji kasnije mogu razviti sopstvene radionice i koji mogu postati treneri kontinuiranim i upornim uĉenjem i praksom, predstavlja još jednu motivaciju, od brojnih motivacija, za ukljuĉivanje djece, mladih i odraslih u neformalno obrazovanje.

3.2.2.2. Treninzi Grupni rad u obliku treninga posjeduje brojne specifiĉnosti, a kao i radionice i on se sastoji od krajnjih rezultata i sadrţaja, kao i od metoda i materijala koji se koriste u toku voĊenja procesa uĉenja. Za svaki trening unaprijed se zna razlog njegovog organizovanja, rezultati koji se oĉekuju (tj. šta se ţeli postići treningom), ciljna grupa sa kojom se radi i metodologija koja se sprovodi u radu. Kao i ostali oblici grupnog rada, pa tako i trening odgovara na potrebe korisnika, podstiĉe uĉešće svih kreirajući tako meĊuodnose, ohrabruje i ukljuĉuje sve uĉesnike u proces zajedniĉkog donošenja odluka, podstiĉe promjene njihovog ponašanja i njihovih stavova, gradi znanje na iskustvima, a sve to se ostvaruje kroz razvoj dinamike grupe. Kroz trening proces uĉesnici uĉe od drugih. U toj komunikaciji, „takvo otvaranje ne zahteva slaganje nego više igru dijaloga“86, a cilj nije „pobjeda diskusije, nego unapreĊenje razumijevanja i ljudskog blagostanja“87. U okviru treninga usavršavanje je nešto naprednije u smisli praktiĉne aktivnosti (terenskog rada, praktiĉnog izvršenja zadataka), kao metode grupnog rada – treninga, a tu su i druge metode, poput: pitanja i odgovora, predavanja ili prezentacija, vizualizacija, individualnih vjeţbi, demonstracija, igri uloga, studija sluĉaja, simulacija. Sve ove

Council of Europe and European Commission, T-kit on Training Essentials, Council of Europe and European Commission, Strasbourg, 2002, page 109. 86 Bernstein, R. J., The New Constellation - The ethical-political horizons of modernity/postmodernity, Cambridge: Polity, 1991, page 4. 87 Habermass, J., The Theory of Communicative Action, Volume 1, Reason and the Rationalization of Societ, Boston, MA: Beacon Press, 1984, page 285-287.

metode u okviru treninga, kao i sami trening kao metodu neformalnog obrazovanja moguće je primijeniti i u formalnom i u neformalnom obrazovanju. Kao neformalni oblik trening je fleksibilniji i zasnovan je na vlastitom iskustvu, na shvatanju uĉesnika još u toku treninga da ta znanja mogu da koriste, a obiĉno su uĉesnici mlade osobe i odrasli koji ţele da uloţe svoje vrijeme u sticanje ţivotnih i radnih vještina. Sa druge strane, u formalnom obrazovanju, uĉesnici/djeca „slijede uputstva, pasivno primaju informacije, imaju mali nivo odgovornosti za proces uĉenja, ne vide odmah dobit za sebe, kontrolisani su od strane predavaĉa, prikupljaju ĉinjenice i imaju malu ili nikakvu mogućnost izbora“88. To su razlike u sprovoĊenju formalnog i neformalnog treninga, u pogledu uloge uĉesnika, motivacije za uĉenje, izbora sadrţaja i metoda rada. Cilj treninga, kao i cilj drugih manjih ili kraćih oblika grupnog rada, je uĉenje da bi se nauĉilo. Izreka „uĉiti da se nauĉi“ je zasnovana na stalnom usavršavanju i sticanju vještina i znanja, tj. kompetencija, a sve to kroz „mogućnost da se razvija i istraje u uĉenju, da se organizuje sopstveno uĉenje, ukljuĉujući efektivan menadţment vremena i informacija, obostrano grupno i individualno“89. Na taj naĉin se svako uĉenje inkorporira u ţivotno iskustvo i ciljano primjenjuje svoja znanja i svoje vještine na ţivotnim poljima, bilo da je u pitanju kuća, posao, obrazovanje i trening. Da bi cjelokupan trening imao smisla i da bi se njegovi ciljevi ostvarili uloga voĊe treninga i njegov pristup su vrlo vaţni. U zavisnosti od komunikacijskog/ interakcijskog koncepta rezonance on kreira šest stilova voĊstva: „vizionarski, trenerski, intimizirajući, demokratiĉni, „odreĊivaĉ tempa“ i komandujući voĊa“90. Sa druge strane, postoje razliĉiti stilovi uĉenja kod uĉesnika, od kojih su ĉetiri stila karakteristiĉna i to: „reflektor, aktivista, teoretiĉar i pragmatiĉar“91. U okviru treninga, jasna je razlika teoretiĉara i pragmatiĉara, gdje prvi najbolje uĉi preko modela, teorije, logiĉke analize konstrukta, a 88

Mikulić, I., Liderstvo i razvojni omladinski rad u zajednici, PRONI - Centar za socijalno poduĉavanje, 2007, str. 1-6. 89 Kalaba, V., Liderstvo i razvojni omladinski rad u zajednici - Program treninga omladinskog rada u zajednici i okruženju, B nivo-modul III, PRONI - Centar za socijalno poduĉavanje, 2007, str. 28. 90 Goleman, D., Boyatzis, R, i McKee, A., Primal leadership, Harvard Business School Press, Amazon, 2002, page 19-33. 91 Honey, P. i Mumford, A., Using your learning styles, Maidenhead, Berkshire, Peter Honey, 1986, page 78.

drugi putem prakse. Znaĉajno je pomenuti da reflektor voli da sagleda stvari iz razliĉitih perspektiva uz mogućnost planiranja unaprijed, a aktivist uĉi kroz iskustva i rad sa drugima, što je najbolji primjer kako uĉiti u okviru treninga. Treneri rade na razliĉite naĉine, kombinujući stilove i pristupe u radu, istraţujući i stvarajući mogućnost za uĉenje. Njihov fokus je razvijanje dijaloga i konverzacije meĊu uĉesnicima, podsticanje rada i uĉenje na iskustvu kroz meĊusobnu interakciju i ukljuĉivanje svih. „Promjena je jedino moguća kada se radi sa ljudima, a ne za njih. OslobaĊanje je kao raĊanje djeteta, bolno. Osoba koja izlazi je nova osoba, ne više potlaĉena, to je osoba koja je u procesu sticanja slobode. Samo onaj koji oslobodi svoje tlaĉitelje upravo postane osloboĊen a ne više potlaĉen“92. Cilj jeste nauĉiti preuzeti kontrolu i postići moć kao individua, ali i pošto se moć dijeli u grupnom-trening radu neophodna je snaga i svrha viĊena u zajedniĉkoj viziji. OslobaĊanje koje je pomenuto a koje pojedinci postiţu na raĉun drugih je upravo to „tlaĉenje“ (uĉenje kroz slušanje drugog, komunikaciju sa drugima, prihvatanje njihovih znanja i iskustava), što znaĉi da liĉna sloboda i razvoj pojedinca, sa svim njegovim kompetencijama koje se upravo ovim putem stiĉu, nastaju kroz odnose sa drugima, a zavise i od uloge trenera koji pokreće i izgraĊuje ovaj proces. Zato je „trening nikad završena priĉa. I kada jednom imate odgovor, najmanje tri puta više pitanja se pojavljuje“93.

3.2.2.3. Rad u malim grupama

Trening i radionica, kao i svaki drugi oblik grupnog rada, mogu se odvijati i u malim i u velikim grupama. Svaka ta grupa ima svoje kvalitete, svoje nedostatke i prednosti, a njene specifiĉnosti se ogledaju u donošenju odluka i naĉinu donošenja odluka, kao i o fazama i problemima pri realizaciji istog. 92

Friere, P., Pedagogy of the Oppressed, NewYork: Continuum (prvi put objavljeno 1970), Hrvatski prijevod: Pedagogija obespravljenih, Zagreb: Odraz, 1993, page 69. 93 Council of Europe and European Commission, Final Report of the training course Training for Trainers, Strasbourg, 2000, page 11, Preuzeto iz: Council of Europe and European Commission, T-kit on Training Essentials, Strasbourg, 2002, page 10.

Manje grupe veoma ĉesto mogu biti „bolje organizovane i snaţnije kohezivno povezane“94 u odnosu na veće grupe. MeĊutim, aktivnosti i stavovi u okviru malih grupa ĉesto, isto kao i u velikim, mogu dovesti do konflikata ili problema drugog tipa. VoĊa, taĉnije trener ili facilitator grupe odgovara za sve situacije u maloj grupi, vodi grupu i usmjerava je ka odreĊenim tokovima. Svaka manja grupa treba da donese zajedniĉku odluku u odgovarajućoj aktivnosti/zadatku, a faze odluĉivanja kroz koje mala grupa prolazi su: „orijentacija, konflikt, odluka i pojaĉanje“95. U fazi orijentacije, koja se odvija na samom poĉetku donošenja odluke, neslaganje u grupi je minimalno, jer se uglavnom razmjenjuju informacije o zadatku ili problemu. Svi iznose svoje ideje i stavove, a potom se dogovaraju oko zajedniĉke odluke, gdje već moţe nastati konflikt. Rasprava nastaje zbog razmimoilaţenja u stavovima, zbog suprotnih ideja, jer je teško doći do jedne opcije koja zadovoljava mišljenja svih. MeĊutim, znaĉajno je da su „grupne odluke donesene diskusijom u prosjeku efikasnije od individualnih odluka“96. Brojne su vještine i znanja koja se mogu usvojiti prilikom tog procesa, kao nauĉiti slušati druge, uvaţavati tuĊe stavove, konstruktivno rješavati probleme i sliĉno. To podrazumijeva uĉenje da se prihvate tuĊi stavovi, a ne prihvatanje poraza ili borba za pobjedu, već teţnja ka konsenzusu. Kad su pronašli zajedniĉku odluku svi je realizuju skupa, a to podrazumijeva dolazak do faze pojaĉanja, u smislu da pojedinci iz male grupe, kroz zajedniĉku realizaciju odluke, mogu iznositi svoje stavove koji nijesu, malo ili u potpunosti, bili sliĉni sa donešenom odlukom. Kao evaluacija ovih faza izdvaja se specifiĉnost koja ukazuje da se isti ovi procesi odvijaju u svakoj ciljnoj grupi male grupe, odnosno „na svim uzrastima, od djeĉijeg, preko adolescentnog do uzrasta odraslih“97. Kada ĉlanovi male grupe uspiju u svom cilju onda je efikasno donijeta odluka u grupi. Najĉešće je to samostalno donošenje odluke a u malom broju sluĉajeva lider utiĉe 94

Suzić, N., Donošenje odluka u malim grupama, U zborniku: Usavršavanje nastavnika – knjiga druga, Bijeljina: Pedagoški fakultet, 2004, str. 251-265. 95 Fisher, B. A., and Ellis, D. G., Small group decision making: Communication and the group process, 3d ed. NewYork: McGraw-Hill, 1990, page 89. 96 Hall, J., Decisions, decisions, decisions, Psychology Today, 5,1971, pp. 51-54. 97 Poole, M. S., and Roth, J., Decision development in small group IV: A typology of group decision paths, Human Communication Research, 15, 1989, page 322-356.

na to. Ako lider treba i mora da utiĉe, on prije svega treba da navodi grupu na samostalno donošenje odluka, tj. da ih usmjeri na sljedeće: 

„Svim ĉlanovima grupe je problem potpuno jasan,



kada ne razumiju kriterijume za evaluaciju uĉesnici su spremni da diskutuju otvoreno dok svima ne bude jasno,



grupa je spremna da izvede kriterijume za sve opcije i razmotri pozitivne i negativne konsekvence i



grupa je spremna da izabere jednu opciju i usvoji je a zatim provjerava tokom realizacije“98. Problemi pri odluĉivanju u malim grupama su tipiĉni i ĉešće se javljaju od ostalih.

Da bi obuĉio uĉenike da se nose s tim problemima, problemima polarizacije u grupi, prenaglih generalizacija, laţnih dilema ili pogrešnih analogija, da ne skrenu u napad na liĉnost ili neku drugu grešku pri odluĉivanju, facilitator ili trener treba ĉesto da pravi osvrt na tehnike pravilnog odluĉivanja, a to moţe putem grupne interakcije uĉesnika za prepoznavanje i upravljanje greškama u odluĉivanju. Zato je vaţno znati da „kreiranje grupe predstavlja izazov, ukljuĉujući i kreativni, ali i intenzivno uĉenje kroz situacije koje mogu biti veoma stresne i ponekad frustrirajuće“99, ali je kreiranje tog zajedniĉkog proizvoda osnaţujuće iskustvo.

3.2.2.4. Projektni zadaci

Projektni

zadaci

neformalnom

obrazovanju

predstavljaju,

svim

specifiĉnostima projekata, projektni menadţment, gdje individua ili tim koji radi na tome „mora da bude spreman da odgovori na izazove koji se pred njega postave kao što su pronalaţenje rješenja za odreĊeni problem, voĊenje projekta, upravljanje ljudima,

Brilhart, J. K., Galanes, G. J., and Adams, K., Effective group discussion: Theory and Practice, New York: McGraw-Hill, 2001, page 76. 99 Council of Europe and European Commission, T-kit on Training Essentials, Council of Europe and European Commission, Strasbourg, 2002, page 72.

delegiranje odgovornosti i sliĉno“100. Svi uĉesnici tima na ovaj naĉin stiĉu liderske i menadţerske vještine, kao i praktiĉno iskustvo. Tim podrazumijeva okupljanje ljudi oko jedne vizije sa ciljem motivisanja ĉlanova iste za uspješno izvršavanje zadataka, pri ĉemu se razvija organizacijska struktura. Vaţno je znati da voĊa tima moţe i uglavnom postoji u timskom radu, ali je to osoba koja utiĉe na druge ljude na naĉin da ih motiviše da sa zadovoljstvom i entuzijazmom izvršavaju zadatke. Uzimajući tako u obzir upravljanje ljudskim resursima, s jedne i upravljanje proraĉunskim dijelom projekta u svrhu racionalnog korišćenja sredstava, sa druge strane, „projektni menadţment“ predstavlja „upravljanje i praćenje svih projektnih aktivnosti prema zadanom radnom planu s ciljem postizanja dogovorenih i jasno postavljenih ciljeva“101. Kada se istraţivanjem otkrije odreĊeni problem, procijeni širina tog problema i svi postupci koji su bili usmjereni na njegovo rješavanje i kada se ispitaju svi resursi organizacije (novac, vrijeme, uĉesnici, prostorije, postavljanje zadataka, planiranje, implementacija/sprovoĊenje, monitoring/nadgledanje, pregled i evaluacija, kao i vrijednost upravljanja projektnim ciklusom), onda se paţnja moţe usmjeriti na kreiranje i sprovoĊenje projekta. On mora biti u skladu sa svrhom, ciljevima i misijom organizacije koja ga sprovodi, što ga definiše „kao sredstvo organizovanja meĊusobno povezanih aktivnosti u odreĊeni redosljed, kako bi se ostvarili unaprijed odreĊeni ciljevi u odreĊenom vremenskom roku“102. Te aktivnosti tj. projektni zadaci imaju odreĊeni cilj koji objašnjava zašto projekat postoji i koja mu je svrha, pa se zato i zovu „SMART (Specifiĉni, Merljivi, Precizni, Realistiĉni, Vremenski odreĊeni)“103 zadaci. Svaki projekat ima svoje specifiĉnosti, a isto tako svaki projekat ima iste vrijednosti koje treba ili mora da poštuje i/ili posjeduje. Prije svega, akcenat je na efikasnosti projekta, a ona se ogleda u planiranju projektne metodologije u odnosu na 100

Koĉiš, B., Cjeloživotno učenje i neformalno obrazovanje – od teoretičara do praktičara – novi načini učenja, Novosadski humanitarni centar (NSHC), Novi Sad, 2007, str. 11. 101 http://www.trenerski-forum.hr/hr/pojmovnik , 01.04.2011, 12:29 102 Kalaba, V. i drugi, Liderstvo i omladinski rad u zajednici – Menadžment u omladinskom radu u zajednici, A nivo – modul VI, PRONI - Centar za socijalno obrazovanje, 2007, str. 40-42. 103 Ibid, str. 44.

konkretne potrebe odreĊene ciljne grupe. U okviru planiranja, neophodna je podjela odgovornosti, gdje se zna ko koju duţnost ima i to moţe posluţiti u procesu evaluacije, praćenja i vrednovanja, kao dio izvještavanja o projektu. „Projekti obiĉno moraju biti u skladu sa kriterijumima i prioritetima, i formalno i sadrţajno mudri.“104 Dva vaţna kriterijuma koja treba uzeti u obzir su nezavisnost svakog projekta, kao i jednakost svih projekata u ispunjavanju pojedinih zadataka. Ta jednakost ogleda se i u racionalnom trošenju finansija u okviru projekta tj. sprovoĊenju finansijske kontrole, kao i u konzistentnosti projekta, odnosno usklaĊenosti svakog projektnog zadatka sa ciljevima projekta, ĉime se problemi i devijacije tokom rada otklanjaju. „Kvalitet kao rezultat upravljanja projektom je potencijalno poboljšanje putem proširenja mogućnosti da se optimizuje identifikacija vještina, resursa i postupaka za dati skup ciljeva“105. Putem monitoringa i evaluacije najbolje se mjeri kvalitet projekta (vaţnost, izvoĊenje i odrţivost) tj. njegova stopa kvalitativnog i kvantitativnog napretka u odnosu na ciljeve. Kvalitet vidim i u znaĉaju projekata za mlade, odrasle, jer pruţa podjednaku korist svima i priliku za uĉenje, jer radom na projektima osoba stiĉe, razvija i vjeţba mnogobrojne vještine. Prije svega, uĉi se da putem aktivnosti neformalnog obrazovanja ostvaruje autonomiju i bude odgovorna individua. Iskustveno uĉenje na kojem se zasniva ovaj vid obrazovanja je od neprocjenjive vrijednosti, a tome doprinosi i rad na projektima, kao jedna od metoda neformalnog obrazovanja. To je metoda koja podrazumijeva timski rad, razvoj socijalnih vještina i vještina komunikacije, metoda koja raĊa motivaciju, podiţe samopouzdanje, bori se protiv marginalizacije i sliĉno. Realnost ciljeva projekta, njegova konkurentnost, fleksibilnost u prilagoĊavanju na novonastale promjene i izazove, transparentnost (garancija poštenja i integriteta) i vidljivost (preglednost), kao i kreativnost i inovacije, su vrijednosti koje se ostvaruju kroz faze: definisanje, implementacija i evaluacija projekta. Stoga, „projekat nije san, ali san koji postaje stvarnost moţe biti projekat“106.

104

Council of Europe and European Commission (authors: Abrignani, B., Gomes, R. i Vilder, D.), T-kit Project Management, Strasbourg, 2000, page 15-17. 105 Ibid, page 15-17. 106 Ibid, page 32.

3.2.3. Struktuiran pristup Struktuiran pristup je višestruki pristup, u smislu korišćenja većeg broja metoda rada u neformalnom obrazovanju, kao i kombinovanja istih. Npr., kao što sam već napomenuo, u okviru grupnog rada veoma ĉesto se primjenjuje i individualni rad, što su dvije metode koje se ĉesto prepliću. Neophodnost rada sa individuom tokom trajanja grupnog procesa, odnosno rada sa individuom i/ili grupom tokom trajanja treninga, radionica, tokom izvoĊenja projekata, predstavlja razliĉite stilove i pristupe u sprovoĊenju neformalnog obrazovanja. TakoĊe, pomenuo bih struktuiranost u smislu struktuiranog pristupa uĉenju kroz objedinjavanje formalnog i neformalnog obrazovanja, gdje dolazi do povezivanja brojnih metoda neformalnog obrazovanja sa nešto manjim brojem tradicionalnih metoda formalnog obrazovanja. „Upravo zbog diferencijacije edukativnog sadrţaja, on mora biti fleksibilan kako bi odgovarao svim polaznicima“107, što znaĉi da njegova fleksibilnost potvrĊuje razliĉitost u metodama i pristupima u radu. Samostalan pogled na neformalno obrazovanje kroz struktuiran pristup gradi sliku razliĉitih mogućnosti njegovog sprovoĊenja kombinovanjem njegovih metoda, dok pogled na neformalno i formalno obrazovanje kao struktuiran pristup uĉenju razvija „izmišljenu viziju“108 kombinovanja njihovih meĊusobnih metoda. To podrazumijeva kombinovanje smislenog i mehaniĉkog uĉenja (doslovnog uĉenja i uĉenja napamet), praktiĉnog i verbalnog (uĉenje putem praktiĉnih, spoljašnjih aktivnosti i unutrašnjih, misaonih aktinosti), receptivnog (mehaniĉko usvajanje znanja bez razumijevanja) i uĉenja putem otkrića, konvergentnog (logiĉkog) i divergentnog (stvaralaĉkog) uĉenja, kao i transmisionog (jednostranog, tip predavanja) i interaktivnog (dvostranog) uĉenja. Postoje prednosti jedne strane uĉenja u odnosu na druge, a to je lako uoĉiti iz pomenutih kombinacija, ali struktuiranim pristupom svaka individua se moţe prilagoditi odreĊenoj metodi i pronaći najlakši i po nju/njega najbolji naĉin usvajanja znanja i vještina. 107

http://znanje.infostud.com/saveti/files/savet_194/neformalnoobrazovanje.pdf , 03.04.2011, 21:25 Kaţem „izmišljenu viziju“ jer kod nas još nije u dovoljnoj i potrebnoj mjeri inkorporirano neformalno u formalno obrazovanje, o ĉemu će u narednom poglavlju biti rijeĉi. 108

Treći dio: PRIMJENA NEFORMALNOG OBRAZOVANJA U CRNOJ GORI

1. Razvoj neformalnog obrazovanja u Crnoj Gori

Poznato nam je da su globalizacija i razvoj novih tehnologija uticali na sve sfere ţivota, pa i na sferu obrazovanja. Nedovoljnost formalnog sistema obrazovanja za ostvarivanje uspješnih rezultata na trţištu rada je uslovila pojavu neformalnog sistema obrazovanja, koji su skupa trebali da funkcionišu (kao „cjeloţivotno uĉenje“, zajedno sa informalnim obrazovanjem), a ne da se nadmeću. TakoĊe, pojava „ubrzanog starenja“ tj. sve veći broj stanovništva starije dobi, ne samo kod nas već u cijeloj Evropi, uslovila je razvoj neformalnih obuka za tu ciljnu grupu. Crna Gora je, takoĊe, prihvatila koncept „cjeloţivotnog uĉenja“, zbog ĉega je moralo doći do reforme obrazovanja. Znaĉajna dokumenta koja su u toj oblasti usvojena su Zakon o obrazovanju odraslih (2003), Strategija obrazovanja odraslih (2005-2015) i Plan obrazovanja odraslih (2006-2010). Demografske promjene su dovele do promjene trajanja radnog vijeka, pa se odraslo radno stanovništvo moralo prilagoĊavati promjenama u znanjima i vještinama. Shodno tome, Zakon o obrazovanju odraslih je istakao: „Odrasli se mogu obrazovati i usavršavati, specijalizovati i dopunjavati znanje i vještine prema djelovima programa formalnog obrazovanja i po posebnim programima za sticanje znanja i vještina, a koji se mogu organizovati kod organizatora obrazovanja i kod drugih organizatora obrazovanja izvan formalnog obrazovanja (na radnom mjestu kroz aktivnosti nevladinih i drugih organizacija ili sluţbi i sliĉno).“109 MeĊutim, kad se uzme u obzir širina djelovanja i obim neformalnog obrazovanja, usmjerenost samo na ciljnu grupu odraslih nije dovoljna, zbog ĉega mogu reći da je razvoj sistema neformalnog obrazovanja kod nas na samom poĉetku.

109

Zakon o obrazovanju odraslih, „Sl. List RCG“, br 64/02, str. 43. Preuzeto sa: http://www.prosvjetnirad.co.me/broj7-8_09g/19.htm, 10.04.2011, 10:10

Vremenom, razvoj se prvo ogledao u povećanju broja provajdera (organizacije koje pruţaju usluge)

koji se ukljuĉuju u organizaciju nastave za permanentno

obrazovanje odraslih, a meĊu njima su: Radniĉki Univerziteti, Zavod za zapošljavanje Crne Gore, Organizatori obrazovanja odraslih i Škole koje izvode posebne programe za odrasle. Nakon toga, donijet je Zakon o nacionalnim struĉnim kvalifikacijama, koji je nastavio razvoj ovog vida obrazovanja, na taj naĉin što je pored ciljne grupe - odrasli, ukazao na vaţnost neformalnog uĉenja za sve i predstavio odgovarajuće opsege standarda znanja, vještina i kompetencija i posluţio za uporeĊivanje i razvrstavanje svih vrsta kvalifikacija (ukljuĉujući i neformalno obrazovanje). U njemu se navodi: „neformalno uĉenje je uĉenje za koje kod pojedinaca postoji namjera i kao takvo ima struktuirane ciljeve, vrijeme i podršku, ali ne ĉini dio formalnog sistema vaspitanja i obrazovanja“110. To se ogleda kasnije u nastanku sve većeg broja nevladinih organizacija koje su u Crnoj Gori nastavile neformalno obrazovanje sa svim ciljnim grupama, bilo kao usavršavanje u sklopu sa formalnim, ili kao struĉno usavršavanje na poslu, kao pomoć pri traţenju posla i sliĉno. Do kraja marta 2006. godine registrovano je 3.454 nevladinih organizacija kod nas.111 Kao još jedan dokaz da su pored odraslih i mladi ukljuĉeni u proces neformalnog obrazovanja i kao dokaz razvoja samog neformalnog obrazovanja, otpoĉeo je proces razvoja Nacionalnog plana akcije za mlade (NPAM) u julu 2004. godine, na inicijativu Ministarstva prosvjete i nauke, švedske nevladine organizacije Forum Syd Balkans (ranije PRONI) i ameriĉke organizacije za pomoć i razvoj Catholic Relief Services (CRS)112. Crna Gora rukovoĊena Lisabonskom Konvencijom (11. april 1997) i Bolonjskom Deklaracijom (19. jun 1999) imala je za cilj razvoj akademskih studija i visokog obrazovanja, što znaĉi podrţavala je centralnu ulogu Univerziteta u obrazovanju. Malo kasnije, prema Kopenhagenskoj Deklaraciji (30. novembar 2002), prihvata potrebu

110

Zakon o nacionalnim stručnim kvalifikacijama, "Sluţbeni list CG", br. 80/2008 od 26.12.2008. godine i 14/2009, str. 33. 111 Republika Crna Gora, Nacionalni plan akcije za mlade – ostale institucije/NVO sektor, Podgorica, 2006, str. 28-29. 112 Adriana Resulbegović, Neformalno obrazovanje u Evropi - Korak ka prepoznavanju neformalnog obrazovanja u SCG, Beograd, 2005, str. 41-42.

jaĉanja i popularizacije struĉnog obrazovanja i obuke, kao i izjednaĉavanje svakog vida obrazovanja. MeĊutim, shvata znaĉaj informalnog obrazovanja i prisvaja stav da informalno obrazovanje „poboljšava povezanost opšteg i struĉnog obrazovanja, pruţa okvir za vrednovanje neformalno steĉenih znanja, vještina i kompetencija i doprinosi efikasnom funkcionisanju nacionalnih i sektorskih okvira kvalifikacija“113, prema Mastrihtskim kominikama (14. decembar 2004). Usvajanje pomenutog je, takoĊe, bilo voĊeno jednim drugim dokumentom, kao bazom svega, tj. Lisabonskom Strategijom (2000), zbog potrebe stvaranja jedinstvenog velikog trţišta rada Evropske Unije i zasnovanosti ekonomije na znanju. UsklaĊujući se sa navedenim dokumentima razvoj na ovom polju je dao sljedeće rezultate: 

2005. godine sproveden VET projekat: Izrada Dokumenta o perspektivama (okvir za izradu neformalnog obrazovanja i Zakona o nacionalnim struĉnim kvalifikacijama),



2006. godine oformljena Radna grupa za izradu neformalnog obrazovanja,



2007. godine oformljena Radna grupa za izradu Zakona o nacionalnim struĉnim kvalifikacijama,



2008. godine izrada Strategije uvodjenja neformalnog obrazovanja. Kao dokument od znaĉaja za zemlje EU, po pitanju kvalifikacija, je

EUROPASS114, koji treba da omogući svakom pojedincu kvalitetno predstavljanje svoje ponude tj. steĉenih kompetencija, ali Crna Gora, kao zemlja koja još nema status zemlje

113

Fetahović, Ć., Zašto je potreban EQF i NQF? - Konferencija Cetinje – Crna Gora, Ministarstvo prosvjete i nauke Crne Gore, 08-09. jul 2008. Godine, str. 9. 114

http://www.europass.ie/europass/ 20.12.2011. 14:34.

EUROPASS je nova inicijativa, mreţa, Evropske Unija kojoj je cilj da pomogne ljudima da svoje vještine i kvalifikacije jasno i lako promovišu i razmjenjuju u Europi, ĉime se olakšava mobilnost i uĉenika i radnika. Europass dokumenti su dizajnirani na takav naĉin da se pomognu ljudima da prezentuju svoje vještine i kompetencije na koherentan naĉin. Svrha Mreţe je da se svaki pojedinac promoviše na razliĉitim nivoima i to:  Pomaţe graĊanima da u traţenju posla ili studija uĉinkovito opišu svoje vještine i kvalifikacije  Pomaţe poslodavcima u razumijevanu vještina i kvalifikacija radne snage  Pomaţe ustanovama obrazovanja i osposobljavanja u definiranju i objavi studijskih sadrţaja.

kandidata za pridruţivanje EU, moţe da otpoĉne procedure i ustanovi institucije za implementaciju EUROPASS okvira. Logiĉan je zakljuĉak da ne moţe biti napretka u drţavi u kojoj se neformalno obrazovanje „ne tretira kao vaţna i strateška komponenta na ljestvici ekonomskog i društvenog razvoja”115. Savjet Evropske Unije je 12. maja 2009. godine je donio zakljuĉke o strateškom okviru za evropsku saradnju u oblasti obrazovanja i obuke (ET 2020116) ĉiji se drugi strateški cilj odnosi na „UnapreĊenje kvaliteta i efikasnosti obrazovanja i obuke“117 kroz razliĉite vidove neformlanog obrazovanja unapreĊujući kljuĉne kompetencije. Evropska saradnja u obrazovanju i obuci za period 2020. godine treba da bude uspostavljena u kontekstu strateškog okvira raspona sistema obrazovanja i obuke u cjelini u perspektivi doţivotnog

uĉenja što je jedini cilj neformlanog obrazovanja. Evrospki obrazovni

zvaniĉnici nijesu tu stali u junu 2010. konferencijom „Novi podsticaj evropske saradnje u struĉnom obrazovanju i osposobljavanju za podršku Evropi 2020.“ je objavljeno da se pojaĉavaju aktivnoti struĉnog obrazovanja i obuke (VET118) i da ĉlanice mapiraju svoj potencijal u odnosu na evropske inicijative. Nakon toga se definiše strategija 2011 – 2014. godine, koja je donesena u novembru 2011., koja je konkretizovala u drţavama ĉlanicama prioritete obrazovnih sistema.

115

Herić, E. i Grgić, K., Nacionalni izvještaj o razvoju i stanju učenja i obrazovanja odraslih (ALE): Nacionalni izvještaj Bosne i Hercegovine, Vlada BiH, 2008, str. 7. Dostupno na: http://www.dvv-soe.org/LLLA/UOO_BOH.pdf , 10.04.2011, 12:02 116 http://europa.eu/legislation_summaries/education_training_youth/general_framework/ef0016_en.htm,10. 01.2012./12:45 117 http://europa.eu/legislation_summaries/education_training_youth/general_framework/ef0016_en.htm,10 .01.2012./12:48 118 Drţave članice i Evropska komisija su uspostavile evropski kvalitativni referentni okvir ((EQAVET) u kojem se promoviše i prati kontinuirano poboljšanje nacionalnih sistema stručnog obrazovanja I obuke (VET).

