SCN 3-2008

SCN

jaargang 10 | nr. 3 | 2008

shopping centre news winkelcentra: planning, realisatie, exploitatie

Novy Smichov, Palladium

Dossier

Sustainability

Praagse Zomer

SCM over Marketing dubbelinterview

Albert Hoogland & Edwin Rooseboom Keltische Winkelcentra Columns

Verwaaijen, Toorman

foto : shopping centre news

inhoud

in dit nummer

colofon

sustainability Duurzaamheid volgens promovendus Nils Kok Doorbreken van ‘Circle of Blame’ Internationale CEO Enquête

25 25 26 31

Shopping Centre News is het Nederlandse vakblad voor iedereen die beroepsmatig met winkelcentra te maken heeft. Ontwikkelaars, beleggers, managers, consultants, researchers, gemeenten, retailers, makelaars, toeleveranciers en anderen blijven met scn geïnformeerd over alle ontwikkelingen in winkelcentrumland. jaargang 10 (2008), nr. 3 • 40 pp. redactie

Postbus 3032, 1270 ea Huizen t 035-523 31 82 f 035-525 98 61 redactie@scnews.eu advertenties

Mirjam van der Veer t 035-523 98 32 sales@scnews.eu abonnementen

DUURZAAMHEID 6 10

Shopping Centre News verschijnt zes keer per jaar. Een abonnement kost slechts € 97 per jaar ex btw (voor Europa: € 109, rest van de wereld: € 118).

Met een abonnement mist u niets van wat er speelt in winkelcentrumland.

Bovendien krijgt u toegang tot het besloten deel van de scn-website, met onder meer het artikelenarchief (pdf ) en het fotoarchief.

5 19

U geeft u op als abonnee met een email aan abonnementen@scnews.eu.

U kunt ook gebruikmaken van het formulier op onze website, tabje ‘reageer’, keuze ‘aanvragen abonnement’.

divers Brood en Spelen 2008 NRW naar Ierland

columns Toorman Verwaaijen

uitgever / hoofdredacteur

Edwin Brugman

rubrieken

art director

projecten

STADSFEESTZAAL - ANTWERPEN

Respect voor vergankelijkheid is de basis voor duurzaam bouwen.

Althans, bij Multi. Als geen ander zijn we in staat historische stadcentra in oude luister te herstellen. Zoals de Stadsfeestzaal in Antwerpen. Geen concessies doen aan kwaliteit was ook hier het recept voor succes.

En zo doen we het in heel Europa “op z’n Multi’s”.

www.multivastgoed.nl

Praag Breda, Hoge Vucht Almere Buiten Amsterdam, ArenA Poort

12 21 22 23

MARKETING Albert Hoogland & Edwin Rooseboom 14 ICSC Marketing Awards 17

Personalia Beurs & congres In de pijplijn Servicepagina

6 17 32 38

Jeroen van Heemskerck Düker gedrukte / verspreide oplage

2600/2300 ex. vormgeving en prepress

Luna 3 Marketingcommunicatie, Leiden druk

Plantijn Casparie, Almere issn

1571 9243

scn 2 | 2008 3

column

i.s.m. ProWinko Nederland B.V.

“Projectontwikkeling is investeren in driedimensionale dromen…”

Enschede - Nederland

De van oorsprong Nederlandse ontwikkelings- en investeringsmaatschappij Foruminvest is op Mons - België

grote schaal actief in Europa. Vanuit haar kantoren in Naarden, Brussel, Parijs, Milaan en Istanbul worden spectaculaire winkelcentra gerealiseerd waar winkeliers succesvol ondernemen en consumenten met plezier winkelen en verblijven.

Foruminvest zet in ieder land al haar talent, deskundigheid en creativiteit in om de kwaliteit van het winkelaanbod te verbeteren en de toeristische attractiewaarde te verhogen.

Daarbij wordt in iedere stad gezocht naar het juiste evenwicht tussen winkelen, cultuur en vermaak. Om dat te

Lille - Frankrijk

bereiken werkt Foruminvest intensief samen met de betrokDronten - Nederland

ken overheden. Daar waar de stad erom vraagt, worden in aanvulling op de winkelontwikkeling ook andere functies

geïntegreerd, zoals woningen, bioscopen, voetbalstadions en conferentiecentra.

Nieuwe organisatie CON- richt zich op concept- en projectontwikkeling Voormalig directeur Johan Matser en conceptontwikkelaar gaan zelfstandig verder.

Alfred Bol en Jarmila Daum hebben samen het nieuwe vastgoedontwikkelingsbedrijf CON- opgericht.

CON- streeft in haar portefeuille naar een goede mix van intensieve korte trajecten voor derden (zoals prijsvragen, wijkontwikkelingsplannen of quick scans) en langere ontwikkeltrajecten voor zowel de eigen organisatie als voor of met andere (markt-) partijen.

In de fusie van Johan Matser Projectontwikkeling met Hopman Interheem hebben Alfred Bol en Jarmila Daum aanleiding gezien om voor zichzelf te beginnen. De oprichters van CON- hebben met hun werkervaring op het gebied van stedelijke vernieuwing, gebiedsontwikkeling en bijzondere opstalontwikkeling geleerd opgaven te bekijken vanuit een ruimere context. Het buiten de gebaande paden treden en zo creatieve oplossingen bedenken maakt dan ook als vanzelfsprekend onderdeel uit van de werkwijze van CON-. Met de aparte Business Unit Stedelijke herstructurering, die de oprichters van CON- hebben opgezet

en uitgebouwd, zijn in grote zelfstandigheid binnen Johan Matser projecten geïnitieerd en verder vormgeven.

Deze specifieke ervaring en expertise nemen zij nu mee naar CON-.

De nieuwe organisatie, gevestigd in Leusden, richt zich op het ontwikkelen van concepten en projecten.

Integrale planvorming, pragmatisme, creativiteit en aandacht voor beheer en duurzaamheid zijn daarbij enkele belangrijke speerpunten. Verder is goede samenwerking uitgangspunt. Het team dat nu nog bestaat uit de oprichters maar op termijn wil uitbreiden, is gewend om met uiteenlopende bedrijfsculturen en opgaven om te gaan. Hierdoor zijn zij complementair aan veel (markt-) partijen in het werkveld.

CON- is nog maar net opgericht maar heeft nu al interessante en concrete uitdagingen onderhanden, waaronder een centrumplan, hoogwaardige woningbouw en leisurewellness voorzieningen.

De naam CON- staat voor de range aan uiteenlopende activiteiten, producten, sferen en andere facetten van het boeiende en dynamische akgebied vastgoedontwikkeling; van pril CONcept tot heel CONcreet. •

Dat de visie van Foruminvest gedeeld wordt, blijkt uit de vele prijzen die zowel nationaal als internationaal zijn toegekend aan de door Foruminvest ontwikkelde winkelcentra. Ondermeer kende de Teramo - Italië

Redevco België verwerft toplocatie in Antwerpen

Internationale Raad van Winkelcentra in 2005 aan Foruminvest de prijs toe voor de beste Publiek Private Samenwerking in Europa.

Een gedetailleerd marktonderzoek, gecombineerd met financiële draagkracht en passie voor retail helpt Foruminvest bij het vinden van de strategie die de grootste impuls geeft aan de lokale economie en het imago van de stad. Alleen zó worden dromen werkelijkheid.

Marseille - Frankrijk

Kijk voor de winnende stad op: www.foruminvest.nl

toorman Opnieuw problemen in een winkelcentrum

K

ort geleden berichtte ik al dat de Hoge Raad een uitspraak heeft gedaan in de zaak rondom het winkelcentrum Amicitia in Amersfoort. De conclusie daarvan was dat aanloopproblemen en de daarmee samenhangende tegenvallende bezoekersaantallen en resultaten, in de eerste plaats voor risico van de winkeliers komen. Uit een recente uitspraak van de kantonrechter te Delft blijkt dat dit onder omstandigheden toch anders kan uitpakken.

De achtergrond van de zaak was als volgt. Bij de ontwikkeling van het winkelcentrum Spazio in Zoetermeer ontving de ontwikkelaar een zorgwekkend advies over te verwachten hinder door sterke wind. Er zou zelfs sprake kunnen zijn van windgevaar in het nieuwe winkelcentrum. Na dat rapport zijn er door de ontwikkelaar weliswaar veranderingen in het plan aangebracht, een onderzoek naar de effecten daarvan is echter uitgebleven. Bepaalde voorzieningen waarvan de ontwikkelaar aannam dat de gemeente deze zou treffen, kwamen niet tot stand.

Na de opening van het winkelcentrum bleek dat daadwerkelijk sprake was van extreme windhinder en op sommige dagen zelfs windgevaar. De huurders togen naar de kantonrechter met het verzoek om de huurprijs te verminderen zolang het gebrek zou voortduren.

De huurders hebben de zaak gewonnen: de huurprijs werd met 10% tot 15% verminderd. De kantonrechter overwoog dat de verhuurder tekort was geschoten omdat hij de huurders niet had geïnformeerd over de negatieve rapporten die al vóór de bouw van het winkelcentrum bekend waren. Omdat de verhuurder verzuimd had die informatie te geven, maakt het volgens de kantonrechter ook niet meer uit dat er sommige huurders waren die pas ná de voltooiing van de bouw waren gaan huren, ook al hadden zij zelf de windhinder kunnen ontdekken.

Een hard oordeel dus voor de verhuurder. Is deze uitspraak nu in strijd met de zaak Amicitia? Ik denk het niet: de situatie in Zoetermeer was principieel anders dan die in Amersfoort. In Zoetermeer heeft de verhuurder informatie over het gebrek achtergehouden, terwijl daarvan in Amersfoort geen sprake was.

Na deze twee uitspraken blijft het principe overeind dat tegenvallende resultaten in een nieuw winkelcentrum voor rekening van de huurder komen. De uitzondering die de regel bevestigt is echter dat problemen die de verhuurder kende en waarover hij de huurders niet informeerde, toch een gebrek kunnen opleveren.

mr. J.C. Toorman Boekel de Nerée advocaten, notarissen en belastingadviseurs te Amsterdam. T 020 795 32 44

ontwikkelings- en investeringsmaatschappij voor winkelcentra en binnensteden Nederland België Frankrijk Italië Turkije

Gooimeer 11, 1411 DE Naarden, +31 (0)35 695 60 60 Vorstlaan 360, 1160 Brussel, +32 (0)2 761 41 70 41, avenue de Friedland, 75008 Parijs, +33 (0)1 56 88 22 88 Via Manzoni, 30, 20121 Milaan, +39 02 303 703 Bayildim Caddesi No.2 Kat 4, Istanbul, +90 212 236 55 88

Met de aankoop van een laatste unit van 1665 m2 van de gemeente Antwerpen heeft Redevco nu het 12100 m2 grote klassieke pand aan de Meir waarin Inno Galeria gevestigd is geheel in eigendom. Het gebouw zal binnen niet al te lange tijd geheel gerenoveerd worden.

scn 23 | 2008 5

nieuws

algemeen

personalia Arnoud Bakker (28) is per 1 mei in dienst getreden bij Multi Vastgoed te Gouda als verhuurmanager Retail. Arnaud Bakker was voorheen werkzaam bij DTZ Zadelhoff. Jelle Koolwijk (28) is per 1 mei in dienst getreden als Junior Commercieel Ontwikkelaar Retail. Jelle Koolwijk was voorheen werkzaam bij Rabo Vastgoed.

