Niet over het hoe, maar over het waarom

Fotografie: Suitable-Images

Op het moment dat Schooldomein het gesprek met Thomas Rau had was nog niet te voorspellen dat de gevolgen van de Corona-crisis zo alomvattend zouden zijn. Maar in plaats van dat het artikel daardoor gedateerd is, wint het juist aan kracht en actualiteit. Thomas Rau: “Het is een misvatting om te denken dat wij als mens centraal staan.”

Het bureau van Thomas Rau ligt aan de Hamerstraat in Amsterdam-Noord in een voormalige garageruimte, waar vroeger de auto’s naar binnen werden gereden: “We zitten hier samen met Bjarne Mastenbroek van SeARCH en delen ruimten en expertise.” Het gesprek gaat natuurlijk over ontwikkelingen op het gebied van circulair ontwerpen en bouwen. Thomas: “In 2008 maakten we al ons eerste energieleverende gebouw; het Christiaan Huygens College in Eindhoven. Nu is het mainstream en is iedereen met duurzaamheid bezig. Maar de kern van deze hele transformatie is dat het om het waarom gaat en niet om het hoe. Wat is het meest waardevolle in jouw leven? De meeste mensen noemen hun kinderen, maar nooit als eerste hun eigen partner. Niemand denkt op het moment suprême na over wat een kind gaat kosten. Dat is toch gek; dat je het benoemt als het meest waardevolle, maar vooraf niet over de investering, het rendement en het onderhoud nadenkt. Het meest waardevolle faciliteren we met het meest waardeloze verdienmodel ever. De school zou de meest waardevolle plek in deze maatschappij moeten zijn; ik kan mij niet aan de indruk onttrekken dat we dat in dit land niet altijd zo zien. Als je naar Finland kijkt komen alleen maar de allerbeste mensen voor de klas te staan. Er zit een fundamentele weeffout in ons systeem wat de positionering en waardering van het onderwijs betreft. De school is naast het ouderlijke huis de plek die niemand in zijn leven gaat vergeten. Het is het tweede ouderlijke huis, maar dan georganiseerd door de overheid. De school weerspiegelt de excentrieke en intrinsieke waarde van de samenleving. Op school wordt de jonge burger klaargestoomd voor het systeem. Je ziet steeds meer dat we onze kinderen vormen tot consument en ze steeds minder aanleren wat goed burgerschap is. De oorzaak ligt in het onderwijssysteem. Ieder mens heeft talent, alleen de meeste mensen zitten op de verkeerde school.”

BIOGRAFISCHE WETMATIGHEDEN “De mens is onderhevig aan bepaalde biografische wetmatigheden, zoals tanden wisselen of de eigen seksualiteit ontdekken. In de scholenbouw onttrekken we ons aan wetmatigheden die juist voor kinderen belangrijk zijn. Kwaliteiten als ruimte, licht, kleur, richting en contrasten zijn enorm belangrijk voor ons menszijn. Maar wat overheerst zijn programma’s en budgetten, terwijl we ons bewust moeten zijn van de impact van een omgeving op de jonge burger. Archi tectuur in algemene zin is het ruimtelijk faciliteren van de biografische ontwikkeling van de mens. De meest kwetsbare context waar dit gebeurt is de school. Wat je vaak ziet is dat de school geïnstrumentaliseerd wordt om een architectonisch statement te maken. Daar is niets mis mee als het de maatschappelijke agenda dient en niet de subjectieve agenda van de ar chitect of opdrachtgever. Net zoals bij de ontwikkeling van een kind dat zijn ouders imiteert is de school de fase waarin het kind in contact komt met datgene wat het verder vormt. Een ander aspect is dat een school de jonge burger klaarstoomt voor het systeem, maar ook bevordert dat deze door nieuwe inzichten aan een systeemverandering kan werken. We moeten constant het systeem willen transformeren en niet conserve ren. Dat conserveren zien we in de architectuur heel vaak; we hebben duurzame condoompjes bedacht, waardoor opdrachtgevers ontwerpende partijen nu dwingen om oude fouten te herhalen. Ik ben in nieuwe fouten geïnteresseerd. Nieuwe fouten krijgen geen certificaat, maar hebben tenminste wel toekomst.”

PERMANENTE CONSEQUENTIES “We moeten dus met wetmatigheden leren werken; alles hangt met alles samen. Het leven is supercomplex

en we proberen een simpel antwoord op een complexe vraag te vinden. In een ecosysteem wordt geen enkel aspect bevoordeeld ten koste van het totale ecosysteem. Wij denken soms dat als we een wetmatigheid ontken nen, hij niet van toepassing is. Volstrekte onzin; niemand op deze aarde gaat deze planeet levend verlaten. Alles is tijdelijk en alles wat we maken is een antwoord op een tijdelijke behoefte, alleen zijn de consequenties wel permanent. Dat betekent voor alle gebouwen dat we ze moeten ontwerpen als een depot van materialen. Iedere school wordt waardeloos en dat moet je facilite ren met waardevolle materialen. Behoeften zijn tijdelijk en de middelen zijn gelimiteerd om aan al die behoef ten te voldoen. 50% van alle gebouwen die in 2060 staan moeten nog gebouwd worden.”