2. Mjesto neformalnog obrazovanja u obrazovnom sistemu Crne Gore

Savremeno doba je okarakterisalo neformalno obrazovanje kao jedno od osnovnih obrazovnih potreba ĉovjeka i kao dopunu formalnom, tradicionalnom obrazovanju. Svaki savremeni ĉovjek treba da odgovori svojim obrazovnim potrebama, pa se zbog toga usmjerava na alternativne grupe uĉenja. Shodno tome, neophodna je reforma kompletnog obrazovnog sistema, odnosno inkorporacija neformalnog u formalno obrazovanje. U Crnoj Gori je neformalno obrazovanje zastupljeno kroz programe Vladinih i nevladinih organizacija, ali nije dovoljno afirmisano i nije dovoljno zastupljeno u formalnom obrazovnom sistemu. Da bi se situacija na tom polju promijenila, donešen je Set preporuka, koji je namijenjen brojnim interesnim grupama koje mogu doprinijeti daljem razvoju neformalnog obrazovanja, koristeći preporuĉene akcije. Prema tome, preporuke namijenjene licima, nevladinim organizacijama i drugim organizacijama koje sprovode neformalno obrazovanje podrazumijevaju teţnje i borbe istih za formalnim priznavanjem profesije neformalnih edukatora. S druge strane, akcenat je na preporuke Ministarstvu prosvjete i sporta i preporuke formalno obrazovnim insitucijama, kako bi se zaposleni u školama konstantno neformalno-struĉno usavršavali. Ministarstvo bi trebalo da radi na sljedećem: „da napravi bazu podataka sa: a) informacijama o edukativnim programima za nastavnike/ce; b) kontaktima svih organizacija koje se bave neformalnim obrazovanjem, kako bi škole imale bolji pregled i lakše donijele odluku o tome koga sve mogu angaţovati za potrebe usavršavanja svog struĉnog kadra“119. Za kvalitetan nastavni kadar neophodno je njihovo struĉno usavršavanje neformalnim putem, u cilju sticanja novih znanja, vještina i kompetencija. To je moguće putem neformalnih programa i projekata, uz pomoć organizacija i praktiĉara/edukatora koji to sprovode, uz pravljenje baze podataka struĉnih kadrova (ko treba da bude ukljuĉen a ko ne, koje vještine i koja znanja treba unapreĊivati i sl.), uz podizanje motivacije

119

Grupa „Hajde da...“, Set preporuka za prepoznavanje neformalnog obrazovanja – Veliko plavo neformalno nebo – pregled dogaĎanja na projektu „Neformalno obrazovanje u Evropi – korak ka prepoznavanju neformalnog obrazovanja u SCG“, Grupa „hajde da...“, Beograd, 2006, str. 19-23.

nastavnika/ca da pohaĊaju seminare, kurseve, konferencije, treninge, neformalnog tipa. TakoĊe, znaĉajne su meĊunarodne obuke, razmjene iskustava i širenje znanja unutar i van granica Crne Gore, kao i sklapanje brojnih partnerstava koja bi planirala i organizovala obuke neformalnog tipa na raznim znanstvenim poljima, a od koristi za profesionalizam nastavnika/ca. S obzirom na pomenuto, moţemo primijetiti da je mjesto neformalnog obrazovanja u obrazovnom sistemu veliko, po pitanju rezultata koji se njime postiţu a koji se odnose na kvalitet liĉnog i društvenog razvoja, a opet je to mjesto malo i neznatno, po pitanju njegovog trenutnog znaĉaja u formalnom obrazovanju. „Sticanje talenta kroz obrazovanje, uĉenje i praksu stvara kapital kod osobe. Ti talenti postaju dio bogatstva osobe, te time i dio bogatstva društva kome ta osoba pripada.”120 Adam Smith nam ovim citatom pribliţava koliki je znaĉaj permanentnog uĉenja i za nastavni kadar i za uĉenike. Za razvoj svestrane liĉnosti nastavnici treba da motivišu uĉenike da uĉestvuju u programima neformalnog obrazovanja, tako što će napraviti info-centre u školama, putem kojih će ih informisati o tome, ili da organizuju seminare, ljetnje kampove, treninge, radionice, omladinske razmjene i usmjere uĉenike da uĉe i neformalnim putem i grade i razvijaju svoju liĉnost. Brojne sekcije u školi, omladinski centri, Ċaĉki klubovi mogu podstaći društveni aktivizam kod mladih. Na ovaj naĉin neformalno obrazovanje bi izašlo u potpunosti iz svoje sjenke i inkorporiralo se u formalno obrazovanje, ĉime se unapreĊuje kvalitet rada u školama. U svemu tome bi pomogle mnoge nevladine organizacije, gdje bi škole dodatno promovisale rad neformalnog sistema a to bi u školama omogućavalo „postizanje ţeljenih i planiranih ishoda formalnog obrazovanja (praktiĉno primenljiva, savremena, struĉna znanja, profesionalizam...) – kao adekavatan odgovor na potrebe trţišta rada i društva“121. MeĊutim, tu se javljala jedna dilema: „kako spojiti potrebu za izvesnim stepenom formalizacije znanja koja se nude i stiĉu kroz neformalno obrazovanje sa neformalnim karakterom samog neformalnog obrazovanja, koji se sastoji u njegovoj participativnosti,

120

http://www.pulsdemokratije.ba/index.php?id=2042&l=bs , 12.04.2011, 13:30 Grupa „Hajde da...“, Set preporuka za prepoznavanje neformalnog obrazovanja – Veliko plavo neformalno nebo – pregled dogaĎanja na projektu „Neformalno obrazovanje u Evropi – korak ka prepoznavanju neformalnog obrazovanja u SCG“, Grupa „hajde da...“, Beograd, 2006, str. 20. 121

dobrovoljnosti, pa i izvesnoj spontanosti?“122. Rješenje pomenute dileme je jednostavno ukoliko se neformalnom obrazovanju odredi mjesto u formalnom, tj. ukoliko se pojedine metode, aktivnosti, programi usklade sa formalnim obrazovanjem i time oni postanu komplementarni. Pitanje je, takoĊe, da li je to moguće bez formalnog vrednovanja i priznanja neformalnog obrazovanja? To znaĉi da diplome i certifikati postoje ali ih treba verifikovati. Ako cjelokupno sagledamo mjesto neformalnog obrazovanja kod nas, primijećujemo da je ono usmjereno na edukaciju odraslih, misleći pri tom i na nastavni kadar obrazovnih institucija, i na edukaciju mladih ali više putem nevladinog sektora. U školama uglavnom vlada tradicionalan tip nastave i još uvreţeno mišljenje da se u školama mogu zadovoljiti sve obrazovne potrebe. Knjiga promjena je potvrdila znaĉaj tri tipa obrazovanja, i to: „formalno obrazovanje i školovanje; neformalno obrazovanje i neformalno kontinuirano dalje obrazovanje“123 i imala za cilj da opiše nastale i potrebne modifikacije na polju obrazovanja. TakoĊe, to predstavlja neophodnost profesionalnog usavršavanja nastavnika/ca, što obuhvata „inicijalno obrazovanje i pripravništvo; usavršavanje uz rad; sistem praćenja i procjene rada nastavnika/ca i sistem profesionalnog napredovanja nastavnika/ca“124. Dok se s jedne strane raĊa aktivno ušeĉće uĉenika, gdje uĉenici postaju kreatori procesa nastave, sa druge strane se nastavnici motivišu za osmišljavanje novih i zanimljivih metoda, što kao vid neformalnog obrazovanja u formalnom (koji se ogleda u struĉnom usavršavanju, samovrednovanju, sticanju znanja, vještina i kompetencija, sa ciljem kontinuiranog podizanja kvaliteta škola) predstavlja neraskidiv lanac ova dva vida obrazovanja.

122

Marković, S., Neformalno obrazovanje – nevidljiva snaga društva; Neformalno obrazovanje-pogled sa evropske planine, Grupa “Hajde da…”, Beograd, 2006, str. 28. 123 Ministarstvo prosvjete i nauke RCG, Knjiga za promjene, Crna Gora, str. 38. 124 Klašnje, S., Profesionalni razvoj nastavnika u evropskim zemljama, u: van Balkam V.D., Mijatović S. (ur.), Stručno usavršavanje: iskustva edukatora za edukatore, Kanadska agencija za meĊunarodni razvoj / CIDA, 2006, str. 19-36.

2.1. Mehanizmi koji podrţavaju primjenu neformalnog obrazovanja u Crnoj Gori 2.1.1. Podrţavajuće zakonske regulative Kako se kod nas neformalno obrazovanje prvo okarakterisalo kao struĉno usavršavanje na poslu i sticanje znanja i vještina odraslih nakon formalnog obrazovanja, donijeta su brojna dokumenta koja se odnose na tu ciljnu grupu:  Zakon o obrazovanju odraslih (2003),  Strategija obrazovanja odraslih (2005-2015),  Plan obrazovanja odraslih (2006-2010),  Nacrt zakona o nacionalnim stručnim kvalifikacijama,  Nacrt nacionalnog okvira kvalifikacija, kao i  Nacionalni izvještaj o razvoju i stanju učenja i obrazovanju odraslih za CONFITEA VI (The Sixth International Conference on Adult Education – VI MeĊunarodna konferencija o obrazovanju odraslih) Daljim djelovanjem na ovom polju, donijeti su mnogi pravilnici i programi, tj. konkretnija dokumenta, poput: Pravilnika o uslovima za osnivanje ustanova u oblasti obrazovanja i vaspitanja, Pravilnika o profilu struĉne spreme predavaĉa, voditelja i drugih struĉnih saradnika koji rade u obrazovanju odraslih, Programa andragoškog osposobljavanja kadra koji radi u obrazovanju odraslih, Programa elementarnog funkcionalnog opismenjavanja i druga. Vaţno je pomenuti i Knjigu za promjene (2001), koja je iznijela stavove o neformalnom obrazovanju odraslih u okviru reforme sistema obrazovanja (zapoĉete 1999), a reforma je imala za cilj razvoj neformalnog obrazovanja u Crnoj Gori i izjednaĉavanje svih znanja u postupku sticanja odgovarajućih kvalifikacija. Upravo je zbog toga Vlada Crne Gore 2008. godine usvojila Zakon o nacionalnim stručnim kvalifikacijama. Cilj tome je bio stvaranje uslova za izjednaĉavanje svih kvalifikacija bez obzira na naĉin sticanja, kao i regulisanje naĉina, postupka i

nadleţnosti institucija za sticanje nacionalnih struĉnih kvalifikacija u Crnoj Gori, ali i brţe sticanje kvalifikacija rastom znaĉaja informalno i neformalno steĉenih znanja. Sva pomenuta dokumenta, koja karakterišu znaĉaj i ulogu neformalnog obrazovanja za odrasle, imaju svoje polazište u Strategiji obrazovanja odraslih, pa su im stoga glavni proriteti da povećaju nivo znanja i vještina i zaposlenih i nezaposlenih odraslih, u cilju brţeg privrednog rasta i u cilju brţeg zapošljavanja, zatim da povećaju socijalnu ukljuĉenost i podrţe tim putem demokratske vrijednosti. U ciljnu grupu odraslih podrazumijevaju se mnoge podkategorije: nepismeni, zaposleni i nezaposleni, tehnoekonomski viškovi, lica sa posebnim potrebama, Romi, seosko stanovništvo i ostalo odraslo graĊanstvo. Oĉekivani efekti realizacije Strategije su bili: „uspostavljen sistem obrazovanja odraslih, stvorena mogućnost za ukljuĉivanje odraslih u obrazovanje i osposobljavanje po njihovom sopstvenom izboru, ojaĉan partnerski pristup, uspostavljena mreţa provajdera, poboljšana obrazovna ponuda, jake i razvijene insitucije za istraţivanje i praćenje, smanjen broj nepismenih...unaprijeĊen opštekulturni nivo stanovništva, unaprijeĊen kvalitet ţivljenja starih neaktivnih lica...“125. Znaĉajna su sva postignuća za kategoriju odraslih, jer im je otvoren put za sticanje obrazovanja programima osnovnog i srednjeg obrazovanja, tj. po programima formalnog obrazovanja (za lica koja nijesu pohaĊala školu), ali i put kojim se odrasli mogu „obrazovati i usavršavati, specijalizovati i dopunjavati znanje, vještine i kompetencije prema djelovima programa formalnog obrazovanja (modulima) i po posebnim programima za sticanje znanja, vještina i kompetencija, a koji se mogu organizovati kod...organizatora obrazovanja izvan formalnog obrazovanja (na radnom mjestu, kroz aktivnosti nevladinih i drugih organizacija ili sluţbi i sl.) - neformalno obrazovanje“126. Usmjerenost na samo jednu kategoriju stanovništva - odrasle, nije bila dovoljna, jer neformalno obrazovanje ima uticaj na djecu i na mlade, taĉnije od znaĉaja je za razvoj 125

Jelić, G., Razvoj Strategije obrazovanja odraslih u Crnoj Gori, str. 17-19, Preuzeto sa: http://webcache.googleusercontent.com/search?hl=en&q=cache:hLxj7iVvB0J:http://www.erisee.org/node/ downloads/tirana_08_presentations/17.Gordana%20Jelic%20National%20Strategy%20of%20Adult%20Le arning%20(in%20Montegrin%20Language).pdf+Zakon+o+obrazovanju+odraslih+crne+gore&ct=clnk, 13.04.2011, 12:20 126 Zakon o obrazovanju odraslih, Crna Gora, Zakon objavljen u “Sluţbeni list RCG”, br. 64/2002 I 49/2007, str. 43.

djece od samom roĊenja i od prvih školskih koraka. Paţnja nije posvećena karakterisanju istog za djecu koja još nijesu pošla u školu, ali je vremenom paţnja usmjerena na znaĉaj neformalnog obrazovanja za mlade ljude i uĉenike. Na polju obrazovanja mladih donijet je Nacionalni plan akcije za mlade (NPAM, 2006), koji je instistirao na podrţavanju i razvijanju programa neformalnog obrazovanja, kreiranjem i razvijanjem programa obuke, obezbjeĊivanjem uslova za realizaciju tih programa i oĉuvanjem kvaliteta neformalnog obrazovanja. NPAM isticao je „poziv provajderima znanja da kreiraju razliĉite programe struĉnog usavršavanja za mlade, posebno za one koji nisu uspješni u sistemu formalnog obrazovanja; akreditovanje najuspješnijih/ najrelevantnijih programa, uz finansijske subvencije; izrada Strategije o neformalnom obrazovanju; sakupljanje podataka (baza podataka) o trenerima i treninzima iz raznih oblasti neformalnog obrazovanja; donošenje zakonske regulative o sertifikatima“127. Za posebne kategorije stanovništva, u zakonima koji se odnose na odreĊene ciljne grupe, pominje se znaĉaj neformalnog obrazovanja, kao npr. u Strategiji inkluzivnog obrazovanja (2008), gdje se naglašava znaĉaj nevladinih organizacija u primjeni neformalnog obrazovanja za djecu sa posebnim potrebama. Globalno i u cjelini gledano, prema Strategiji razvoja stručnog obrazovanja (2010-2014), neophodna je „izrada modularizovanih i kreditno vrednovanih obrazovnih programa, koji će uĉenicima koji su rano napustili obrazovanje, djeci sa smetnjama u razvoju i odraslim omogućiti sticanje nacionalne

struĉne

kvalifikacije,

kao

nivoa

obrazovanja

postupno“128,

što

podrazumijeva razvijanje movih metoda i oblika rada neformalnog obrazovanja. U korelaciji sa ovom Strategijom su brojna dokumenta kad je u pitanju stav o neformalnom obrazovanju, a postoje i mnoga druga meĊunarodna dokumenta i zakoni koji ga definišu i karakterišu na razliĉite naĉine.

127

Republika Crna Gora, Nacionalni plan akcije za mlade, Podgorica, 2006, str. 61. Ministarstvo prosvjete i nauke, Strategija razvoja stručnog obrazovanja u Crnoj Gori (2010-2014), Podgorica, 2009, str. 17-18. 128

Pregled zakonskih dokumenata: EVROPSKI NIVO: 1997 - “Evropa znanja” – Lisabonskom Konvencijom (11. april ) Lisabonskom Strategijom (2000- 2010), 1999 - Bolonjska Deklaracija (19. jun 1999) 2002 - Kopenhagenska Deklaracija (30. novembar 2002), prihvata potrebu jaĉanja i popularizacije struĉnog obrazovanja i obuke, kao i izjednaĉavanje svakog vida obrazovanja. 2002 - Zelena knjiga nastavnika u Evropi 2004 - Mastrihtskim kominikama (14. decembar 2004) 2005 - Evropski kvalifikacioni okvir - VET projekat: Izrada Dokumenta o perspektivama (okvir za izradu neformalnog obrazovanja i Zakona o nacionalnim struĉnim kvalifikacijama), 2006. godine oformljena Radna grupa za izradu neformalnog obrazovanja, 2007. godine oformljena Radna grupa za izradu Zakona o nacionalnim stručnim kvalifikacijama, 2008. godine izrada Strategije uvodjenja neformalnog obrazovanja. 2009. Strateški okvir za evropsku saradnju u oblasti obrazovanja i obuke Maj 2010 - Povelja o obrazovanju za demokratsko graĎanstvo i ljudska prava Saveta Evrope, Evropa 2020. usvojena od strane Komiteta ministara 11. maja 2010. Jun 2010. – Novi podsticaj za evropske saradnje u stručnom obrazovanju i osposobljavanju za podršku Evrope 2020. Februar 2011, Uloga obrazovanja u implementaciji strategije Evropa 2020 – naglasak na neformalnom obrazovanju NACIONALNI NIVO: 2001 – Knjiga promjena 2002 – Zakon o opštem obrazovanju i vaspitanju, Reforma obrazovanja 2003 - Zakon o obrazovanju odraslih, 2005 - Strategija obrazovanja odraslih (2005-2015), 2006 - Plan obrazovanja odraslih (2006-2010), Nacrt zakona o nacionalnim struĉnim kvalifikacijama, Nacrt nacionalnog okvira kvalifikacija, Nacionalni izvještaj o razvoju i stanju uĉenja i obrazovanju odraslih– VI MeĊunarodna konferencija o obrazovanju odraslih) Zakon o nacionalnim struĉnim kvalifikacijama. 2008 - Strategiji inkluzivnog obrazovanja (2008) 2010 - Strategiji razvoja struĉnog obrazovanja (2010-2014)

2.1.2. Podrţavajuće institucije i organizacije Pored podrţavajućih zakonskih mehanizama, postoje brojne podrţavajuće institucije i organizacije koje se bave i koje afirmišu neformalno obrazovanje mladih i odraslih. Smatram da nedostaju institucije koje će paţnju usmjeriti na opisivanje znaĉaja i prilagoĊavanja neformalnog obrazovanja od poĉetnih školskih koraka. To bi podrazumijevalo podrţavanje inkorporacije ovog vida u formalno obrazovanje, putem primjene raznih modela i metoda rada, sa ciljem sticanja raznovrsnih obrazovnih kvaliteta kod djece. Što se tiĉe neformalnog obrazovanja mladih, Kancelarija za mlade je osnovana od strane Uprave za mlade i sport i zaduţena je za sprovoĊenje NPAM-e. Da bi implementacija ovog dokumenta bila uspješnija oformljen je Savjet za mlade, koji uspostavlja saradnju sa nevladinim sektorom i meĊunarodnim organizacijama, a u cilju „unapreĊenja statusa mladih u Crnoj Gori...uĉestvuje u radu meĊunarodnih tijela i realizaciji razliĉitih programa na meĊunarodnom i regionalnom nivou“129. Sama saradnja sa nevladinim sektorom govori o njihovoj afirmaciji neformalnog obrazovanja za mlade, a institucija ili organ koji uspostavlja saradnju izmeĊu organizacija mladih u Crnoj Gori i koja zagovara interese i potrebe mladih je Crnogorski omladinski forum (COF).

Institucije i organizacije koje kako prepoznaju, tako i razvijaju neformalno obrazovanje su: Lokalne Nevladine Organizacije u oblasti neformalnog obrazovanja; Ministarstvo rada, zapošljavanja i socijalne politike; Ministarstvo Prosvjete i nauke (npr. Centri za stručno obrazovanje, odjeljenje za obrazovanje odraslih itd.); Škole (nastavnici, psiholozi, pedagozi); Institucije za obrazovanje odraslih; Zavod za zapošljavanje; Studenti; Mediji. Ministarstvo prosvjete i nauke je ukupno licenciralo 32 organizatora obrazovanja odraslih, od ĉega je 8 organizatora obrazovanja odraslih licencirano u 2009. godini.130 129

http://www.infomladi.me/index.php?IDSP=65&jezik=lat , 13.04.2011, 12:32 Vlada Republike Crne Gore, Strategija za smanjenje siromaštva i socijalne isključenosti (SSSSI, 20042006.), Podgorica, 2003, str. 67. Preuzeto sa: 130

Nevladine organizacije (NVO) na polju neformalnog obrazovanja ostavljaju veliki peĉat. MeĊu njima, one koje već godinama postoje kod nas su Centar za graĎansko obrazovanje, Centar za razvoj nevladinih organizacija i Evropski pokret u Crnoj Gori, UNICEF, Forum SYD (PRONI), Save the children. Programi neformalnog obrazovanja odraslih koje realizuju NVO u Crnoj Gori obuhvataju ĉitav niz oblasti i to: „oblast graĊanske demokratije, ljudskih i manjinskih prava, evropskih integracija, zaštite ţivotne sredine, rodne ravnopravnosti... upravljanje projektom, priprema predloga projekta, organizacijski menadţment, uspješno upravljanje finansijskim sredstvima, strateško planiranje, PR i poslovna komunikacija“131 i mnoge druge oblasti, dok su programi neformalnog obrazovanja za djecu i mlade veoma ĉesto vezani za djeĉja/ljudska prava, za nenasilno rješavanje konflikata, za ostvarivanje dobre komunikacije, kao i brojni drugi. PRONI Centar (nekad Forum Syd, a sada Forum MNE – mladi i neformalna edukacija) nastoji, od samih svojih poĉetaka, da podstakne saradnju i razumijevanje meĊu ljudima. On ţeli osposobiti ljude u preuzimanju odgovornosti za sebe i razvitak društva ĉiji su dio, društva u kojem su njihove potrebe prepoznate. Cilj ove organizacije je pomoć mladima u poboljšanju kvaliteta ţivljenja, pronalaţenju mogućnosti i osvješćivanju o postojanju izbora u ţivotu. Smatraju da je to moguće samo ako društvo, a posebno mladi ljudi, aktivno uĉestvuju u procesima donošenja odluka koje ih se tiĉu, preuzimajući odgovornost u procesu postizanja društvenih promjena. Glavni motiv njihovog djelovanja je „poduprijeti liĉni razvoj mladog ĉovjeka osnaţujući njegove individualne potencijale u prevladavanju poteškoća. Liĉni razvoj vidimo kao temeljni alat mladog ĉovjeka da se samouvjereno suoĉi s izazovima prouzrokovanim teškom situacijom i uslovima, te da preuzme odgovornost za svoj ţivot i razvoj društva ĉiji je dio“132.

http://www.minradiss.gov.me/ResourceManager/FileDownload.aspx?rid=57825&rType=2&file=informaci ja%20o%20sprovodjenju%20SSSSI.doc. , 13.04.2011, 12:40 131 MeĊunarodna konferencija o obrazovanju odraslih CONFINTEA VI: Nacionalni izveštaj o razvoju i stanju učenja i obrazovanja odraslih (ALE), str. 10. Preuzeto sa: http://www.dvv-soe.org/LLLA/UOO_MTG.pdf , 13.04.2011, 13:00 132 http://www.proni.hr/index.php/o-nama/ , 13.04.2011, 13:32

Sa druge strane, znaĉaj UNICEF-a je višestruk, kao i znaĉaj organizacije Save the children, pa je zbog njihovog sloţenog i obimnog djelovanja vaţno pomenuti, kao najbitnije, da osnov njihovog rada leţi u primjeni neformalnog obrazovanja za zaštitu djeĉijih prava. Obje organizacije su svoj rad usmjerile na djecu, a mladi i odrasli ljudi koji se zapošljavaju ili volonterski djeluju u okviru njih, praktiĉno djeluju u radu sa djecom, grupom djece, na razliĉitim temama i od razliĉite suštinske vaţnosti za djecu (u okviru inkluzivnog obrazovanja, u korist obrazovanja djece uopšte, smanjenja nasilja meĊu djecom, prema djeci i u porodici...). Prednost u ovom radu, a u smislu afirmisanja neformalnog obrazovanja, je ogromna, jer su u taj proces ukljuĉeni svi – djeca, mladi, odrasli, i svi prolaze kroz razne faze neformalne edukacije, što je od znaĉaja i za liĉni i za društveni razvoj. Koncept doţivotnog uĉenja i obrazovanja, bazirajući se na ciljnoj grupi – odrasli, promoviše Centar za stručno obrazovanje, osnovan 2003. godine. Pored njega, kao najveće struĉno tijelo nadleţno za oblast obrazovanja odraslih je Savjet za obrazovanje odraslih. Jedan od glavnih zadataka mu je da utvrĊuje obrazovne programe za obrazovanje odraslih; programe prekvalifikacija, dokvalifikacija, usavršavanja i specijalizacije odraslih nezaposlenih i zaposlenih ljudi, prilagoĊene obrazovne programe za obrazovanje odraslih i sliĉno. „Zavod za školstvo utvrĊuje i obezbjeĊuje kvalitet obrazovno-vaspitnog rada u ustanovama i obavlja razvojne, savjetodavne, istraţivaĉke i struĉne poslove iz oblasti: predškolskog vaspitanja i obrazovanja, osnovnog obrazovanja i vaspitanja, srednjeg opšteg obrazovanja, opšteg obrazovanja u struĉnom obrazovanju, obrazovanja i vaspitanja djece sa posebnim potrebama i vaspitanja u domovima uĉenika“133, koristeći i usmjeravajući ih na prednosti i kvalitete neformalnog obrazovanja kada je to potrebno. Pored njega, tu je i Zavod za zapošljavanje, koji neformalno obrazovanje afirmiše

kroz

programe prekvalifikacije, dokvalifikacije, struĉnog

osposobljavanja i raznih obuka za deficitarna zanimanja, namijenjene nezaposlenim licima, a najĉešće i tehno-ekonomskim viškovima. 133

MeĊunarodna konferencija o obrazovanju odraslih CONFINTEA VI: Nacionalni izveštaj o razvoju i stanju učenja i obrazovanja odraslih (ALE), str. 14. Preuzeto sa: http://www.dvv-soe.org/LLLA/UOO_MTG.pdf , 13.04.2011, 13:48

Dok je Ispitni centar tek osnovana institucija koja će u narednom periodu imati znaĉajnu ulogu u obrazovanju odraslih, Centri za obuku su formirani u tri grada Crne Gore, i to: u Herceg Novom (za turizam i ugostiteljstvo), Beranama (za drvopreradu) i Podgorici (za graĊevinarstvo), kao regionalni centri za obuku. Centri za obuku za cilj imaju omogućavanje postizanja znanja, vještina i kompetencija potrebnih za obavljanje struĉnih poslova i omogućavanje kvalitetne i ekonomiĉne praktiĉne obuke i nastave, posebno na podruĉju sloţenih i skupih tehnologija. Sticanje znanja putem efikasnog praktiĉnog obrazovanja i obuke mladih bez zanimanja, zaposlenih i nezaposlenih, je od velikog znaĉaja, jer praksa bez teorije teško ide a do posla se mnogo brţe dolazi kad se profesija poznaje praktiĉno a ne samo teorijski. Sam postupak rada ovih Centara trebao bi da afirmiše poslodavce da sprovode neformalne programe obuke i za mlade i za odrasle, u cilju brţeg dolaska do zaposlenja nakon završenog formalnog obrazovanja, u cilju brţeg pronalaska posla nakon prestanka rada kod odreĊenog poslodavca, kao i u cilju brţeg zapošljavanja nakon završenog pripravniĉkog staţa. Znaĉajan centar, pored pomenutih, je i Centar za profesionalno informisanje i savjetovanje (CIPS), ĉija se misija i glavni cilj odnose na stvaranje kvalitenog servisa za pruţanje savjetodavnih usluga u oblasti profesionalne orjentacije i unapreĊenje podrške profesionalnom usmjeravanju i savjetovanju u Crnoj Gori. TakoĊe, putem obuka kao oblika neformalnog obrazovanja, organizovanog u obliku radionica, treninga, predavanja, prezentacija, seminara..., znaĉajne institucije koje primjenjuju pomenuto su: Uprava za kadrove, Direkcija za mala i srednja preduzeća, Privredna komora, Unija poslodavaca i mnoge druge. I pored brojnih institucija i organizacija koje na razliĉite naĉine prepoznaju i afirmišu neformalno obrazovanje, prepoznata je potreba donošenja Seta preporuka za podsticanje interesnih grupa da na ovom polju dugoroĉnije i dalje djeluju, za sticanje boljih socijalnih partnerstava izmeĊu interesnih grupa koje djeluju u istom cilju – cilju afirmacije neformalnog obrazovanja i za informisanje šire javnosti. Smatram da je nedostatak u nepostojanju većeg angaţovanja u cilju ukljuĉivanja nastavnog kadra u obuke neformalnog obrazovanja, kao i veće primjene tog vida obrazovanja u samim

školama, u nastavi sa uĉenicima/cama. Na tome treba više raditi i angaţovati pojedine institucije i organizacije, kako bi se neformalno inkorporiralo u formalno obrazovanje i njihove metode i oblici harmonizovano primjenjivali, jer dosadašnje aktivnosti nijesu dale doprinos na tom polju.

2.1.2.1. UNICEF Kao Djeĉji fond Ujedinjenih nacija, osnovan od strane Generalne Skupštine Ujedinjenih nacija, 1946. godine sa sjedištem u Srbiji i Crnoj Gori, UNICEF svojim sloţenim i obimnim djelovanjem teţi primjeni neformalnog obrazovanja u cilju zaštite djeĉijih prava. Njegov znaĉaj je višestruk, a sami naziv istiĉe njegovu viziju – borbu za prava djece i borbu za svu djecu ovog svijeta. Prema autorki Ĉekerevac, njegova vizija podrazumijeva: „poboljšanje deĉijeg blagostanja, posebno u manje razvijenim zemljama, kao i zemljama koje se nalaze u razliĉitim kriznim situacijama…, trajno pruţanje pomoći ustanovama koje se staraju o majci i detetu, zatim na suzbijanje bolesti koje pre svega pogaĊaju decu, na doprinos blagostanju deci organizovanjem pomoći u hrani, obrazovanju i profesionalnom usavršavanju…, prevencija i tretman odreĊenih bolesti i raspodela viškova hrane…, pomoć u razvoju zdravstvenih usluga, obuĉavanju zdravstvenog osoblja…, izgradnji obrazovnih objekata, obuĉavanju uĉitelja i širenju drugih usluga blagostanja“134. Neformalnim putem UNICEF djeluje na raznim poljima, poput obrazovanja, zdravstva, socijalne politike i zaštite i sliĉno. Usmjeravajući svoj rad na djecu, ali i na mlade i odrasle ljude koji se zapošljavaju ili volonterski djeluju u okviru njega, praktiĉno ostvaruje zamišljene ciljeve i korake u radu sa djecom, grupom djece, na razliĉitim temama i od razliĉite suštinske vaţnosti za djecu (u okviru inkluzivnog obrazovanja, u korist obrazovanja djece uopšte, smanjenja nasilja meĊu djecom, prema djeci i u porodici...). Prednost neformalnog obrazovanja i ujedno smisao njegovog afirmisanja je

134

Ĉekerevac, A., MeĎunarodna socijalna politika, Beograd, 2005, str. 139-141.

ogromna, jer su u taj proces ukljuĉeni svi – djeca, mladi, odrasli, i svi prolaze kroz razne faze neformalne edukacije, što je od znaĉaja i za liĉni i za društveni razvoj. TakoĊe, saradnja koju UNICEF, kao meĊunarodna organizacija ostvaruje sa brojnim institucijama i organizacijama omogućava lakše djelovanje, jer se neformalna edukacija razgranava upravo na takav naĉin. Uĉestala komunikacija, ukljuĉivanje što većeg broja ljudi, promocija neformalnog djelovanja sa razliĉitih aspekata i na razliĉitim poljima, samo su djelovi jednog ogromnog toĉka, koji sa svakim novim okretom i svakim novim „dopunama“, u pogledu ĉlanova, metoda rada, neformalnih obuka..., prepoznaje postojeće probleme koji pogaĊaju društvo i preduzima korake za njihovo rješavanje, što je upravo djelovanje, vizija i misija UNICEF-a. UNICEF podrţava sve lokalne zajednice ĉiji su ciljevi zajedniĉki rad za djecu, podrţavanje djece, gradnja socijalnog sistema koji vodi i koji će voditi brigu o njima, poštovanje djece u smislu njihovog ukljuĉivanja u donošenju odluka koje se odnose na njih. Djelovanje u 155 zemalja, gdje pruţa pomoć djeci, kako u preţivljavanju u cilju same egzistencije, tako i pomoć u izgradnji vlastitih potencijala od ranog djetinjstva do adolescencije, zasnovano je na Konvenciji Ujedinjenih naroda o pravima djeteta. Samo djelić od mnoštva njegovih ciljeva, podrazumijevaju: 

„Motivisati, obrazovati i podrţati mlade da aktivno uĉestvuju u društvu;



UnapreĊivati kvalitet i ravnomjernu rasprostranjenost programa koji doprinose aktivnijem uĉešću mladih u društvu;



Razvijati i unapreĊivati standarde kvaliteta omladinskog rada i mehanizme za njegovo praćenje i unapreĊivanje;



Uspostaviti mehanizme za podsticanje, organizovanje i vrednovanje volonterskog rada mladih;



Formirati programe podrške za ostvarivanje moblinosti mladih;



Razvijati graĊansko društvo pruţanjem podrške volonterizmu i aktivizmu mladih;



Povećati uĉešće mladih ţena na najvišim mjestima odluĉivanja“135.