Met deze uitbreiding van het commerciële team geeft Multi Vastgoed uitvoering aan haar ambities om de positie op de thuismarkt verder te versterken.

De ICSC maakt bekend dat Jaap Gillis (COO Redevco en voorzitter van de ICSC European Board) lid wordt van haar Board of Trustees. Gillis maakte voor ICSC Europe veel werk van het thema sustainability. Met zijn verkiezing wil hij zich ook inzetten voor een sterkere band tussen de VS en Europa.

Pal Baross is benoemd tot Country Manager Development voor ING Real Estate Hongarije en dezelfde functie voor Tjechie ging naar Bohumil Mach. Baross is al sinds 1998 voor ING Real Estate werkzaam.

Dr. Ries van der Wouden treedt per 1 oktober 2008 in dienst als adjunct-directeur bij Bureau Stedelijke Planning. Hij is tot die datum sectordirecteur bij het Ruimtelijk Planbureau in Den Haag. Ries van der Wouden heeft zich bij het Ruimtelijk Planbureau vooral toegelegd op stedelijke ontwikkeling en ruimtelijke ordening. Met zijn komst zal Bureau Stedelijke Planning beter aan de toenemende vraag naar kennis en advies over ruimtelijke en stedelijke vraagstukken op regionaal en nationaal niveau kunnen voldoen. Naast de onderzoeksen adviesproducten voor gemeenten en private partijen kan het bureau hierdoor de hogere overheden beter bedienen. De komst van Ries van der Wouden onderstreept de sterke groei die Bureau Stedelijke Planning in de afgelopen periode doormaakt. Zo is het aantal medewerkers in de laatste zes maanden verdubbeld en is een aantal zeer ervaren adviseurs in dienst getreden.

Caspar Wortmann is per 8 juni jl. overgestapt naar Borghese Real Estate, in de functie van ontwikkelingsmanager. Wortmann (41) heeft brede ervaring in projectontwikkeling opgedaan bij HBG Vastgoed, BAM Vastgoed en Kompaan Vastgoed.

Rectificatie In de vorige editie (Shopping Centre NEWS nr. 2-2008) hebben wij de naam boven de column van Cuno van Steenhoven van DTZ Zadelhoff Retail verbasterd tot ‘Steenbergen’. Bij deze onze excuses voor deze vervelende fout. De heer Van Steenhoven komt in editie 5 weer terug met zijn column, maar dan natuurlijk onder de juiste naam.

6 scn 3 | 2008

door: Marjolein van Zanten

Woensdagmiddag 23 mei 2008 vormt het Jacobi Theater in Utrecht voor de negende maal het decor voor de Brood en Spelen middag van het retail adviesbureau B@S Consultants. Paul Rodenburg heeft ook dit jaar weer een uitdagend thema en bijpassende sprekers geselecteerd. Zo’n 85 deelnemers transformeren tot publiek en worden meegevoerd naar de eigen “Werelden van Vermaak” van de vier sprekers.

H

ubert von Heijden (Von Heijden & Verre) verschijnt als eerste ten tonele en belicht de kansen voor retail in leisure-projecten. Als algemene trends aan de vraagzijde van leisure signaleert Von Heijden een steeds schaarser wordende vrije tijd in combinatie met een toenemende koopkracht (niet iedereen is het hier mee eens). Consumenten willen in toenemende mate taken combineren, vertonen zapgedrag en zijn continu op zoek naar de juiste balans tussen werk en ontspanning. Aan de aanbodzijde signaleert Von Heijden ook een aantal trends: een toename van multifunctionele projecten, schaalvergroting, het groeiend belang van belevingswaarde en een toenemend aantal partnerships met niet-vrijtijdsbedrijven. Von Heijden benadrukt dat trends aan zowel vraag als aanbodzijde moeten worden opgepakt door gemeenten en ontwikkelaars om krachtige projecten te realiseren. Jachthavens vormen een mooie illustratie van de hiervoor beschreven trends: er is een transformatie gaande naar fullservice centra. Naast ligplaatsen vormen diverse retail-punten en uitgebreide horeca het aanbod.

Ook op bungalowparken en campings is deze trend zichtbaar.

Volgens Von Heijden stellen bezoekers steeds hogere eisen aan leisure en de gebouwde omgeving in het algemeen. Belevingswaarde wint terrein ten koste van praktische motieven.

Retail wordt een steeds belangrijker instrument om effectief waarde toe te voegen aan ontwikkelingen. Kansen voor retail liggen er o.a. op sportcomplexen waar retail een ondergeschoven functie is. Von Heijden sluit af met een leuke doordenker: “De verkoop van boeken is in Nederland nog nooit zo hoog geweest als het afgelopen jaar, maar Nederlanders lezen tegelijkertijd steeds minder boeken…” shoppen op één Deze laatste uitspraak wordt beantwoord

door de tweede spreekster: Nadia van Houwelingen (TCN): De eerste vrijetijdsbesteding van mensen is shoppen, dit verklaart volgens haar de toename van de boekenverkoop. Van Houwelingen vertelt van uit de visie van TCN over het creëren van attractieve plekken (plekken waar mensen graag zijn). In eerste instantie gaat het om de juiste mix tussen context (locatie) en product (wat wil je maken). Deze juiste mix levert de ingrediënten voor het concept. Gemak en uniciteit vormen in dit verhaal elkaars tegenpool maar beschikken beiden over grote at-

Pretpark of binnenstad?

Werelden van Vermaak Een eigentijdse en eigen-wijze visie op leisure Verslag Brood en Spelen 2008 tractiewaarde. Als voorbeeld voor een attractieve gemaksplek staat de AH to Go symbool evenals de Efteling dit doet voor uniciteit. Een mixvariant is Artis: Stadspark voor Amsterdammers en dagje uit voor de rest van Nederland. Door het combineren van kennis over groeimarkten, trends en specifieke ruimtelijke eigenschappen komen vernieuwende concepten tot stand. Van Houwelingen illustreert haar verhaal tenslotte aan de hand van een (nog te ontwikkelen) project uit de stal van TCN. speelhallen & attractieparken Hans Felius (Krijco)

is er veel aan gelegen om het (onterecht) negatieve imago van casino’s (speelhallen) te verbeteren. Krijco is specialist in het ontwikkelen van projecten met als uitgangspunt een casino.

Kern van de strategie van Krijco is het aanhaken met casino’s bij reeds bestaande retail: een gebleken succesfactor, zeker in combinatie met horeca. De door Krijco gevolgde strategie is effectief in het “geven van een goed gevoel” aan de bezoekers van een gebied. Door eerdere sprekers is dit zogenaamde “toevoegen van belevingswaarde” aan een (integrale) gebiedsontwikkeling reeds onderkend als een steeds belangrijker instrument.

Door het afschaffen van de BTW en het invoeren van kansspelbelasting is de casinobranche ernstig onder druk komen te staan. Recentelijk zijn dan ook een aantal projecten van Krijco stopgezet en projecten waar reeds groen licht voor is gegeven worden simpelweg nog niet opgestart. Het risico voor ontwikkelen is in de huidige markt te groot.

Tenslotte is het Hans van Leeuwen (SLIMM Advies) die de focus legt op de vergelijking tussen binnenstad en attractie-

park. Hij doet dit op een bijzondere manier door een binnenstad voor te stellen als attractiepark. Hiertoe vraagt hij zijn publiek zich in te leven in de bezoeker: hoe beleef je een binnenstad? Hoe beleef je een attractiepark? Wat verwacht je?

Wat wil je zien en waar voel je je prettig bij? Voor zowel de binnenstad als het attractiepark wordt geconcludeerd dat “je welkom voelen” een allesomvattende voorwaarde is. Als hier niet aan wordt voldaan voelen bezoekers zich niet op hun gemak en is de ervaring negatief. Aansluitend bij de conclusies van de voorgaande sprekers moet ook Van Leeuwen vaststellen dat binnensteden zich ondanks een vaak niet heel gastvrij onthaal (files, parkeerproblematiek, hoge parkeertarieven en viezigheid) in veel belangstelling mogen verheugen. Door distributie-planologisch beleid bevinden winkels zich nog steeds in de (historische) stadscentra en de meeste Nederlanders zijn nu eenmaal dol op shoppen. Kansen voor binnensteden liggen in authenticiteit, oftewel het ontwikkelen van een eigen attractieve plek met een boodschap. Maar hoe doe je dat? Van Leeuwen adviseert centrumgebieden om net als een attractiepark te werk te gaan: zorg voor goede bereikbaarheid en parkeergelegenheid, beschik over een eigen verhaal (story-board) en zorg daarbij voor een “warme deken” zodat de totaalbeleving positief is. Zorg voor een goede marketing en actieve regie van het gebied: het is vaak kinderlijk eenvoudig om te sturen in de beleving door de consument, kijk maar naar attractieparken! feel good Het geven van “een goed gevoel” liep als een

rode draad door deze wederom geslaagde Brood en Spelen: belevingswaarde is cruciaal in het ontwikkelen en beheren van vermaak. Als je als gemeente, ontwikkelaar of eigenaar slaagt in het opwekken van het goede gevoel verblijven mensen graag in je project, zeggen zij het voort en komen met plezier terug!

•

scn 3 | 2008 7

nieuws FV 080401-

Verk. ADV 202X129

23-04-2008

12:41ROW

nieuws

Pagina 1

Provada impressie

Weten dat het in goede handen is?

Schoon. Goed onderhouden. Veilig. Statements die je als eerste te binnen schieten als je praat over het beheer van winkelcentra. FVH heeft zich gespecialiseerd in het creëeren van een optimaal verblijfsklimaat in winkelcentra zodat zowel het winkelend publiek als de winkelier zich thuis voelt. FVH werkt dienstverlenend met een vast aanspreekbare huismeester die er altijd is. Dat is wel zo prettig. Ook voor uw rendement, want de aanpak van FVH heeft bewezen een positief resultaat voor huurders te realiseren en dat heeft uiteindelijk ook een gunstige invloed op de waarde van uw vastgoed.