LEIDERSCHAP VAN LEVEN “Op dit moment leven meer mensen op aarde dan ooit op aarde gestorven zijn, namelijk zeven miljard men sen. Het land dat het beste de vluchtelingen kan integreren heeft de meeste toekomst; gemengde culturen zijn het meest vitaal. Het hoopvolle is dat de geschie denis laat zien dat er maar één iemand nodig is om het systeem fundamenteel te veranderen. Daar hebben we in de geschiedenis positieve en negatieve voorbeelden van gezien. De kans dat die ene iemand opstaat wordt steeds groter, want er zijn steeds meer mensen op aarde. Vroeger probeerde de kerk de intrinsieke waarden te bewaken en daar lag het morele leiderschap. De staat en overheden namen die rol over, maar hebben er moeite mee. Iedereen wist dat Erdogan de grenzen ooit open ging maken, maar we hebben al die tijd niets gedaan. Die fasen zijn we nu ook voorbij en we staan hulpeloos aan de kant. Leiderschap ligt dus nu bij de marktpartijen. De drie niveaus spirit, soul and body zien we op het fysieke niveau bij Amazon, op soul niveau bij Facebook dat ons sociale leven faciliteert en op het spirituele niveau bij de sociale media die ons voorschrijven hoe we ons moeten gedragen om een identiteit te suggere ren. We zijn het leiderschap van leven kwijtgeraakt.”

“Architectuur in algemene zin is het ruimtelijk faciliteren van de biografische ontwikkeling van de mens”

ACTUALITEIT EN URGENTIE “Wanneer er meer geld naar een gedetineerde gaat dan naar een kind, gaat er iets fout. Een gevangenis hier is sowieso een groot drama; een schoolgebouw socialiseert mensen, een gevangenisgebouw resocialiseert mensen. Het meeste geld moet juist naar het onderwijs, die basis is totaal ontwricht. Er is ook geen moreel kompas in de klimaatdiscussie; we personaliseren de morele agenda op het individu. Dat is verkeerd; we hebben samen een probleem veroorzaakt en dat moeten we samen oplossen. De Friday For Future beweging leert ons dat kinderen niet voor niets opstaan. Dat betekent toch dat de overheid het moreel wenselijke gedrag via wetmatigheden zou moeten faciliteren, omdat de overheid het welzijn moet behouden en reguleren. Daarom ben ik blij met de 100-kilometer wetgeving; eindelijk een collectieve maatregel omdat het collectief nodig is. Dat zou het eerste teken van een systeemverandering kunnen zijn. Echt leiderschap reageert niet op actuele, maar op de urgente redenen. Als urgent actueel wordt is het altijd te laat; kijk naar de watersnoodramp, het coronavirus, de vluchtelingenstromen en de sprinkhanenplaag in Kenia. Een leider doet niet wat

Fotografie: Ossip van Duivenbode

mogelijk is, maar wat nodig is. In principe is het de opgave van elke school het leiderschap in elk kind te koesteren zodat het zich kan ontvouwen.”

VASTGOED IS LOSGOED “Een school bouwen is dus één van de meest complexe opgaven die er is. Het is niet zo dat een school morgen een bejaardenhuis wordt en overmorgen een bakker. Dat misverstand rond multifunctionele gebouwen komt voort uit het feit dat we denken dat vastgoed vastgoed is, maar ons niet realiseren dat het eigenlijk losgoed is en een tijdelijk antwoord op een tijdelijke behoefte geeft. We denken dat we

waarde vernietigen door dingen anders te doen, maar ieder gebouw is een tijdelijke optie. Ik geloof niet in die programma’s met veel functies; je doet iedereen onrecht en het wordt één groot compromis waar niemand tevreden mee is. Je ziet hoe enorm

Fotografie: Ossip van Duivenbode Fotografie: Ossip van Duivenbode

aantrekkelijk die schoolgebouwen van 100 jaar geleden zijn; daar kun je andere functies in maken, omdat ze nooit zo geprogrammeerd zijn. Voor een

opdrachtgever is een bouwproces een incident, voor

de gebruikers is het een fenomeen. Bij de opdracht nemende partijen ligt een enorme verantwoordelijkheid om de echte vraag te achterhalen. De opgave is om antwoord te geven op de niet gestelde vragen

waar de opdrachtgever dacht blij mee te zijn. Omdat alles tijdelijk is en materialen eindig zijn, is losmaak baarheid belangrijk. Daardoor is alles remontabel en komt opnieuw beschikbaar. Bij het traject van de Triodosbank gaf de opdrachtgever ons het volgende mee: “We weten niet wat we willen vragen. De enige manier om te verantwoorden dat we nieuw bouwen is als we een nieuwe bouwcultuur inrichten. We wil

len het eerste nieuwe gebouw in een tijdperk van verandering.” Het gebouw is dus een materiaaldepot,

vanuit een holistische benadering ontworpen, met een enorme biodiversiteit en CO 2 negatief. Het geeft op alle fronten niet een antwoord maar een

oplossing voor problemen. Daarnaast introduceert het een nieuwe cultuur voor de Triodos bank. Elke medewerker vindt het normaal om circulair te denken omdat ze het zelf hebben waargemaakt. Je bouwt altijd voort op je laatste project. Wanneer we het systeem willen veranderen, moet elk volgend gebouw een statement maken.”

Material Matters Ons nieuwe boek heet Material Matters: het alternatief voor onze roofbouwmaatschappij. Ik beleefde in 2009 een biografisch moment als eigenaar van een middelgroot bureau met 55 architecten. Ik kreeg voor de tweede keer roodvonk. Waarom krijg ik voor de tweede keer een kinderziekte? Als je 50 wordt en je krijgt nog steeds roodvonk doe je nog steeds niet in je leven wat je van plan was te doen. Toen ben ik naast RAU samen met mijn vrouw Turn Too begonnen; dat over de architectuur van een nieuw economisch systeem gaat. Duurzaamheid optimaliseert het systeem. Als we het systeem willen veranderen hebben we andere architectonische instrumenten nodig. Het eindigt met de copernicaanse wending dat we afstand moeten doen van het antroposofische denkbeeld. Het is een misvatting om te denken dat wij als mens centraal staan. Als je afhankelijk bent van alles sta je nergens boven. Ik noem dat de universele verklaring van de materialen.