Brojni su programi i projekti koje je UNICEF sproveo, koje sprovodi i ĉije sprovoĊenje planira, a najznaĉajnija karika je upravo ta što sve sprovodi putem moćnog oruţja – neformalnog obrazovanja.

2.1.2.2. Forum Syd Forum Syd (u prevodu: Forum „jug“) je švedska organizacija za napredak demokratskog društva sa jednakim pravima za sve. Ona ĉini 200 Švedskih organizacija ĉlanicama i hiljade partnerskih organizacija i mreţa na svijetu. MeĊu njima je SIDA136 (Swedish International Developmental Agency - Švedska meĊunarodna razvojna agencija) koja je podrţavala programe neformlanog obrazovanja u Crnoj Gori. Osnovan 1995, Forum Syd se bori za zajedniĉko razvijanje demokratije i smanjenja globalnog siromaštva. Moto organizacije je „fer i odrţivi globalni razvoj na temeljima jednakih vrijednosti svih ljudi, pravo na viziju razumnih ţivotnih okolnosti, i odrţivo korištenje svjetskih prirodnih resursa“137. Organizacija radi na pomoći u jaĉanju uloge civilnog društva u Švedskoj i ostatku svijeta u naporima za doprinos globalnoj pravdi i odrţivom razvoju. Forum Syd ima odjeljenja u juţnoj i istoĉnoj Africi, jugoistoĉnoj Aziji, Latinskoj Americi i na Balkanu, kao i zastupanje u Ukrajini i Bjelorusiji. Dajući podršku i olakšavanje saradnje izmeĊu partnera Forum-a Syd i djelovanja u Evropi i Švedskoj. Forum Syd je radio u Srednjoj i Istoĉnoj Europi od sredine 90-tih i trenutno radi na tri dugoroĉna programa u regiji: 135

http://www.zamislizivot.org/omladinska-politika/kancelarije-za-mlade/289-podsticanje-aktivnogucescamladih-u-drustvu.html, 21.11.2011, 13:48 136

http://www.sida.se/ 30.01.2011, 21:46 SIDA radi po direktivama švedskog parlamenta i Vlade da se smanji siromaštvo u svijetu. Opšti cilj švedske razvojne agencije je da se doprinose da siromašni ljudi poboljšaju svoje ţivotne uslove. Podrţavala je programe u post-konfliktnim podruĉjima na Zapadnom Balkanu kroz obrazovanje mladih ljudi za omladinski rad i neformalno obrazovanje. Sjedište SIDE je u Valhallavagen u Stokholmu. 137

http://www.europe.forumsyd.org/content/meny/S016BAEA7-016C72DE, 12. 03. 2011, 22:32

*Balkan program sa naglaskom na mlade i rješavanja sukoba na Zapadnom Balkanu, *za mlade i obrazovnim Programima na Kosovu kroz omladinski rad i neformlano obrazovanje i *Zagovaranje Program u Bjelorusiji koji donosi NVO zajedno kako bi se zalagali za narode pravo na uĉešće u procesima donošenja odluka. Nekadašnji PRONI Centar, taĉnije Institut za socijalnu edukaciju mladih, zatim Forum Syd i na kraju Forum MNE (mladi i neformalna edukacija), aktivno djeluje, prvobitno kao meĊunarodna organizacija, a potom kao lokalna organizacija tj. dio mreţe Forum Syd-a, 8 godina na teritoriji Crne Gore. Osnovni cilj joj je, od samih svojih poĉetaka, da podstakne saradnju i razumijevanje meĊu ljudima, kao i saradnja sa meĊunarodnom organizacijom Forum Syd u cilju ostvarivanja planiranih lokalnih strategija za razvoj zajednice kroz neformalno obrazovanje i omladinski rad. Forum MNE ţeli osposobiti ljude u preuzimanju odgovornosti za sebe i razvitak društva ĉiji su dio, društva u kojem su njihove potrebe prepoznate. Cilj ove organizacije je pomoć mladima u poboljšanju kvaliteta ţivljenja, pronalaţenju mogućnosti i osvješćivanju o postojanju izbora u ţivotu. Smatraju da je to moguće samo ako društvo, a posebno mladi ljudi, aktivno uĉestvuju u procesima donošenja odluka koje ih se tiĉu i preuzimajući odgovornost u procesu postizanja društvenih promjena. Glavni motiv njihovog djelovanja je „poduprijeti liĉni razvoj mladog ĉovjeka osnaţujući njegove individualne potencijale u prevladavanju poteškoća. Liĉni razvoj vidimo kao temeljni alat mladog ĉovjeka da se samouvjereno suoĉi s izazovima prouzrokovanim teškom situacijom i uslovima, te da preuzme odgovornost za svoj ţivot i razvoj društva ĉiji je dio“138. Znaĉajno je znati da sama „organizacija ima razvijene polise o upravljanju ljudskim kadrovima, zaštiti djece, osiguranju kvaliteta omladinskog rada u zajednici, razvoju mreţe volontera, organizovanju obrazovnih razmjena mladih i volontera i organizovanju omladinskih kampova. Forum MNE ima jasne finansijske procedure i razvoj programa zasniva na participativno 138

razvijenim dugoroĉnim strateškim

http://www.proni.hr/index.php/o-nama/ , 13.04.2011, 13:32

planovima”139. Sa glavnom kancelarijom u Podgorici, Omladinskim klubom u Kotoru i efikasnom saradnjom sa brojnim opštinama, ova nevladina organizacija putem afirmisanja omladinskog rada afirmiše neformalno obrazovanje. Kao što UNICEF prepoznaje postojeće probleme djece širom svijeta, tako i Forum prepoznaje potrebe i probleme mladih i pomaţe u zadovoljavanju i prevazilaţenju istih. Koristeći se metodama neformalnog obrazovanja i bazirajući se na iskustvenom uĉenju ova organizacija prodire u mnoge sfere društva i ţivota, te je stoga razvoj mladih ljudi u aktivne i odgovorne ĉlanove društva njena osnovna misija. Putem interaktivnih radionica, ljetnjih kampova, izleta, organizovanih dogaĊaja, seminara, treninga, omladinskih razmjena, rada sa pojedincem, grupnog rada i brojnih drugih slobodnih i društvenih programa, neformalnim metodama i oblicima rada pomaţe mladim ljudima u Crnoj Gori da samostalno utiĉu na svoj liĉni razvoj, da svjesno koriste sebe u okviru djelovanja, da razviju meĊusobno povjerenje, toleranciju, razmotre svoje predrasude, svoja liĉna ograniĉenja...zbog ĉega je akcija Save the children-a humanitarizam „kao sredstvo politike pomirenja iznad neĉovjeĉnosti „visoke politike“ koja se koristi“140.

2.1.2.3. Save the Children Nevladina organizacija Save the children, ĉije je centralno sjedište u Norveškoj, karakteristiĉna je po mreţi svojih kancelarija širom svijeta. Upravo zbog toga moţemo reći da je ona vodeća svjetska nezavisna organizacija za djecu. Kao i UNICEF, ima istu viziju, da kreira svijet po mjeri djece, tako da svako dijete ostvari puno pravo na zaštitu, opstanak, razvoj i uĉešće. Da bi se ta vizija ostvarila smatraju da je neophodan veliki korak u cilju osvješćivanja i uĉenja cjelokupnog društva o naĉinu na koji treba da

139

http://www.forum-mne.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=63, 15.12.2011. 11:46 140 Mahood, L. and Satzewich, V., „The Save the Children Fund and the Russian Famine of 1921-23: Claims and Counter-Claims about Feeding „Bolshevik” Children”, in: Journal of Historical Sociology 22. 1 (2009), 55-83; Rodney Breen, „Saving Enemy Children: Save the Children's Russian Relief Operation, 1921-1923”, in: Disasters 18, 3 (1994), page 221-38.

posmatraju djecu i ophode se prema njima. Na taj naĉin postigle bi se trajne a ne kratkotrajne promjene. Neformalnim putem, uz efikasno korišćenje svojih resursa, zalaţu se za društvene vrijednosti, poput: odgovornosti, ambicioznosti, kreativnosti, saradnje, integriteta, jer znaju da bez poštovanja ovih vrijednosti ne mogu ostvariti zacrtne ciljeve i mjerljive zadatke. Kroz saradnju neformalnog tipa, uz primjenu odgovorajućih oblika i metoda neformalnog obrazovanja, zalaţu se za prava djece na svim nivoima društva. U okviru toga, zastupaju, odnosno zahtijevaju od društva sljedeće, da: 

„se poštuje i vrednuje svako dijete;



se sluša mišljenje djece i podrţava njihov uticaj;



sva djeca imaju nadu i mogućnost da ţive u slobodi i sigurnosti“141.

TakoĊe, kao i prethodno pomenute organizacije, praktiĉnim radom pokušavaju uticati na ţivot djece na lokalnom, drţavnom i na regionalnom nivou. Iako primarno imaju za cilj djelovanje na poljima: sprovoĊenje i praćenje djeĉijih prava, prava djece na zaštitu od nasilja i seksualnog iskorišćavanja, obrazovanje, prava djece pod uticajem oruţanih sukoba i alternative institucionalnom zbrinjavanju djece, sekundaran cilj je partnersko povezivanje sa brojnim lokalnim, vladinim, nevladinim organizacijama i raznim organizovanim mreţama, u cilju uspješnog ostvarivanja rezultata. Trenutno, na teritoriji Crne Gore, kao odavno poznata organizacija, ostvaruje saradnju sa politiĉkim partijama i zahtijeva veće zalaganje za reformu socijalne politike i sistema djeĉje zaštite u budućem periodu. Smatra da je neophodno da doĊe do „smanjenja broja djece u okviru institucionalne zaštite i razvijanja mehanizama zaštite djece ţrtava zlostavljanja; da se u budţetu Crne Gore, resornih ministarstava, odrede znaĉajnija sredstva namijenjena zaštiti i voĊenju brige o djeci, kao i sredstva za sprovoĊenje usvojenih nacionalnih strategija i planova koji se tiĉu djece; da se obezbijede uslovi za sprovoĊenje svih usvojenih zakona koji tretiraju pitanja prava djece predviĊena Konvencijom UN o pravima djeteta; kao i da se nastavi sa zapoĉetim reformama obrazovnog sistema, da bi se njihovim uspešnim sprovoĊenjem obezbijedilo da sva djeca 141

http://ngo.ba/moj-profil/userprofile/SCN , 12.12.2011, 21 32

budu ukljuĉena u obavezno školovanje“142. Boreći se za djeĉija prava i dostojanstven ţivot siromašne i ugroţene djece širom svijeta, podrazumijevajući djecu do osamnaeste godine ţivota i ukljuĉujući profesionalce koji rade sa djecom i za djecu, Save the children promoviše neformalno obrazovanje i njegov znaĉaj. 3. Modeli aktivnosti meĎunarodnih organizacija u primjeni neformalnog obrazovanja 3.1. Programi za razvoj ključnih kompetencija kroz stručna usavršavanja nastavnika i nastavnica Prije svega, kljuĉne kompetencije predstavljaju kombinaciju znanja, vještina, stavova, vrijednosti i navika koje omogućavaju pojedincu da aktivno i efikasno djeluje u odreĊenoj (specifiĉnoj) situaciji, odnosno profesiji. U ovom sluĉaju, osvrt je na kljuĉne kompetencije koje nastavnik/ca moţe da stekne putem struĉnog usavršavanja, taĉnije putem neformalnih obuka, a „kompetentni uĉitelj je sposobni specijalist s treningom u sferi poduĉavanja, sposoban poduĉavati i obrazovati djecu na osnovu steĉenih znanja te analizirati školska dogaĊanja i ĉinjenice i predlagati vlastita rješenja razliĉitih problema u poduĉavanju“143. Tri dimenzije uĉiteljske kompetencije, koje treba izdvojiti su: „Profesionalna; Pedagoško – didaktiĉko – metodiĉka, posredovanje znanstvenih spoznaja u nastavi i Radna“144. U okviru profesionalne kompetencije je, logiĉno, nivo posjedovanja opštih znanja, struĉno usavršavanje, kao i razne sposobnosti – planiranja, uĉestvovanja u projektima, izvoĊenja zadataka. MeĊutim, u okviru druge, akcenat je više na školu i nastavnikovo snalaţenje u tom ambijentu, nego na profesionalnost kao liĉno svojstvo (prva kompetencija). Vaţno je poznavanje i primjena pedagoške teorije i prakse, usvajanje školske procedure, kreiranje nastavnih sadrţaja, kao i prepoznavanje i rješavanje obrazovnih problema kako bi se moglo djelovati na rješavanju disciplinskih problema u 142

http://oneworldsee.org/sq/node/13143, 12.12.2011, 21:34 Zbornik radova, Kompetencije i kompetentnost učitelja, Osijek, Grafika, 2007, str. 106. 144 Fajdetić, M. i Galić, M., Kompetencije učitelja, Struĉni skup iz informatike za voditelje ţupanijskih struĉnih vijeća, mentore i savjetnike, Agencija za odgoj i obrazovanje, Vukovar, 2009, str. 3. 143

odjeljenju, motivisanju uĉenika za veće ukljuĉivanje za vrijeme trajanja

nastave,

razumijevanju raznih okolnosti koje utiĉu na uĉenikovo ponašanje i izraţavanje i drugo. Ocjenjujući sebe, evaluirajući svoj rad i cjelokupnu sopstvenu nastavu i nastavni proces, nastavnik/ca razvija vještine upravljanja razredom, povezuje teoriju i nastavne metode steĉene obrazovanjem u nastavnoj praksi, poboljšava sve aspekte komunikacije kroz ostvarivanje iste sa drugim nastavnicima, sa roditeljima i sliĉno. Moţda se zapitate kakav je znaĉaj neformalnog obrazovanja u pomenutom? MeĊutim, logiĉno je, jer znajući da putem neformalnih obuka, treninga, seminara, na kojima uĉestvuje nastavni kadar, dolazi upravo do samoprocjenjivanja i samovrijednovanja svog rada. Stiĉući znanje u okviru ovih procesa, uoĉavaju se još prednosti i nedostaci liĉnog rada i radi se na njima, ili se ĉak radom u neformalnom sektoru nastavnici obuĉavaju za odreĊene segmente neformalnog rada sa uĉenicima, što je obostrana korist od znaĉaja za cijelu školu. Što se tiĉe radnih kompetencija, neformalno obrazovanje je okvir za razvoj istih, jer većim uĉešćem i prisustvovanjem radionicama, predavanjima, grupnim ili individualnim oblicima neformalnog rada, nastavnik/ca moţe i stiĉe vještine saradnje, osjećaj odgovornosti i osjećaj za timski rad, unapreĊuje komunikacijske vještine, stiĉe motivaciju za inovacije i preuzimanje odgovornosti za bolje postizanje rezultata, poboljšava kvalitet rada uopštenim radnim vještinama koje su nastale pojavom inovacija – poput poznavanja engleskog jezika, rada na raĉunaru i drugo. Kao temeljne nastavne kompetencije, Kyriacou navodi: „planiranje i pripremanje za nastavni ĉas, izvoĊenje nastavnog ĉasa - voĊenje i tok nastavnog ĉasa, razredni ugoĊaj – disciplina, ocjenjivanje uĉeniĉkog napretka, osvrt i procjena vlastitog rada“145. Poznavanjem svog rada, nastavnici znaju koga i kako poduĉavaju, uĉenici znaju za šta uĉe i time se stiĉu ţivotne vještine a zaobilazi ĉinjeniĉna nastava, koja usredsreĊivanjem na ĉinjenice gubi osjećaj za generalizovano sagledavanje kvaliteta nastave i kompetencija koje se tim putem stiĉu. Razvojem tehnologije, većom posvećenom paţnjom inkluziji i djeci sa posebnim potrebama, sve većim radom sa razliĉitim grupama djece, razvijale su se i novije 145

Kyriacou, Temeljna nastavna umijeća, Educa, Zagreb, 1997, str. 24.

kompetencije za ĉije sticanje je u prvom planu bilo neformalno obrazovanje. Radom u NVO-om sektoru ili organizovanjem obuka neformalnog tipa za nastavnike/ce, oni mogu unapreĊivati te nove kompetencije, poput: „poduĉavanje uz upotrebu suvremene ICT tehnologije, integracija djece s posebnim potrebama, rad u skupini s djecom i multikulturalno mješovitim skupinama, menadţment škole i razliĉiti administrativni poslovi, rješavanje konflikata“146. Pored tih pet kompetencija, koje ovaj autor smatra kljuĉnima, Lisabonska strategija (2000) je pomenula najopštije, poput: komunikacije na materinjem jeziku; komunikacije na stranom jeziku; matematiĉke i informatiĉke kompetencije; meĊuljudske, socijalne i graĊanske; preduzetniĉke; kompetencije preuzimanja inicijative i izraţavanja kroz kulturu, istoriju i umjetnost. Ljubav koju nastavnik ima prema svojoj struci, zajedno sa svim njegovim znanjima i vještinama, vrijednostima i stavovima, podstiĉe uĉenika na razvijanje sopstvenih potencijala, podstiĉe ga na uĉenje, promjenu i stav o vaţnosti obrazovanja i naravno da je napredak na polju uĉenja u školi i povećanja kvaliteta obrazovanja zagarantovan. Zbog toga, nastavnik nije više “mudrac na pozornici, nego vodiĉ sa strane”147.

3.2. Program razvoja zajednice kroz omladinski rad i neformalno obrazovanje Ako uzmemo u obzir da su mladi „osobe izmeĊu 15 i 29 godina“148, omladinski rad je rad sa tom ciljnom grupom, koji je bio prisutan još na podruĉjima bivše SFR Jugoslavije. Do dan danas on je opstao, ali nezadovoljstvo opširnošću njegovog sprovoĊenja postoji. Kako neformalno obrazovanje još nije formalno priznato i zastupljeno u obrazovnom sistemu i obrazovnim institucijama na zadovoljavajuć naĉin, tako nije ni omladinski rad koji se ostvaruje putem neformalnog obrazovanja. 146

Eurydice, Key Competencies – A developing concept in general compulsory education, The information network on education in Europe, 2002, page 35-42. 147 Komentar ameriĉkog trenera nastavnika (Anon) na godišnjoj konferenciji Udruge za prouĉavanje kurikuluma, 1996. 148 Republika Crna Gora, Nacionalni plan akcija za mlade, Podgorica, 2006, str. 79.

Iako se kroz rad NVO-a zna šta je omladinski rad, koji tipovi/modeli omladinskog rada postoje, koji je etiĉki kodeks ponašanja praktiĉara/ki omladinskog rada, koje su potrebne kvalifikacije da se radi sa mladima kroz omladinski rad, ne postoji u institucijama koje se brinu o formalnom obrazovanju nijedan organ koji se bavi i koji afirmiše omladinski rad. Kroz implemetaciju Nacionalne Strategije za mlade, odreĊeni dio programa za mlade se i finansijski podrţava od strane drţave, ali sa druge strane ne postoji uspostavljen sistem osiguranja tog kvaliteta. Zanimanje omladinskog radnika nije priznato tj. nije sistemski podrţano od strane drţave, zbog ĉega jaz izmeĊu NVO sektora i drţavnih institucija postoji. Ujedno, to podrazumijeva da drţavne institucije ne shvataju znaĉaj omladinskog rada, kao jednog od modela neformalnog obrazovanja, za zajednicu, što ću pribliţiti u nastavku. Omladinski rad nije rad sa mladima, već dio rada sa mladima, u ĉijoj osnovi je svrha a ne ciljna grupa. Osnovni cilj omladinskog rada je pruţanje mogućnosti mladima da oblikuju svoju budućnost. „Omladinski rad primarno pripada vanškolskom obrazovnom sistemu, što ukljuĉuje neformalno i informalno obrazovanje. TakoĊe, jedan od ciljeva omladinskog rada je integracija i inkluzija mladih u društvo. Stoga, omladinski rad ukljuĉuje aspekte obrazovanja, zapošljavanja, pruţanje podrške i facilitacija razvoja, stambena pitanja, mobilnost, zdravlje kao i ostale više tradicionalne aspekte poput; uĉešća, omladinske politike, kulturnih aktivnosti, profesionalno usmeravanje, slobodno vrijeme i sport.“149 Ovo podrazumijeva dobrovoljno ukljuĉivanje mladih u razne neformalne obrazovne programe i aktivnosti putem kojih se liĉno i socijalno razvijaju. Kako omladinski rad polazi od potreba, problema, prava i interesa mladih, to nam govori da se njegov znaĉaj i doprinos realizuje prema cijeloj zajednici i svim mladim ljudima jedne zajednice. Kod nas, omladinski rad afirmiše već pomenuta NVO-a, Forum MNE (Mladi i Neformalna edukacija). Forum MNE je aktivan u Crnoj Gori već 8 godina: prvo kao PRONI Institut za socijalnu edukaciju mladih, potom kao Forum Syd, a od marta 2007. godine kao Forum MNE. Organizacija je dio mreţe Forum Syd i nastavlja da

149

Forum MNE (Forum mladi i neformalna edukacija), Omladinski rad u Crnoj Gori, 2008, str. 6.

radi u partnerstvu sa ovom meĊunarodnom organizacijom na polju razvoja lokalnih strategija za razvoj zajednica kroz neformalno obrazovanje i omladinski rad.150 Mladi koji se u okviru Foruma bave ovim radom istraţuju potrebe i interese svih mladih i traţe podršku/saraĊuju sa drugim organizacijama, institucijama i sluţbama, identifikujući te probleme i potrebe i traţeći adekvatno rješenje. Sa svojom jasnom obrazovnom svrhom, uz uspostavljen etiĉki kodeks omladinskih radnika/ca, uz jasno definisane polise i procedure o zaštiti djece i mladih, o osiguranju kvaliteta omladinskog rada u zajednici i organizovanju njegovih razliĉitih oblika/modela, prepoznat je njegov znaĉaj za zajednicu i kolektivitet na raznim poljima. Prema istraţivanju koje je obavila sama organizacija, „svi intervjuisani predstavnici su dosadašnje aktivnosti Foruma MNE ocijenili kao izuzetno znaĉajne, kvalitetne i prepoznatljive“151. To podrazumijeva da se razliĉitim aktivnostima omladinskog rada, mladi obavještavaju o današnjim brojnim porocima i vidovima zavisnosti i stiĉu konkretna znanja o tome, ali i stiĉu brojne druge vještine i znanja bazirana na raznim temama. Kreirajući sadrţaje za mlade, uĉe cijelu zajednicu o potrebi kreiranja prostora i vremena za kvalitetno i korisno korišćenje slobodnog vremena, utiĉući na roditelje mladih i na širu javnost. Naravno, kroz brojne saradnje, poĉev od medija pa do drţavnih institucija, promovišu svoj rad i promovisanjem prezentuju svoj rad i pruţaju mogućnost cijeloj zajednici, tj. njenim pojedinci da se pronaĊu i ukljuĉe. Zajednica na taj naĉin mora shvatiti znaĉaj borbe za mlade, koji će se zajedniĉkim snagama i usmjerenjima voditi pravim ţivotnim vrijednostima, koji će tako postati korisni ĉlanovi društvene zajednice. Da bi situacija napredovala, da bi se omladinski rad afirmisao i formalno priznao, neophodan je veći marketinški korak, veći marketinški prodor i podrška NVO-a u sprovoĊenju i formalnom priznavanju neformalnog obrazovanja.

150 151

http://www.forum-mne.com/ , 15.04.2011, 22:20 Forum MNE, Istraživanje o uticaju Foruma MNE u zajednici, Podgorica, 2009, str. 23.

3.3. Preventivni programi za unapreĎivanje znanja i vještina budućih nastavnika i nastavnica Preventivni programi za unapreĊivanje znanja i vještina budućih nastavnika/ca su neophodni zbog zadovoljavanja svih uslova na tom radnom mjestu. S obzirom na raznovrsne obrazovne potrebe, kao i na nezadovoljstva realizacijom predviĊenih i obaveznih oblika struĉnog usavršavanja, od strane Ministarstva prosvjete i nauke i Zavoda za školstvo, sve ĉešće se preventivni programi odvijaju putem neformalnog obrazovanja i informalnog uĉenja. Na ovaj naĉin, nastavni kadar zadovoljava svoje obrazovne potrebe i stiĉe brojne kompetencije koje ne moţe steći samo formalnim obrazovanjem. Shodno ovome, neformalno obrazovanje pored kompenzirajuće i razvijajuće funkcije, ima i preventivnu funkciju. „Struĉno usavršavanje ili podruĉje profesionalnog obrazovanja izraţava znanja povezana s nekim zanimanjem, odnosno kvalifikacijom, kao i potrebu njihovog osvjeţavanja i usavršavanja u profesiji.“152 Poznato nam je da su nastavnici najvaţniji faktor od uticaja na razvoj potencijala i postignuća uĉenika, zbog ĉega je potrebna priprema za buduće nastavnike/ce podrškom od strane obrazovnih institucija, ali i samostalnom brigom istih za sopstveni obrazovni razvoj. Samim tim, njihovo obrazovanje se mora shvatiti kao „otvoren i dinamiĉan sistem i kao jedan dio stalnog procesa“153. Nije dovoljno samo preventivno razvijati nastavniĉke kompetencije (prije dobijanja tog zvanja), već je potrebno konstantno se usvršavati i ići u korak sa obrazovnim inovacijama. Prije svega, postoje mnogobrojne radionice, treninzi, seminari, predavanja, prezentacije, u okviru neformalnog obrazovanja, putem kojih je moguće razvijati „rad sa informacijama, tehnologijama i znanjem, rad sa ljudima te rad u zajednici i za zajednicu“154. TakoĊe, moguće je unaprijediti komunikacijske vještine, 152

Kulić, R. i Despotović, M., Uvod u andragogiju, Zenica, Dom štampe, 2005, str. 92. Evropska komisija (SOCRATES, Thematic Network on Teacher Education in Europe), Zelena knjiga obrazovanja nastavnika u Evropi, Vir: Ministarstvo prosvjete i nauke Crne Gore, str. 4-5. 154 Domović, V., Profesionalne kompetencije studenata nastavničkih fakulteta i predmetnih nastavnika, Metodika, 12 (1), 2006, str. 44-45. 153

razviti osjećaj za timski rad i saradnju (što je neophodno meĊu nastavnim kadrom), usavršiti vještine za rad sa razliĉitim kategorijama djece i za rad sa djecom sa posebnim potrebama, steći znanje i vještine o davanju povratnih informacija u radu, o refleksiji tokom rada i mnoge druge sposobnosti koje su od znaĉaja za rad sa djecom, sa osobljem škole, drugim institucijama i sliĉno. Ako se zapitamo kako je to moguće, pored predavanja, prezentacija i pored praktiĉnog rada u toku uĉešća u neformalnom sektoru, steći i „inkorporirati u sebe“ vještine za rad u školi i sa uĉenicima, doći ćemo do saznanja o brojnim segmetima u radu neformalnog obrazovanja koji se javljaju kao odgovor na to pitanje. Kao prvi vid uĉenja i kao jedan od modela profesionalne podrške nastavnicima istiĉe se supervizija. Kroz igre i predavanja na seminarima i treninzima, kao i kroz praktiĉan rad, uvedena je supervizija kao intervencija i uĉenje na osnovu refleksije sopstvenog iskustva. U komunikaciji sa nadreĊenom osobom u neformalnom sektoru i putem zajedniĉkog osvrta na procese rada u istom, tj. putem sagledavanja situacije nastavnika i njegovih resursa, misli, osjećaja, nastavnik/ca postaje svjestan/na svog djelovanja na raznim poljima i postaje upućen/a u pozitivne i negativne strane svog rada. TakoĊe, iz toga svaki nastavnik/ca moţe biti svjestan/na vještina i znanja koje posjeduje i vještina i znanja koje mora usavršavati ili ih mora steći i uĉiti. Prema tome, „supervizija je proces razvoja struĉnjaka kao reflektirajućeg praktiĉara“155. Sa druge strane, znaĉajan korak u neformalnom obrazovanju je rad u manjim ili većim grupama, gdje se takoĊe uĉi iz refleksija drugih. Bilo da sam nastavnik/ca reflektuje svoj dogaĊaj ili da drugi nastavnik/ca reflektuje dogaĊaj prvog i ukazuje mu na profesionalizam u radu, uĉenje je zagarantovano. Uĉenjem kroz iskustva drugih nastavnici rješavaju uspješno svoje konkretne profesionalne probleme. Samorefleksija i iskustva drugih su kao jedan vid evaluacije, a kako se evaluacija odvija na razliĉite naĉine, to nam govori da se na osnovu svakog vida evaluacije uĉi. Nastavnici se razvijaju profesionalno kroz vrijednosti rada u maloj skupini, uĉenja iz iskustva drugih, razmjene iskustava, otvorenosti u komunikaciji, podrške i pomoći u 155

Ajduković, M. i Cajvert, L., Supervizija u psihosocijalnom radu, Društvo za psihološku pomoć, Zagreb, 2004, str. 74.

rješavanju

konkretnih

problema,

razvijanje

meĊuljudskih

odnosa,

iskrenost,

unapreĊivanje rada i odnosa s uĉenicima, roditeljima, kolegama, razvijanje saradnje, razvoj samopouzdanja i dr. Ukljuĉivanje i rad u neformalnom smislu i prije sticanja zvanja nastavnika tj. tokom studija ili ĉekanja zaposlenja, na razliĉite naĉine, dovodi do liĉnog i društvenog razvoja, a to je neminovno jer je profesionalna podrška struĉnih sluţbi u školama mala i nedovoljna. Sa druge strane je neminovno zbog sticanja znanja u oblasti informatike u nastavi, zbog poznavanja školskog zakonodavstva, rada sa nadarenim uĉenicima, sa uĉenicima s emocionalnim smetnjama i smetnjama u ponašanju, sa uĉenicima s teškoćama u uĉenju, kao i zbog vrednovanja obrazovnog procesa i samovrijednovanja, primjene praktiĉnih vještina u nastavi, bolje komunikacije sa osobljem škole i sa roditeljima, boljeg voĊenja razreda, praćenja i vrednovanja postignuća uĉenika i, prije svega, primjene novih nastavnih metoda i vještina u poduĉavanju. Znaĉaj neformalnog obrazovanja i preventivnih programa za razvoj budućih nastavnika ima za cilj podizanje nivoa liĉnih, socijalnih i profesionalnih kompetencija svih uĉesnika vaspitno-obrazovnog procesa, a ne samo budućih i sadašnjih nastavnika/ca, kao i unapreĊivanje neposrednog vaspitno-obrazovnog rada, unapreĊenje meĊuljudskih odnosa kroz razne susrete profesionalne podrške i razmjenu iskustava i podršku budućim i sadašnjim nastavnicima da na vrijeme i primjereno odgovore na obrazovne inovacije i izazove.

3.4. Program reforme obrazovanja Prve smjernice za reformu obrazovanja u Crnoj Gori sadrţane su u Knjizi promjena (2001) i one su dovele do rasprava i dogovora predstvanike škola, roditelja, preduzeća, univerziteta, Ministarstva prosvjete i nauke i meĊunarodnih eksperata, pa su aktivnosti na ovom polju nastavljene donošenjem Strateškog plana reforme obrazovanja za period 2003-2004, Strateškog plana reforme za period 2004-2005, Strateškog plana

reforme za period 2005-2009, u kojem je definisano struĉno obrazovanje. Zatim je kao logiĉan nastavak donijet Akcioni plan sprovoĎenja Strategije stručnog obrazovanja u Crnoj Gori (2010-2011), pa Strategija stručnog obrazovanja (2010-2014). Jedan od strateških ciljeva ovog Akcionog plana istakao je neophodnost stvaranja uslova u nastavnoj praksi na naĉin da dominiraju aktivnosti uĉenika u izgradnji sistema znanja radi stvaranja uslova za bolji kvalitet znanja, njegovu trajnost i primjenljivost. Ovaj cilj moţemo odmah dovesti u vezu sa znaĉajem neformalnog obrazovanja, jer u okviru njega predavaĉi nijesu jedino aktivni već i uĉesnici, pa je shvaćeno da i u nastavi formalnog obrazovanja treba da postoji dvosmjerna komunikacija. Zbog ovog je potrebno „osposobljavanje nastavnika/ca za primjenu interaktivnih metoda u nastavi, diseminacija primjera dobre prakse - uvoĊenje razliĉitih oblika i metoda rada radi povećanja aktivne uloge uĉenika, ĉiji rezultati će se vidjeti na periodiĉnim eksternim provjerama postignuća uĉenika“156. Još jedan znaĉajan strateški cilj odnosi se na produbljivanje opštih, struĉnih i pedagoških i opšte-obrazovnih znanja nastavnika/ca, gdje se navodi njihovo osposobljavanje putem modula koje Zavod za školstvo organizuje i putem izrade istih tih modula prema podruĉjima rada i kroz razliĉite oblike. MeĊutim, pojam neformalno obrazovanje se ne pominje i ne prepoznaje kao jedan od tih oblika, zbog ĉega je kasnije i donijet Set preporuka za njegovo prepoznavanje i njegovu afirmaciju. MeĊutim, kasnije donijeta Strategija struĉnog obrazovanja koja je istakla priznavanje i neformalnog i informalnog obrazovanja, pozivajući se na Zakon o nacionalnim stručnim kvalifikacijama. Taj Zakon je otvorio put za priznavanje neformalnog u formalno obrazovanje i njihovo meĊusobno povezivanje i okarakterisao ga kao obrazovanje znaĉajno za odrasla nezaposlena lica, lica koja su napuštila školovanje i lica kojima je potrebna dokvalifikacija i prekvalifikacija. Prema tome, postavljeni strateški ciljevi su glasili: „promovisati koncept cjeloţivotnog uĉenja, uĉiniti

156

Ministarstvo prosvjete i nauke, Akcioni plan sprovoĎenja Strategije stručnog obrazovanja u Crnoj Gori (2010-2011), Podgorica, 2010, str. 42.

cjeloţivotno uĉenje i mobilnost pojedinca mogućim i stvarnim, razviti mehanizme za povezanje formalnog obrazovanja sa neformalnim uĉenjem“157. Prethodno pomenuta Knjiga promjena istakla je da tradicionalni modeli obrazovanja nastavnika imaju pozitivne efekte, ali da postoji velika potreba za dopunjavanjem istih sa dinamiĉnim solucijama, uz intenzivnije korišćenje otvorenog uĉenja, po programskoj modularizaciji. Potreba za daljim, koherentnijim i sistemskim usvršavanjem nastavnika/ca do tada nije bila viĊena od strane pojedinih subjekata, a reformu je bilo jedino moguće izvršiti ako postoji minimum saglasnosti u stavovima, vrijednostima i oĉekivanjima pojedinih uĉesnika i korisnika u pogledu opravdanosti promjena kojima se teţi. Svrha svih dokumenata i projekata, tj. reforme, je razvoj modela cjeloţivotnog obrazovanja nastavnika/ca, što treba da ih osposobi za autonomno i proaktivno planiranje i izvoĊenje nastave, kao i za refleksivno praćenje vlastitog rada i njegovo unapreĊenje. Ovi putem, kompetencije nastavnika/ca pozitivno utiĉu na razvoj i uĉenje uĉenika, kreirajući u globalu „društvo koje uĉi“.