Turkse deals voor Corio

Shopping Centre Services

Hoge Rijndijk 3 – 3449 HA Woerden Tel.: 0348-41 64 94 – Fax: 0348-41 93 41 www.fvhfacility.nl - info@fvhfacility.nl

REDEVCO OPENT WILRIJK RETAIL PARK

R

EDEVCO Belgium, één van de grootste Europese beleggers in retail vastgoed, heeft op 22 mei een nieuw winkelproject geopend in Wilrijk, ten zuiden van Antwerpen. Het centrum is gelegen naast een Ikea-vestiging aan één van de belangrijkste commerciële assen, A12 Antwerpen-Brussel. Het project huisvest naast de grootste Media-Saturn van het land, 7.600 m² verdeeld over 2

8 scn 3 | 2008

verdiepingen, tevens een Brico DIYStore van 6.400 m² en een winkel voor woninginrichting Maisons du Monde met een oppervlak van 1.475 m².

Het complex beschikt over een ruime parking voor het gebouw en op het dak met een totaal van 480 parkeerplaatsen.

De totale winkeloppervlakte van het Wilrijk Retail Park bedraagt 15.475 m².

Het project werd uitgevoerd in samenwerking met het architectenbureau

Storme-Van Ranst te Antwerpen.

REDEVCO heeft op dit complex een belangrijke investering gedaan in de installatie van fotovoltaïsche zonnepanelen op het dak en van zonnevolgers op de parking.

Met deze installatie wordt voldoende energie opgewekt waarmee 30 woningen van elektriciteit kunnen voorzien worden.

Corio is nu voor 100% eigenaar van AdaCenter (Adapazari). Winkelcentrum ‘365’ in Ankara heeft haar deuren geopend voor het publiek. In het persbericht van 10 juli 2007 berichtte Corio over het tekenen van de overeenkomst voor de aankoop van een 100%-belang in dit winkelcentrum op basis van een 20-jarige erfpacht voor een bedrag van circa US$ 40 miljoen.

‘365’ verwelkomt haar bezoekers dagelijks met een Migros supermarkt, Koçtas — doe-het-zelf zaak, Electroworld, bioscoop, restaurants, foodcourt en diverse aantrekkelijke nieuwe merken verdeeld over circa 27.700 m² bruto verhuurbaar oppervlak.

De huurcontracten zijn gebaseerd op de Euro en het project zal naar verwachting een voor erfpacht gecorrigeerd nettorendement genereren dat in lijn is met dat van de andere aankopen van Corio in Turkije. In navolging op het persbericht van 18 december 2007, heeft Corio de resterende 70% van AdaCenter verkregen waardoor Corio nu AdaCenter volledig in eigendom heeft.

Corio heeft tevens een perceel grond van 33.400 m2 aangekocht in de stad Malatya.

Malatya is een sterk groeiende stad in Oost Turkije met circa 395.000 inwoners. In samenwerking met de Acteeum group zal een winkelcentrum worden ontwikkeld van circa 50.000 m2 BVO, waarvoor de juiste bestemming is verkregen. Voor dit project is een samenwerkingsovereenkomst tussen Corio en Acteeum gesloten, binnen deze overeenkomst bestaat de optie voor Corio om gezamenlijk een aantal winkelcentra in Turkije voor een totaal investeringsbedrag van circa € 300 miljoen te ontwikkelen. Acteeum is de ontwikkelaar. De totale investering in het Malatya project is naar verwachting € 110 miljoen en het netto aanvangsrendement bij oplevering is minimaal 8%, overeenkomstig Corio’s andere projecten in Turkije. De opening van het winkelcentrum in Malatya is gepland voor de tweede helft van 2010. Deze transactie is in lijn met Corio’s strategie om haar positie in Turkije verder te versterken; het Malatya centrum zal Corio’s negende winkelcentrum worden in Turkije.

•

De Provada lijkt getuige de indrukwekkende namenlijst van standhouders definitief haar plaats in de vastgoedmarkt verworven te hebben.

Vastgoedbreed wel te verstaan en dat is mogelijk een reden dat nog een paar belangrijke namen uit het winkelvastgoedsegment ontbreken: geen Corio, Redevco, PMS of Foruminvest om er een paar te noemen. Maar wel — voor de eerste keer — de Nederlandse Raad van Winkelcentra met een kleine stand.

T

och blijft het een prestatie om in zo’n korte tijd een beurs van dit formaat neer te zetten en jaarlijks te laten terug komen.

En laten we wel wezen, de namen die er wel waren, zijn ook niet de eerste de beste. Grote stands - groter dan op de Mapic - waren er plenty, zoals van ING Real Estate, AM, Bouwfonds (-MAB), Multi en DTZ Zadelhoff. Interessante nieuwkomers ook, zoals - geheel in pas met de tijdsgeest - The Dutch Green Building Council. Opvallend waren de stands van KOW-architecten (waar het groene thema uitgedragen werd door de stand te transformeren tot een bloemenwinkel) en OVG projectontwikkeling met een bijzonder ontwerp.

De NRW opende de dag met een Masterclass over Mixed Use Developments. De sprekers gaven een heldere kijk gaven op de ontwikkeling van de winkel(centrum)markt en ook werden interessante internationale voorbeelden getoond. De paneldiscussie onder leiding van Erik Röling (AM Vastgoedontwikkeling) leidde ook tot een paar leuke inzichten c.q. tegenstellingen, waarbij de bezoekers deels erg overtuigd waren van de maakbaarheid van onze winkelgebieden, deels niet. En waarbij sommigen erg voor overheidsregulering waren en anderen voor maximale vrijheid.

NRW over de Provada De NRW werd dit jaar gevraagd om een aantal inloopsessies te organiseren. Een eigen stand maakte deel uit van de deal.

Linda Kruit, algemeen Secretaris van de NRW: ‘Of het hebben van een stand voor de NRW nuttig was is moeilijk meetbaar. We hebben een folder uitgedeeld over de voordelen van het lidmaatschap en daar wel enkele reacties op gekregen. Onze rode ‘shopper-tas’ en de SCN-special over de NRW Jaarprijs is heel goed meegenomen. De inloopsessies waren op zich ook nuttig, maar je merkt dat op de Provada dit soort sessies niet het belangrijkste zijn.

Zelf zou ik graag zien dat het accent wat minder op borrelen en netwerkbezoek kwam te liggen en wat meer op kennisuitwisseling. Dat niet alle belangrijke partijen uit het winkelvastgoed een stand hadden verklaar ik uit het feit dat de beurs nog geen optimale match is tussen retailers en aanbieders van winkelvastgoed. De retailers waren volgens mij de grote afwezigen. Maar de beurs moet nog groeien en ik denk dat we volgend jaar wel weer een paar standhouders uit onze sector zien die er nu niet waren. Het lijkt mij dat voor onze sector de Provada, samen met Mapic en Expo Real, nu de belangrijkste beurs is geworden. En dat is een hele prestatie!’ •

scn 3 | 2008 9

algemeen door: Hans van Tellingen

(*)

De NRW (Nederlandse Raad van Winkelcentra) heeft tijdens een tweedaagse excursie Dublin bezocht. Een groep van ruim 50 mensen heeft een drietal grote perifere centra bekeken alsook een binnenstadscentrum en de belangrijkste winkelstraat. Ierland kent een roerige geschiedenis.

Tot 1922 was Ierland onderdeel van Groot-Brittannië.

Nu is het land zelfstandig, maar tot in de jaren 90 stond Ierland bekend als een zeer arm land.

In vorige eeuwen is er zelfs sprake geweest van grote hongersnoden. Ierland was dan ook een emigratieland bij uitstek. Hoe anders is dat nu. Sinds de toetreding tot de EU zit Ierland in de lift. En hoe!

Het voormalig armste land van de Unie is nu (na Luxemburg) het rijkste land. Het Bruto Nationaal Product per inwoner bedraagt ruim € 37.000. Toch zo’n € 6.000 hoger dan bij ons (en Nederland doet het helemaal niet slecht en neemt de derde plaats in beslag van rijkste EUlanden). Ierland is nu een zeer aantrekkelijke vestigingsplaats voor internationale bedrijven. En is de toegangspoort tot Europa. Lage belastingen en goed geschoold personeel hebben veel hoogwaardige arbeid opgeleverd. Economische groei leidt tot consumptieve vraag. En dus ook vraag naar winkels en winkelcentra. Die dan ook veelvuldig gebouwd zijn. Het fenomeen ‘de Keltische Tijger’ is geboren. Een expressie die duidt op groei, kracht en snelheid. Toch lijkt voor het eerst in vijftien jaar de Keltische Tijger trekken van tandeloosheid te vertonen. Is de Keltische tijger getemd? De groei lijkt een pas op de plaats te maken. De winkelmarkt zit tegen het verzadigingspunt aan. Reeds nu is de het verkoopvloeroppervlak per inwoner één van de hoogste van Europa. Tijd voor een bezoek aan de hoofdstad dus. Want nu is Dublin ‘op zijn best’.

NRW bezoekt winkelcentra in Dublin 10 scn 3 | 2008

Blanchardstown

Keltische

T

en tijde van ons bezoek was de campagne voor ‘het verdrag van Lissabon’ (de nieuwe benaming voor de Europese grondwet) in volle gang. Nu ik dit verslag schrijf is de uitslag ook bekend. Ierland heeft ‘nee’ gezegd.

Het is opvallend dat een land als Ierland tegen heeft gestemd. Als er één land is dat geprofiteerd heeft van het EU-lidmaatschap dan is het Ierland wel. Is het ‘nee’ een voorbode van economische stagnatie? Of is er sprake van ‘EU-moeheid’ net als in andere landen (teveel leden, teveel bureaucratie, et cetera) en groeit Ierland autonoom door? Feit is dat er sprake is van een ‘pas op de plaats’. Dit jaar zal de groei miniem zijn. Groeipercentages van 8% zijn ver weg en het is de vraag of deze ooit terugkomen. De voorspoedige jaren hebben echter hun weerslag gehad op de winkelontwikkelingen.

Van een ‘emerging country’ is Ierland voortrekker geworden op winkelgebied.

Culminerend in de ICSC Award 2007 voor Dundrum.

Blanchardstown Het eerste be-

zochte centrum betrof Blanchardstown.

St. Stephens Green

Dundrum

Tijger tandeloos en getemd?

Dit winkelcentrum is gelegen in de gelijknamige voorstad van Dublin en dient als stadscentrum. Blanchardstown is in 1996 geopend. En is in 2004 uitgebreid (ook met een Retail Park). Het centrum wordt de komende jaren verder uitgebreid. Blanchardstown wordt goed bezocht (door 17,5 miljoen mensen per jaar) en heeft een stevige positie verworven. Het is de vraag of het aantal bezoekers zal groeien met de nieuwste uitbreidingen op stapel. Of dat deze uitbreiding nodig is om de huidige positie slechts te behouden. Feit is dat het winkelcentrum oogt als een fantasieloze, maar efficiënte koopdoos. Met een goede branchering.

Veel eigen ketens én Britse ketens. Mijn verwachting is dat Blanchardstown het goed zal blijven doen. Maar niet beter dan nu.

Liffey Valley Liffey Valley, ook aan

de stadsrand gelegen, heb ik al eens eerder gezien. In 1999. Toen vond ik het net een ziekenhuis. Te wit. Te clean.

Ook voor mij zelfs, want ik houd wel van ‘strak design’. Tegenwoordig oogt het winkelcentrum doorleefder. Rijper.

Als een goede wijn. Maar geen speciale wijn. Economisch gezien draait het win-

kelcentrum redelijk. Maar niet subliem.

Met 10 miljoen bezoekers per jaar. En een vergelijkbare branchering als Blanchardstown. Ik vraag mij af of Liffey Valley het ‘houdt’ de komende jaren.

Grafton Street Grafton Street is de

Kalverstraat (of zo u wilt ‘de Lijnbaan’, ‘de Spuistraat’ of ‘de Grote Staat’) van Dublin. Maar dan wel met een veel prettiger verblijfsklimaat. En duurdere winkelmeters. Hoewel ook in Grafton Street de sfeer minder exclusief is dan voorheen (grote ketens en her en der zelfs een niet nader genoemd fast food restaurant), oogt de straat een stuk prettiger dan de Kalverstraat. Niet zo ranzig. Niet zo smal. En toch ‘gezellig’ (ik blijf natuurlijk Hollander) druk.

St. Stephens Green St. Stephens Green Shopping Center is een binnenstadscentrum. Minder dan 20 jaar oud.

Maar zwaar gedateerd. Op het eerste gezicht lijkt het wel wat. Met een art deco-achtige uitstraling. Na een minuutje kom je erachter dat je eigenlijk verzeild bent geraakt in een Ierse versie van ‘de Kolk’ (dat in de jaren negentig een aantal jaren in de binnenstad van Amster-

dam heeft gestaan). En dat is niet fijn.

Een likje verf voldoet niet.

Dundrum Dundrum was het bezoek

aan Dublin echter meer dan waard. Een terechte winnaar van de ICSC Award in 2007. Veel meters. Veel vertier en leisure.

Er staat nog veel uitbreiding op stapel.

Dundrum is een architectonisch hoogstandje. En kent heldere zichtlijnen. En een goede branchering. Kent veel (voor Ierland) nieuwe winkelketens. Dundrum staat, een paar weken nadat ik het bezocht heb, nog helder op mijn netvlies. En zal door mij aanbevolen worden aan een ieder die naar Dublin gaat.

En dan… ...was de reis weer afgelopen. Zoals altijd meer dan uitstekend georganiseerd. En met een interessant programma. Waarbij Dundrum door mij wordt aanbevolen. Dublin is meer dan goede muziek, Guinness en de pubs. Al zijn dat al reisdoelen op zich!

• (*) Drs. Hans P. van Tellingen is algemeen directeur van Strabo bv, Bureau voor Ruimtelijk Marktonderzoek, www.strabo.nl.

Reacties?: vantellingen@strabo.nl.

scn 3 | 2008 11

Praag

buitenland

nieuws

foto ’s : shopping centre news

I

n editie 1-2006 lieten wij u kennis maken met onder andere het aan de rondweg van Praag gelegen shopping centre Chodov, eigendom van Unibail Rodamco en ontwikkeld door Multi Development.

Dit keer bezocht uw verslaggever (aanvullend op het bezoek aan de ICSC Marketing Conference van 12 en 13 juni) ook de in Praag gelegen centra Novy Smichov en Palladium.

Een foto-impressie gaat hierbij. Met name Palladium heeft enorme indruk gemaakt en komt met stip in onze persoonlijke ranking terecht. Het project beslaat meerdere lagen, is bijzonder attractief vormgegeven en de layout en architectuur vertonen een aantal slimme vondsten. Ook de verlichting was een aspect dat uitermate goed uitgevoerd was. De branchemix was erg aantrekkelijk (met ook veel interessante en mooie horecabedrijven), alhoewel een enkele kritische bezoeker uit het gezelschap toch bepaalde veel voorkomende ketens mistte. Maar verder: prachtig!

• 12 scn 2 | 2008

Bovenaan: Novy Smichov, overige foto’s en links: Palladium scn 2 | 2008 13

marketing een slag maken: zij moeten gaan inzien dat marketinggelden geen kostenpost zijn, maar investeringen waarop meetbaar rendement gemaakt kan worden. Immers, een groter marktbereik resulteert in meer bezoekers en dus meer bestedingen. Dat maakt een huurprijsontwikkeling mogelijk en dus een verbetering van het rendement. Het probleem in Nederland is echter dat de meetbaarheid via bijvoorbeeld de omzetten (omzethuur) niet mogelijk is. In feite zet ons systeem de boel op slot.’

Interview met SCM’s Albert Hoogland (L) en Edwin Rooseboom

A

lbert Hoogland (algemeen directeur SCM): ‘De marketing van winkelcentra krijgt in Nederland inderdaad niet die aandacht die het behoeft, maar ook niet de aandacht die het in veel andere landen wel krijgt. Dat heeft enerzijds te maken met het feit dat Nederland zo’n fijnmazig winkelnetwerk heeft waarin het ketenbedrijf in winkelcentra en op A-locaties zwaar vertegenwoordigd is. Ketenbedrijven steken wel heel veel geld in de marketing van hun winkelconcept, maar zien (uitzonderingen daargelaten) vaak geen voordeel in het marketen van een winkelcentrum. Immers — zo redeneren zij — winkelcentrummarketing

Beheerder SCM heeft haar campagne voor het luxe kooppaleis Magna Plaza te Amsterdam ingezonden voor de ICSC Marketing Awards van 2008. Het was niet de eerste inzending van SCM: bij het 10-jarig bestaan van de Heuvelgalerie deed men ook al mee. Toch neemt SCM hiermee een bijzondere plaats in onder de Nederlandse beheerders: er zijn geen andere inzendingen bekend in de tijd dat de Marketing Awards bestaan. Van Spanje tot Polen, van IJsland tot Roemenie: vanuit heel Europa worden de mooiste campagnes ingezonden. Waar blijft Nederland?

leidt tot concurrentie tussen winkelcentra en daarmee tussen vestigingen uit dezelfde winkelketen. Een soort kannibalisme van hun markt dus en geen hogere omzet over het totaal aan winkels binnen de keten.’

Zien eigenaren van winkelcentra marketing simpelweg niet gewoon als kostenpost?

Edwin Rooseboom (Manager Promotie en Communicatiemanagement): ‘Zeker, vooral winkeliers zagen en zien dit als een kostenpost. Er verandert langzaam wel wat in, maar er zijn ook nog steeds eigenaren die marketing niet op de agenda zetten. Het lijkt ook wel of de noodzaak er niet is: Nederland is een redelijk overbewinkeld land, projecten die ontwikkeld worden, worden vaak snel verkocht en de ontwikkelaar ziet geen noodzaak om marketing in het concept mee te nemen.

Het komt dan pas weer in een later stadium in beeld, maar dan vaak in een situatie van teruggang, dus als herstelmiddel.

En dat kost dan weer extra veel geld.’

De al decennia bestaande houding van sommige retailers ‘wij trekken met onze reclame al zoveel klanten naar het winkelcentrum, dus eigenlijk moeten wij daar voor betaald worden’ blijkt nog steeds te bestaan en niet alleen in Nederland: tijdens de uitreiking van een van de ICSC Marketing Awards werd er ook een toespeling op dit fenomeen gemaakt. Rooseboom: ‘Het is natuurlijk vreemd dat sommige ketens tientallen miljoenen uitgeven aan regionale of landelijke marketing en een probleem hebben met bijvoorbeeld tienduizend Euro als bijdrage aan de marketing van een winkelcentrum. Maar het is natuurlijk niet zo dat dit alleen de verantwoording van de huurders is. In feite is een goede marketing iets dat huurders, ontwikkelaar en eigenaar aangaat. Met z’n drieën zouden ze idealiter moeten zorgen voor een goede marketing en een bruikbaar budget. Juist een eigenaar zou moeten inzien dat een sterk gepositioneerd winkelcentrum bijdraagt aan de waardeontwikkeling en zelfs ook aan de ‘branding’ van de winkelcentra in een portefeuille.’

Hoogland: ‘Eigenlijk moet de winkelier z’n eigen ding doen in een winkelcentrum. Het is zeker terecht dat meebetaald wordt aan het marketingbudget, maar ook eigenaars moeten

Even resumeren: we stellen net vast dat een goede winkelcentrummarketing is het belang is van de retailers (voor de ketenbedrijven iets minder) maar vooral ook voor de eigenaar. Waarom doen we dan zo moeilijk en werken we hier met de posten huurprijs, servicekosten en ‘promotie’-bijdrage? Waarom trekken we die marketing niet integraal naar de eigenaar toe?

Hoogland: ‘Dat zou in theorie misschien kunnen werken, maar ik vind eigenlijk dat de marketing van een winkelcentrum per definitie een gezamenlijke activiteit behoort te zijn.

We hebben dat hier bij de ICSC Marketing Awards ook mogen horen van een van sprekers, een topman van retailer Next.

Deze pleitte heel sterk voor de samenwerking tussen retailer en winkelcentrumeigenaar. Want je doet het samen, sterker nog, het concept van een winkelcentrum, dat bén je samen.

Hoogland: ‘Toch zien we ook in Nederland dat beleggers het marketingheft in handen nemen en voor die professionele aanpak gaan. Er speelt echter nog wat anders mee. We kijken nu vaak alleen nog maar naar de marketing van winkelcentra vanuit het perspectief van elkaar beconcurrerende winkelcentra en anderzijds ook vanuit het perspectief hoe de ketenbedrijven er in zitten. Maar een andere benadering is dat wij met z’n allen de consument moeten bewegen z’n bestedingen in de retail op locatie te doen en zo min mogelijk in alternatieve kanalen of aan andere dingen als vakantie, uitgaan of thuis zitten. Het is dus noodzaak dat we gezamenlijk als winkelsector blijven investeren in — de marketing van — winkelcentra. Dus eigenaars en huurders hebben hier een gemeenschappelijk belang, zijn beide afhankelijk van het succes van de sector. In feite maakt dit de discussie over hoe-en-wat marketing tot een non-discussie: we hebben het niet over minder dan over het overleven van winkels en winkelcentra.’