4. Prednosti i nedostaci primjene neformalnog obrazovanja u obrazovnom sistemu Opšte poznati nedostaci/problemi neformalnog obrazovanja ogledaju se u ne uvaţavanju zasluţenog ugleda i statusa koji imaju organizacije koje se bave njim, kao i ograniĉena ponuda tih organizacija i njihova slaba dostupnost javnosti. Potrebno je uraditi mnoga istraţivanja, evidentirati omladinske organizacije koje zastupaju i šire neformalno obrazovanje, a zatim analizirati sprovoĊene projekte i publikovati rezultate istraţivanja i sva saznanja o njima putem medijskih kampanja, seminara, foruma. Kada su u pitanju obrazovne institucije postoje nedostaci u saradnji izmeĊu škola i organizacija, ali i izmeĊu škola i insuticija koje se neformalno bave statusom mladih u društvu. Neophodne su zajedniĉke kampanje i akcije kako bi se ta saradnja poboljšala, a 157

Ministarstvo prosvjete i nauke, Strategija razvoja stručnog obrazovanja u Crnoj Gori (2010-2014), Podgorica, 2009, str. 17.

veoma koristan rad u okviru te saradnje, pored drugih oblika rada, je volonterski rad. Naţalost, smatram da ni on nije priznat u dovoljnoj mjeri kod nas, što je takoĊe jedan od nedostataka, pa bi mediji trebali više da prate aktivnosti volonterizma i promovišu taj rad. Nedostaci su razliĉiti u mnogim zemljama i posmatrajući uopšteno sve nedostatke moţemo reći da oni jesu ili mogu biti: nedostatak finansijskih sredstava, uticaj politiĉke organizacije drţave, nekvalitetan nastavni kadar, manjak motivacije poslodavaca da ulaţu u obuĉavanje zaposlenih ili ne prepoznavanje znaĉaja neformalnog obrazovanja s njihove strane, nepostojanje programa ĉiji su sertifikati i formalno priznati, pa ĉak i stav da je „ruţno i smešno da je starac uĉenik“158. Sa druge strane, velika prednost neformalnog obrazovanja je njegov širok spektar aktivnosti, a neke od njih moţe sprovoditi Zavod za zapošljavanje. Na taj naĉin omogućavaju nezaposlenim licima sticanje kvalifikacija, prekvalifikacija, dokvalifikacija, pohaĊanjem brojnih kurseva, seminara, konferencija i sliĉno. Mladi i odrasli ljudi, koji ţele neformalnim obrazovanjem steći nova znanja, vještine, kompetencije, mogu sami odabrati koje aktivnosti i kakav oblik uĉenja ţele da pohaĊaju, što je prednost ovog vida obrazovanja. Ova vrsta prednosti se moţe opisati kroz tri funkcije ovog obrazovanja, i to: „kompenzaciona, adaptaciona i razvijajuća. Prva se tiĉe nadopune ranijeg obrazovanja i znanja. Druga funkcija obrazovanja podrazumijeva prilagoĊavanje novim uvjetima ţivota i rada, dok se treća tiĉe intelektualnog i duhovnog razvoja ĉovjeka“159. To znaĉi da su velike prednosti neformalnog obrazovanja njegova fleksibilnost i prilagodljivost realnim potrebama pojedinaca i preduzeća i mnoge druge poput: sticanja novih znanja i vještina, korisnost za budućnost omladine, za njihov ţivot i karijeru, olakšano dolaţenje do posla, struĉno usavršavanje na radu i struĉno usavršavanje odraslih i brojne druge liĉne i društvene prednosti, što je opisano u radu.

158 159

Saviĉević, D., Andragoške potrebe i mogućnosti savremene škole, Pedagoška stvarnost, 2009, str. 262. http://www.pulsdemokratije.ba/index.php?id=2042&l=bs , 18.04.2011, 20:55

IV REZULTATI EMPIRIJSKOG ISTRAŢIVANJA I NJIHOVA ANALIZA Istraţivanje je sprovedeno korišćenjem dvije metode – anketa i intervju, u 7 opština Crne Gore, sa dvije grupe ispitanika. Prva grupa ispitanika predstavlja nastavni kadar osnovnih škola, dok su druga grupa ispitanika predstavnice NVO sektora (nevladinih i meĊunarodnih organizacija) i predstavnica Zavoda za školstvo i Savjeta Evrope. Detaljnije, intervjuisani ispitanici (druge grupe) su  Dijana Uljarević i Tamara Čirgić, predstavnice NVO Forum-a MNE (mladi i neformalna edukacija) ex Forum Syd;  Vanja Šćepović, predstavnica NVO Save the children;  Branka Kovačević, predstavnica UNICEF-a,  Svetlana Zečević, koordinatorka TEMPUS160 programa na Filozofskom fakultetu u Nikšiću i  Dušanka Popović, predstavnica Zavoda za školstvo Crne Gore;  Helene Skikos, International Policy Officer for Albania, Montenegro, Serbia, Belarus, Moldova and Ukraine - International Cooperation predstavnica Council of Europe. NAPOMENA: U toku analize rezultata istraţivanja biće meĊusobno istaknuti i stavovi anketiranih prosvjetnih radnika i stavovi intervjuisanih ispitanika, sa naravno naznaĉenim odgovorima, kako ne bi dolazilo do pogrešnog tumaĉenja stavova istih.

160

http://www.tempusmontenegro.ac.me/index.php?l=mn, 20.12.2011. 15:00

TEMPUS je program Evropske unije koji ima za cilj da pomogne unapreĊenju procesa reforme visokog obrazovanja u partnerskim zemljama. Tempus podrţava projekte izmeĊu sektora visokog obrazovanja u EU i njenih 27 partnerskih zemalja, a sve u cilju modernizacije univerziteta, unapreĊenju meĊusobnog uĉenja izmeĊu regiona i ljudi i razumijevanje izmeĊu kultura. Tempus je vaţan instrument za podršku reformama u visokom obrazovanju u Crnoj Gori, koji od 2001. godine, stvara okvir za uspostavljanje intenzivne saradnje sa univerzitetima iz EU, razmjenu akademskog osoblja i studenata i harmonizaciju sa najnovijim trendovima u visokom obrazovanju.

1. Socio – demografske karakteristike pedagoških radnika/ca

Kada je u pitanju prva grupa ispitanika, tj. prosvjetni radnici crnogorskih osnovnih škola, znaĉajno je pomenuti školske institucije koje su izašle u susret saradnji, u cilju izrade istraţivaĉkog dijela rada. Sa sjevera Crne Gore obuhvaćene su OŠ „Vuk Karadţić“ - Berane, OŠ „Marko Miljanov“ - Bijelo Polje i OŠ „Mustafa Peĉanin“ Roţaje. U okviru centralnog dijela obuhvaćene su OŠ „Luka Simonović“, OŠ „Milija Nikĉević“, OŠ „Braća Labudović“ i OŠ „Radoje Ĉizmović“ - Nikšić, OŠ „Oktoih“, OŠ „Pavle Rovinski“ - Podgorica, a u juţnom dijelu OŠ „Stefan Ljubiša“ – Budva i OŠ „Boško Strugar“ – Ulcinj, što je 7.45%161 škola u odnosu na broj škola u Crnoj Gori. Tabela 2: Strukturalan prikaz uzorka istraţivanja Redni broj 1. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12.

Škola:

Grad:

OŠ „Boško Strugar“ OŠ „Stefan Mitrov Ljubiša“ OŠ „Marko Miljanov“ OŠ „Vuk Karadţić“ OŠ „Mustafa Pećinanin“ OŠ „Oktoih“ OŠ „Pavle Rovinski“ OŠ „Luka Simonović“ OŠ „Milija Nikĉević“ OŠ „Braća Labudović“ OŠ „Radoje Ĉizmović“

Ulcinj Budva Bijelo Polje Berane Roţaje Podgorica Podgorica Nikšić Nikšić Nikšić Nikšić Ukupno:

Broj nastavnika nastavnica: 11 10 30 16 17 20 10 8 5 17 10 154

Procenat % 07,14 06,49 19,48 10,39 11,04 12,99 06,49 05,19 03,25 11,04 06,49 99,99

1.1. Starosna i polna struktura Tabela 3. - Pol ispitanika Pol ispitanika N % 161

Muški 34 22,5

Ţenski 117 77,5

Bez odgovora 3 1,9

U Crnoj Gori postoji 161 osnovna školu, sa oko 77 000 uĉenika.

Ukupan broj ispitanih prosvjetnih radnika je 154. Kad je u pitanju struktura ispitanika 22,5% su ispitanici muškog pola a 77,5% su ispitanici ţenskog pola. Mali broj ispitanika (1,9%) nije se izjasnio po pitanju pola. Tabela 4. - Starost ispitanika Godine starosti 24 – 30 31 – 38 39 – 46 47 – 54 55 – 63 Ukupno

N 14 40 46 27 24 151

% 9,3 26,5 30,5 17,9 15,9 100,0

Starosna dob ispitanika poĉinje od 24 godine. Najveći broj ispitanika ima od 39 do 46 godina, odnosno 30,5%. Zatim, 26,5% ispitanika ima od 31 do 38 godina; 17,9% ima od 47 do 54, a 15,9 % od 55 do 63 godine. Prema navedenom se moţe primijetiti da je najveći broj prosvjetnih radnika mlaĊe dobi, tj. lica ispod 50 godina i tih lica je ĉak 66,3% do, u ovom sluĉaju, navršene 47 godine. Od 47 do 63 godine ima 33,8% ispitanika, dok ih najmanje ima u kategoriji od 23 do 30 godina, njih 9,3%, što nam je oĉigledan pokazatelj teţe zapošljivosti odmah po završetku visoke ili više škole, odnosno teţe zapošljivosti generacija koje su tek završile obrazovanje (što je sluĉaj sa sadašnjom situacijom).

1.2. Nivo obrazovanja i kvalifikaciona struktura Tabela 5. – Stepen obrazovanja Obrazovanje Magistar Visoka struĉna sprema Viša struĉna sprema Ukupno

N 2 119 31 154

% 1,3 77,3 20,1 100,0

Najveći broj ispitanika je sa visokom struĉnom spremom - 77,3 i višom struĉnom spremom (viša škola) - 20,1%. Veoma mali broj ispitanika ima stepen magistra, 1,3%, odnosno svega 2 ispitanika. Stepen magistra posjeduju dva profesora, od kojih jedan ima 31 godinu i 8 godina radnog iskustva, a drugi 27 godina i 3 godine radnog iskustva. Na osnovu ova dva primjera moţemo uoĉiti da su se profesori sa najvećim stepenom obrazovanja zaposlili odmah u svojoj struci i već stekli solidan radni staţ u odnosu na godine starosti.

Tabela 6. – Zanimanje Obrazovanje Profesor/ica Nastavnik/ca Uĉitelj/ica Defektolog/ica Psiholog/ica Pedagog/ica Logoped/ica Bibliotekar/ka Vaspitaĉ/ica Prosvjetni radnik/ca Ukupno

N 76 39 11 2 5 4 1 1 3 9 154

% 49,4 25,3 11,0 1,3 0,6 2,6 0,6 0,6 1,3 5,8 100,0

Najveći broj ispitanih prosvjetnih radnika su profesori, ĉak 49,4%, potom nastavnici – 25,3% i uĉitelji 11,0%. MeĊu preostalim ispitanicima su zanimanja defektologa, psihologa, pedagoga, logopeda, bibliotekara i vaspitaĉa, i to u veoma malom procentu. Samo istraţivanje je obuhvatalo sve prosvjetne radnike, ali je cilj bio usredsrediti se na nastavni kadar, koji ĉini 85,7% od ukupnog broja ispitanika. Par ispitanika se izjasnilo za zanimanje prosvjetni radnik, što obuhvata širok spektar zanimanja, pa su svrstana u ovu širu kategoriju. Sva navedena zanimanja u korelaciji su sa navedenim stepenima obrazovanja, jer kako je poznato sve ove kategorije zahtijevaju viši ili visoki stepen struĉne spreme.

1.3. Duţina trajanja obuka za stručno usavršavanje Tabela 7. – Vrijeme posvećeno stručnom usavršavanju u neformalnom obrazovanju Boj ĉasova (h) N % 0 33 21,4 10 – 50 36 23,4 51 – 100 50 32,5 101 – 150 10 6,5 151 – 200 15 9,7 201 – 300 4 2,6 301 – 400 3 1,9 401 – 500 3 1,9 Ukupno 154 100,0 Veliki broj ispitanika (21,4%) u odnosu na ukupan broj nije se izjasnio o broju ĉasova posvećenih neformalnom obrazovanju, odnosno usavršavanju u okviru neformalne obrazovne prakse. Znaĉajan broj ispitanika (svaki peti – 21,4%) se izjasnilo da nije moglo da procijeni koji je to broj ĉasova, pa bi se na osnovu toga ostatak tretirao kao ispitanici koji nijesu prisustvovali tom vidu sticanja znanja i iskustava. Najveći broj prosvjetnih radnika posvetio je od 51h do 100h obukama za struĉno usavršavanje, što bi odgovaralo sljedećem broju radionica ili treninga: npr. uobiĉajena radionica traje jedan školski ĉas, a obiĉno se drţi dupla radionica, zbog ĉega bi 50h posvećenih radionica podrazumijevalo oko 33 duple radionice, odnosno 66 radionica, a 100h - 133 radionice...ili, na primjer, uobiĉajen trening traje 3 dana po 5h, odnosno 15h, sto bi podrazumijevalo da posvećenih 50h treningu predstavlja otprilike 3 treninga, odnosno da 100h predtavlja otprilike 6 treninga. MeĊutim, tu su i brojni drugi naĉini struĉnog usavršavanja i obuka, ali za primjer sam naveo radionice i treninge, kako bi se jasnije shvatao znaĉaj broja posvećenih ĉasova. Od 10h do 50h provedenih na obukama u neformalnom obrazovanju prisustvovalo je 23,4% ispitanika, a 9,7% obukama u trajanju od 101h do 150h. Veoma mali broj ispitanika je proveo više od 100h u struĉnom usavršavanju ovog tipa, i to

ukupno 22,6% ( od 101h do najviše 500h). Kako se broj ĉasova povećava primijećujemo da se broj ispitanika smanjuje. Ispitanici koji su 200, 300, 400 ili 500h ukupno prisustvovali raznovrsnim obukama u okviru neformalnog obrazovanja su uglavnom profesori mlaĊe starosne dobi od 30 do 40 godina, ali ima i ispitanika npr. starosne dobi 52 i 63 godine, sa radnim staţom od 27 i 40 godina, koji su posvetili 500h/200h istom. I pored toga, veći broj njih starije starosne dobi su manje paţnje usredsredili na struĉno usavršavanje, ako bi uzeli u obzir najveće pomenute brojeve ĉasova. MeĊutim, ni cifra od 50 ili 100h, koju smo poredili sa odreĊenim brojem radionica ili treninga, nije nimalo zanemarljiva, već veoma zadovoljavajuća. Ako bi traţili nezadovoljstvo postojećim statusom, u ovom sluĉaju ono bi se ogledalo u procentu nedostajućih odgovora (koji je oznaĉen sa 0h), kao i u procentu ispitanika koji su posvetili od 101h do 500h obukama (35%) u odnosu na procenat ispitanika koji su istom posvetili od 10 do 50h (36%). Naravno, zadovoljstvo bi bilo veće da je mnogo veći broj u prvoj u odnosu na drugu grupu ispitanika. 1.4. Duţina radnog staţa Tabela 8. - Radni staţ ispitanika Godine od 1 do 10 od 11 do 20 od 21 do 30 od 31 do 41 Ukupno

N 45 61 22 24 152

% 29,6 40,1 14,5 15,8 100,0

Najveći broj ispitanika (40,1%) ima od 11 do 20 godina radnog staţa; 29,6% ima od 1 do 10 godina, 15,8% od 31 do 41 i 14,5% od 21 do 30 godina radnog staţa. Primijećujemo da je skoro podjednak broj ispitanika sa radnim staţom od 1 do 10 godina (29,6%) i ispitanika sa radnim staţom od 21 do 41 godine (30,3%). Ako uzmemo u obzir da je ispitanika starosne dobi od 47 do 63 godine 38,3%, onda je razumljivo da je ispitanika sa radnim staţom od 21 do 41 godine 30,3% i, takoĊe, ako je ispitanika

starosne dobi od 24 do 46 godina 66,3%, onda je razumljivo da je ispitanika sa radnim staţom od 1 do 20 godina 69,7%. Moţemo reći da je ovo karakteristiĉno dobra situacija, gdje su godine starosti i duţina radnog staţa veoma kompatibilne, što nije sluĉaj sa današnjicom, u okviru koje nailazimo na veliki broj visokoškolaca koji dugo godina ĉekaju na posao, ili imaju 35 godina a tek 2,3 godine radnog staţa i sliĉno. Sljedećom tabelom 9. ćemo predstaviti prepreke i ograniĉenja u primjeni metoda neformalnog obrazovanja u obrazovnom sistemu Crne Gore kroz njihove meĊusobne odnose (veze).

2. Prepreke i ograničenja u primjeni metoda neformalnog obrazovanja u obrazovnom sistemu Crne Gore Tabela 9. – Odnos (veza) prepreka u primjeni metoda neformalnog obrazovanja Da li smatrate da su sljedeće stavke prepreke u primjeni metoda neformalnog obrazovanja?

nepostojanje dovoljnog broja finansijskih inicijativa

negativna percepcija društva

nepostojanje dovoljnog broja 1,000 ,163* finansijskih inicijativa negativna percepcija društva o sistemu neformalnog 1,000 obrazovanja slaba informisanost o mogućnostima vrednovanja znanja steĉenog ovim vidom obrazovanja slabija prihvaćenost sertifikata steĉenih neformalnim obrazovanjem razliĉiti stavovi ljudi o tome šta dobijaju neformalnim obrazovanjem nezainteresovanost ljudi za sticanje znanja i vještina neformalnim putem nedovoljan broj stranih donatora loš kvalitet nastave struĉnih saradnika u okviru neformalnog obrazovanja nedovoljno kvalifikovan kadar u okviru neformalnog sektora ** p < 0,01 ; * p < 0,05

slaba informisanost o mogućn. vrednovanja steĉenog znanja

slabija prihvaćenost sertifikata

razliĉiti stavovi ljudi o tome šta dobijaju neformalnim obrazovanjem

Nezainteresovanost ljudi za sticanje znanja i vještina neformalnim putem

nedovoljan broj stranih donatora

loš kvalitet nastave struĉnih saradnika u okviru neform. obrazovanja

nedovoljno kvalifikova n kadar u okviru neformalno g sektora

,133

,043

,050

-,021

,343**

,041

,094

,391**

,326**

,193**

,106

,168

,159

,253**

1,000

,420**

,341**

,202*

,301**

,193*

,157

1,000

,333***

,157

,182*

,285**

,181*

1,000

,295**

,236**

,155

,151

1,000

,066

,235**

,317**

1,000

,105

,171

1,000

,692** 1,000

100

Na osnovu prikaza moţemo vidjeti korelaciju ocjena o preprekama u primjeni metoda neformalnog obrazovanja koje ispitanici vide kao prepreke u potpunosti, kao djelimiĉne prepreke ili to uopšte nijesu. U visokoj pozitivnoj korelaciji su loš kvalitet nastave struĉnih saradnika u okviru neformalnog obrazovanja i nedovoljno kvalifikovan kadar u okviru neformalnog sektora (0,692). To znaĉi da su ispitanici koji su ocijenili jednu od ove dvije stavke kao prepreke takoĊe ocijenili i drugu kao takvu. Nakon njih, u osrednjoj korelaciji nalaze se prepreke o slaboj informisanosti o mogućnostima vrednovanja znanja steĉenog ovim vidom obrazovanja i slabije prihvaćenosti sertifikata (0,420), što nam govori da su ispitanici koji su istakli da je neprihvatanje sertifikata prepreka za primjenu neformalnog obrazovanja ustakli da je prepreka i nedovoljna informisanost o pomenutom, i obratno. Kod nekih ispitanika prepreke koje idu jedna uz drugu su negativna percepcija društva o sistemu neformalnog obrazovanja i slaba informisanost o mogućnostima vrednovanja steĉenog znanja (0,391), kao i razliĉiti stavovi ljudi o tome šta dobijaju neformalnim obrazovanjem sa slabom informisanošću o mogućnostima vrednovanja znanja steĉenog ovim vidom obrazovanja (0,341) i sa slabijom prihvaćenošću sertifikata steĉenih neformalnim obrazovanjem (0,333). Ako se bolje osmotri mnoge od ovih prepreka su logiĉno povezane i stoga se lakše shvata i razumije pomenuta korelacija. U osrednjoj korelaciji nalazi se i prepreka koja istiĉe nedovoljan broj stranih donatora sa nepostojanjem dovoljnog broja finansijskih inicijativa (0,343), što je opet logiĉno, kao i negativna percepcija društva o sistemu neformalnog obrazovanja

slabijom prihvaćenošću sertifikata (0,326). Moţemo zakljuĉiti da su ispitanici razliĉito gledali na sve prepreke u primjeni neformalnog obrazovanja, ali se pomenute meĊu njima najviše istiĉu. To znaĉi i da su one najĉešće okarakterisane kao prepreke, što će potvrditi naredna tabela.

101

2.1. Unutrašnji faktori (ispitanika) Moguće prepreke, kao unutrašnji faktori, koje utiĉu nepovoljno po razvoj cjeloţivotnog obrazovanja, u ovom sluĉaju, odnose se na ocjenu kvaliteta treninga i struĉne obuke u okviru njega, opšte poznavanje neformalnog obrazovanja i njegovih metoda, kao i ocjenu liĉnog odnosa i stava ispitanika, koji su već prošli razne obuke, o daljoj motivaciji i ţelji za konstantnim usavršavanjem.

Tabela 10. – Prosječna ocjena kvaliteta treninga i rada stručnjaka/trenera u okviru neformalnog obrazovanja

Valid Missing

Mean Std. Error of Mean Median Mode Std. Deviation Variance Skewness Std. Error of Skewness Kurtosis Std. Error of Kurtosis Range Minimum Maximum Sum 25 Percentiles 50 75

149 5 7,60 ,147 8,00 8 1,796 3,227 -,558 ,199 -,268 395 8 2 10 1133 6,00 8,00 9,00

Od 149 ispitanika koji su dali odgovor na postavljeno pitanje, na skali od 0 do 10, dolazimo do prosjeĉnog zadovoljstva neformalnom kvalitetom

kvalitetom

treninga

obrazovanju, rada

odnosno

struĉnjaka/trenera.

Prosjeĉno zadovoljstvo iznosi 7,60, što je manje od ocjene srednjeg zadovoljstva (ocjene 8). To nam govori da imamo našto malo veći broj ispitanika koji su dali osrednje ocjene (s tim da je najveći broj dao ocjenu 7) i oni su uglavnom ili u potpunosti

zadovoljni

pomenutim

kvalitetom. U narednih 100 istraţivanja, u 68% sluĉajeva, prosjeĉna ocjena djelovanja meĊunarodnih organizacija kretala bi se izmeĊu ocjena 5,80 i 9,39. Moţemo primijetiti da bi u 95% sluĉajeva ta ocjena prevagnula ka pozitivnom dijelu skale, što nam opet potvrĊuje da je veći broj ispitanika ocijenio veoma pozitivno kvalitet treninga i rada struĉnih lica koji vode isti.

102

Ĉetvrtina ispitanika je rad Zavoda u prosjeku ocijenila ocjenom do 6, dok je tri ĉetvrtine ispitanika dalo prosjeĉnu ocjenu do 9, iz ĉega nam je vidljivo da su najuĉestalije ocjene od 5 do 10.

Tabela 11. - Prikaz ocjena kvaliteta treninga, tj. stručnjaka/trenera koji vode obuku

Ocjene 2–4 5–7 8 – 10 Bez odgovora Ukupno

N 5 57 87 5 154

% 3,2 37,0 56,5 3,2 100,0

Potvrda o najuĉestalijim ocjenama, ocjenama od 5 do 10, uoĉljiva je u okviru tabele 9. Najveći broj ispitanika, 56,5%, ocijenio je kvalitet treninga ocjenam od 8 do 10, a 37,0% ocjenama od 5 do 7. Veoma mali broj ispitanika dao je loše ocjene, od 2 do 4, dok nijedan ispitanik nije dao ocjenu 1. Grafik 6. – Prikaz ocjena kvaliteta treninga, tj. stručnjaka/trenera koji vode obuku (bez nedostajućih odgovora)

58.39%

38.26%

3.36% ocjene 2 - 4

ocjene 5 - 7

ocjene 8 - 10

103

Imajući u vidu liĉno zadovoljstvo ispitanika kvalitetom treninga i radom struĉnjaka u neformalnom obrazovanju ne moţemo reći da je to unutrašnja prepreka njegovom razvoju, ali ako se zapitamo da li je opšta slika društva takva ne moţemo dati pouzdan odgovor, jer prije svega ne znamo ni da li je cjelokupna zajednica informisana o znaĉaju cjeloţivotnog obrazovanja i da li ima ţelju da se obrazuje na taj naĉin. Sa druge strane, ţelja i motivacija ispitanika da prisustvuju obukama za struĉno usavršavanje koje vode meĊunarodne organizacije, u okviru neformalnog obrazovanja, znaĉajno je pozitivna.

Grafik 7. – Prikaz zainteresovanosti/motivisanosti ispitanika za prisustvovanje obukama za stručno usavršavanje, u neformalnom obrazovanju, koje vode meĎunarodne organizacije da ne

5.37%

94.63%

104

Primijećujemo da je ĉak 94,63% ispitanika dalo izjavu da ţeli da prisustvuje takvim obukama, dok je svega 5,37% ispitanika istaklo da ne ţeli, odnosno da nema motivaciju. U okviru same baze podataka ispitanika, lica koja su istakla negativan odgovor, veoma poznaju i shvataju znaĉaj neformalnog obrazovanja, što je uoĉljivo po definicijama, kao npr. da je neformalno obrazovanje „obrazovanje koje se stiĉe van sistema formalnog obrazovanja - van škola...sistemsko obrazovanje i kao takvo se razlikuje od informalnog”, da je to „pristup nekim sadrţajima koji su nedostupni u formalnom obrazovanju (razni kursevi, predavanja, seminari...)”, „samoinicijativno sticanje znanja, proširivanje vidika u raznim oblastima, organizovanje edukativnih predavanja (seminara) za zainteresovane, a ponekad i za nezainteresovane”... Stoga, teško je odrediti koji je razlog manjka motivacije i ţelje za struĉnim usavršavanjem kod ove male grupe ispitanika, a da to nijesu ni godine starosti, ni duţina radnog staţa, prema ĉemu razlog nije uoĉljiv u bazi podataka. Da je manjak motivacije za struĉnim usavršavanjem prisutan unutrašnji faktor, kod samih ispitanika, ne moţemo reći, s obzirom na procentualnu zastupljenost istih u kategoriji odgovora „da”. U odnosu na anketirane, intervjuisani ispitanici su o unutrašnjim preprekama iznijeli nešto drugaĉije stavove. Po mišljenju predstavnice Zavoda za školstvo problem jeste u motivaciji nastavnog kadra da se struĉno usavršava putem neformalnog obrazovanja, jer samo jedan procentualno nedovoljan broj nastavnika ima tu motivaciju. Da bi situacija bila bolja, smatra da je potrebno „dati mogućnost svima da pohaĊaju obuku i demonstrirati im primjenljivost znanja i vještina“, jer upravo su zainteresovani oni nastavnici koji su upoznati sa korisnošću samog neformalnog obrazovanja. Da se kao opravdanje nezainteresovanosti moţe uzeti u obzir nedovoljan broj ponuĊenih kurseva, seminara i sl. ne smatra ista predstavnica, već nas upoznaje sa sljedećim podacima: „Tokom 2010. godine 2904 nastavnika pohaĊalo je akreditovane programe obuke. Posljednji Katalog programa struĉnog usavršavanja za školsku 2010/11, Zavoda za školstvo, sadrţi 120 programa struĉnog usavršavanja nastavnika koje nude nevladine, meĊunarodne organizacije, drţavne institucije i pojedinci.“

105

Predstavnice NVO Forum MNE, unutrašnje prepreke razvoju neformalnog obrazovanja, u okviru samog formalnog sektora, vide takoĊe u razliĉitosti po pitanju zainteresovanosti od strane nastavnog kadra. Istiĉu da su u svom dosadašnjem radu nailazili na kolektive razliĉitog stepena motivisanosti za programe usavršavanja, što je najĉešće bila posljedica dotadašnjeg pozitivnog ili negativnog iskustva prilikom uĉešća u sliĉnim projektima. „Ono što je svakako upeĉatljivo jesu pozitivni komentari polaznika naših programa nakon obuke i nerijetka spremnost za nastavkom saradnje. Smatram da škole posjeduju izvjestan kapacitet da stimulišu intezivnija uĉešća svog kadra, meĊutim smatram i da to ĉesto zavisi od individualnih preferencija i senzibiliteta, uglavnom rukovodeće strukture škole“, ili pak, „za većinu nastavnog kadra to predstavlja „igranje igrica” i njima treba nešto ozbiljnije (ĉesto ne ţele ni da daju šansu neĉem novom – da li iz straha, nezainteresovanosti ili neĉeg trećeg ostaje pitanje). Mislim da je i to dokaz koliko je jasna politika drţave kada je u pitanju neformalno obrazovanje. Opet, moram naglasiti, da postoji jedan manji broj predstavnika/predstavnica nastavnog kadra koji vide znaĉaj ovakvih obuka i koji vrlo rado pohaĊaju ovakve obuke i kasnije primjenjuju nauĉeno u svom radu u uĉionici/školi. Ostali uglavnom pohaĊaju obuke zbog toga što im je tako nareĊeno i što pohaĊanjem dobijaju dodatne bodove koji im pomaţu prilikom napredovanja u školi”, što istiĉu predstavnice već pomenute nevladine organizacije. TakoĊe, smatraju da uzrok nedovoljne motivacije moţe biti prisustvovanje obukama koje nude institucije obrazovnog sistema ili organizacije civilnog društva, kod kojih je upitan naĉin korišćenja metodologije neformalnog obrazovanja. Predstavnica UNICEF-a i koordinatorka TEMPUS programa, takoĊe, se slaţu da samo odreĊeni mali broj nastavnika posjeduje energiju, entuzijazam, ţelju za usavršavanjem i unaprijeĊenjem svojih vještina i znanja. Da moţda sistem prepozna vaţnost neformalnog obrazovanja, a ne samo pojedinac/ci, moţda bi bilo manje nezainteresovanih nastavnika, koji to ili ne vide kao potrebno ili imaju negativan stav o istom. Intervjuisani ispitanici istiĉu da ţelja za struĉnim usavršavanjem neformalnim putem kod nastavnika sa dugim radnim staţom dosta zavisi od toga koliko su liĉno

106

spremni da prihvate novine, a kad jesu onda ih prihvate i pristupe obuci, primjenjuju steĉene vještine, moţda i temeljnije nego njihove kolege sa manjim radnim staţom. MeĊutim, kako kaţu, trend je da škole uglavnom šalju mlaĊi kadar na obuku, tako da je teško izvući pouzdan zakljuĉak. 2.2. Spoljašnji faktori Kao spoljašnje faktore moguće je navesti sve prepreke istaknute u narednoj tabeli. Bilo da je u pitanju percepcija neformalnog obrazovanja od strane društva ili neprihvaćenost sertifikata i znaĉaja istog ili teškoće u pogledu finansija i nezainteresovanosti i drugo, rijeĉ je o spoljašnjim faktorima koji negativno utiĉu na razvoj neformalnog sektora. Tabela 12. - Prikaz prepreka u primjeni metoda neformalnog obrazovanja (izraţeno u procentima)

nepostojanje dovoljnog broja finansijskih inicijativa negativna percepcija društva o sistemu neformalnog obrazovanja slaba informisanost o mogućnostima vrednovanja znanja steĉenog ovim vidom obrazovanja slabija prihvaćenost sertifikata steĉenih neformalnim obrazovanjem razliĉiti stavovi ljudi o tome šta dobijaju neformalnim obrazovanjem nezainteresovanost ljudi za sticanje znanja i vještina neformalnim putem nedovoljan broj stranih donatora loš kvalitet nastave struĉnih saradnika u okviru neformalnog obrazovanja nedovoljno kvalifikovan kadar u okviru neformalnog sektora

da, u potpunosti

djelimiĉno

ne znam

bez odgovora

64,9

30,5

2,6

0,6

1,3

39,6

49,4

5,8

3,2

1,9

49,4

44,2

3,2

1,9

1,3

47,4

40,9

6,5

2,6

31,2

58,4

5,2

0,6

4,5

40,9

52,6

3,9

0,0

2,6

34,4

42,2

9,7

10,4

3,2

20,1

41,6

29,2

6,5

2,6

21,4

43,5

24,0

9,1

1,9

107

Uoĉljivo je da je 64,9% ispitanika, taĉnije najviše njih, istaklo da je nepostojanje dovoljnog broja finansijskih inicijativa u potpunosti velika prepreka, a ako bi uzeli u obzir i grupu ispitanika koji su smatrali isto samo djelimiĉnom preprekom, procenat je visok. Taĉnije, 95,4% smatra da je finansijski problem u potpunosti i djelimiĉno prepreka u primjeni metoda neformalnog obrazovanja. Ako posmatramo svaku prepreku samo kao takvu, bez obzira da li je okarakterisana kao prepreka u potpunosti ili djelimiĉno, nakon finansijskih problema, najveći problemi su slaba informisanost o mogućnostima vrednovanja znanja steĉenog na ovaj naĉin (93,6%), nezainteresovanost ljudi za sticanje znanja i vještina ovim vidom obrazovanja (93,5%) i slabija prihvaćenost sertifikata (88,3%). Prije svega, profesori, nastavnici, uĉitelji i ostali prosvjetni radnici smatraju da nijesu dovoljno informisani, ali ni dovoljno zainteresovani (gdje vlada mala i neznatna razlika, što vidimo po procentima), a da je nešto manje u pitanju problem neuvaţavanja sertifata. U nešto manjoj mjeri, ispitanici su istakli kao prepreku razliĉitost u stavovima ljudi o tome šta dobijaju neformalnim obrazovanjem (89,6% smatra da je to u potpunosti i uglavnom prepreka) i negativnu percepciju društva o sistemu neformalnog obrazovanja (89,0%). Zakljuĉujemo da je svaka navedena prepreka okarakterisana kao prepreka u manjoj ili većoj mjeri. Jedino se mogu izdvojiti loš kvalitet nastave struĉnih saradnika u okviru neformalnog obrazovanja sa 29,2% i nedovoljno kvalifikovan kadar u okviru neformalnog sektora sa 24,0%, kao prepreke za koje je najveći broj ispitanika istakao da nijesu prepreke za primjenu metoda neformalnog obrazovanja. MeĊutim, ni to nije zadovoljavajuće ako uzmemo u obzir da je 61,7% prosvjetnih radnika istaklo da je loš kvalitet nastave struĉnih saradnika, kao i 64,9% da je nedovoljno kvalifikovan kadar u potpunosti i djelimiĉno prepreka. U prethodnom ocjenjivanju kvaliteta treninga i rada struĉnjaka ispitanici su dali veoma dobre ocjene, ali oĉigledno je da njihov stav ovdje nije takav i da, sa globalnog aspekta, smatraju da je to ipak prepreka. Prema intervjuisanim ispitanicima, izdvajaju se brojni već ponuĊeni odgovori, u prethodnoj tabeli, kao spoljašnji faktori. Prije svega, „aktuelnost, dostupnost i kvalitet

108

neformalnog obrazovanja“ su garancija njegovog prihvatanja. Sliĉan stav stavu predstavnice Zavoda za školstvo imaju i predstavnice Forum-a MNE, koje smatraju da se neformalne metode moraju popularizovati, zadržati kvalitet i osigurati superviziju njihove primjene u formalnom obrazovnom sistemu. TakoĊe, moraju se 

„Intezivirati aktivnosti rukovodilaca škola da valorizuju programe neformalnog obrazovanja za odrasle;



Povećati finansijska izdvajanja škola koja se usmjeravaju na programe doobuke kadra (bilo da se radi o decentralizovanom fondu škole ili izdvajanjima Ministarstva na nacionalnom nivou);



Uvrstiti obuke kao stimulativni mehanizmi a ne kao obaveze“. MeĊutim, pored uskog gledišta usmjerenog na školske institucije, prvo bi trebalo

motivisati nadleţne organe, kreatore politike u ovom polju. Ukoliko oni posjeduju svjesnost o vaţnosti i djelotvornosti ovakvog naĉina rada, problem da se ista slika prenese na nastavni kadar ne bi postojao. „Istovremeno, kanal komunikacije i saradnje izmeĊu institucija i civilnog sektora treba da bude jasniji, partnerski i da obje strane vide vaţnost saradnje.” Samim tim, pozitivna percepcija društva o cjeloţivotnom obrazovanju, bolja informisanost o istom i njegovom znaĉaju, prihvaćenost sertifikata, su ciljevi kojima prvenstveno treba teţiti, kako bi se otklonile, prije svega, ove spoljašnje prepreke. Što se tiĉe struĉnog kadra, treba zaposliti ljude koji će se na sistemski naĉin baviti neformalnim obrazovanjem u obrazovnim institucijama, a to ne podrazumijeva nastavnike, već ljude koji će prenijeti neformalno znanje i vještine i na nastavni kadar visoko obrazovnih institucija – fakulteta. U suprotnom, kadar nije dovoljno kvalifikovan, a onda je to jedna od spoljašnjih prepreka kod nas.

109

3. Dobrobiti primjene neformalnog obrazovanja u obrazovnom sistemu Crne Gore

3.1. Aspekti usmjereni na pojedinca U okviru samog rada naveo sam brojne liĉne i profesionalne vještine koje svaki pojedinac moţe steći ili unaprijediti u okviru neformalnog obrazovanja. Odvojenim opisom ove dvije vrste vještina otkriću stavove ispitanih prosvjetnih radnika o istima, koje su oni stekli u toku svog višesatnog vremena provedenog u neformalnom obrazovanju (na kursevima, seminarima, treninzima i sl.).

Tabela 13. - Prikaz (ne)stečenih ličnih socijalnih vještina ispitanika u neformalnom obrazovanju (izraţeno u procentima)

nimalo Zadovoljstvo u poslu Samopouzdanje Komunikacijske vještine Analitiĉnost Svjesnost o postojanju odreĊenih fenomena Samosvijest Samorefleksija Kritiĉko razmišljanje Pozitivan stav

djelimiĉno uglavnom

u više od potpunosti oĉekivanog 22,7 6,7 22,7 6,7 30,4 8,1

4,9 4,0 0,7

26,7 26,7 19,6

40,0 40,0 41,2

2,7

23,0

41,2

24,3

8,8

6,1

19,0

36,1

32,0

6,8

2,7 1,4 3,4 2,1

25,2 29,9 20,8 22,7

36,1 31,3 35,6 32,6

24,5 29,3 31,5 27,7

11,6 8,2 8,7 14,9

Razliĉitost stavova u pogledu liĉnih socijalnih vještina koje su ispitanici na sebi svojstven i dobro poznat naĉin stekli istaknuta je kroz samu tabelu. Karakteristiĉno je da su prosvjetni radnici uglavnom zadovoljni sticanjem svih navedenih vještina. Podjednako su razvili komunikacijske vještine i analitiĉnost (gdje je u oba sluĉaja 41,2% ispitanika

110

uglavnom zadovoljno), samopouzdanje i zadovoljstvo poslom koji rade (40,0%), kao i svjesnost o postojanju odreĊenih fenomena i samosvijest (36,1%). TakoĊe, za navedenim vještinama ne zaostaju ni vještine kritiĉkog razmišljanja (35,6%), pozitivnog stava (32,6%) i samorefleksije (31,3%), koje su ispitanici otkrili kao steĉene ili unaprijeĊene putem neformalne edukacije. Da doprinos neformalnog obrazovanja nije nimalo zanemarljiv po pitanju liĉnog razvoja ukazuje nam i ĉinjenica da je veliki broj ispitanika sve ove vještine posmatrao kao vještine koje je djelimiĉno ili u potpunosti stekao, dok je veoma mali broj smatrao da ih nije stekao nimalo. Iako je procenat ispitanika koji smatraju da su pomenute vještine stekli i više nego što su oĉekivali mali, on nije zanemarljiv, jer je znaĉajan podatak koliko je pojedincima neki od liĉnih razvoja znaĉio, a ostvario ga je putem neformalnog obrazovanja. Tako je npr. 14,9% ispitanika istaklo da je steklo pozitivan stav, što nije mala stvar ako znamo da se sa takvim stavom ljudi raduju svakodnevnim prilikama i prave „korake” za bolji ţivot. Sa druge strane, 11,6% ispitanika smatra da je steklo samosvijest kao liĉnu socijalnu vještinu, a opet znamo da je u rješavanju bilo kog problema, nesuglasice, nepovoljnosti ili sliĉno, najveći uspjeh i prvi uĉinjeni korak postojanje samosvijesti o sebi, o problemu, nesuglasici..., taĉnije: „Samosvijest je sposobnost da upoznamo sebe i sopstveni identitet, da budemo svjesni svojih prednosti i mana, potreba i motiva. Samosvijest je kljuĉna vještina jer od nje zavisi stepen naše samokontrole”162. Zakljuĉujemo da je zadovoljstvo prednostima i doprinosima, odnosno vještinama koje je moguće steći kroz neformalno obrazovanje na polju liĉnog razvoja, veoma zadovoljavajuće od strane prosvjetnih radnika.

162

http://www.akademijauspeha.org/clanci_svi/Samosvest.html - 24.10.2011, 21:51

111

3.2. Aspekti usmjereni na institucije/organizacije Da neformalno obrazovanje jeste od velikog znaĉaja, kako za pojedinca, tako i za institucije, organizacije, društvo u cjelini, potvrĊuju nam odgovori intervjuisanih ispitanika. Predstavnica UNICEF-a istiĉe da je posvećenost drţave Crne Gore i Vlade, uz podršku od strane meĊunarodnih organizacija, jedini naĉin i najbolji korak da se projekti neformalnog obrazovanja implementiraju kao dio reforme sistema. Iako meĊunarodne organizacije uvode brojne programe, finansiraju ih, obuĉavaju nastavnike, nakon njihovog djelovanja odrţivosti na tom polju nema. Razlog jeste u ne prepoznavanju sistema obrazovanja da je neformalno obrazovanje nadleţnost drţave. Istog mišljenja je i predstavnica Forum-a MNE, koja smatra da je veliki problem u sve manjem broju meĊunarodnih organizacija i sve manjim stranim donacijama, zbog ĉega je neophodna jasna nacionalna politika, sa jasnim zakonskim okvirima. Participativnim djelovanjem, tj. ukljuĉivanjem postojećih organizacija civilnog društva, biznis sektora i vladinog sektora, prije svega bi se shvatio doprinos neformalnog obrazovanja za sve te i mnoge druge institucije, organizacije. Ona istiĉe: „Mislim da su svi pristupi, a, samim tim, i rezultati parcijalni i nesistemski, ako se neformalno obrazovanje ne uvede kao obavezno na fakultetu – i kao praksa i kao teorija – ne kao ekstrakurikularni

program

koji

postoji

dok

postoji

finansiranje

volja

pojedinaca/pojedinki s fakulteta“. Djelovanje meĊunarodnih organizacija je bilo od velikog znaĉaja za širenje svijesti o vaţnosti neformalnog obrazovanja, jer su time uticale na rad drţavnih institucija kao što su Zavod za školstvo, Zavod za struĉno obrazovanje i sl., koje su uvele koncipiranje i odrţavanje obuka za nastavni kadar kao sastavni dio rada. Sa druge strane, reforma školstva, novi nastavni planovi i programi, i za osnovne i za srednje škole, okarakterisani su uticajem neformalnog obrazovanja, po mišljenju predstavnice NVO Save the children. MaĊutim, ti mali, ali ne i naroĉiti vidljivi koraci, u mnogom su dalje diskutabilni, na primjer, koliko nastavnici koji su prošli obuke primjenjuju iste u svojim

112

uĉionicama, kolika je njihova volja za istim, koliko podrške im škola pruţa, bilo u opremljenosti, u infrastrukturi, od strane kolega i sliĉno. Da bi se riješile prepreke ovog tipa, da bi organizacije i institucije shvatile doprinos ovog vida obrazovanja i da bi crnogorski obrazovni sistem stvarao konkurentnije pojedince, a on sam bio konkurentniji na evropskom trţištu, potrebni su mnogi ĉinioci. Koordinatorka TEMPUS programa, meĊu tim ĉiniocima, navodi: 

„uskladiti obrazovni sistem sa potrebnim profesijama u CG,



uskladiti obrazovni sistem CG sa sistemima u regionu i u Evropi,



prepoznati vaţnost i benefit neformalnog obrazovanja i uĉiniti ga kompatibilnim sa formalnim sistemom,



otvoriti nove obrazovne programe (npr. uvoĊenje Omladinskog rada kao studijskog programa na nivou redovnih studija, i sl.),



sintetizovati postojeće studijske programe u skladu sa politikom zapošljavanja (npr. teška situacija zapošljavanja profesora filozofije nakon završenog ĉetvorogodišnjeg studija iziskivao bi davanje ponude da se u okviru već postojećeg studija filozofije uvedu podsmjerovi sa drugim relevantnim studijskim programima),



staviti naglasak na primjenjene studijske programe...”.

Kao zakljuĉak, koji se odnosi prije svega na znaĉaj meĊunarodnih organizacija za primjenu neformalnog obrazovanja, svi intervjuisani ispitanici su istakli da su one inicirale uvoĊenje i primjenu istog, da su jedno vrijeme samo one nudile mogućnost pohaĊanja programa obuke koji su doprinosili profesionalnom razvoju, osvjeţavanju i unapreĊivanju znanja i vještina nastavnika. Zbunjujuća stavka se najviše tiĉe dugoroĉnosti uticaja meĊunarodnih organizacija, jer kako navode „veliki broj tih aktivnosti završio se onda kad je prošao mandat rada odreĊenih meĊunarodnih organizacija“, što znaĉi da su projekti, programi, planovi i sl. ostali „u stanju mirovanja“ nakon prestanka rada ovih organizacija. Svi intervjuisani ispitanici se slaţu da bi situacija

113

bila bolja da su drţava i njene relevantne institucije preuzele neke od programa, nastavile da ih sprovode, taĉnije da postoji jasna drţavna politika po ovom pitanju. Stav ispitanih prosvjetnih radnika o zadovoljstvu djelovanjem meĊunarodnih organizacija u neformalnom obrazovanju u Crnoj Gori, taĉnije zadovoljstvu razvojem neformalnog obrazovanja kome iste doprinose, je ocijenjen više dobrim nego lošim ocjenama.

Tabela 14. - Prikaz ocjena ispitanika o djelovanju meĎunarodnih organizacija kroz neformalno obrazovanje u Crnoj Gori

Ocjene 1–3 4–6 7 – 10 Bez odgovora Ukupno

N 13 53 72 16 154

% 8,5 34,4 46,8 10,4 100,0

Zadovoljstvo ispitanika djelovanjem meĊunarodnih organizacija kroz neformalno obrazovanje je veoma povoljno. Shodno tome, iz tabele vidimo da je najveći broj ispitanika dao visoke ocjene od 7 do 10 (46,8%), a potom osrednje ocjene od 4 do 6 (34,4). Najmanji broj ispitanika (8,5%) dao je najlošije ocjene, od 1 do 3. Znaĉajno je pomenuti da je ĉak 31 ispitanik dao ocjenu 7, što je najviše, 25 ispitanika ocjenu 8, 21 ispitanik ocjenu 5 i po 16 ispitanika ocjene 6 i 4. Ovakva skoncentrisanost ocjena ipak daje manju prosjeĉnu ocjenu od srednje vrijednosti, odnosno od najviše prisutne ocjene 7.

114

Tabela 15. - Prosječna ocjena djelovanja meĎunarodnih organizacija u neformalnom obrazovanju u Crnoj Gori (tj. prosječna ocjena razvoja neformalnog obrazovanja) 138 16 Mean 6,28 Std. Error of Mean ,175 Median 7,00 Mode 7 Std. Deviation 2,053 Variance 4,216 Skewness -,301 Std. Error of Skewness ,206 Kurtosis -,326 Std. Error of Kurtosis ,410 Range 9 Minimum 1 Maximum 10 Sum 866 25 5,00 Percentiles 50 7,00 75 8,00 N

Valid Missing

Grafikon 8. – Prikaz prosječnog zadovoljstva djelovanjem meĎunarod. organizacija

dobar

52.17%

niti dobar niti loš

38.41%

loš

9.42%

Od ukupnog broja ispitanika 138 je odgovorilo na postavljeno pitanje, a 16 ispitanika nije. Na skali od 0 do 10 prosjeĉno zadovoljstvo djelovanjem meĊunarodnih organizacija kroz neformalno obrazovanje u našoj zemlji je 6,28, što je manje od ocjene srednjeg zadovoljstva (ocjene 7). To nam govori da imamo veći broj ispitanika koji su dali osrednje ocjene (s tim da preovladava ocjena 7) i oni su uglavnom ili u potpunosti zadovoljni radom meĊunarodnih organizacija na tom polju. U narednih 100 istraţivanja, u 68% sluĉajeva, prosjeĉna ocjena djelovanja meĊunarodnih organizacija kretala bi se izmeĊu ocjena 4,22 i 8,33. Moţemo primijetiti da bi u 95% sluĉajeva ta ocjena prevagnula ka pozitivnom dijelu skale, što nam opet potvrĊuje da je veći broj ispitanika ocjenio djelovanje ovih organizacija kao dobro, s tim da treba uzeti u obzir da su najzastupljenije ocjene od 4 do 8, zbog ĉega je prosjeĉna ocjena manja od srednjeg zadovoljstva.

115

Ĉetvrtina ispitanika je rad Zavoda u prosjeku ocijenila ocjenom do 5, dok je tri ĉetvrtine ispitanika dalo prosjeĉnu ocjenu do 8. U okviru grafikona 1 moţemo uoĉiti tri podgrupe ocjena, definisanih kao dobre, kao niti loše niti dobre i kao loše ocjene, ali je prikaz ocjena dat u procentima bez nedostajućih odgovora, zbog ĉega procenti izgledaju veći u odnosu na procente iz tabele 12. 3.3. Aspekti usmjereni na društvo i širu zajednicu Znaĉaj neformalnog obrazovanja za društvo i širu zajednicu je višestruk, kako je navedeno u samom radu. Da bi neformalno obrazovanje imalo doprinosa za društvo ali i širu zajednicu neophodno je prvenstveno prepoznati samo neformalno obrazovanje i taj doprinos, kako navodi koordinatorka TEMPUS programa, „od predškolskih ustanova do fakulteta”. Ukljuĉivanjem ovog u formalni vid obrazovanja postiţu se znaĉajni rezultati, koji su naravno od uticaja na zajednicu, a posebnosti toga ona vidi u sljedećem: 

”interdisciplnarni pristup odreĊenoj temi;



usvajanje tehnika i metoda rada;



ukljuĉivanje rezultata istraţivanja sprovedenih u kontekstu neformalnog obrazovanja, i usklaĊivanje obrazovne politike Crne Gore sa konkretnim potrebama utvrĊenim tim istraţivanjima;



dopunski vid obrazovanja koji treba da se uĉini kompatibilnim sa formalnim obrazovanjem;



neformalno obrazovanje kao priprema za formalno obrazovanje;



doedukacija nastavnog kadra (svih nivoa) sa potrebnim tehnikama i metodama rada sa mladima bez obzira na nivo školovanja (osnovna, srednja škola i fakultet), kao i bez obzira na profil studijskog programa (naime, nastavnik metamatike, stranog jezika, filozofije, ili bilo kojeg predmeta radi sa mladima kao sa svojom ciljnom grupom, i u tom kontekstu je obavezna edukacija iz oblasti Omladinskog rada: odreĊenja, osnovnih vrijednosti i principa, tehnika i metoda rada, ...)”.

116

MeĊutim, da bi obrazovni sistem u našoj zemlji pruţio doprinos na pravi naĉin moraju se riješiti brojni izazovi, a to podrazumijeva: osposobiti studente za participaciju u meĊunarodnim projektima, i u tu svrhu im ponuditi dodatno edukovanje iz engleskog jezika kao sluţbenog jezika bilo kog projekta; osposobiti univerzitetski kadar za participaciju u meĊunarodnim projektima uz dodatno edukovanje iz engleskog jezika, ali i iz ostalih stranih jezika da bi se nastava mogla izvoditi na raznim stranim jezicima radi omogućavanja što veće mobilnosti studenata; prepoznati vaţnost neformalnog obrazovanja, i posebno pratećih specifiĉnih tehnika i metoda rada koje se primjenjuju na raznim evropskim univerzitetima; uspostaviti saradnju sa brojnim regionalnim, evropskim i svjetskim univerzitetima. Ako se pitamo zašto je to bitno, koordinatorka TEMPUS programa uĉenicima, studentima preporuĉuje da „paţljivo biraju studij jer to podrazumijeva kreiranje njihove profesije koja će ih voditi kroz ţivot i formirati ih kao liĉnosti, aktivne ĉlanove društvene zajednice u kojoj ţive, jer stvaraju vrijednosni sistem koji će prenositi na buduće generacije“. Samim tim, edukacija nije svojstvena sama za sebe. Ona je kontekst potrebe i opravdanosti, ona je racionalna i primjenljiva kako na individualnom tako i na opštem društvenom nivou. Kako realne i stvarno moguće ciljeve nije moguće steći iskljuĉivo kroz formalno obrazovanje, to je neophodno postojanje neformalnog, koje predstavlja neizostavan dodir sa stvarnim ţivotom, individualnim i društvenim potrebama. MeĊutim, svak ima svoj stav, a stav prosvjetnih radnika o efektnosti i prednostima koje vid neformalnog obrazovanja nudi cjelokupnom društvu, a nikako samo pojedinim njegovim kategorijama, biće opisan kroz tvrdnje koje su po mišljenju istih taĉne ili ne. Rezultati istraţivanja biće predstavljeni u tabelu 16, na sljedećoj stranici.

117

Tabela 16. - Prikaz tvrdnji o neformalnom obrazovanju (izraţeno u procentima) Da li se slaţete sa sljedećim tvrdnjama? Neformalno obrazovanje podstiĉe ljudsko razmišljanje. Neformalno obrazovanje predstavlja posebno okruţenje koje je kreirano na potrebama i interesovanjima uĉenika. Neformalnim obrazovanjem se razmjenjuju iskustva svih uĉesnika jednog procesa. Neformalno obrazovanje se primijenjuje od najranijih godina ţivota. Neformalno obrazovanje uĉi dubljem razumijevanju i širi spektar ljudskih vještina. Neformalno obrazovanje je cjeloţivotno obrazovanje. Najvaţniji dio neformalnog obrazovanja je razgovor i komunikacija. U procesu neformalnog obrazovanja uĉenici i ostali uĉesnici definišu vrijednosti i formiraju stavove. Neformalnim obrazovanjem radimo na svom liĉnom i profesionalnom razvoju. Neformalnim obrazovanjem se pospješuju ţivotne vještine, socijalno-komunikacijske sposobnosti, tolerancija razliĉitosti i sposobnost za rješavanje problema u okruţenju. Neformalnim obrazovanjem se pospješuje rad zaposlenih u raznim institucijama. Neformalnim obrazovanjem se dugotrajno zaposleni - odrasli graĊani mogu konstantno struĉno usavršavati i time doprinositi sebi i svojoj instituciji. Neformalno obrazovanje podstiĉe pozitivne društvene promjene i utiĉe na razvoj društvene svijesti. Neformalnim obrazovanjem djeca/odrasli stiĉu znanja i vještine, tj. sposobnost primjene nauĉenog.

u potpunosti se slaţem

uglavnom se slaţem

niti se slaţem niti se ne slaţem

uglavnom se ne slaţem

u potpunosti se ne slaţem

40,4

44,4

9,9

2,0

3,3

27,5

47,7

20,8

3,4

0,7

40,9

38,9

14,8

4,0

1,3

34,9

38,9

14,1

6,7

5,4

50,3

36,2

6,0

4,0

3,4

52,7

25,7

12,8

3,4

5,4

26,5

50,3

15,6

4,8

2,7

21,5

49,7

21,5

6,0

1,3

55,6

30,5

7,9

3,3

2,6

47,4

36,2

7,9

6,6

2,0

38,5

37,8

16,9

4,7

2,0

45,3

34,0

14,7

4,0

2,0

35,5

44,7

14,5

2,6

42,4

43,0

9,3

2,0

3,3

118

Na osnovu prethodne tabele uoĉljivo je da je svaka tvrdnja, koje su inaĉe posmatrane sa pozitivnog aspekta i aspekta dobrobiti za društvo, od strane ispitanih prosvjetnih radnika uglavnom okarakterisana kao povoljna, manje ili više. MeĊu najznaĉajnijim je tvrdnja da: „Neformalnim obrazovanjem radimo na svom liĉnom i profesionalnom razvoju“, sa kojoj se u potpunosti slaţe 55,6% ispitanika, a uglavnom se slaţe 30,5% ispitanika. Da je neformalno obrazovanje cjeloţivotno obrazovanje u potpunosti se slaţe 52,7%, a uglavnom se slaţe 25,7% ispitanika. Tvrdnja koja istiĉe da: „Neformalno obrazovanje uĉi dubljem razumijevanju i širi spektar ljudskih vještina“ je tvrdnja sa kojom se u potpunosti slaţe 50,3% ispitanika, a tu su i mnoge druge tvrdnje sa kojima se ispitanici u potpunosti slaţu, kao: „Neformalnim obrazovanjem se pospješuju ţivotne vještine, socijalno-komunikacijske sposobnosti, tolerancija razliĉitosti i sposobnost za rješavanje problema u okruţenju“ (47,4%), „Neformalnim obrazovanjem se dugotrajno zaposleni

- odrasli graĊani mogu konstantno struĉno usavršavati i time

doprinositi sebi i svojoj instituciji“ (45,3%), „Neformalnim obrazovanjem se dugotrajno zaposleni - odrasli graĊani mogu konstantno struĉno usavršavati i time doprinositi sebi i svojoj instituciji“ (42,4%). Sa svim istaknutim i ponuĊenim odgovorima ispitanici se u najvećoj mjeri uglavnom ili u potpunosti slaţu. Nešto više se uglavnom nego u potpunosti slaţu sa tvrdnjama poput: „Najvaţniji dio neformalnog obrazovanja je razgovor i komunikacija“ (50,3%), „U procesu neformalnog obrazovanja uĉenici i ostali uĉesnici definišu vrijednosti i formiraju stavove“ (49,7%), „Neformalno obrazovanje predstavlja posebno okruţenje koje je kreirano na potrebama i interesovanjima uĉenika“ (47,7%). MeĊutim, ukupan zbir odgovora „u potpunosti se slaţem“ i „uglavnom se slaţem“ za svaku od tvrdnji daje veoma visoke procentualne rezultate, zbog ĉega sa sigurnošću moţemo potvrditi pozitivan znaĉaj svake tvrdnje za društvo i zajednicu u cjelini. Tvrdnje sa kojima se ispitanici najviše nijesu, u potpunosti i uglavnom, slagali su da se neformalno obrazovanje primijenjuje od najranijih godina ţivota (12,1%), da je neformalno obrazovanje cjeloţivotno obrazovanje (8,8%), da ono pospješuje ţivotne vještine, socijalno-komunikacijske sposobnosti, toleranciju razliĉitosti i sposobnost za

119

rješavanje problema u okruţenju (8,6%), da je njegov najvaţniji dio komunikacija (8,5%), ali su sva ta neslaganja zanemarljiva u odnosu na procenat ispitanika koji se sa istima slaţu. Shodno pomenutom, da neformalno obrazovanje doprinosi društvu i cjelokupnoj zajednici i da pruţa sve pogodnosti navedene kroz ponuĊene odgovore, ne moţemo a da ne potvrdimo, s obzirom da su prosvjetni radnici istakli veoma pozitivne stavove.

4. Uticaj neformalnog obrazovanja na razvoj socijalnih vještina nastavnika/ca

4.1. Zadovoljstvo nastavnika/ca ličnim i profesionalnim razvojem Od veoma velikog znaĉaja za istraţivanje je samo upoznavanje sa zadovoljstvom ispitanih prosvjetnih radnika obukama kroz koje su prošli u neformalnom obrazovanju, posvećujući im razliĉite vremenske termine. Prethodni stavovi o prednostima cjeloţivotnog uĉenja, koje ono pruţa na liĉnom i profesionalnom polju, bili su veoma pozitivni, ali naĉin na koji su taj razvoj povezali sa samim svojim radom i svojim struĉnim usavršavanjem istakli su na sljedeći naĉin: Od ukupnog broja ispitanika 134 je odgovorilo na postavljeno pitanje, a 20 ispitanika nije (tabela 15). Na skali od 0 do 10 prosjeĉno zadovoljstvo liĉnim i profesionalnim razvojem je 7,34, što je manje od ocjene srednjeg zadovoljstva (ocjene 8). To nam govori da imamo veći broj ispitanika koji su u ovom sluĉaju dali osrednje ocjene (s tim da preovladava ocjena 8), po ĉemu se moţe reći da je zadovoljstvo ipak veliko. U narednih 100 istraţivanja, u 68% sluĉajeva, prosjeĉna ocjena djelovanja meĊunarodnih organizacija kretala bi se izmeĊu ocjena 5,50 i 9,17. Moţemo primijetiti da bi u 95% sluĉajeva ta ocjena prevagnula ka pozitivnom dijelu skale, što nam opet potvrĊuje da je veći broj ispitanika istakao zadovoljstvo steĉenim vještinama na polju neformalnog obrazovanja.