Dus winkelen als tijdsbesteding en besteding van het particuliere budget moet blijven?

Rooseboom: ‘Inderdaad. Maar we staan daarbij voor de uitdaging dat er een groot verschil met vroeger is. Toen was het geld schaars; nu vooral de beschikbare tijd. Hoe verdelen we die tijd?’

Het gaat om het behoud van winkels & winkelcentra als verkoopkanaal Dus moet je het samen vormgeven en ondersteunen. Op het moment dat het iets van alleen de eigenaar wordt dan loop je het risico dat er geen verband meer is tussen de doelstellingen van de retailers en die van de eigenaar. De kans is dan groot dat er ook geen samenwerking meer mogelijk is. Het gaat uiteindelijk om een gezamenlijke visie, commitment en onderscheidend vermogen creëren voor je winkelcentrum. Uiteindelijk zal dan ook de belegger zien dat dit lonend is. Alleen, in Nederland is de directe relatie tussen inspanning en resultaat wat lastig uit te rekenen.’

Rooseboom: ‘Maar in Nederland is er ook de realiteit van de markt zoals die is: kennelijk zit men in het huidige marktmechanisme niet te wachten op hoge marketingbudgetten waar een hele goede marketing mee bedreven kan worden. Er is natuurlijk een tussenweg mogelijk. Een eigenaar zou –en dat gebeurt ook veel- de marketingbijdragen kunnen innen en deze ook zo labelen. Daarmee verplicht men zich die gelden ook zo te gebruiken. Geef vervolgens een deel terug aan de winkeliers, die daar mee ondersteunende activiteiten kunnen organiseren, maar houdt het leeuwendeel zelf en wend dit aan voor strategie en beleid. Of anders gezegd: een professioneel gerunde marketingoperatie. Nu gaat nog vaak alles terug naar de winkeliersvereniging en die geeft het niet altijd op de meest professionele manier uit en soms heeft men ook alleen maar een korte termijnvisie.’

Is er intussen nog geen sprake van paniek bij retailers en vastgoedeigenaren ten aanzien van de steeds maar stijgende bestedingen van de detailhandelsaankopen via Internet?

Rooseboom: ‘Het rondlopen, beleven, voelen, kijken, ruiken, dat zijn aspecten die Internet niet kan bieden. Maar voor bepaalde branches loert er zeker een gevaar, zoals de reisbranche, boeken, geluidsdragers en film. Toch bestaat ook een alternatief als postordering al jaren naast gewoon winkelen.

Maar ook dit voorbeeld geeft het belang aan van toch investeren in de marketing van winkelcentra.

Hoogland: ‘Voor mensen is het niet meer een absolute noodzaak om te winkelen in een winkelcentrum. Er zijn immers alternatieven. Wil je het dus een beleving laten zijn, dan moet je er voor zorgen dat de faciliteiten er zijn. Zo heb je ook verwachtingen bij een goed hotel of een attractiepark. Dit heeft natuurlijk ook wat te maken met schaal: bij een groot centrum is dit gemakkelijker te realiseren. Maar het begint met er over nadenken en zover zijn we in Nederland vaak nog niet.’

Rooseboom: ‘Voor winkelcentra geldt dat we naast de kernwaarden schoon, heel en veilig ook een stuk beleving moeten toevoegen. Daarin is nog wel wat te bereiken en dat heeft niet alleen met marketing te maken. Zo is in winkelcentra in het buitenland een toiletgroep of een kinderopvang vanzelfsprekend. In Nederland niet. En is er al een toiletgroep, dan hebben we het nog niet gehad over de vormgeving, de

> 14 scn 3 | 2008

lees verder op pagina

19 scn 3 | 2008 15

marketing ICSC Marketing Awards

O Community Relations >40.000m2 Brent Cross, U.K. ZILVER Community Relations >40.000m2 Forum Montijo, Portugal ZILVER voor MMM Community Relations >40.000m2

p donderdagavond 12 juni werden in Praag de winnaars van de Gouden en Zilveren ICSC Marketing Awards (ook wel bekend als de Solal Awards) bekend gemaakt. Uit meer dan 80 inzendingen vanuit heel Europa selecteerde de jury een 45-tal finalisten, waaronder ook de inzending van SCM, Magna Plaza, met een campagne vervaardigd door het bureau FPW. Helaas viel Magna Plaza niet in de prijzen. Toch was het goed om te zien dat er in elk geval een Nederlandse inzending tussen de projecten zat. SCM’s Albert Hoogland en Edwin Rooseboom vertellen meer over hun visie op winkelcentrummarketing in het artikel op pagina 14.

Opvallend was het succes van Multi Mall Management (MMM in dit artikel), de managementpoot van Multi Corporation. MMM won drie keer een zilveren prijs met niet-Nederlandse projecten.

Hier het overzicht van de winnaars, waarbij zowel goud als zilver meerdere keren toegekend kunnen worden vanwege de manier van punten tellen: •

In SCN editie 4 (medio september) zullen wij meer van de inzendingen laten zien en ook schrijven over de ontwikkelingen in de winkelcentrummarketing.

St Enoch Centre, U.K., ZILVER Community Relations >40.000m2 Manufaktura, Polen GOUD

Public Relations 20.000-40.000m2 Hempstead Valley, U.K., GOUD Public Relations >40.000m2 Dundrum Town Centre, Ierland, ZILVER Public Relations >40.000m2 Oriocenter, Italie, GOUD Public Relations >40.000m2 Plaza Romania, Roemenie, ZILVER en een Distinction for Emerging Markets

donderdag 18 september Stedendriehoek Vastgoed® 2008 Nieuwe Omnisport - Apeldoorn

donderdag 16 oktober Fryslân Vastgoed® 2008 De Lawei - Drachten

donderdag 25 september Noord-Holland Noord Vastgoed® 2008 DSB Stadion Alkmaar

donderdag 23 oktober Zeeland Vastgoed® 2008 Leisure Center Terneuzen

Consumer and Trade Advertising 20.000-40.000m2 Bruuns Galleri, Denemarken ZILVER Consumer and Trade Advertising >40.000m2 Dundrum Town Centre, Ierland, ZILVER Consumer and Trade Advertising >40.000m2 Gran Via 2, Spanje GOUD Consumer and Trade Advertising >40.000m2

Piazza | Eindhoven

Silesia City Center, Polen ZILVER

dinsdag 30 september West-Vlaanderen Vastgoed® 2008 Kursaal - Oostende

donderdag 30 oktober Utrecht Vastgoed® 2008 Stadion Galgenwaard - Utrecht

donderdag 2 oktober 2008 WinkellocatieMarkt® Nederland 2008 Spant! - Bussum

publicaties: Managen van samenwerkingsprocessen Te bestellen via onze website: www.managementproducties.com

10 september Central and Eastern European Shopping Center Forum 2008 conference Warschau (Pl) www.shoppingcenter.pl

6-8 oktober Expo Real München (D) www.exporeal.net

Sales Promotion 5.000-20.000m2 Armazens do Chiado, Portugal ZILVER voor MMM Sales Promotion 20.000-40.000m2

Getting you there.

Janki, Polen GOUD Sales Promotion >40.000m2 Europark Salzburg, Oostenrijk ZILVER Sales Promotion >40.000m2 Jeans City, Polen ZILVER

Fortis Vastgoed Ontwikkeling geeft mens en bedrijf de ruimte, zowel in het landelijk als het stedelijk gebied. Met een lange termijnvisie realiseren we onderscheidende oplossingen voor vitale woon-, werk-, winkel- en leefomgevingen, die niet alleen nu, maar ook in de toekomst aan de eisen van de klant voldoen.

Grand opening, Anniversary, Refurbishment or Extension > 40.000m2 Alexa, Duitsland ZILVER Grand opening, Anniversary, Refurbishment or Extension > 40.000m2 City 2, Denemarken ZILVER Grand opening, Anniversary, Refurbishment or Extension > 40.000m2 Magnolia Park, Polen GOUD

Beter wonen, beter werken, beter leven. Dat is onze ambitie.

Grand opening, Anniversary, Refurbishment or Extension > 40.000m2 Meadowhall, U.K. GOUD

www.fortisvastgoedontwikkeling.nl

26 september NRW Kennisbijeenkomst Sustainability www.nrw.nl 7 oktober NRW Kennisbijeenkomst www.nrw.nl

19-21 november MAPIC Cannes (F) www.mapic.com 12 december NRW Lunchbijeenkomst Stadsfeestzaal Antwerpen (B) www.nrw.nl

Centre Productivity/Revenue Impact >40.000m2 Silesia City Center, Polen ZILVER

Vastgoed Ontwikkeling

scn 3 | 2008 17

beurzen en congressen

Community Relations, Joint Centre Campaign ‘Christmas Gift’ Zilver voor MMM

column <

vervolg van pagina

15

verwaaijen uitstraling. Hier kunnen we echt nog veel van het buitenland leren.’

Terug naar de Awards ceremonie. We kunnen er toch niet aan ontkomen dat er blijkbaar in landen als Engeland, Ierland, Spanje, Italië maar ook in Polen, grotere budgetten voor marketing beschikbaar zijn, meer mensen die het coördineren en wellicht ook meer creativiteit. Waarom wij niet?

Rooseboom: ‘Het gaat dan toch vaak om erg grote winkelcentra. Er ontstaat dan niet alleen een noodzaak om in een groot gebied publiek te bereiken, maar ook de financiële ruimte voor een centrummarketing. Maar natuurlijk kijk ik ook op van een staf van 6 marketingmedewerksters voor een winkelcentrum, terwijl wij in Nederland blij mogen zijn als we één persoon aan een project mogen toewijzen. Als zes mensen fulltime met marketing bezig zijn, dan kan je natuurlijk veel voor elkaar krijgen. Dan heb ik het niet eens over het uitgeven van het budget, maar ook over creëren van free-publicity en het ontwikkelen van ideeën: dat alles kost veel tijd.’

Kunnen jullie vanuit de ICSC Marketing Awards een paar dingen opnoemen die jullie bijzonder vonden?

Rooseboom: ‘Ik vond Manufaktura (Polen) een mooi voorbeeld hoe de oorspronkelijke bestemming van het gebouw — een textielfabriek — in het winkelcentrum terug kwam als museum.

Daarmee is echt een verbinding naar de mensen uit de omgeving gemaakt.’

Hoogland: ‘De Community-activiteit van Multi Mall Management vond ik een prima voorbeeld van hoe je centraal iets kunt ontwikkelen en dat vervolgens over een aantal centra kunt uitzetten.

Toch ook hier weer het budgetverhaal: de actie kostte meen ik € 250.000 en dat is in Nederland het bedrag voor een allesomvattend jaarbudget voor een groot winkelcentrum!’

Jammer dat jullie inzending Magna Plaza geen prijs gewonnen heeft?

Rooseboom: ‘Zeker, vooral omdat ik vind dat het artwork van onze campagne (bureau FPW, red.) gewoon heel goed was en daarmee duidelijk het winkelcentrum onderscheidde. Ik heb niet veel van die kwaliteit hier voorbij zien komen.

•

De rafelranden van de detailhandel

D

e eerste ontwikkeling van de detailhandel was de verkoop voor of vanuit de woning.

De eerste winkelvormen ontstonden in de middeleeuwen. Een tijd waar de markten de belangrijkste handelsplekken vormden. ‘De eerste ‘winkels’ bestonden uit een toonbank met daarop de koopwaar onder een aan het front van het pand bevestigde luifel werd geplaatst. Door de toenemende handel in de middeleeuwen kreeg het voorhuis vaak een bedrijfsfunctie, terwijl het achterhuis de woonfunctie behield.’1 Nog vele eeuwen bleven de woon- en bedrijfsfunctie sterk aan elkaar verbonden. In mijn jongste jeugd woonde ik naast een kruidenier, tevens melkhandelaar, waar de winkel naadloos overging in de woonkamer die weer overliep in de opslag.

Door de komst van de moderne winkelcentra met een heldere functiescheiding en het verdwijnen van dit soort buurtwinkels (er zit nu een dierenarts in het pand) is een winkel een winkel en een woning een woning. De woning wordt echter weer een steeds belangrijker werkplek. Het thuiswerken heeft door internet natuurlijk een enorme boost gekregen.

Ook de verkoop vanuit huis is daardoor opgeleefd. Een postzegelhandelaar kan net zo goed en veel goedkoper vanuit de eigen woning opereren, dan vanuit een winkelruimte. De tweedehands Märklin-treinen verkoper, de eigen gemaakte serviezenverkoopster etc.. Ze verdwijnen van allerlei beurzen en markten en doen de verkoop via het web en vervolgens vanuit huis. Maar als dat weer zo succesvol wordt, groeien diezelfde woningen weer uit tot een soort ouderwetse winkels. De schuur of garage moet er aan geloven. De medebewoners moeten inschikken, de zolder of berging wordt opslag en de eigen privérommel verhuist naar de Shurgard of Allsafe.

Op bedrijventerreinen is die scheiding tussen bestemmingen doorgaans helder omschreven in het bestemmingsplan. ABC-goederen mogen wel, overige detailhandel mag doorgaans niet. Handhaving vindt vaak plaats op aandringen van winkeliers die vinden dat er sprake is oneerlijke concurrentie.

Maar in de praktijk is die scheiding minder helder. In het verleden glipten ondernemers vaak door de mazen van de wet. Food en mode-discounters kwamen daardoor op plaatsen terecht waar ze niet bedoeld waren. Maar de meeste mazen zijn inmiddels gedicht.

Er is echter een nieuwe ontwikkeling gaande. Op diverse bedrijventerreinen zie je een schemergebied van handel, productie en detailhandel ontstaan. Wat begint als een webshop met opslag, groeit geleidelijk uit tot een winkel met vaste openingsuren. Vaak niet de reguliere tijden, maar vooral de laatste dagen van de week. En niet perse open om 9.00 uur, maar vaak wat later. En soms is men wel officieel open, maar is er even niemand.

Er zijn ook florerende bruidsstudio’s, bloemenwinkels, kinderkleding zaken die wel de nodige traffic genereren. Voor de omringende bedrijven soms prettig door de extra reuring die het met zich teweeg brengt. Anderzijds kan het ook een groot beslag op de beperkte parkeergelegenheid zijn. Maar voor concurrenten op andere veel duurdere locaties vaak een doorn in het oog.

Al met al gaat het om relatief beperkte metrages waar de vloerproductiviteit gemiddeld genomen lager ligt dan in de reguliere detailhandel. Maar het is toch een niet te onderschatten kanaal waar de scheidslijn tussen virtueel en reëel winkelen vaak heel duidelijk is.

• Jeroen Verwaaijen directeur onderzoek Strabo bv verwaaijen@strabo.nl

1

Uit de Bolt-bijbel: Handboek Produktvorming in de detailhandel

scn 3 | 2008 19

projecten

Een nieuw hart voor Hoge Vucht Mogelijke herontwikkeling winkelcentrum en omgeving De Gemeente Breda, Fortis Vastgoed Ontwikkeling, Woningcorporatie Singelveste en zorgaanbieder Stichting Elisabeth tekenden zaterdag 21 juni een intentieovereenkomst om de haalbaarheid voor een nieuw ‘Hart van de wijk’ te onderzoeken. Eerdere plannen voor herontwikkeling van het winkelcentrum Hoge Vucht en de omgeving zoals beschreven in de ‘Ontwikkelingsvisie Hart van de Wijk’ dateren uit 2003. Na aankoop van het winkelcentrum door belegger Fortis Vastgoed Vermogensbeheer in 2006, hebben Singelveste, Stichting Elisabeth, de Gemeente Breda en Fortis Vastgoed Ontwikkeling in 2007 de plannen opnieuw opgepakt.

‘Het gebied moet nog meer het kloppende hart van de wijk worden en een sterkere rol gaan vervullen voor de inwoners van Hoge Vucht en de omliggende wijken, ’aldus wethouder Henk Snier van Wijkontwikkeling. ‘De ambitie richt zich op het moderniseren en versterken van het winkelcentrum, het realiseren van een meer divers woningaanbod in de wijk, het moderniseren van zorgcentrum Vuchterhage en het opwaarderen van de

omgevingskwaliteit in het gebied. Doel van de herontwikkeling is een centrale ontmoetingsplek voor de wijk, waar wonen, werken, winkelen, zorg én sociale voorzieningen samenkomen.’

Ook bewoners en andere belanghebbenden worden bij deze plannen betrokken.

Top Vastgoed tekent overeenkomst met gemeente Reeuwijk

F:IB< & Ma^ Bgm^kgZmbhgZe FZkd^m _hk K^mZbe K^Ze >lmZm^

*)%/-) iZkmb\biZgml

*%)./ ^qab[bmbg` \hfiZgb^l

De betrokken partijen verwachten dat er medio 2009 duidelijkheid is over de haalbaarheid van deze herontwikkeling.

Het gaat om Hoge Vucht, een wijk uit de jaren zestig van de vorige eeuw. Belangrijke functies zijn het winkelcentrum de Hoge Vucht, grotendeels in eigendom van Fortis, het zorgcentrum Vuchterhage, eigendom van Stichting Elisabeth en een groot aantal woningen, eigendom van woningcorporatie Singelveste en Fortis.

Met het ondertekenen van een intentieovereenkomst spreken de partijen af een haalbaarheidsonderzoek uit te voeren naar de mogelijke herontwikkeling en uitbreiding van de verschillende functies in het gebied.

De komende maanden wordt een aantal uitgangspunten geformuleerd, getoetst op financiële haalbaarheid en een zogenoemd stedenbouwkundig schetsplan opgesteld.

Lahiibg` ma^ phke] F:IB< bl ma^ e^Z]bg` fZkd^m _hk ma^ `khpbg` bgm^kgZmbhgZe k^mZbe k^Ze ^lmZm^ bg]nlmkr' Bm [kbg`l mh`^ma^k ma^ d^r ieZr^kl _khf k^mZbe^kl Zg] bgo^lmhkl makhn`a mh \bmb^l% lahiibg` \^gmk^l Zg] k^mZbe hnme^ml ]^o^ehi^kl% \k^Zmbg` Z ngbjn^ \hffngbmr bg hg^ ieZ\^ Zg] Zm hg^ mbf^'

F:IB< ikhob]^l Z ngbjn^ ieZm_hkf _hk \hfiZgb^l mh lahp\Zl^ \hg\^iml Zg] ]^o^ehif^gml Zg] hi^g ma^ ]hhk mh Z phke] h_ \hff^k\bZe hiihkmngbmb^l'

Daartoe organiseert de gemeente in samenwerking met Singelveste de wijktafel ‘Hart van de wijk’. Bewoners ontvangen daarvoor te zijner tijd een uitnodiging. In overleg met winkeliers en ondernemers worden met hen aparte avonden georganiseerd.

27 Mei tekenden Top Vastgoed en de gemeente Reeuwijk de samenwerkingsovereenkomst voor het nieuwe winkelcentrum Miereakker. Partijen hebben overeenstemming bereikt over de realisatie van 4.500 m2 winkelruimte, 53 koopappartementen en penthouses plus een parkeerdek. Architect van het plan is RPHS.

+%,-) k^mZbe^kl 0* \hngmkb^l

Top ontwikkelt de plannen voor eigen rekening en risico.

Naar verwachting zal de bouw begin volgend jaar starten.

Oplevering vindt dan in 2010 plaats. Voor de realisatie van de plannen worden de huurders van het bestaande kleine winkelcentrum aan de Miereakker tijdelijk verplaatst. De belegger voor de winkelruimte is White Stone Investments. Het plan kent een totale investering van circa € 26 mln. Het projectmanagement heeft Top uitbesteed aan FiMek.

?hk _nkma^k bg_hkfZmbhg% ie^Zl^ \hgmZ\m rhnk lZe^l k^ik^l^gmZmbo^ hk oblbm ppp'fZib\'\hf A^Z]jnZkm^kl !IZkbl" & M^e 3 $,, !)"* -* 2) -. +) Ehg]hg & M^e 3 $-- !)" +) 0.+1 ))1/ G^p Rhkd & M^e3 $* !+*+" +1- .*-*

Voor meer informatie: Top Vastgoed, Patrick van Lammeren, 06 55 301 334.