120

Ĉetvrtina ispitanika je zadovoljstvo u prosjeku ocijenila ocjenom do 6, dok je tri ĉetvrtine ispitanika dalo prosjeĉnu ocjenu do 9, iz ĉega nam je vidljivo da su najuĉestalije ocjene od 5 do 10. Samim tim, detaljniji podaci istiĉu da je 34 ispitanika ocijenilo zadovoljstvo liĉnim i profesionalnim razvojem u neformalnom obrazovanju ocjenom 8, 28 ocjenom 7, 19 ocjenom 10, 16 ocjenom 6, 15 ocjenom 9 i nešto manji broj ispitanika lošijim ocjenama. Tabela 17. - Prosječna ocjena ispitanika o zadovoljstvu ličnim i profesionalnim razvojem u okviru neformalnog obrazovanja Grafikon 9. – Prikaz prosječnog zadovoljstva ličnim i prof. razvojem N

Valid Missing

Mean Std. Error of Mean Median Mode Std. Deviation Variance Skewness Std. Error of Skewness Kurtosis Std. Error of Kurtosis Range Minimum Maximum Sum 25 Percentiles 50 75

134 20 7,34 ,158 8,00 8 1,832 3,355 -,558 ,209 ,155 ,416 8 2 10 984 6,00 8,00 9,00

Mean = 7.34 Std. Dev. = 1.832 N = 134 0 0

121

Tabela 18. - Prikaz ocjena ispitanika o zadovoljstvu ličnim i profesionalnim razvojem kroz neformalno obrazovanje tj. obuke kroz koje su prošli u okviru tog vida obrazovanja

Ocjene 2–4 5–7 8 – 10 Bez odgovora Ukupno

N 8 58 68 20 154

% 5,2 37,7 44,2 13,0 100,0

Posmatrajući ocjene zbirno, još jednom potvrĊujemo zadovoljstvo ispitanika na ovom polju i primijećujemo da je 44,2% ocijenilo to zadovoljstvo ocjenama od 8 do 10, 37,7% ocjenama od 5 do 7, a veoma mali broj ispitanika, taĉnije 5,2% dalo je lošije ocjene od 2 do 4, što grafiĉki izgleda na sljedeći naĉin: Grafikon 10. Prikaz ocijenjenog zadovoljstva ličnim i profesionalnim razvojem stečenim u okviru neformalnog obrazovanja

12.99%

ocjene 2 - 4 ocjene 5 - 7 ocjene 8 - 10 Missing

5.19%

37.66%

44.16%

122

4.2. Zadovoljstvo stručnih saradnika kvalitetom nastave Stavovi struĉnih saradnika, u ovom sluĉaju intervjuisanih ispitanika, odnose se na znaĉaj neformalnog obrazovanja u obrazovnom sistemu Crne Gore, na znaĉaj neformalnog u odnosu na formalno obrazovanje, na shvatanje nastavnog kadra o dodatnoj specijalizaciji, sticanju praktiĉnog iskustva i sticanju znanja i vještina putem neformalnog obrazovanja, o metodama istog koje se koriste u okviru nastave i školskih institucija a od strane meĊunarodnih organizacija i sliĉno. Predstavnica Zavoda za školstvo smatra da se neformalno obrazovanje u nastavi za sada dobro pozicioniralo u našoj zemlji. Najveći problem je finansiranje jer su cijene nerealne kako za uĉesnike tako i za izvoĊaĉe, zbog ĉega se intenzivno uĉešće u takvim aktivnostima suţava i ograniĉava. Da je neformalno obrazovanje vaţno ne osporava, ali mu je potreban kvalitet i smatra da će taj kvalitet najbolje odrediti ili eliminisati samo trţište. Kao njegove metode istiĉe seminare i radionice, a kao djelotvornost istih navodi: mogućnost razmjene iskustava i znanja, liĉna satisfakcija – ispoljavanje vlastitih sposobnosti, podsticanje samopoštovanja, sticanje vještine prezentovanja onoga što misle, sticanje najnovijih znanja i vještina, povezivanje sa kolegama iste struke, kontinuiranost procesa i mogućnost doţivotnog uĉenja. NVO Forum MNE (mladi i neformalna edukacija) je organizacija koja radi u Crnoj Gori od 2002. godine, a od 2007. godine, odlukom osnivaĉke skupštine Foruma MNE i odbora Forum Syd iz Švedske, prerasla je iz meĊunarodnog projekta u lokalnu organizaciju. Kako ona razvija i sprovodi programe neformalnog obrazovanja, sa posebnim akcentom na omladinski rad u zajednici, podstiĉe kreativnost i aktivizam meĊu mladima, promoviše djeĉja i ljudska prava, podrţava izradu i primjenu omladinske politike u saradnji sa svim vaţnim ĉiniocima u društvu, to sam za shodno uzeo predstavnice iste za ispitanike. Iste imaju 9, odnosno 6 godina radnog iskustva u sprovoĊenju aktivnosti neformalnog obrazovanja, i to kao: student univerzitetskog kursa, volonter u omladinskom klubu, omladinski radnik, koordinator neformalnih programa i programski menadţer za omladinski rad u Crnoj Gori.

123

Iz navedenog shvatamo znaĉaj intervjua sa ovim predstavnicama, koje smatraju da nastavni kadar gleda na programe neformalnog obrazovanja više kao priliku da stekne praktiĉna znanja nego da specijalizira odreĊenu tematiku, što primijećuju iz povratnih informacija nastavnog kadra, koje se odnose na: 

„obnavljanje znanja i vještina,



provjeţbavanje situacija sa kojima se nastavnici susreću u radu u školi,



širenje vidika i percepcija u smislu sagledavanja situacija iz razliĉitih uglova,



jasnije sagledavanje pozicije uĉenika,



usvajanje novih znanja iz oblasti upravljanja resursima i rješavanja konfliktnih situacija,



kao i alternativnih metoda rada u uĉionici“.

Radeći dugi niz godina u neformalnom obrazovanju istiĉu da im taj rad više odgovara nego u formalnom, kako zbog definisanog programa rada i prilagoĊenosti programa ciljnoj grupi, tako i zbog fleksibilnosti, korišćenja interaktivnih metoda, iskustvenog uĉenja, korišćenja društvenih vrijednosti i mnogih drugih djelotvornosti koje su istakli svi ostali predstavnici. MeĊutim, poseban znaĉaj za nastavni kadar ogleda se u obukama koje stimulišu recipliranje istih u radu sa djecom i mladima, struktuiranom znanju, stvaranju i kreiranju resursa za rad..., ali kao njaveći problem smatraju „ĉest otpor nastavnika koji imaju više-decenijsko iskustvo u radu, da budu poduĉavani od strane „mlaĊih i manje iskusnih“ kolega“. Sve metode neformalnog obrazovanja, radionice, treninge, ljetnje kampove, seminare, okrugle stolove, konferencije, individualni i grupni rad, uliĉni omladinski rad, volonterski angaţmani, programe informisanja i savjetovanja i mnoge druge, smatraju korisnim za rad u formalnom obrazovanju, ali se ne slaţu sa predstavnicom Zavoda za školstvo da je taj razvoj dobar za sada, već da se i dalje sve kreće u okviru formalnog obrazovanja „na formalan a ne na neformalan naĉin“. Cilj Forum-a MNE jeste da drţavne strukture preuzmu model ovog obrazovanja i uvrste ga u regularne, formalno priznate programe, bilo da se radi o obrazovnom sistemu,

124

sistemu socijalne i djeĉje zaštite, razliĉitim servisima za mlade koji se tiĉu slobodnog vremena, zapošljavanja, zdravlja... Radom ove NVO kreiran je Nacionalni plan akcije za mlade koji je dao neformalnom obrazovanju posebnu vaţnost i fokus, kreirani su prvi Lokalni planovi akcije za mlade koji su ovo polje pribliţili i lokalnim zajednicama, pokrenuta je inicijativa za prepoznavanje zanimanja/profesija koje mogu da promovišu i sprovode ovaj vid obrazovanja i ima malo pozitivnih primjera primjene, ali opet ne u dovoljnom opsegu i ne kontinuirano. Predstavnica NVO Save the children UK je sagovornica koja sa nešto više od 6 godina radnog iskustva u neformalnom obrazovanju, kojoj taj model takoĊe više odgovara nego model formalnog obrazovanja, karakteriše znaĉaj svoje meĊunarodne organizacije kroz rad sa djecom i djecom sa posebnim obrazovnim potrebama, i iz ostalih osjetljivih grupa, kroz sistematski rad sa partnerskim drţavnim obrazovnim institucijama i institucijama socijalne i zdravstvene zaštite na prihvatanju neformalnih metoda i oblika rada. Npr., obuke: Inkluzivno obrazovanje (osnovni i napredni nivo), Portidţ metoda, Vrtić i škola po mjeri djeteta, transformacija specijalnih ustanova u resursne centre, obrazovanjem protiv predrasuda i sl. Dok se predstavnica drţavne institucije ne ponosi prevelikom ulogom neformalnog u formalnom obrazovanju, ali ponosi trenutno dovoljnom ulogom, predstavnice meĊunarodnih organizacija se ne slaţu sa istim. Isto tako, da nastavni kadar mora biti više motivisan, ali i institucije od kojih sve polazi, istiĉe ova predstavnica i kaţe da bi „trebalo strateški i temeljno vršiti edukaciju uprava škola i ostalih donosioca odluka kako bi prvo oni sami razumjeli benefite uvoĊenja neformalnih metoda rada u nastavu, te nakon toga umjeli da prepoznaju i nagrade trud i inovativnost svojih zaposlenih”. Tek u takvoj atmosferi nastavnici bi bili motivisani da se usavršavaju i napreduju. Tek tada bi poĉelo da se razvija najvaţnije od svega, a to je razvoj svijesti o tome da je svako dijete individua i da postoji bezbroj naĉina, uglavnom jako jednostavnih i na dohvat ruke, na koje moţemo izaći u susret njihovim razliĉitim potrebama i stilovim uĉenja, i stvoriti atmosferu u kojoj uţivaju svi.

125

Podrţavajući svoju meĊunarodnu organizaciju, kao i prethodne predstavnice, izjavljuje da je Save the Children bio prvi zagovornik uvoĊenja inkluzivnog obrazovanja, da je pruţio prve obuke za nastavnike/ce i ostale struĉnjake za direktan rad sa djecom. Sa fokusom na inkluzivno obrazovanje kao pravo djeteta i razbijanjem predrasuda da nastava treba znatno da se mijenja kad je u pitanju rad sa djecom sa posebnim obrazovnim potrebama, razvojem shvatanja da su sva djeca u odjeljenju razliĉita i da diferencirana nastava i prilagoĊavanje materije oblikom i metodama doprinosi kvalitetnijem uĉenju svih, NVO Save the children je imala uticaja na razbijanje nekih predrasuda a samim tim i povećanje motivacije. Predstavnica meĊunarodne organizacije UNICEF, kao znaĉajan doprinos unapreĊivanju neformalnog obrazovanja od strane iste organizacije, istiĉe obrazovne aktivnosti sa albanskom i romskom djecom, uglavnom izbjegliĉke populacije u cilju njihovog ukljuĉivanja u redovni školski sistem. „U okviru vannastavnih aktivnosti kao priprema za upis u formalno obrazovanje, koje su bile prilagodjene uzrastu i kapacitetima romske djece, UNICEF je organizovao radionice kroz koje su se djeca i mladi upoznavali sa djeĉijim pravima, promovisanjem zdravlja i zdravih stilova ţivota, pripremom roditelja da shvate znaĉaj ranog razvoja i obrazovanja za svoju djecu.” Pored navedene aktivnosti, i brojne druge su od znaĉaja za neformalno orazovanje, poput: neformalno obrazovanje albanske i romske djece i njihovih roditelja, raseljenih sa Kosova; edukacija o miru i toleranciji meĊu djecom i mladima u osnovnim i srednjim školama; iniciranje inkluzivnog obrazovanja i poštovanje prava svakog djeteta na obrazovanje; stvaranje sigurnog školskog okruţenja za svu djecu; promocija zdravih stilova ţivota; prevencija prenošenja HIV/AID-a i seksualno prenosivih bolesti meĊu mladima; promocija djeĉijih prava kroz radionice u školskim i vannastavnim aktivnostima i mnoge druge. TakoĊe, od velikog je znaĉaja njihov uticaj na preplitanje oba vida obrazovanja, a u okviru toga okarakterisan je projekat „Škola bez nasilja”. On je promovisao sigurno školsko okruţenje za svako dijete i zapoĉet je u saradnji sa Ministarstvom prosvjete 2005/2006. Zamisao je bila finansiranje istog donacijama pojedinaca i lokalne zajednice. MeĊutim, iako je privukao paţnju javnosti, samo rijetki pojedinci i dvije firme su u toku

126

inicijalne faze dali sredstva za širenje projekta. To je bilo nedovoljno i kako su se škole ukljuĉivale na dobrovoljnoj osnovi, obuhvaćeno je svega osam škola. Shvatajući potrebu oţivljavanja sigurnog školskog okruţenja, Ministarstvo prosvjete je zatraţilo pomoć od UNICEF-a, kako bi se projekat nastavio 2011. godine. Putem ukljuĉivanja neformalnog u formalno obrazovanje, Projekat je podrazumijevao više edukacije za sav nastavni kadar koji je izabran za rad na nasilju sa djecom, ali i rad sa roditeljima na istom polju. Pored toga, u edukativne aktivnosti ukljuĉeno je i vannastavno osoblje. S obzirom na znaĉaj UNICEF-a na polju koje je za ovaj rad vaţno i s obzirom na sagovornicu, koja ima radnog iskustva u neformalnom sektoru već 13 godina (od 1998. godine), shvata se znaĉaj saradnje sa istima putem intervjua. Kao nekadašnji profesor stranih jezika, u formalnom obrazovanju, predstavnica UNICEF-a istiĉe da joj rad u neformalnom više odgovara, i to zbog toga što misli „da je neformalno obrazovanje ne samo korisno nego i nuţno, jer korespondira sa formalnim obrazovanjem i otvara prostor za razvijanje svih kompetencija kod djece i mladih. Danas, u savremenom svijetu, ne moţe se zamisliti sistem obrazovanja bez kombinacije sa neformalnim vidovima obuke”. Sve neformalne obuke, kako meĊunarodne organizacije u kojoj radi tako i uopšte, po njenom mišljenju, podiţu kapacitet nastavnog kadra, formiraju i osnaţuju NVO sektor i njihovu uzajamnu saradnju, podiţu svijest o poštovanju razliĉitosti i ukljuĉivanju djece sa smetnjama u razvoju u formalno obrazovanje, promovišu djeĉja prava, zdrave stilove ţivota, zaštitu od raznih bolesti zavisnosti... Kako je ĉitav svijet prepoznao potrebu cjeloţivotnog obrazovanja, tako i mi treba da je prepoznamo, a Ministarstvo prosvjete i sporta bi trebalo da sprovodi sistem nagraĊivanja u skladu sa reformskim dokumentima, putem Pravilnika o profesionalnom razvoju i nagraĊivanju, a isti sagovornik smatra da taj sistem kod nas nije ni zaţivio. MeĊutim, problemi finansijske prirode nijesu onesposobili samo glavne aktere/institucije, već je zbog slabog materijalnog poloţaja, ali i zbog slabih uslova rada, malih zarada u odnosu na rezultate rada, nastavni kadar manje motivisan i zainteresovan za neformalne obuke. Kao glavni doprinos iz iskustva sa UNICEF-om izjavljuje da „edukacija obezbjeĊuje bolju komunikaciju izmeĊu nastavnika i uĉenika i razbija ustaljenu praksu

127

pozicioniranja uĉenika kao objekta, uvodi aktivne metode rada i stvara mogućnost lakšeg izraţavanja djeteta i identifikovanja njegovih/njenih potencijala“. Zbog toga je znaĉajna uloga meĊunarodnih organizacija, ali kako ih je do danas mnogo napustilo Crnu Goru, sistemske promjene se ne mogu oĉekivati. Koordinatorka Tempus IV programa, pod nazivom UvoĊenje i implementacija omladinskog rada kao akademskog programa putem osnaţivanja inter-regionalne saradnje na Zapadnom Balkanu, koja na tom polju radi od 2009. godine, znaĉaj Tempus programa vidi u internacionalnoj saradnji Filozofskog fakulteta u Nikšiću sa raznim evropskim univerzitetima i fakultetima, putem partnerskog ili grant-holderskog uĉešća u više Tempus projekata (npr. iz oblasti stranih jezika, pedagogije-interkulturalnost obrazovanja, psihologije,...). Putem neformalnih metoda - seminara, konferencija, okruglih stolova, gostujućih predavanja, razmjene studenata i profesora..., u koncepciji akademskih programa (u vidu: izbornih disciplina, redovnih, specijalistiĉkih i master studija), uspostavljaju se i nadograĊuju postojeći standardi kvaliteta i kvantiteta obrazovanja na Univerzitetima Crne Gore. Svaki uĉinjeni korak, po njenom mišljenu, moguće je uvrstiti u nastavna pomagala, što oĉito ukazuje na doprinos koji neformalno obrazovanje pruţa formalnom. Naravno, cilj jeste da zamišljene ţelje uspiju i da finansijska sredstva ne budu problem koji će opet zaustaviti proces. Predstavnica Council of Europe, Helene Skikos, International Policy Officer for Albania, Montenegro, Serbia, Belarus, Moldova and Ukraine - International Cooperation predstavnica naglašava da formalni obrazovni sistem sam po sebi ne moţe odgovoriti na stalne tehnološke, društvene i ekonomske promjene u društvu. Informalno i neformalno uĉenje imaju vaţnu ulogu kao provajderi vještina koje nastavnici i mladi ljudi moraju imati u radu, ili u ţivotu zajednice. Sve više je ĉinjenica da je dobijanje posla i promjena radnih mjesta nije samo praćena diplomom, već usavršavanje znanja, vještina i kompetencija steĉenih van formalnog obrazovnog sistema su veoma znaĉajne (npr. Vještine steĉene volontiranjem). Iz tih razloga, akreditacija neformalnog obrazovanja je kljuĉni element u evropskim nastojanjima da podrţi obrazovanje i obuku, posebno kroz implementaciju Evropskog kvalifikacionog okvira.

128

4.3. Stavovi nastavnika/ca o primjeni metoda neformalnog obrazovanja Efektivnost metoda neformalnog obrazovanja je oĉigledna na raznim poljima, gdje se meĊu metodama najviše istiĉu: metoda rada sa pojedincem, grupna metoda, radionice, treninzi..., a stav prosvjetnih radnika koji su kroz neke ili sve od pomenutih metoda prošli ili su ĉak neke od njih i sami sprovodili, veoma je vaţan. Na osnovu tabele 17. moţemo uoĉiti da shvatanje o doprinosu i znaĉaju primjene metoda neformalnog obrazovanjam, kod ispitanika, postoji u velikoj mjeri. Tabela 19. - Prikaz stavova ispitanika o doprinosima sljedećih metoda neformalnog obrazovanja (izraţeno u procentima)

da, u

Ne, u djelimiĉno dovoljnoj potpunosti mjeri Metoda rada sa pojedincem dorinosi razvoju liĉnih i profesionalnih kompetencija nastavnika kao pojedinca i doprinosi razvoju i promjeni kod uĉenika/ce koji/a ima problem. Grupna metoda diprinosi razvoju komunikacije, razgovora; uĉi aktivnom slušanju; omogućava razmjenu iskustava. Prednosti radionica/treninga su raznovrsnost, rad u malim grupama, kvalitetan individualan pristup, razliĉite teme/tehnike, sticanje kognitivnih znanja, socijalnih kompetencija, razvoj mašte/intelekta. Radionice doprinose boljem kvalitetu rada sa uĉenicima koji postiţu odliĉan nivo znanja i ovladavaju vještinama u radu. Neformalne metode rada diprinose većoj produktivnosti i motivisanosti za uĉenje kako nastavnika tako i uĉenika.

47,3

45,3

7,3

56,8

33,8

9,5

65,1

27,5

7,4

64,4

29,5

6,2

56,0

38,0

6,0

Kao najznaĉajnije metode istakli su radionice i treninge, gdje je 65,1% ispitanika potvrdilo da su njihovi doprinosi: raznovrsnost, rad u malim grupama, kvalitetan individualan pristup, razliĉite teme/tehnike, sticanje kognitivnih znanja, socijalnih

129

kompetencija, razvoj mašte/intelekta, a 64,4% da je prednost radionica bolji kvalitet rada sa uĉenicima koji postiţu odliĉan nivo znanja i ovladavaju vještinama u radu. Ne postoji metoda za koju nijesu potvrdili sve pomenute doprinose, bilo da su istakli da te metode u potpunosti ili djelimiĉno doprinose društvu, pojedincu, instituciji..., ali meĊu najznaĉajnijim su navedene radionice i treninzi, a potom metoda rada sa pojedincem (92,6% da u potpunosti i djelimiĉno daje pomenuti doprinos) i grupna metoda (90,6%). Na stav da sve neformalne metode rada doprinose većoj produktivnosti i motivisanosti za uĉenje kako nastavnika tako i uĉenika, gdje se ima u vidu znaĉaj istih u školskoj instituciji, 56,0% ispitanika u potpunosti je potvrdilo ovaj stav, dok je 38,0% potvrdilo da je takav stav djelimiĉno taĉan. Uglavnom, ukupan procenat prihvatanja takvog doprinosa neformalnih metoda u školi je veliki (94,0%) i moţemo reći da skoro svi

ispitanici

metode

neformalnog

obrazovanja

posmatraju

pozitivno

zadovoljavajućeg aspekta. Suvišan je komentar o doprinosima metoda neformalnog obrazovanja koje su istakli i intervjuisani ispitanici, što je navedeno u analizi rezultata istraţivanja, gdje isti imaju samo rijeĉi pohvale i pozitivnog iskustva.

130

5. ZAKLJUČAK

5.1. Ocjena dobijenih rezultata Karakteristike rezultata anketiranih prosvjetnih radnika su naznaĉene tokom kompletne analize empirijskog dijela rada. MeĊutim, znaĉajno je još jednom napomenuti sljedeće: 

ispitanici imaju veoma pozitivan stav o neformalnom obrazovanju (što je uoĉeno po potvrĊivanju tvrdnji, potvrĊivanju doprinosa neformalnog obrazovanja na polju razvoja liĉnih socijalnih i profesionalnih vještina...) i da je mali broj imao negativan stav o neformalnom obrazovanju;



ispitanici su u potpunosti ili uglavnom zadovoljni liĉnim i profesionalnim razvojem, steĉenim putem obuka / seminara / kurseva i sliĉno, u okviru neformalnog obrazovanja, a sprovoĊenih od strane meĊunarodnih organizacija, u potpunosti ili uglavnom zadovoljni radom struĉnjaka, kvalitetom treninga (obuka, seminara...) i djelovanjem meĊunarodnih organizacija na tom polju.

Da li su i koliko ti stavovi i zakljuĉci razliĉiti teško je odrediti s obzirom da se ispitanici uglavnom slaţu oko stavova po pitanju ovog vida obrazovanja. MeĊutim, detaljnijom obradom tih razlika moţemo uoĉiti sljedeće: Tabela 20. - Prikaz objašnjenja zadovoljstva ličnim i profesionalnim razvojem u okviru neformalnog obrazovanja, putem sljedećih karakteristika ispitanika Model 1

R .383a

R Square .147

Adjusted R Square .054

St d. Error of the Estimate 1.781

a. Predictors: Trajanje obuke 401- 500h, Trajanje obuke od 301 - 400h, Trajanje obuke 201 - 300h, St arosne godine 24 - 30, Zenski pol, Trajanje obuke od 101 200, Starosne godine 47 - 54, Starosne godine 55 63, Starosne godine 31 - 38, Trajanje obuke 1 - 100h, Radni staz od 1 do 20 godine, Muski pol, Radni staz od 21 do 41 godine

131

Sa navedenim prediktorima, taĉnije nezavisnim varijablama, sa 15% je objašnjeno zadovoljstvo ispitanih prosvjetnih radnika, što nam govori da mali broj prediktora ima veći ili manji uticaj na zadovoljstvo razvojem liĉnih i profesionalnih vještina, putem obuka neformalnog obrazovanja, koje sprovode meĊunarodne organizacije. Tabela 21. – Detaljniji prikaz uticaja prediktora (nezavisnih varijabli) na zadovo ljstvo ličnim i profesionalnim razvojem u neformalnom obrazovanju – OLS regresiona analiza

Konstanta Muški pol Ţenski pol 24 - 30 Starosne 31 – 38 godine 47 – 54 55 – 63 Radni staţ 1 – 20 godina 21 – 41 godine 1 – 100 101 – 200 Trajanje 201 – 300 obuka 301 – 400 401 – 500 *p < 0,01 ; **p < 0,05

Nestandardizovani Standardizovani regresioni koeficijenti regresioni koeficijenti Standardna Beta B greška 6.034 1.463 -.068* 1.488 -.015 .752* 1.481 .174 -.333* .566 -.056 -.568** .434 -.133 .378** .580 .079 -.972** .725 -.194 .267* 1.535 .068 .974** 1.604 .246 .664** .420 .181 .399** .507 .085 .728** .981 .068 1.599** 1.112 .130 2.188** 1.326 .145

4.125 -.046 .508 -.589 -1.308 .652 -1.340 .174 .607 1.581 .786 .742 1.438 1.650

R2=0,147

Na osnovu tabele primijećujemo da je u odnosu na pol, veća vjerovatnoća da su ispitanici ţenskog pola zadovoljniji liĉnim i profesionalnim razvojem u neformalnom obrazovanju, od ispitanika muškog pola. MeĊutim, ukoliko sagledamo realno stanje, vidjećemo da je broj ispitanika muškog pola mnogo manji u odnosu na broj ispitanika ţenskog pola. Kada su u pitanju starosne godine, veća je vjerovatnoća da su najzadovoljniji ispitanici od 47 do 54 godine, a najnezadovoljniji ispitanici od 55 do 63 godine, zbog ĉega

132

moţemo reći da stariji prosvjetni radnici imaju podijeljena mišljenja. MeĊutim, meĊu mlaĊim ispitanicima veća je vjerovatnoća da su najmlaĊi, od 24 do 30 godina, malo više zadovoljni u odnosu na ispitanike od 31 do 38 godina starosti. Kao što je potvrĊeno u radu, vjerovatnoća da su zadovoljni i ispitanici sa kraćim i ispianici sa duţim radnim staţom postoji, s tim da postoji i vjerovatnoća da su isti sa duţim radnim staţom zadovoljniji. TakoĊe, svi ispitanici su prošli obuke u neformalnom sektoru, koje su duţe ili kraće trajale, i velika je vjerovatnoća da su sve kategorije ispitanika zadovoljne sticanjem liĉnih i profesionalnih vještina putem tih obuka neformalnog obrazovanja, a zadovoljstvo je najveće meĊu ispitanicima koji su najviše vremena posvetili obukama neformalnog tipa (od 401h do 500h, od 301h do 400h...). Ukoliko uzmemo u obzir ispitanika muškog pola, starosne dobi od 47 do 54 godine, sa radnim staţom od 21 do 41 godine i vremenom od 401 – 500h posvećenih neformalnim obukama, on je na skali od 1 do 10 u prosjeku 9,506 zadovoljan liĉnim i profesionalnim razvojem steĉenim tim putem. Za razliku od njega, na primjer, ispitanik takoĊe muškog pola, mlaĊe starosne dobi od 24 do 30 godina, sa kraćim radnim staţom od 1 do 20 godina i manje posvećenim vremenom neformalnim obukama, od 101 do 200h, u prosjeku 6,564 je zadovoljan istim. Samim tim, razlike izmeĊu ispitanika postoje i to je normalna pojava ukoliko shvatamo da je individualnost, odnosno razliĉitost, u svemu izraţen fenomen, a ta se individualnost kao nezavisna varijabla moţe uvijek u manjoj ili većoj mjeri odraziti na neku zavisnu varijablu.

Pored anketiranih ispitanika, karakteristike odgovora intervjuisanih ispitanika vide se u: 

stavovima svih da je neformalno obrazovanje od velikog znaĉaja za obrazovni sistem Crne Gore;



stavovima predstavnika meĊunarodnih organizacija da nije dovoljno uraĊeno kada je u pitanju impementacija neformalnog u formalno obrazovanje, od strane drţave i drţavnih institucija;

133



stavovima predstavnika meĊunarodnih organizacija da su meĊunarodne organizacije

umnogome

doprinijele

razvoju

primjeni

neformalnog

obrazovanja u Crnoj Gori, ali da dalji problemi polaze od drţave i njenih finansijskih poteškoća; 

stavovima da je diskutabilno govoriti o dovoljnoj zainteresovanosti nastavnog kadra za sticanje znanja i vještina putem neformalnog obrazovanja, jer kako manjak te zainteresovanosti jeste problem sa jedne strane, tako i sa druge problem predstavlja nedovoljan broj ponuda za struĉno usavršavanje tog tipa, koje nude drţavne institucije, poput Zavoda za školstvo, Ministarstva prosvjete i sporta i sliĉno, ili se iste ponude više nude mlaĊem nego starijem nastavnom kadru;



stavovima da doprinosi neformalnog obrazovanja jesu od veoma velike vaţnosti za liĉni i profesionalni razvoj, i za nadograĊivanje znanja i vještina nastavnog kadra.

Komparativnom analizom odgovora obje grupe ispitanika utvrĊujemo glavno – da je neformalno obrazovanje po znaĉaju i vaţnosti isto kao i formalno obrazovanje, da su mu doprinosi ogromni i da je, prije svega, ono „uĉenje za cijeli ţivot“. Ako se zapitamo zašto kod nas postoje neka odstupanja od navedenog, opet utvrĊujemo zajedniĉke odgovore – probleme, koje navode obje grupe ispitanika – da je najveći problem mala angaţovanost drţave i drţavnih institucija koje se bave pitanjima obrazovanja, da je malo finansijskih ulaganja, a dijelom i malo shvatanja o znaĉaju primjene i korišćenja neformalnog obrazovanja i njegovih metoda.

134

5.2. Ocjena postavljene hipoteze Opšta hipoteza:  Aktivnosti meĎunarodnih organizacija nijesu uticale na stepen primjene neformalnog obrazovanja u obrazovnim institucijama u Crnoj Gori

Na osnovu tabele 13 i grafikona 3, u okviru rezultata empirijskog dijela rada, moţemo uoĉiti zadovoljstvo prosvjetnih radnika djelovanjem meĊunarodnih organizacija. Ukoliko bi uporedili njihovo zadovoljstvo liĉnim i profesionalnim razvojem u okviru neformalnog obrazovanja, steĉenim putem obuka kojima su prisustvovali a koje su vodile i meĊunarodne organizacije, moţemo uoĉiti sljedeće: Tabela 22. - Prikaz ocjena ispitanika o zadovoljstvu ličnim i profesionalnim razvojem kroz neformalno obrazovanje tj. obuke kroz koje su prošli u okviru tog vida obrazovanja

Zadovoljstvo ličnim i profesionalnim razvojem u okviru neformalnog obrazovanja

Zadovoljstvo djelovanjem meĎunarodnih organizacija

Ukupno

Ocjene 2 – 4

Ocjene 5 - 7

Ocjene 8 - 10

Ocjene 1 - 3

Ocjene 4 - 6

Ocjene 7 – 10

Ukupno:

122

Na osnovu tabele primijećujemo da je najveći broj ispitanika dao pozitivne ocjene, ocjene od 7/8 do 10, što nam govori da je najveći broj ispitanih prosvjetnih radnika zadovoljan djelovanjem meĊunarodnih organizacija ali i steĉenim liĉnim i profesionalnim vještinama u okviru obuka neformalnog obrazovanja, koje sprovode isteo. Dok su 63 ispitanika u potpunosti zadovoljna liĉnim i profesionalnim razvojem, 67 ispitanika je u potpunosti zadovoljno djelovanjem meĊunarodnih organizacija. Nešto manji broj

135

ispitanika (44 – djelovanjem meĊunrodnih organizacija, odnosno 52 – liĉnim i profesionalnim razvojem) je djelimiĉno zadovoljan, a veoma mali broj (11 – djelovanjem meĊunrodnih organizacija, odnosno 7–liĉnim i profesionalnim razvojem) je nezadovoljan na bilo kom od ova dva polja. Sa druge strane, intrevjuisani ispitanici su potvrdili pozitivne strane djelovanja meĊunarodnih organizacija, s tim što su smatrali da je problem u smanjenju broja neformalnih programa u našoj zemlji. Ispitanici su istakli da uticaja od strane meĊunarodnih organizacija jeste bilo i da su promovisale i doprinijele primjeni i razvoju neformalnog obrazovanja. Shodno pomenutom, opšta hipoteza se odbacuje, jer su aktivnosti meĊunarodnih organizacija, po mišljenju obje grupe ispitanika, uticale na stepen primjene neformalnog obrazovanja u obrazovnim institucijama Crne Gore. Da taj uticaj moţe biti još veći potvrdili su mnogi ispitanici, ali smatraju da najveći problem leţi u nedovoljnoj angaţovanosti drţave i manjku finansijskih sredstava.

Posebne hipoteze:  Nastavnici/e i stručni saradnici sa preko 20 godina radnog staža imaju negativan stav o primjeni neformalog obrazovanja. Da je nastavni kadar sa duţim radnim staţom i visokim stepenom obrazovanja manje zainteresovan za obuke neformalnog obrazovanja, po mišljenju intervjuisanih ispitanika, i moţemo i ne moţemo reći. Smatraju da postoji odreĊeni broj te izdvojene grupacije koji ima ţelju da se usavršava i uspijeva u tome, dok sa druge strane postoji broj istih koji ne prihvataju bilo kakve promjene i postojeće radno iskustvo smatraju oblikom napredovanja u odnosu na mlaĊi kadar. TakoĊe, ispitanici istiĉu da se veoma ĉesto obuke nude mlaĊem kadru, ali predstavnica Zavoda za školstvo, koja je ujedno i osoba koja sa tim najbolje treba da bude upoznata, upravo zbog poznavanja obuka neformalnog obrazovanja koje se nude nastavnom kadru, smatra da je duţi radni staţ i visoko obrazovanje profesora/ica „vodiĉ“ ka manjoj teţnji za struĉnim usavršavanjem.

136

Predstavnica NVO Forum MNE kaţe da „postoji ta diskrepancija izmeĊu duţine njihovog radnog staţa i ukorijenjenih naĉina rada i duţine sprovoĊenja programa neformalnog obrazovanja koje nude meĊunarodne organizacije, a koji vrlo ĉesto nije dovoljan da se postignu konkretni i dugoroĉni rezultati“, sa ĉim se i ostali ispitanici meĊunarodnih organizacija slaţu i ne smatraju da je problem samo u nastavnom kadru tog profila. Kod anketiranih ispitanika situacija je veoma pozitivna. Ukoliko duţinu radnog staţa raspodijelimo samo na dvije kategorije, do i od 20 godina radnog staţa, dobijamo sljedeće rezultate o ţelji za struĉnim usavršavanjem istih i stavu o neformalnom obrazovanju: Tabela 23. - Radni staţ ispitanika Godine od 1 do 20 od 21 do 41 Ukupno

N 106 46 152

% 69,7 30,3 100,0

Uoĉljivo je da ispitanika sa duţim radnim staţim i visokim stepenom obrazovanja ima mnogo manje nego ispitanika sa radnim staţom do 20 godina. To je karakteristiĉna situacija ukoliko se sjetimo da je u obrazloţenju godina starosti ispitanika preko 50 godina bilo manje nego ispitanika do 50 godina starosti. Shodno tome, uzimajući u obzir samo drugu grupu ispitanika, od 21 do 41 godine radnog staţa, u tabeli 24. Prikazani su stavovi ispitanika sa radnim staţom preko 20 godina o znaĉaju neformalnog obrazovanja.

137

Tabela 24. - Prikaz stavova ispitanika sa radnim staţom preko 20 godina o značaju neformalnog obrazovanja

Da li se slaţete sa sljedećim tvrdnjama:

Neformalno obrazovanje podstiče ljudsko razmišljanje. Neformalno obrazovanje predstavlja posebno okruženje koje je kreirano na potrebama i interesovanjima učenika. Neformalnim obrazovanjem se razmjenjuju iskustva svih učesnika jednog procesa. Neformalno obrazovanje se primijenjuje od najranijih godina života. Neformalno obrazovanje uĉi dubljem razumijevanju i širi spektar ljudskih vještina. Neformalno obrazovanje je cjeloživotno obrazovanje. Najvaţniji dio neformalnog obrazovanja je razgovor i komunikacija. U procesu neformalnog obrazovanja uĉenici i ostali uĉesnici definišu vrijednosti i formiraju stavove. Neformalnim obrazovanjem radimo na svom ličnom i profesionalnom razvoju. Neformalnim obrazovanjem se pospješuju životne vještine, socijalno-komunikacijske sposobnosti, tolerancija različitosti i sposobnost za rješavanje problema u okruženju. Neformalnim obrazovanjem se pospješuje rad zaposlenih u raznim institucijama. Neformalnim obrazovanjem se dugotrajno zaposleni - odrasli graĎani mogu konstantno stručno usavršavati i time doprinositi sebi i svojoj instituciji. Neformalno obrazovanje podstiče pozitivne društvene promjene i utiče na razvoj društvene svijesti. Neformalnim obrazovanjem djeca/odrasli stiču znanja i vještine, tj. sposobnost primjene naučenog.

Odgovori ispitanika sa radnim staţom od 21 do 41 godine (N) slaţem niti se ne se slaţem niti slaţem se ne slaţem se 38

138

Na osnovu prethodne tabele uoĉljivo je postojanje pozitivnog stava ispitanika, sa radnim staţom duţim od 20 godina, o neformalnom obrazovanju u našoj zemlji. Velika većina ispitanika se slagala sa svim tvrdnjama, odnosno doprinosima cjeloţivotnog uĉenja, a samo mali broj ispitanika se slagao djelimiĉno ili nije uopšte. Tabela 25. – Zadovoljstvo ispitanika sa radnim staţom od 21 do 41 godine: ličnim i profesionalnim razvojem, kvalitetom treninga i radom stručnjaka, u neformalnom obrazovanju, kao i njihova motivi sanost za prisustvovanje obukama tog tipa obrazovanja Zadovoljstvo liĉnim i profesionalnim razvojem u okviru neformalnog obrazovanja

Odgovori ispitanika sa radnim staţom od 21 do 41 godine (N)

Zadovoljstvo kvalitetom treninga i radom struĉnjaka u neformalnom obrazovanju

Odgovori isptanika sa radnim staţom od 21 do 41 godine (N)

Ocjene 2 – 4 Ocjene 5 – 7 Ocjene 8 – 10

2 20

1 19

Ukupno

Ocjene 2 – 4 Ocjene 5 – 7 Ocjene 8 – 10 Ukupno

Zainteresovanost/motivisanost Odgovori ispitanika za prisustvovanje isptanika obukama za struĉno sa radnim usavršavanje, u okviru staţom neformalnog obrazovanja, od 21 do koji realizuju meĊunarodne 41 organizacije godine (N) Da 42 Ne 2 Ukupno 44

Kako na osnovu prethodnih rezultata, tako i na osnovu ovih, odbacujemo hipotezu da prosvjetni radnici, taĉnije nastavni kadar sa 21 do 41 godine radnog staţa, imaju negativan stav o neformalnom obrazovanju. Pored potvrĊivanja svih tvrdnji i doprinosa u tabeli 22, na osnovu tabele 23 primijećujemo da je zadovoljstvom liĉnim i profesionalnim razvojem, koje su stekli u neformalnom obrazovanju, djelimiĉno i u potpunosti zadovoljno 39 ispitanika, dok je kvalitetom treninga i radom struĉnjaka u okviru istog obrazovanja u potpunosti i djelimiĉno zadovoljno 43 ispitanika. TakoĊe, za dalje obuke koje sporovode meĊunarodne organizacije, u okviru neformalnog obrazovanja, zainteresovano je 42 ispitanika, što nam sve ukazuje da je najveći broj ispitanika sa

139

radnim staţom od 21 do 41 godine dao pozitivan odgovor povodom svakog pomenutog pitanja. Da odbacujemo hipotezu potvrĊuju i odgovori intervjuisanih ispitanika, koji u najvećoj mjeri nijesu smatrali da je ova hipoteza taĉna, već su navodili brojne druge razloge koji su mnogo veći problem i koji su mnogo više prisutniji nego razlog nezainteresovanosti nastavnog kadra sa duţim radnim staţom za obuke neformalnog tipa, što je već konkretnije navedeno.

 Modeli

neformalog

obrazovanja,

kao

aktivnosti

koje

realizovale

meĎunarodne organizacije, ne utiču na razvoj ključnih kompetencija pojedinaca u zavisnosti od godina radnog staža i nivoa obrazovanja nastavnika/ca Na osnovu tabele 17 primijećujemo da je najveći broj ispitanika u potpunosti i djelimiĉno zadovoljan doprinosima koje pruţaju metode neformalnog obrazovanja, a da je veoma mali, neznatan, broj ispitanika istakao nezadovoljstvo istim. Koliko se stavovi i da li se uopšte razlikuju u odnosu na radni staţ ispitanika, pokazaće nam sljedeća tabela:

Tabela 26. - Prikaz stavova ispitanika o doprinosima metoda neformalnog obrazovanja u odnosu na radni staţ ispitanika

Radni staţ ispitanika Neformalne metode rada doprinose većoj produktivnosti i motivisanosti za učenje nastavnika i učenika

1 – 20 godina

21 – 41 godine

DA, u dovoljnoj mjeri

57,80

25,20

83,00

Djelimiĉno

39,00

17,00

56,00

NE, u dovoljnoj mjeri

06,30

02,70

09,00

103

148

Ukupno: χ2 = 10,566a

Ukupno

p < 0,05

O shvatanju da metode neformalnog obrazovanja doprinose većoj produktivnosti i motivisanosti za uĉenje, kako nastavnika tako i uĉenika, izjasnilo se 148 ispitanika, od

140

ĉega 103 ispitanika sa radnim staţom od 1 do 21 godine radnog staţa i 45 ispitanika sa radnim staţom preko 21 godine. Od prve grupe ispitanika 57,8% ispitanika je potvrdilo da neformalne metode doprinose većoj produktivnosti i motivisanosti za uĉenje, kako nastavnika/ca tako i uĉenika/ca, dok se 39% djelimiĉno slaţe sa tim. Sa druge strane, od druge grupe ispitanika, sa duţim radnim staţom, 25,2% se u potpunosti slaţe, a 17,0% djelimiĉno. Veoma mali broj ispitanika, ĉak svega 9,0% od obje grupe ispitanika, se ne slaţe sa definisanom tvrdnjom, a sam stav da neformalne metode imaju takvu korist kako za nastavnike tako i za uĉenike, navodi nas na shvatanje da radni staţ i stepen obrazovanja ne utiĉu na razvoj kljuĉnih kompetencija putem neformalnog obrazovanja. Taĉnije, isto je korisno za svako lice, dijete ili odraslu osobu. Kako je ispitanika sa duţim radnim staţom, od 21 do 41 godine, svega 46, od ĉega 1 ispitanik nije dao odgovor, a samo 2,7% nije potvrdilo znaĉaj neformalnih metoda obrazovanja za njihov razvoj i razvoj njihovih kljuĉnih kompetencija, to moţemo reći da se sa 95% sigurnosti (p > 0,05) odbacuje ova hipoteza. MeĊutim, kako su svi ovi ispitanici prosvjetni radnici sa visokim i višim stepenom obrazovanja i kako je cjelokupan broj ispitanika izrazio pozitivan stav o ovim metodama, to ni stepen obrazovanja ne moţe uticati na promjene o izraţenom stavu o neformalnim metodama. TakoĊe, i svi intervjuisani ispitanici su naveli da su metode neformalnog obrazovanja od velikog znaĉaja za razvoj kljuĉnih kompetencija kod pedagoških radnika/ca, bez obzira na duţinu radnog staţa i na stepen obrazovanja.  Neformalno obrazovanje se još uvijek ne primjenjuje u obrazovnim institucijama, i nakon raznovrsnih aktivnosti meĎunarodnih organizacija na promociji neformalnog obrazovanja. Odgovori intervjuisanih ispitanika su kljuĉni za razumijevanje ove hipoteze. Da se neformalno obrazovanje sprovodi u obrazovnim institucijama u dovoljnoj mjeri slaţe se samo predstavnica Zavoda za školstvo, što moţemo smatrati subjektivnim a ne

141

objektivnim odgovorom, ukoliko uzmemo u obzir podrţavanje sopstvene radne institucije. MeĊutim, ako uzmemo u obzir realne kriterijume, poput nedovoljnih finansijskih sredstava, onda moţemo reći da je ista predstavnica ipak bila objektivna, pa je do sada sprovedeno neformalno obrazovanje smatrala dovoljnim u odnosu na obezbijeĊena finansijska sredstva i mogućnosti. Svi intervjuisani ispitanici, predstavnici meĊunarodnih organizacija, nijesu zadovoljni do sada uraĊenim i smatraju da se na tom polju moţe mnogo više uraditi, što je već pomenuto u toku analize intervjua. Hipoteza se ne odbacuje.  Ne postoji dovoljna zainteresovanost i jasan stav nastavnika i nastavnica da se samoinicijativno uključuju u programe koje nude meĎunarodne organizacije (stručnog osposobljavanja i specijalizacije) radi unapreĎivanja prakse, razvoja socijalnih vještina, a zbog odsustva programskih i sistemskih rješenja nezadovoljni su svojim statusom. Dok su anketirani prosvjetni radnici zainteresovani i motivisani za struĉno usavršavanje putem neformalnog obrazovanja, gdje se mora imati u vidu da su ispitanici birani na osnovu postojanja odreĊenog broja ĉasova, najmanje 40h, posvećenih obukama u neformalnom sektoru, intervjuisani ispitanici, posmatrajući kolektivno nastavni kadar, smatraju da postoje dva problema. Jedan od njih je mala ili nedovoljna zainteresovanost dijela nastavnog kadra da se struĉno osposobljava i specijalizuje, a drugi je velika zainteresovanost ali odsutsvo programskih i sistemskih rješenja, putem kojih bi se obezbijedila obuka, prisustvo seminarima, konferencijama, treninzima, predavanjima i sliĉno. Shodno tome, sa razliĉitih stanovišta hipoteza se i odbacuje i ne odbacuje, a da bi se došlo do detaljnijeg razmatranja postavljene hipoteze trebalo bi se sprovesti dublje istraţivanje, koje bi obuhvatalo nastavni kadar koji nije prisustvovao obukama neformalnog tipa (kako bi se utvrdili razlozi poput nezainteresovanosti ili manjka ponude) i veći broj predstavnika raznih institucija/organizacija koje se bave ovom problematikom.

142

 Pretpostavlja se da program razvoja zajednice kroz omladinski rad i neformalno obrazovanje, koji je podržavala SIDA i sprovodio Forum Syd u Crnoj Gori, nije pozitivno uticao na razvoj motivacije za primjenu neformalog obrazovanja. Po mišljenju predstavnica pomenute meĊunarodne organizacije, hipoteza se odbacuje, jer kako navode „Forum Syd je bila meĊunarodna organizacija koja je neformalno obrazovanje uvela na ozbiljniji i sveobuhvatniji naĉin u Crnu Goru“. Prethodno su istaknute veće akcije, poput: Nacionalnog plana akcije za mlade, Lokalnih planova akcije za mlade, saradnje sa Filozoskim fakultetom i sliĉno. Brojni studenti koji su stekli odreĊena, široka znanja u okviru Forum-a MNE (nekadašnjeg Forum-a Syd), od kojih sam i ja jedan, shvataju i razumiju kolika je korist istog i koliko je ova organizacija radila na promociji neformalnog obrazovanja. Naravno, sve to moţe biti još djelotvornije i bolje da je podrška od strane relevantnih institucija i drugih organizacija veća.

Preporuke i izazovi primjene neformalnog obrazovanja u Crnoj Gori: → Neformalno obrazovanje je od velikog značaja za obrazovni sistem Crne Gore; → Stavovi predstavnika meĎunarodnih organizacija govore da nije dovoljno uraĎeno kada je u pitanju impementacija neformalnog u formalno obrazovanje, od strane drţave i drţavnih institucija; → MeĎunarodne organizacije su umnogome doprinijele razvoju i primjeni neformalnog obrazovanja u Crnoj Gori, ali da dalji problemi polaze od drţave i njenih finansijskih poteškoća; → Nastavni kadar nije u dovoljnoj mjeri zainteresovan za sticanje znanja i vještina putem neformalnog obrazovanja,

143

→ Nedovoljan broj potrebnih programa neformalnog obrazovanja za stručno usavršavanje tipa, koje nude drţavne institucije, poput Zavoda za školstvo, Ministarstva prosvjete i sporta i slično; → Programi meĎunarodnih organizacija su od veoma velike vaţnosti za lični i profesionalni razvoj, i za nadograĎivanje znanja i vještina nastavnog kadra; → Neformalno obrazovanje po značaju i vaţnosti isto kao i formalno obrazovanje, da su mu doprinosi ogromni i da je, prije svega, ono „učenje za cijeli ţivot“; → Nastavni kadar neshvata značaj primjene i korišćenja neformalnog obrazovanja i njegovih metoda.

144

5.3. Predlog mjera Ţelje pojedinaca i grupa, koji su upoznati sa tematikom koju ovaj magistarski rad obraĊuje, su inkorporacija elemenata neformalnog obrazovanja u tokove formalnog obrazovanja i podizanje svijesti u školstvu o dobrobiti primjene neformalnog obrazovanja. Iako je velika većina anketiranih ispitanika istakla pozitivne strane povodom istog i posjeduje pomenute ţelje, intervjuisani ispitanici ne smatraju da je nastavni kadar niti u dovoljnoj mjeri zainteresovan za ove novitete, niti obrazovni sistem naše zemlje prepoznaje znaĉaj neformalnog obrazovanja. MeĊutim, ako obrazloţimo da su anketiranjem obuhvaćeni uglavnom ispitanici koji su upoznati sa neformalnim vidom obrazovanja, koji su prisustvovali njegovim obukama raznog tipa i posvetili im minimum 40h, onda shvatamo da je anketirani nastavni kadar dio, odnosno grupa nastavnog kadra koja je zainteresovana, i to je ta mala, nedovoljna skupina motivisanih prosvjetnih radnika. Kao predlog mjera intervjuisanih ispitanika moţemo izdvojiti neophodnu bliskiju saradnju nevladinog sektora sa drţavnim obrazovnim institucijama; realizaciju aktivnosti koje su naznaĉene u reformi obrazovanja, a nikako potiskivanje i zataškavanje nerealizovanih stavki; drugaĉiju koncepciju plana i programa rada nastavnika/ca, profesora/ica... u pogledu samostalnosti nastavnika/ce u odabiru razliĉitih metoda rada, uz podršku i alternative u radu za vrijeme razumijevanja, uĉenja, shvatanja i širenja neformalnog obrazovanja tokom nastave. Smatraju i da proces decentralizacije škola takoĊe „ide pod ruku“ uĉinkovitijem doprinosu organizacija. Tim putem bi se išlo ukoliko bi se programi i projekti uskladili sa strateškim obrazovnim i uopšte razvojnim ciljevima našeg društva, ukoliko bi odgovarali na stvarne potrebe i nudili znanja i vještine koje su neophodne za kvalitetno sprovoĊenje savremenog nastavnog procesa. MeĊutim, i meĊunarodne organizacije treba da budu inovativne na tom polju i da ukaţu na eventualne nedostatke i ponude bolja rješenja koja su dokazano efikasna i primjenjiva kod nas. Ciljna grupa kojoj se prenose znanja i vještine neformalnim putem mora se paţljivo birati, a dobijena znanja moraju se sertifikovati uz pravljenje jedinstvenog sistema bodovanja.

145

Shodno pomenutom, zakljuĉujemo da je posvećenost drţave Crne Gore i Vlade neophodna, ali i saradnja reprezentativnih institucija sa meĊunarodnim organizacijama, da bi se projekti neformalnog obrazovanja implementirali kao dio reforme sistema. Takvim djelovanjem je jedino moguće dosljedno primjenjivati sistem mentorstva, struktuirane supervizije i podrške profesionalnog napredovanja i nagraĊivanja nastavnog kadra koji pokazuje ţelju i entuzijazam za usavršavanjem, koji prihvata nove ideje u nastavi i inicira promjene. Sa druge strane, proces transformisanja uloge direktora/ica škola u menadţere/ke koje imaju malo drugaĉiju odgovornost i razvijaju mreţe saradnje, pogotovu sa lokalnom zajednicom, moraju se nastaviti i podrţati. Samo prepoznavanjem sistema obrazovanja da je neformalno obrazovanje takoĊe nadleţnost drţave, a zatim i svih ostalih subjekata koji ga sprovode i koji mu teţe, ne moţe se govoriti o odrţivosti istog vida obrazovanja u našim obrazovnim institucijama. Ako obrazovne strukture same po sebi ne prepoznaju taj znaĉaj, tu su svakako mladi ljudi koji svojim ţivotnim stilovima, stavovima i potrebama mogu dokazati da ĉist formalizam zaostaje za modernim stremljenjima i gubi na efikasnosti. MeĊutim, najveći problem, gdje je teško predloţiti bilo koju mjeru i teţiti modernim stremljenjima, jeste teška ekonomska situacija koja negativno utiĉe na motivisanost ljudi da primjenjuju novine, a da za to ne budu nagraĊeni, a bez rješenja tog problema moţe se putem volje i entuzijazma ići samo do odreĊenih, finansijski ne uslovljenih, granica. Primjeri takvih granica su razliĉiti vidovi edukacija nastavnika/ca koji se navode u priruĉnicima Zavoda za školstvo, definisanje pravilnika o nagraĊivanju i profesionalnom razvoju o bodovima koje donosi svaki projekat, odnosno vid edukacije kojem nastavni kadar prisustvuje, što nam govori o postojanju dovoljnog prostora u Zakonu o opštem obrazovanju da kroz kurikulum uvodi neformalno obrazovanje. MeĊutim, manjak finansija onemogućava nagraĊivanje nastavnog kadra, sprovoĊenje pojedinih planiranih programa /projekata/seminara, kao i prisustvovanje nastavnog kadra istom i sl.

146

MeĊu predlozima, sugestijama anketiranih prosvjetnih radnika su: 

program prilagoditi ciljnoj grupi, jasno definisati ciljeve i zadatke, fleksibilnost da bi program odgovarao svim polaznicima mora postojati razmjena iskustava i vještina i uĉenje kroz praktiĉan rad;



ukljuĉivanje većeg broja nastavnika u meĊunarodnu razmjenu radi boljeg upoznavanja sa drugim modelima obrazovanja i prihvatanja pozitivnih modela u našim školama, jer je liĉno iskustvo uvijek mjerodavnije od prenesenog iskustva;



potrebno je više ulagati i animirati meĊunarodne organizacije da se ukljuĉe u organizaciju oko edukacije i svega ostalog u vezi sa neformalnim obrazovanjem;



ĉešće organizovanje obuka doprinijelo bi uspješnijoj aktivizaciji neformalnog obrazovanja i boljem shvatanju uticaja na razvoj socijalnih vještina;



potrebno je ukljuĉiti što više trenera koji će svoje znanje sticati razmjenom sa trenerima iz okruţenja i od strane meĊunarodnih organizacija;



potrebno je više obuka konkretno vezanih za odnos nastavnik-ucenik i veće ukljuĉivanje roditelja da daju svoj doprinos;



priznanje steĉenih sertifikata u neformalnom obrazovanju;



veća kontrola primjene steĉenog znanja, veća motivisanost i prepoznatljivost ljudi koji su spremni da se dodatno obrazuju i usavršavaju;



veća promocija neformalnog obrazovanja; Samo tri ispitanika od ukupnog broja ispitanika su obratila paţnju na probleme

koje su istakli intervjuisani ispitanici i kao predloge mjera istakli su: da cjelokupno društvo treba da se ukljuĉi u aktivizaciju neformalnog obrazovanja, da bi njegov uticaj bio uspješniji i djelotvorniji; da najveća prepreka u aktivizaciji neformalnog obrazovanja jeste finansijske prirode i da je neophodno pospješivanje neformalnog obrazovanja od same drţave. Svi ostali anketirani ispitanici su istakli znaĉajne predloge, mjere na kojima treba raditi, ali su ova tri ispitanika dala iste predloge kao i intrevjuisani ispitanici. Moguća rješenja inkorporiranja neformanog obrazovanja u obrazovni sistem Crne Gore sam prikazao sljedećom tabelom. Prikazao sam kako resurse tako i izazove.

147

Grafik 11: Moguća rješenja primejne NFO u Crnoj Gori Status quo

Minimalno rješenje

Optimalno rješenje

-Ne struktuiranost u implementaciji programa neformalnog obrazovanja

-Prepoznavanje i vaţnost benifita neformalnog obrazovanja

-Institualizacija programa neformalnog obrazovanja koje su implementirale meĊunarodne organizacije

-Ne ujednaĉen kvalitet primjene programa neformalnog obrazovanja

-Kompatibilnost sa formalnim i informalnim uĉenjem

-Formalno postojanje programa neformalnog obrazovanja

-Vrednovanje svih programa neformalnog obrazovanja

-Ne prepoznavanje vrijednosti neformalog obrazovanja formalno ni suštinski

-Fleksbilnost u primjeni metoda neformalnog obrazovanja -Mogućnost izbora programa neformalnog obrazovanja

-Kontinuiranost u procesu sistema supervizije i podrške u obrazovanju -Postojanje kvalitativnih procedura za sprovoĊenje programa neformalnog obrazovanja -UsklaĊivanje programa neformalnog obrazovanja sa stvarnim potrebama pojedinca i trţišta rada -Konkurentan pojedinac na trţištu rada

Znaĉajan predlog mjera dat je i u Strategiji „Evropa 2020. godine“, gdje se istiĉe znaĉaj obrazovanja, i prije svega kreiranja „Agende za nove vještine i poslove u cilju modernizacije trţišta rada i osnaţivanja ljudi razvojem njihovih vještina kroz ĉitav ţivot, sa osvrtom na povećanje trţišne participacije, poboljšanje trţišne ponude i potraţnje, ukljuĉujući radnu mobilizaciju (pokretljivost)“163. TakoĊe, istom Agendom se teţi „Pokretanju mladih, za izmjenu naĉina izvoĊenja obrazovnog sistema i unapreĊenja ukljuĉivanja mladih ljudi u trţište rada“164. Primijećujemo da se ovim putem teţi kolektivnom širenju neformalnog obrazovanja, shvatanjem da je ono cjeloţivotno obrazovanje kojim se stiĉu mnoga nova znanja i vještine. 163

European Commission, Europe 2020 – A European strategy for smart , sustainable and inclusive growth, Brussels, 2010, page 4. 164 Ibid, page 3.

148

S obzirom na ĉinjenicu da se naša zemlja trudi da sprovede potrebne mjere kako bi postala ĉlanica Evropske unije, to je potrebno da neformalno obrazovanje, kao program za koji se mora više zaloţiti, posmatra sa aspekta sa kojeg ga posmatraju zemlje ĉlanice. Grafiĉki, zajedniĉka vizija kompetencija koje pruţa neformalno obrazovanje i zbog kojih se mora rad na istom shvatiti ozbiljno, izgleda ovako: Grafik 12: Prikaz kompetencija koje pruţa neformalno obrazovanje

Podstiču društveno uključivanje i koheziju Jačaju individualne i kolektivne kapacitete za promjenu Osiguravaju višestruke mogućnosti za učenje i lični razvoj

„Zajednički Evropski principi za prepoznavanje i vrednovanje neformalnog i informalnog učenja.“ Svi građani/ke uče, održavaju i dopunjavaju svoje ključne kompetencije

Predlažu sveobuhvatnu infrastrukturu i koherentnu strategiju Promovišu saradnju i partnerstvo na svim nivoima

Neformalno obrazovanje u oĉima Evrope jeste nezamjenljiv i komplementaran dio cjelokupnog modernog obrazovnog procesa u evropskim zemljama. Na kraju ću ipak podvući vaţnost u onom ljudskom smislu, a to je da je neformalno obrazovanje prepoznato kao kvalitetan i snaţan odgovor na raznovrsne potrebe savremenog ĉovjeka. U tome se krije svjeţina i energija ove nove snage modernog društva.

149

150

151

LITERATURA: 1. Ajduković, M. i Cajvert, L., Supervizija u psihosocijalnom radu, Zagreb: Društvo za psihološku pomoć, 2004. 2. Benson, J., Working More Creatively with Groups, London: Routledge, 1987. 3. Beogradska otvorena škola, Projekat „Ne propuštaj pozive - osnaživanje mladih putem informaciono komunikacionih tehnologija za ulazak na tržište rada”, u saradnji sa 12 Kancelarija za mlade, Beograd, 2010. 4. Bercher, H., Group Participation: Techniques leaders and members (2nd ed.), Newbury Park, CA: Sage Publications, 1994. 5. Bernstein, R. J., The New Constellation - The ethical-political horizons of modernity/postmodernity, Cambridge: Polity, 1991. 6. Blair, G. M., Starting to Manage: the essential skills, Chartwell-Bratt, 1993, ISBN-0-86238-336-6. 7. Blaug, M., The Empirical Status of Human Capital, Journal of Economic Literature 3, 1976. 8. Brilhart, J. K., Galanes, G. J., and Adams, K., Effective group discussion: Theory and Practice, New York: McGraw-Hill, 2001. 9. Djukanović. B. i Filipović, S., Grupni socijalni rad, Izdavaĉka knjiţarnica Zorana Stojanovića, Sremski Karlovci, Novi Sad, 2010. 10. CIVITAS BIH, Konferencija Balkan Forum: Neformalno obrazovanje na Balkanu, Sarajevo, 2007. 11. CLANZ, Information paper, Wellington, 1989. 12. Commission of the European Communities, European Commission White Paper A New Impetus for European Youth, Brussels, 21.11.2001. 13. Consultative meeting on Youth Policy, Reconstruction of Youth in South East Europe – recognition, identity, access and inclusion (report), Sofia, 2005. 14. Council of Europe and European Commission (authors: Abrignani, B., Gomes, R. i Vilder, D.), T-kit - Project Management, Strasbourg, 2000.

152

15. Council of Europe and European Commission, Final Report of the training course Training for Trainers, Strasbourg, 2000. 16. Council of Europe and European Commission, T-kit on Training Essentials, Council of Europe and European Commission, Strasbourg, 2002. 17. Ĉekerevac, A., MeĎunarodna socijalna politika, Beograd, 2005. 18. Dirkem, E., Mehanička i organska solidarnost, U knjizi: T. Parsons, E. Šils, D. K. Negel, R. Dţ. Pits, (Izd.). Teorije o društvu – osnovi savremene sociološke teorije, Beograd: Vuk Karadţić, 1969d. 19. Dirkem, E., Solidarnost grupa zanimanja, U knjizi: T. Parsons, E. Šils, D. K. Negel, R. Dţ. Pits, (Izd.). Teorije o društvu – osnovi savremene sociološke teorije, Beograd: Vuk Karadţić, 1969c. 20. Domović, V., Profesionalne kompetencije studenata nastavničkih fakulteta i predmetnih nastavnika, Metodika, 12 (1), 2006. 21. Etllng, A., What is Nonformal education?, The Pennsylvania State University, 1993. 22. European Steering Committee for Youth (CDEJ), Draft recommendation on the promotion and recognition of non-formal education/learning of young people (revised), Directorate of Youth and Sport, Strasbourg, 2003. 23. Eurydice, Key Competencies – A developing concept in general compulsory education, The information network on education in Europe, 2002. 24. Evropska komisija (SOCRATES, Thematic Network on Teacher Education in Europe), Zelena knjiga obrazovanja nastavnika u Evropi, Vir: Ministarstvo prosvjete i nauke Crne Gore. 25. Evropska komisija,

A new impetus for European youth. White Paper,

Komunikacija evropske komisije, COM, 2001b, finalno, Brisel. 26. Evropska komisija, Making a European Area of Lifelong Learning a Reality, Communication from the European Commission, COM 2001a, 678 finalno, Brisel;

153

27.

Fajdetić, M. i Galić, M., Kompetencije učitelja, Struĉni skup iz informatike za voditelje ţupanijskih struĉnih vijeća, mentore i savjetnike, Agencija za odgoj i obrazovanje, Vukovar, 2009.

28. Fetahović, Ć., Zašto je potreban EQF i NQF? - Konferencija Cetinje – Crna Gora, Ministarstvo prosvjete i nauke Crne Gore, 2008. 29. Filipović, S. i Đukanović, B., Grupni socijalni rad, Izdavaĉka knjiţarica Zorana Stojanovića, Sremski Karlovci – Novi Sad, 2010. 30. Fisher, B. A., and Ellis, D. G., Small group decision making: Communication and the group process, 3d ed. NewYork: McGraw-Hill, 1990. 31. Forum MNE (Forum mladi i neformalna edukacija), Omladinski rad u Crnoj Gori, 2008. 32. Forum MNE, Istraživanje o uticaju Foruma MNE u zajednici, Podgorica, 2009. 33. Friere, P., Pedagogy of the Oppressed, NewYork: Continuum (prvi put objavljeno 1970), Hrvatski prijevod: Pedagogija obespravljenih, Zagreb: Odraz, 1993. 34. Goleman, D., Boyatzis, R, i McKee, A., Primal leadership, Harvard Business School Press, Amazon, 2002. 35. Grupa „Hajde da...“, Neformalno obrazovanje u Evropi – korak ka prepoznavanju neformalnog obrazovanja u SCG, Beograd, 2005. 36. Grupa „Hajde da...“, Set preporuka za prepoznavanje neformalnog obrazovanja – Veliko plavo neformalno nebo – pregled dogaĎanja na projektu „Neformalno obrazovanje u Evropi – korak ka prepoznavanju neformalnog obrazovanja u SCG“, Grupa „hajde da...“, Beograd, 2006. 37. Günther, K-H., 'Friedrich Adolph Wilhelm Diesterweg' in Z. Morsy (ed.), Thinkers on Education, Paris: UNESCO, 1994. 38. Habermass, J., The Theory of Communicative Action, Volume 1, Reason and the Rationalization of Societ, Boston, MA: Beacon Press, 1984. 39. Hall, J., Decisions, decisions, decisions, Psychology Today, 5,1971. 40. Herić, E. i Grgić, K., Nacionalni izvještaj o razvoju i stanju učenja i obrazovanja odraslih (ALE): Nacionalni izvještaj Bosne i Hercegovine, 2008.

154

41. Honey, P. i Mumford, A., Using your learning styles, Maidenhead, Berkshire, Peter Honey, 1986. 42. Huskins, J., Quality work with Young People, New York, 1996. 43. Jelić, G., Razvoj Strategije obrazovanja odraslih u Crnoj Gori. 44. Kafedţić, L. i Šušnjara, S., Primjena multimedijalnog materijala (modula) u stručnom usavršavanju nastavnika u oblasti inkluzivnog obrazovanja : neformalno obrazovanje, Filozofski fakultet – Sarajevo, Bosna i Hercegovina, 2009. 45. Kalaba, V. i drugi, Liderstvo i omladinski rad u zajednici – Menadžment u omladinskom radu u zajednici, A nivo – modul VI, PRONI - Centar za socijalno obrazovanje, 2007. 46. Kalaba, V., Liderstvo i razvojni omladinski rad u zajednici - Program treninga omladinskog rada u zajednici i okruženju, B nivo-modul III, PRONI - Centar za socijalno poduĉavanje, 2007. 47. Kingman, J. M. and Sidman, S., Some principles of group work in A Manual of Settlement Boys Work, National Federation of Settlements, 1935. 48. Klašnje, S., Profesionalni razvoj nastavnika u evropskim zemljama, u: van Balkam V.D., Mijatović S. (ur.), Stručno usavršavanje: iskustva edukatora za edukatore, Kanadska agencija za meĊunarodni razvoj / CIDA, 2006. 49. Kleis, J., Lang, L., Mietus, J.R. & Tiapula, F.T.S., Toward a contextual detinition of nonformal education. Nonformal education discussion papers, East Lansing, MI: Michigan State University, 1973. 50. Kneţević, M., Socijalno i socijalni rad - Revija za socijalnu politiku, 1996, 3 (1), 17-24; Oxford Advanced Learner’s Dictionary of Current English, 1986. 51. Koĉiš, B., Cjeloživotno učenje i neformalno obrazovanje – od teoretičara do praktičara – novi načini učenja, Novosadski humanitarni centar (NSHC), Novi Sad, 2007. 52. Kolb, D. A., Experiential Learning Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall, 1984. 53. Komentar ameriĉkog trenera nastavnika (Anon) na godišnjoj konferenciji Udruge za prouĉavanje kurikuluma, 1996.