=^lb`g3 ppp'nemkZ&Ìnb]^'\hf & F:IB< bl Z k^`blm^k^] mkZ]^fZkd h_ K^^] FB=>F' :ee kb`aml k^l^ko^] & Iahmh 3 ¡ ;>:NMR:K<ABO> !CB" ( Cnibm^kbfZ`^l

Enkele Ring 37 3245 AG Sommelsdijk

*2 & +* Gho^f[^k +))1 ?kZg\^% <Zgg^l% IZeZbl ]^l ?^lmboZel ppp'fZib\'\hf

+31(0)187-609900 +31(0)6-51162536

info@mallradio.eu www.mallradio.eu scn 3 | 2008 21

projecten Multi Vastgoed en Urban Interest transformeren wijkwinkelcentrum in Almere Buiten tot stadsdeelcentrum Op woensdag 21 mei is het startsein gegeven voor de uitbreiding en herontwikkeling van winkelcentrum Buitenmere. De uitbreiding van het centrum van Almere Buiten wordt ontwikkeld en gerealiseerd door Multi Vastgoed (zuidelijk deel) en Urban Interest (noordelijk deel) in samenwerking met de gemeente Almere. Deze drie partijen hebben een overeenkomst gesloten om de komende jaren het centrum te laten groeien tot een volwaardig stadsdeelcentrum voor de ruim 50.000 inwoners van Almere Buiten. De gemeente Almere is verantwoordelijk voor de inrichting en realisatie van de openbare ruimte in het gebied. uitbreiding In totaal wordt het centrum uitgebreid met circa 26.000 m² winkels. Daarnaast wordt er horeca, leisure en maatschappelijk/culturele voorzieningen aan het gebied toegevoegd. Boven de winkels komen circa 300 koop- en huurappartementen. De parkeercapaciteit rondom het winkelcentrum wordt uitgebreid met circa 1.900 parkeerplaatsen, waarvan het grootste gedeelte in parkeergarages wordt gerealiseerd.

De opening van de winkels, woningen en andere voorzieningen zal gefaseerd plaatsvinden tussen 2010 en 2013. zuidelijk deel Multi Vastgoed is verantwoordelijk voor de planontwikkeling van het zuidelijk deel. Het bestaande winkelcentrum is eigendom van Unibail-Rodamco en omvat momenteel circa 8.000 m² winkelruimte. De uitbreiding en herontwikkeling resulteert in een omvang van totaal 16.500 m² winkelruimte. Naast het winkelprogramma worden er ook circa 150 appartementen toegevoegd en een drietal parkeergarages.

Belangrijke onderdelen van het project zijn de verplaatsing en aanpassing van de bestaande Albert Heijn supermarkt naar een AH-XL, een verplaatsing van Lidl, een HEMA vestiging, het invulling kunnen geven aan de uitbreidings-

Multi en de gemeente Almelo tekenen intentieovereenkomst herontwikkeling De Gors

wens van bestaande huurders en de toevoeging van ontbrekende branches.

Richard Reulink (directeur Winkelontwikkelingen Multi Vastgoed) zegt daarover: “Naast boodschappen doen, zal het accent verschuiven naar veel meer vergelijkend winkelen. Een grote HEMA en diverse modische formules zullen het aanbod gevarieerder maken. Wij hopen hiermee de bevolking van Almere Buiten een centrumplek te geven, die aansluit bij verwachtingen van de consument. Naast het supermarktcluster vormt het vernieuwde Globeplein een belangrijk onderdeel van het nieuwe winkelgebied”. noordelijk deel Urban Interest is de ontwikkelaar van het noordelijke deel van het winkelcentrum. De uitbreiding van het noordelijke deel omvat 18.000 m² winkelruimte en 150 woningen. De uitbreiding en de herontwikkeling resulteert daarmee in 30.000 m² winkelruimte, 150 woningen en 800 parkeerplaatsen in diverse parkeergarages.

Belangrijke onderdelen zijn de vergroting en de verplaatsing van de C1000, het maken van een leisuregebouw op de huidige locatie van het politiebureau en de toevoeging van ontbrekende branches.

concept T+T Design uit Gouda is verantwoordelijk voor het concept van het zuidelijke deel. S333 uit Amsterdam is als architect verantwoordelijk voor het ontwerp van de nieuwbouw in de eerste fase. Bureau 3xNielsen uit Arhus, een architectenbureau te Denemarken, is verantwoordelijk voor het ontwerp van de gebouwen rond het Globeplein. De architecten van het noordelijke deel zijn ZZDP Architecten uit Amsterdam, Mei Architecten uit Rotterdam, Queeste uit Den Haag, Attika Architekten uit Amsterdam en Buro van der Goes uit Hilversum. duurzaamheid De uitbreiding en herontwikkeling van het winkelcentrum in Almere Buiten komt tegemoet aan de filosofie van beide ontwikkelaars dat duurzame ontwikkeling in stedelijke centra een must is. Bij het ontwerp en realisatie van de gebouwen worden de uitgangspunten die horen bij deze filosofie daarom zo breed mogelijk toegepast. Daarnaast dragen de plannen bij aan een duurzame toekomst voor het centrum van Almere Buiten; het bevordert het vasthouden van de koopkracht, stimuleert de locale werkgelegenheid en het verbetert de sociale cohesie van Almere Buiten en omgeving.

Feestelijke opening Winkelcentrum Zilverkamp Huissen Vrijdag 13 juni is het wijkwinkelcentrum De Zilverkamp te Huissen, gemeente Lingewaard, na een ingrijpende renovatie officieel heropend.

Het winkelcentrum dateert uit de jaren ’70 en was hard aan vernieuwing toe. Het project is in 2003 aangekocht door Next Invest, 100% dochter van Next Real Estate. WPM Planontwikkeling, onderdeel van WPM Groep, heeft samen met Van der Vorm Bouw het winkelcentrum herontwikkeld. Gezamenlijk hebben de partijen

22 scn 3 | 2008

Multi Vastgoed en de gemeente Almelo tekenenden op op de vastgoedbeurs Provada in Amsterdam de intentieovereenkomst voor de herontwikkeling van winkelcentrum De Gors in Almelo. Precies een jaar nadat de gemeente Almelo te gast was op de stand van Multi Vastgoed op de Provada voor een vrijblijvend consult voor de stad Almelo, heeft dit geresulteerd in een concreet resultaat. Multi heeft afgelopen jaar naar het winkelcentrum De Gors in de wijk Windmolenbroek gekeken en een planvisie ontwikkeld.

Multi adviseerde om het winkelcentrum De Gors integraal te verhuizen naar de locatie aan de Soeteman. Een beter bereikbare locatie, goede parkeermogelijkheden en de gelegenheid voor het realiseren van een meer open winkelcentrum. Binnen het ontwikkelingsgebied aan de Soeteman krijgt ook de sporthal een centrale plaats en zal een voormalige boerderij worden geïntegreerd.

Het bestaande winkelcentrum De Gors omvat circa 2.000m2 en met de verplaatsing wordt circa 4.000m2 winkelruimte toegevoegd. Er worden 250 parkeerplaatsen gecreëerd en 15 appartementen gerealiseerd.

Bouw ArenA Poort van start De bouw van ArenA Poort is gestart. Met circa 2.700 m² winkels en horeca onder het splinternieuwe station Amsterdam-Bijlmer wordt ArenA Poort de verbinding tussen de Arena Boulevard en het winkelcentrum Amsterdamse Poort en de omliggende kantoren.

De centrale ligging maakt Arena Poort bij uitstek aantrekkelijk voor winkels en horeca gericht op de grote regionale en landelijke bezoekersstromen in dit gebied. De verhuur is inmiddels van start gegaan. Begin 2009 zullen de winkels worden opgeleverd.

Het gebied rondom de ArenA Poort wordt een steeds plezieriger werk-, winkel- en woonomgeving, waarbij vrijetijdsbeleving een steeds belangrijkere rol speelt. Amsterdam ArenA, woonthemacentrum Villa Arena en de Heineken Music Hall hebben regionale en landelijke aantrekkingskracht. De Arena Boulevard biedt verder Pathé-bioscopen, grootschalige winkels

van Media Markt, Prenatal, Decathlon en Perry Sport alsmede diverse horecazaken en kantoren.

Nieuwe ontwikkelingen staan op stapel, zoals GETZ en de Music Dome. GETZ wordt het grootste uitgaanscentrum van Nederland met o.a een hotel, casino, theater- en danscentrum, horeca en winkels. Tegenover de Amsterdam Arena is de Music Dome, met een capaciteit van 15.000 bezoekers in ontwikkeling. Bovendien verhuist Endemol van Aalsmeer naar dit gebied. Daarmee wordt de Arena Boulevard met afstand het grootste winkel- en uitgaangsgebied van Nederland. In 2007 trok dit gebied al ruim 7 miljoen bezoekers, een getal dat verder zal stijgen als GETZ, de Music Dome en Endemol hier opengaan.

ArenA Poort is een ontwikkeling van OMC, een samenwerking van BAM Vastgoed, Ballast Nedam en ING Real Estate.

Nico de Vries P r o j e c t d e c o r a t i e s

een succesvolle metamorfose gerealiseerd.

Het herontwikkelde winkelcentrum is hierbij vergroot van 2600 naar 4200 m2 bvo. Bestaande appartementen zijn gerenoveerd en 38 nieuwe appartementen toegevoegd. De belangrijkste retailers zijn Super de Boer, Aldi, Primera, Etos, Mitra en Faunaland.

Het complex is inmiddels in beheer genomen door WPM Winkelcentrummanagement.

scn 3 | 2008 23

sustainability Donderdag 2 oktober 2008 - Spant! in Bussum

Investeren in duurzaamheid leidt tot hogere rendementen

WinkellocatieMarkt Nederland 2008 ®

K

ok: ‘In de VS heeft ‘de groene golf’ zich tot op heden vooral gemanifesteerd in enerzijds semipubliek vastgoed (scholen, ziekenhuizen, etc.) en anderzijds kantoren: er zijn veel minder retailpanden met een groene rating. Toch hebben we vanuit ons onderzoek al een beeld van een 360 ‘groene’ winkelpanden, welke zijn vergeleken met panden zonder groen label.’

Bijzonder is dat toch al te zien is dat een duurzame aanpak van panden in het algemeen, weliswaar in eerste instantie kosten met zich meebrengt, maar toch al vrij snel ook leidt tot hogere rendementen. Hoe werkt dat?

‘Het begint met het verkrijgen van een rating, zoals die van breeam in Europa of leed en/of de Energy Star rating in de V.S. Deze laatste is vooral gericht op energiegebruik en CO2-emissies. In Europa zal dit geregeld gaan worden via de Europese Richtlijn energieprestatie van gebouwen (epbd). De stand van zaken op dit moment is dat in de kantorenmarkt van de V.S. alleen de ‘Top-25’ voor het Energy Star-label in aanmerking kan komen.’

artist impression: Stadskwartier Nieuwegein, een ontwikkeling van ING Real Estate en Multi Vastgoed.