155

54. Komitet ministara Savjeta Evrope, Preporuka Komiteta ministara zemljama članicama u vezi sa Poveljom o obrazovanju za demokratsko graĎanstvo i ljudska prava Savjeta Evrope, 11. maj 2010. 55. Kondo. J., Motivacija, kreativnost i kontrola kvaliteta: japanska perspektiva, ECPD, Beograd, 1997. 56. Kulić, R. i Despotović, M., Uvod u andragogiju, Zenica, Dom štampe, 2005. 57. Kyriacou, Temeljna nastavna umijeća, Educa, Zagreb, 1997. 58. Mahood, L. and Satzewich, V., „The Save the Children Fund and the Russian Famine of 1921-23: Claims and Counter-Claims about Feeding „Bolshevik” Children”, in: Journal of Historical Sociology 22, 1 (2009), 55-83. 59. Marinković, S., Neka moguća rešenja obrazovanja za prava deteta pomoću udžbenika – metodička pitanja, Pedagogija 3/04, Uţice, 2004. 60. Marković, S., Neformalno obrazovanje – nevidljiva snaga društva; Neformalno obrazovanje-pogled sa evropske planine, Grupa “Hajde da…”, Beograd, 2006. 61. MeĊunarodna konferencija o obrazovanju odraslih CONFINTEA VI: Nacionalni izveštaj o razvoju i stanju učenja i obrazovanja odraslih (ALE). 62. Mida-Briot, B., Non-formal Education as a Tool for the Inclusion of All, T-Kit on Social Inclusion, 2003. 63. Mikulić, I., Liderstvo i razvojni omladinski rad u zajednici, PRONI - Centar za socijalno poduĉavanje, 2007. 64. Ministarstvo prosvjete i nauke RCG, Knjiga za promjene, Crna Gora, 2001. 65. Ministarstvo prosvjete i nauke, Akcioni plan sprovoĎenja Strategije stručnog obrazovanja u Crnoj Gori (2010-2011), Podgorica, 2010. 66. Ministarstvo prosvjete i nauke, Strategija razvoja stručnog obrazovanja u Crnoj Gori (2010-2014), Podgorica, 2009. 67. Musa, A., Socijalna edikacija i omladinski rad - Priručnik za predavanja – Univerzitetski kurs liderstvo i omladinski rad u zajednici, Podgorica, 2006. 68. Non-formal and Community Education Working Group, Draft Report, Wellington, 1989.

156

69. Nusreta. K., Socijalno obrazovanje u omladinskom radu nevladinih organizacija, Novi Sad, 2009. 70. Oldroyd, D., Plan radionice posvećene modernoj pedagogiji, Kotor – Crna Gora, 2004. 71. Parliamentary Assembly, Non-formal education – Report Committee on Culture and Education,

Doc. 8595, Report Committee on Culture and Education,

Romania, 1999. 72. Pathways Towards Validation and Recognition of Education, Trainig and Learning in the Youth Field – Working Paper, Partnership Council of Europe and European Comminision, Strasbourg and Brussels. 2004. 73. Pennington, D, Osnove socijalne psihologije, Jastrebarsko: Naklada Slap, 1997. 74. Petrović, D., Sedmak, T., Ćorić, B., Metode grupnog socijalnog rada, Tiro- Erc, Beograd, 2008. 75. Petz, B., Psihologijski rjeĉnik, Prosvjeta, Zagreb, 1992. 76. Poole, M. S., and Roth, J., Decision development in small group IV: A typology of group decision paths, Human Communication Research, 15, 1989. 77. Praštalo, R., Cjeloživotno i permanentno učenje, Elektrotehniĉki fakultet, Banjaluka, 2010. 78. Raonić, D., Primjena QMS-a u neformalnom obrazovanju, Festival kvaliteta 2007. – 34. Nacionalna Konferencija o kvalitetu, Kragujevac, 2007. 79. Report of Committee on Culture and Education: Non – Formal Education, 15 December 1999. 80. Republika Crna Gora, Nacionalni plan akcija za mlade, 2006. 81. Republika Crna Gora, Nacionalni plan akcije za mlade – ostale institucije/NVO sektor, Podgorica, 2006. 82. Resulbegović, A.: Neformalno obrazovanje u Evropi - Korak ka prepoznavanju neformalnog obrazovanja u SCG, Beograd, 2005. 83. Robert, L. J., How to run seminars and workshops – 2nd, NewYork /etc/: John Wiley & Sons, Inc., 2001.

157

84. Rodney Breen, „Saving Enemy Children: Save the Children's Russian Relief Operation, 1921-1923”, in: Disasters 18, 3 (1994), page 221-38. 85. Save the children UK, Promjena ponašanja putem igre, Save the children UK – Program u Crnoj Gori, Podgorica, 2005. 86. Savet Evropske unije, Council conclusions on the validation of non-formal and informal learning. 2004, 9600/04, EDUC 118, SOC 253, 18 maj, Brisel.; Evropska komisija, A Memorandum on Lifelong Learning, Staff Working Paper, SEC, 2000, 1832, Brisel.; 87. Saviĉević, D., Andragoške potrebe i mogućnosti savremene škole, Pedagoška stvarnost, 2009. 88. Savjet Evrope, Izvestaj Komiteta za kulturu i obrazovanje, 1999. 89. Savjet Evrope, Izvod iz izvestaja Radne grupe zadužene za Neformalno obrazovanje, 2001. 90. Scottish Executive, Working and learning together to build stronger communitiesWorking draft Community Learning and Development Guidance, Edinburgh: Scottish Executive, 2003. 91. Staples, L. H., Powerful ideas about empower-men, Administration in Social Work, 14(2), 1990. 92. Suzić, N., Donošenje odluka u malim grupama, U zborniku: Usavršavanje nastavnika – knjiga druga, Bijeljina: Pedagoški fakultet, 2004. 93. Suzić, N., Sociologija obrazovanja, Zavod za udţbenike i nastavna sredstva Republike Srpske, Srpsko Sarajevo, 2001. 94. Tobias, R., Defining non-formal and Community Education - New Zeland Journal of Adult Learning 20 (1), University if Canterbury, 1992. 95. Tuckman, B., Developmental Sequence in Small Groups, Psychological Bulletin, 63, 1965, page 384-399; Tuckman, B. & Jensen, M., Stages of Small Group Development, Group and Organizational Studies, 2, 1977. 96. Udruţenje graĊana „Beĉejska inicijativa graĊana“, Neformalno obrazovanje.

158

97. Udruţenje

graĊana

Ukrštanje,

Neformalni

pojmovnik

neformalnom

obrazovanju…i još nekim manje ili više važnim stvarima…, Udruţenje graĊana Ukrštanje, Novi Sad, 2006. 98. Uprava za mlade i sport – Opština Pljevlja, Lokalni plan akcije za mlade Opštine Pljevlja (nacrt), Crna Gora - Pljevlja, 2010. 99. Velat, D. i Dudić-Radić, R., Aktivna obuka – Priručnik za trenere/ice, TIM TRI GraĊanske inicijative, DIAL, Beograd, 2008. 100. Vidanović, I., S., Rečnik socijalnog rada, Beograd, 2006. 101. Vidanović, I., S., Perspektive socijalnog rada sa pojedincem i sa porodicom, Socijalna misao, 1997, vol. 4, br. 1, str. 105-121. 102. Vidanović, I., Pojedinac i porodica – metode, tehnike i vještine socijalnog rada, Tiro-erc, Beograd 2005. 103. Vlada Republike Crne Gore, Strategija za smanjenje siromaštva i socijalne isključenosti (SSSSI, 2004-2006.), Podgorica, 2003. . 104. Vladilo, I., Kratki podsjetnik o radionici, Hrvatska mreţa školskih knjiţnjiĉara, Hrvatska, 2007. 105. Helmut Fennes and Hendrik Otten, Quality in non-formal education and training in the field of European youth work, Education and Culture, YouthPartnership, Salto-Youth trainig and cooperation resourse centre, September 2008. 106. Zakon o nacionalnim stručnim kvalifikacijama, "Sluţbeni list CG", br. 80/2008 od 26.12.2008. godine i 14/2009. 107. Zakon o obrazovanju odraslih, „Sl. List RCG“, br 64/02. 108. Zakon o obrazovanju odraslih, Crna Gora, Zakon objavljen u “Sluţbeni list RCG”, br. 64/2002 I 49/2007. 109. Zbornik radova, Kompetencije i kompetentnost učitelja, Osijek, Grafika, 2007.

159

INTERNET STRANICE:

1. http://europa.eu.int/comm/education/policies/2010/objectives_en.html, 15.03.2011, 17:35 2. http://hr.wikipedia.org/wiki/Me%C4%91unarodna_nevladina_organizacija, 27.02.2011. 3. http://tolerancija6.bos.rs/blog/?p=272, 27.02.2011, 18:00 4. http://webcache.googleusercontent.com/search?hl=en&q=cache:hLxj7iVvB0J:http ://www.erisee.org/node/downloads/tirana_08_presentations/17.Gordana%20Jelic %20National%20Strategy%20of%20Adult%20Learning%20(in%20Montegrin%2 0Language).pdf+Zakon+o+obrazovanju+odraslih+crne+gore&ct=clnk, 13.04.2011, 12:20 5. http://www.bigbecej.org/index.php?option=com_content&task=view&id=42&Ite mid=4, 04.03.2011, 15:48 6. http://www.cso.gov.me/ResourceManager/FileDownload.aspx?rid=57166&rType =2&file=1084797820.doc, 18.03.2011, 09:13 7. http://tolerancija6.bos.rs/blog/?p=272, 22.03.2011, 22:28 8. http://www.dvv-soe.org/LLLA/UOO_BOH.pdf , 10.04.2011, 12:02 9. http://www.dvv-soe.org/LLLA/UOO_MTG.pdf , 13.04.2011, 13:00 ; 13.04.2011, 13:48 10. http://www.forum-mne.com/ , 15.04.2011, 22:20 11. http://www.hajdeda.org.rs/nfo/realizovani_projekti.htm,

03.03.2011,

10:15;

10.03.2011, 17:05 12. http://www.infed.org/archives/e-texts/kingman_group_work.htm,

27.03.2011,

09:55 13. http://www.infed.org/archives/gov_uk/working_together.htm,17.03.2011, 21:45 14. http://www.infomladi.me/index.php?IDSP=65&jezik=lat, 13.04.2011, 12:32 15. http://www.mingl.org/npp/?group=teme&tema=7, 29.03.2011, 15:22

160

16. http://www.minradiss.gov.me/ResourceManager/FileDownload.aspx?rid=57825& rType=2&file=informacija%20o%20sprovodjenju%20SSSSI.doc.,

13.04.2011,

12:40 17. http://www.proni.hr/index.php/o-nama/, 13.04.2011, 13:32 18. http://www.prosvjetnirad.co.me/broj7-8_09g/19.htm, 10.04.2011, 10:10 19. http://www.pulsdemokratije.ba/index.php?id=2042&l=bs,

12.04.2011,

13:30;

18.04.2011, 20:55 20. http://www.sllrcg.co.me 21. http://www.trenerski-forum.hr/hr/pojmovnik, 01.04.2011, 12:29 22. http://www.worldleisure.org/about/interest_groups/education.php,

17.03.2011,

21:15 23. http://znanje.infostud.com/saveti/files/savet_194/neformalnoobrazovanje.pdf, 01.02.2011, 11:20; 03.04.2011, 21:25 24. http://www.zamislizivot.org/omladinska-politika/kancelarije-za-mlade/289podsticanje-aktivnogucesca-mladih-u-drustvu.html, 14. 12. 2011. 12:47 25. http://www.proni.hr/index.php/o-nama/ , 13.04.2011, 13:32 26. http://www.forummne.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=63, 15.12.2011. 11:46 27. http://ngo.ba/moj-profil/userprofile/SCN , 12.12.2011, 21:32 28. http://oneworldsee.org/sq/node/13143, 12.12.2011, 21:32 29. http://www.tempusmontenegro.ac.me/index.php?l=mn, 20.12.2011. 15:00 30. http://www.europass.ie/europass/ 20.12.2011. 14:34. 31. http://www.akademijauspeha.org/clanci_svi/Samosvest.html , 24.102011, 21:51 32. http://europa.eu/legislation_summaries/education_training_youth/general_framew ork/ef0016_en.htm, 10. 01. 2012. / 12:43

161

SADRŢAJ TABELA *teorijskog dijela rada: Broj grafikona Tabela 1.

Prikaz grafikona Karakteristike formalnog i neformalnog obrazovanja

Broj stranice 23,24

*empirijskog dijela rada: Broj tabele

Prikaz tabele

Tabela 2. Tabela 3. Tabela 4. Tabela 5. Tabela 6. Tabela 7.

Struktura uzorka istraţivanja Pol ispitanika Starost ispitanika Stepen obrazovanja Zanimanje Vrijeme posvećeno struĉnom usavršavanju u neformalnom obrazovanju Duţina radnog staţa ispitanika Odnos (veza) prepreka u primjeni metoda neformalnog obrazovanja Prosjeĉna ocjena kvaliteta treninga i rada struĉnjaka/trenera u okviru neformalnog obrazovanja Prikaz ocjena kvaliteta treninga, tj. struĉnjaka/trenera koji vode obuku Prikaz prepreka u primjeni metoda neformalnog obrazovanja Prikaz (ne)steĉenih liĉnih socijalnih vještina ispitanika u neformalnom obrazovanju Prikaz ocjena ispitanika o djelovanju meĊunarodnih organizacija kroz neformalno obrazovanje u Crnoj Gori Prosjeĉna ocjena djelovanja meĊunarodnih organizacija u neformalnom obrazovanju u Crnoj Gori (tj. prosjeĉna ocjena razvoja neformalnog obrazovanja) Prikaz tvrdnji o neformalnom obrazovanju sa kojima se ispitanici slaţu, manje ili više, ili ne slaţu, manje ili više Prosjeĉna ocjena ispitanika o zadovoljstvu liĉnim i profesionalnim razvojem u okviru neformalnog Obrazovanja Prikaz ocjena ispitanika o zadovoljstvu liĉnim i profesionalnim razvojem kroz neformalno obrazovanje tj. obuke kroz koje su prošli u okviru tog vida obrazovanja Prikaz stavova ispitanika o doprinosima sljedećih metoda neformalnog obrazovanja

Tabela 8. Tabela 9. Tabela 10. Tabela 11. Tabela 12. Tabela 13. Tabela 14. Tabela 15.

Tabela 16. Tabela 17.

Tabela 18.

Tabela 19.

Broj stranice 93 93 94 94 95 96 97 99 101 102 106 109 113 114 117 120

121 128

162

Tabela 20.

Tabela 21.

Tabela 22.

Tabela 23. Tabela 24. Tabela 25.

Tabela 26.

Prikaz objašnjenja zadovoljstva liĉnim i profesionalnim razvojem u okviru neformalnog obrazovanja, putem sljedećih karakteristika ispitanika Detaljniji prikaz uticaja prediktora (nezavisnih varijabli) na zadovoljstvo liĉnim i profesionalnim razvojem u neformalnom obrazovanju Prikaz ocjena ispitanika o zadovoljstvu liĉnim i profesionalnim razvojem kroz neformalno obrazovanje tj. obuke kroz koje su prošli u okviru tog vida obrazovanja Radni staţ ispitanika Prikaz stavova ispitanika sa radnim staţom preko 20 godina o znaĉaju neformalnog obrazovanja Zadovoljstvo ispitanika sa radnim staţom od 21 do 41 godine: liĉnim i profesionalnim razvojem, kvalitetom treninga i radom struĉnjaka, u neformalnom obrazovanju, kao i njihova motivisanost za prisustvovanje obukama tog tipa obrazovanja Prikaz stavova ispitanika o doprinosima metoda neformalnog obrazovanja u odnosu na radni staţ ispitanika

130

131

134 136 137

138

139

163

SADRŢAJ GRAFIKONA *teorijskog dijela rada: Broj grafikona Grafik 1. Grafik 2. Grafik 3. Grafik 4. Grafik 5.

Prikaz grafikona MeĊusobni odnosi obrazovanja Paradigma socijalnog obrazovanja Prikaz uticaja neformalnog obrazovanja Karakteristike neformalnog obrazovanja usmjerenog na liĉnost Koncept radioniĉarskog rada

Broj stranice 21 28 30 32 51

*empirijskog dijela rada: Broj grafikona Grafik 6. Grafik 7.

Grafik 8. Grafik 9. Grafik 10. Grafik 11.

Prikaz grafikona Prikaz ocjena kvaliteta treninga, tj. struĉnjaka/trenera koji vode obuku Prikaz zainteresovanosti/motivisanosti ispitanika za prisustvovanje obukama za struĉno usavršavanje, u neformalnom obrazovanju, koje vode meĊunarodne organizacije Prikaz prosjeĉnog zadovoljstva djelovanjem meĊunarod. Organizacija Prikaz prosjeĉnog zadovoljstva liĉnim i prof. Razvojem Prikaz ocijenjenog zadovoljstva liĉnim i profesionalnim razvojem steĉenim u okviru neformalnog obrazovanja Prikaz kompetencija koje pruţa neformalno obrazovanje

Broj stranice 102

103

114 120 121 146

164

PRILOZI:   

Anketa za nastavnike za stručne saradnike u školama Intervju sa predstavnicima meĎunarodnih organizacija Intervju za predstavnike Ministarstva prosvjete

165

A N K E T A ZA

NASTAVNIKE/CE I STRUČNE SARADNIKE I SARADNICE U ŠKOLAMA (koji su imali prilike da provedu duže od 40h obuke u neformalnom obrazovanju) *

Istraživanje koje sprovodim je empirijski (istraživački) dio mog magistarskog rada na temu: „Aktivnosti međunarodnih organizacija na primjeni neformalnog obrazovanja u Crnoj Gori”. Vi ste, kao član školskog osoblja koji je proveo duže od 40h obuke u neformalnom obrazovanju, izabrani da budete jedan od ispitanika koji reprezentuju stav nastavnika/ca o neformalnom obrazovanju uopšte. Cilj mi je da utvrdim zadovoljstvo nastavnog kadra ovim vidom obrazovanja, njihova mišljenja i stavove i doprinos istog na lične i profesionalne kompetencije pojedinaca. Molim Vas da mi najiskrenije odgovorite na postavljena pitanja kako bi rezultati istraživanja bili što objektiviji. Anketiranje je anonimno. Unaprijed hvala na saradnji! ****** Škola:__________________________________ Grad: ____________________________________ 1.Pol

Muški

Ženski

2. Starost (upišite broj godina) 3. Dužna radnog staža 4. Stepen obrazovanja 5. Zanimanje kom pripadate 6. Broj sati trajanja obuke/treninga za stručno usavršavanje koje ste prošli? 7. Po Vašem mišljenju, šta podrazumijevate pod neformalnim obrazovanjem? _________________________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________________________

166

8. Da li se slažete sa sljedećim tvrdnjama: Tvrdnje:

Neformalno obrazovanje podstiče ljudsko razmišljanje Neformalno obrazovanje predstavlja posebno okruženje koje je kreirano na potrebama i interesovanjima učenika Neformalnim obrazovanjem se razmjenjuju iskustva svih učesnika jednog procesa Neformalno obrazovanj se primjenjuje od najranijih godina života Neformalno obrazovanje uči dubljem razumijevanju i širi spektar ljudskih vještina Neformalno obrazovanje je cjeloživotno obrazovanje Najvažniji dio neformalnog obrazovanje je razgovor i komunikacija U procesu neformalnog obrazovanja učenici i ostali učesnici definišu vrijednosti i formiraju stavove Neformalnim obrazovanjem radimo na svom ličnom i profesionalnom razvoju Neformalnim obrazovanjem se pospješuju životne vještine, socijalnokomunikacijske sposobnosti, tolerancija različitosti i sposobnost za rješavanje problema u okruženju Neformalnim obrazovanjem se pospješuje rad zaposlenih u raznim institucijama Neformalnim obrazovanjem se dugotrajno zaposleni – odrasli građani mogu konstantno stručno usavršavati i time doprinositi sebi i svojoj instituciji Neformalno obrazovanje ostvaruje pozitivne društvene promjene i utiče na razvoj društvene svijesti Neformalnim obrazovanjem djeca / odrasli stiču znanja i vještine tj. sposobnost primjene naučenog

u uglavnom potpunosti se slažem se slažem 1

niti se slažem niti se ne slažem 3

uglavno m se ne slažem

ne mogu da procijenim

u potpunos ti se ne slažem 5

167

9. Da li smatrate da su sljedeće stavke prepreke u primjeni metoda neformalnog obrazovanja? Mogući problemi: Nepostojanje dovoljnog broja finansijskih inicijativa Negativna percepcija društva o sistemu neformalnog obrazovanja Slaba informisanost o mogućnostima vrijednovanja znanja stečenog ovim vidom obrazovanja Slabija prihvaćenost sertifikata stečenih neformalnim obrazovanjem Različiti stavovi ljudi o tome šta dobijaju neformalnim obrazovanjem Nezainteresovanost ljudi za sticanje znanja i vještina neformalnim putem Nedovoljan broj stranih donatora Loš kvalitet nastave stručnih saradnika u okviru neformalnog obrazovanja Nedovoljno kvalifikovan kadar u okviru neformalnog sektora Drugo: ___________________________________________________

da, u potpunosti 1 1

djelimično

ne znam

2 2

3 3

9 9

1 1

2 2

3 3

9 9

10. Ocijenite zadovoljstvo svojim ličnim i profesionalnim razvojem putem neformalnog obrazovanja, kroz obuke za stručno usavršavanje koje ste pohađali, na skali od 1 do 10? Nezadovoljan 1

Zadovoljan

Bez procjene

11. Koliko ste kroz neformalno obrazovanje razvili sljedeće socijalne vještine? nimalo

L I Č N E

Zadovoljstvo u poslu Samopouzdanje Komunikacijske vještine Analitičnost Svjesnost o postojanju određenih fenomena Samosvijest

u više od djelimično uglavnom potpunosti očekivanog

ne mogu da procijenim

1 1 1 1 1

2 2 2 2 2

3 3 3 3 3

4 4 4 4 4

5 5 5 5 5

9 9 9 9 9

168

P R O F E S I O N A L N E

Samorefleksija Kritičko razmišljanje Pozitivan stav Vještina vođenja grupne diskusije Vještina rada sa pojedincem Uspostavljanje pozitivne atmosfere za učenje Motivisanje učenika za rad Vještina rješavanja konfliktnih situacija uz aktivno učešće učenika/ca Iskustveno učenje Vještina planiranja, organizovanja i realizovanja prema individualnim potrebama učenika Samoreflektovanje i samoprocjena rada

Druge: ______________________ ______________________________

1 1 1 1

2 2 2 2

3 3 3 3

4 4 4 4

5 5 5 5

9 9 9 9

1 1

2 2

3 3

4 4

5 5

9 9

12. Da li smatrate da navedene metode neformalnog obrazovanja pružaju sljedeće doprinose? Doprinosi: Metoda rada sa pojedincem doprinosi razvoju ličnih i profesionalnih kompetencija nastavnika kao pojedinca i doprinosi razvoju i promjeni kod učenika/ce koji ima problem. Grupna metoda doprinosi razvoju komunikacije, razgovora; uči aktivnom slušanju; omogućava razmjenu iskustava. Prednosti radionica i treninga su raznovrsnost, rad u malim grupama, kvalitetan individualni pristup, različite teme i tehnike, čime doprinose sticanju kognitivnih znanja, socijalnih kompetencija, razvoju mašte i intelekta Radionice i treninzi doprinose boljem kvalitetu rada sa učenicima, koji postižu odličan nivo znanja i ovladavaju vještinama u radu. Neformalne metode rada doprinose većoj produktivnosti i motivisanosti za učenje kako nastavnika tako i učenika.

Da, u dovoljnoj mjeri

Djelimično

Ne, u dovoljnoj mjeri

ne znam

169

13. Ocijenite zadovoljstvo kvalitetom treninga u neformalnom obrazovanju, tj. stručnjaka/trenera koji su vodili obuku, na skali od 1 do 10? Nezadovoljan 1

Zadovoljan

Bez procjene

14. Navedite koje metode neformalnog obrazovanja su, po Vašem mišljenju, (rad sa pojedincem, grupni rad, radionice, treninzi, rješavanje problena na licu mjesta i sl.) najkorisnije i zašto? _________________________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________________________ 15. Da li ste zainteresovani/motivisani za prisustvovanje obukama za stručno usavršavanje, u okviru neformalnog obrazovanja, koje realizuju međunarodne organizacije? DA

16. Ocijenite djelovanje međunarodnih organizacija kroz neformalno obrazovanje u Crnoj Gori (odnosno razvoj neformalnog obrazovanja), na skali od 1 do 10? Nezadovoljan 1

Zadovoljan

Bez procjene

17. Molim Vas da, osim odgovora na postavljena pitanja, navedete i druge ocjene, prijedloge, sugestije, koje bi mogle doprinijeti uspješnijoj aktivizaciji neformalnog obrazovanja i boljem shvatanju njegovog uticaja na razvoj socijalnih vještina profesionalaca/ki? _________________________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________________________

Još jednom, hvala na saradnji!

170

Protokol intervjua 1:

INTERVJU SA PREDSTAVNICIMA MEĐUNARODNIH ORGANIZACIJA

Istraživanje koje sprovodim je empirijski (istraživački) dio mog magistarskog rada na temu: „Aktivnosti međunarodnih organizacija na primjeni neformalnog obrazovanja u Crnoj Gori”. Vi ste, kao predstavnik međunarodne organizacije, izabrani da budete jedan od ispitanika koji reprezentuju stav ovih relevantnih institucija o dobrobiti primjene neformalnog obrazovanja. Zbog toga bih želio da čujem koliko i na koji način je organizacija u kojoj radite doprinijela promociji i primjeni neformalnog obrazovanja u Crnoj Gori. Molim Vas da mi iskreno odgovorite na postavljena pitanja.

TEHNIČKE KARAKTERISTIKE: Ispitivač: __________________________________________ Ispitanik: __________________________________________ Pol: _________________________________________________ Starost: _____________________________________________ Vrijeme intervjuisanja: __________________________ Početak: ____________ Kraj: ____________ Mjesto intervjuisanja: ____________________________

PROTOKOL INTERVJUA: 1. Koju međunarodnu organizaciju predstvljate? Na kojoj poziciji sada djelujete? 2. Nabrojte aktivnosti koje je realizovala Međunarodna organizacija u kojoj radite (Save the Children UK, UNICEF i Forum Syd) doprinijele unapređivanju neformalnog obrazovanja?

171

3. Koliko dugo radite u okviru neformalnog sektora? 4. Da li ste kad radili u formalnom obrazovanju i ako jeste, da li Vam više odgovara rad u formalnom ili neformalnom sistemu obrazovanja i zašto? 5. Po Vašem mišljenju, da li je nastavni kadar koji radi u školama dovoljno zainteresovan za prisustvovanje obukama za stručno usavršavanje u neformalnom sektoru? 6. Ukoliko je odgovor na prethodno pitanje negativan, šta mislite da bi trebalo učiniti da se nastavni kadar motiviše za pomenuto i shvati značaj/djelotvornost ovih obuka? 7. Po Vašem mišljenju, da li postoji shvatanje među nastavnim kadrom da se putem ovih obuka mogu dodatno specijalizovati, steći još praktičnog iskustva, razviti socijalne vještine i drugo? 8. Koje bi karakteristike izdvojili da opišete djelotvornost neformalnog obrazovanja za nastavnike/ce? 9. Smatrate li da modeli neformalnog obrazovanja, koji su realizovani od strane međunarodnih organizacija, pomažu razvoju ključnih kompetencija kod nastavnika/ca koji imaju dug radni staž i visok stepen obrazovanja? 10. Koji tipovi neformalnog orazovanje se implementiraju od strane međnarodnih organizacija i institucija u Crnoj Gori? Koji je od tih tipova najdjelotvorniji? 11. Na koji način su programi * razvoja zajednice kroz omladinski rad i neformalno obrazovanje, koje je podržano od strane SIDE i sprovođeno od strane Foruma Syd u Crnoj Gori * razvoja Inkluzivnog obrazovanja koje je sprovodio Save the Childrena UK * prevencije nasilja kroz projekat „Škole bez nasilja“ koje je sprovodio UNICEF-a, pozitivno uticali na razvoj motivacije za primjenu ovog vida obrazovanja?

172

12. Šta može unaprijediti primjenu neformalnog obrazovanja, kao i programe i projekte međunarodnih organizacija (Vaši predlozi)? 13. Gledajući u globalu sve međunarodne organizacije, mislite li da njihove aktivnosti nijesu uticale na povećanje stepena primjene neformalnog obrazovanja u obrazovnim institucijama Crne Gore? 14. Ukoliko nijesu uticale (kao odgovor na prethodno pitanje), koji su dalji koraci koje treba napraviti da bi se stav o neformalnom obrazovanju promijenio? 15. Šta mislite, Na koji način će se u budućnosti izvjesni elementi neformalnog obrazovanja inkorporirati u tokove formalnog obrazovanja i da će se podići svijest u školstvu o dobrobiti primjene neformalnog obrazovanja? 16. Drugi komentari i sugestije....

Hvala na saradnji!

173

Protokol intervjua 2:

INTERVJU ZA PREDSTAVNIKE MINISTARSTVA PROSVJETE I SPORTA CRNE GORE, ZAVODA ZA ŠKOLSTVO i SAVJETA EVROPE Istraživanje koje sprovodim je empirijski (istraživački) dio mog magistarskog rada na temu: „Aktivnosti međunarodnih organizacija na primjeni neformalnog obrazovanja u Crnoj Gori”. Vi ste, kao predstavnik relevantne institucije Ministarstvo prosvjete i sporta / Zavoda za školstvo, izabrani da budete jedan od ispitanika koji reprezentuju stav ovih relevantnih institucija o dobrobiti primjene neformalnog obrazovanja. Zbog toga bih želio da čujem koliko i na koji način je institucija u kojoj radite doprinijela promociji i primjeni neformalnog obrazovanja u Crnoj Gori. Molim Vas da mi iskreno odgovorite na postavljena pitanja. TEHNIČKE KARAKTERISTIKE: Ispitivač: __________________________________________ Ispitanik: __________________________________________ Pol: _________________________________________________ Starost: _____________________________________________ Vrijeme intervjuisanja: __________________________ Početak: ____________ Kraj: ____________ Mjesto intervjuisanja: ____________________________ Institucija iz koje dolazite: _____________________________________________ PROTOKOL INTERVJUA: 1. Šta po vama, predstavlja neformalno obrazovanja i kakvo je mjesto neformalnog obrazovanja u obrazovnom sistemu Crne gore? 2. Kao predstavnik te institucije, iznesite Vaš stav o neformalnom obrazovanju i njegovom značaju u odnosu na formalno, kao obrazovanje koje se raširilo a koje nema dug vijek kao formalno obrazovanje?

174

3. Po Vašem mišljenju, da li je nastavni kadar koji radi u školama dovoljno zainteresovan za prisustvovanje obukama za stručno usavršavanje u neformalnom sektoru? 4. Ukoliko je odgovor na prethodno pitanje negativan, šta mislite da bi trebalo učiniti da se nastavni kadar motiviše za pomenuto i shvati značaj/djelotvornost ovih obuka? 5. Po Vašem mišljenju, da li postoji shvatanje među nastavnim kadrom da se putem ovih obuka mogu dodatno specijalizovati, steći još praktičnog iskustva, razviti socijalne vještine i drugo? 6. Koji tipovi neformalnog orazovanje se implementiraju od strane međnarodnih organizacija i institucija u Crnoj Gori? Koji je od tih tipova najdjelotvorniji? 7. Koje bi karakteristike izdvojili da opišete djelotvornost neformalnog obrazovanja za nastavnike/ce? 8. Smatrate li da modeli neformalnog obrazovanja, koji su realizovani od strane međunarodnih organizacija, pomažu razvoju ključnih kompetencija kod nastavnika/ca koji imaju dug radni staž i visok stepen obrazovanja? 9. Gledajući u globalu sve međunarodne organizacije, mislite li da njihove aktivnosti nijesu uticale na povećanje stepena primjene neformalnog obrazovanja u obrazovnim institucijama Crne Gore? 10. Ukoliko nijesu uticale (kao odgovor na prethodno pitanje), koji su dalji koraci koje treba napraviti da bi se stav u formalnom obrazovanju promijenio? 11. Da li mislite da će se u budućnosti izvjesni elementi neformalnog obrazovanja inkorporirati u tokove formalnog obrazovanja i da će se podići svijest u školstvu o dobrobiti primjene neformalnog obrazovanja? 12. Da li posjedujete podatke o broju nastavnika/ca koji su prošli programe i obuke za stručno usavršavanje u neformalnom sektoru? 13. Da li posjedujete podatke o broju ponuđenih obuka zaposlenima u školstvu radi njihovog stručnog usavršavanja?

Hvala na saradnji!

175

176