Dé jaarlijkse ontmoetingsdag voor ruim 250 vragers en aanbieders van winkellocaties in Nederland.

Huurders willen meer betalen voor duurzame panden Maar het verschil tussen de panden blijkt niet alleen

uit het certificaat, legt Kok uit: ‘De ‘groene’ panden zijn over het algemeen wat jonger en bieden ook een duidelijk hogere kwaliteit en meer faciliteiten. Als we dit meenemen in onze vergelijking van huren en transactieprijzen versus groen en niet-groen (en we rekening houden met diverse correcties die nodig zijn om tot een eerlijke vergelijking te komen), dan zien we dat de huren van ‘groene’ kantoorpanden zo’n 2% hoger liggen dan die van de rest van de markt. Maar een ander belangrijk verschijnsel is dat leegstand een stuk minder voorkomt: anders gezegd, de bezettingsgraad ligt 5 tot 10% hoger. Daarnaast is ook de kans op leegstand kleiner. Al met al leidt dit tot een lagere risicopremie en daarmee tot een hogere waarde van het pand. De effectieve huur (huur x bezettingsgraad) valt 6% tot 8% hoger uit. Duurzame panden zijn dus meer in trek bij huurders en men wil er ook aantoonbaar meer voor betalen.’

Dergelijke rekenexercities maken het voor eigenaren van bestaande panden ook mogelijk om te berekenen wat een ‘vergroeningsoperatie’ zou kunnen opleveren. Maar dit is nog niet alles: ‘De verschillen die we tegenkwamen in transactieprijzen waren nog veel groter en gingen richting 15%.

Dit percentage is opgebouwd uit hogere huurstromen en een lagere risicopremie.’

Reserveringskaart WinkellocatieMarkt® NL � �Ja, reserveer een plaats voor mij (en mijn collega’s) � dhr.

� mw.

Naam

...........................................................................................................................................

Voornaam

........................................................................................................................................................................................

Functie

........................................................................................................................................................................................

Bedrijfsnaam

........................................................................................................................................................................................

Adres

........................................................................................................................................................................................

Postcode

..............................................................................

Telefoon

.....................................................................................

E-mail

........................................................................................................................................................................................

Plaats

.....................................................................................

Fax

.....................................................................................

Deelnamekosten: � 595,- (excl. BTW) per persoon.

Fax: +31 (0)10 435 74 30

www.winkellocatiemarkt.nl

ADV92

Met medewerking van:

Nils Kok is (binnenkort) gepromoveerd op Duurzaamheid in de Vastgoedsector, werkzaam als assistant professor aan de Universiteit van Maastricht en ook als consultant op het gebied van duurzaamheid.

Kok heeft recentelijk een groot onderzoek naar duurzaamheid in de VS gedaan, met name naar de relatie tussen sustainability en waarde van kantoren. Maar, er is zijdelings ook gekeken naar winkels. Op dit moment is hij bezig met een specifiek op retail gericht onderzoek, waarvan de uitkomsten binnenkort gepubliceerd worden.

Het onderzoek wijst verder uit dat het vooral de energiecomponent is die hier een rol in speelt. Weliswaar houden de leed- en breeam-certificering met veel meer aspecten rekening (zie het interview met Derk Welling), de score op energiezuinigheid is simpelweg het meest belangrijk. ‘Voor een eigenaar of huurder is dit het meest concrete aspect.

Technische maatregelen die resulteren in lagere kosten voor airconditioning of minder verwarming hebben een direct effect. ‘, zegt Kok.

Behalve dat er ‘harde’ componenten een rol spelen in het duurzaamheidverhaal, ziet Kok dat bedrijven het toch ook wel gebruiken als ‘dekmantel’ ter verbloeming van hun eventueel wat minder ‘groene’ activiteiten: ‘Het zijn niet de kleinste bedrijven die zo werken: Nike, Shell en BP zijn voorbeelden.

Reputatie is voor deze bedrijven belangrijk en dit aspect kan zeer zeker ook van belang zijn voor huurders in de retailsector.

Ze willen dan ook uitdragen dat ze in een duurzaam pand gevestigd zijn.’

De vraag is natuurlijk wat de consument van dit alles vindt en of deze zich anders zal gedragen. Kok: ‘Als de consument kan kiezen tussen een prettig of een minder prettig verblijfsklimaat, dan weet ik het wel. Dit kan zich dan ook vertalen in hogere bezoekersaantallen en daarmee weer in hogere huurprijzen. Maar een prettig arbeidsklimaat is ook van belang voor het personeel. Ook hier een positief effect.’

Kok wijst er overigens op dat bij het creëren van een prettiger verblijfsklimaat niet direct gedacht moet worden aan ouderwetse, energievretende airconditioningsystemen.

‘Warmte/koude-opslag, beter isolerende daken, ’s nachts koele lucht inlaten, dat zijn maatregelen die meer passen bij de groene aanpak.’

>

lees verder op pagina

DrS. Nils Kok (UM)

29 scn 3 | 2008 25

sustainability

sustainability

De ‘circle of blame’

moet doorbroken worden

Voor de Europees opererende ontwikkelaar en belegger Redevco is het geen vraag meer maar een harde doelstelling: de portefeuille winkelcentra en winkelpanden moet van kleur veranderen en ‘groen’ worden. De Europese wetgeving dicteert dit en retailers zullen er steeds vaker naar vragen. Hoe kijkt ‘sustainability manager’ Derk Welling hier tegen aan?

Derk Welling, manager Sustainability Energy & Environment, bij Redevco

W

elling is in mei 2007 bij Redevco gestart. Voor zijn werk is het natuurlijk van groot belang om te kunnen aangeven wanneer een pand ‘groen’ is. En daarbij loop je tegen vele vragen aan.

Want wat is ‘groen’, wanneer is iets duurzaam? Als je zonnepanelen op je dak hebt? Als iets van duurzaam gegroeid hout is?

Of als het project bij een openbaar vervoersknooppunt staat?

Welling: ‘In feite is het geen zwart/wit situatie, of een pand duurzaam (‘sustainable’) is of niet. Eigenlijk willen we juist een glijdende schaal hebben, waarop we kunnen zien op welke positie een pand zich bevindt.’

Voor dit doel zijn er Green Building Rating Systems die geaccepteerd worden als graadmeter. De oudste is de breeamstandaard, die begin jaren ’90 is ontwikkeld. Een vervolg hierop is leed, die in Amerika ontwikkeld is. In Europa wordt breeam gebruikt en het certificaat is gebaseerd op acht verschillende assessment area’s: • • • •

Management Pollution Water Energy

• • • •

Materials & Waste Land use & Ecology Health & Well-being Transport

‘Binnen ieder gebied zijn er criteria waar een pand aan kan voldoen of niet. Hiermee kunnen punten verdiend worden.

Het kan dan gaan om maatregelen die genomen zijn, maar er kunnen ook prestaties beoordeeld worden’, zegt Welling. ‘Dit alles leidt tot een bepaalde score (pass, good, very good and

excellent) en die dient als graadmeter voor hoever men op weg is naar een ‘groen’ gebouw, c.q. een ‘groene’ portefeuille.

Wij kunnen dit vervolgens gebruiken in de communicatie richting huurders, wat belangrijk is omdat wij verwachten dat steeds vaker huurders vanuit hun rapportage op het gebied van corporate social responsibility ook zullen gaan vragen om dergelijke certificaten voor het pand waarin zij zich vestigen.

Want (grote) retailers willen vandaag de dag verantwoording afleggen over hoe zij met duurzaamheid bezig zijn en willen dat ook kunnen aantonen. Een certificaat kan daarbij helpen.

Echter, zover is het nog niet. Uit een onderzoek van de International Council of Shopping Centres (icsc) onder retailers is bijvoorbeeld gebleken dat de bewustwording onder retailers, ten aanzien van het energielabel nog niet hoog is.’

Duurzaam gaat verder dan alleen energie Redevco verwacht op termijn wel een toenemende vraag

vanuit retailers naar gecertificeerde gebouwen. ‘Er zijn al voorbeelden binnen Redevco waarbij er door de huurder om een breeam certificaat werd gevraagd.’

Maar werkt dit niet erg kostenverhogend en vinden de stakeholders dat geen probleem?

‘Natuurlijk, dat wordt wel gezegd. Maar mensen die dat zeggen hebben dan toch een korte termijn visie en voor sustainability is een lange termijn perspectief vereist. Dit past dan ook prima bij een organisatie als Redevco: als ontwikkelaar realiseren wij panden die hier aan voldoen en als belegger met een lange termijn scope kunnen we hier prima mee omgaan.

Let wel: ook een ‘groen’ project moet voor een belegger

Shopping Center ‘Gordion’ in Ankara

rendabel zijn. Sterker nog, als een project niet rendabel is, is het per definitie niet duurzaam!

‘Duurzaam’ gaat dan ook veel verder dan alleen maar energie. De markt heeft soms nog de blik alleen maar op energie gericht, maar dat is niet juist. Duurzaamheid staat voor meer, voor ‘people, planet, profit’. Dus je neemt zowel de sociale, als de economische en de milieufactoren mee. Bij Redevco blijven de economische factoren gewoon overeind staan en toch hebben we dan nog voldoende ruimte om aan de milieuaspecten te werken.’

Nu zijn onlangs de ICSC Marketing Awards uitgereikt en een van de winnaars won een Community Award voor een project waarbij langdurig werkelozen aan werk geholpen werden.

Vervolgens werd daarbij verteld dat ook dit ‘sustainability’ was.

Is dat niet erg ver gezocht?

Welling: ‘Nee, dat is een juiste visie. Binnen ‘people-planetprofit’ zorg je ook voor je directe omgeving. Je stimuleert bijvoorbeeld de lokale economie. Dat kan door lokale producten te gebruiken (bij wijze van spreken Nederlandse kaas in Nederland en Zwitserse kaas in Zwitserland), maar in dit voorbeeld maak je gebruik van de lokale bevolking. Je moet wel oppassen met de regels voor een certificaat. Want niet alle regels zijn in alle landen en op alle locaties goed en logisch toepasbaar. Dus ‘one size fits all’ gaat niet op. Als dat zo was, dan zouden we ook bij onze Turkse winkelcentra overal fietsenrekken moeten plaatsen, terwijl Turkse mensen absoluut niet per fiets op winkelcentrumbezoek gaan. Het plaatsen van fietsenrekken zou dus ‘waste’ zijn en beslist niet duurzaam.

Dus je moet ook de sociale factoren meenemen.’

Winkelcentrum in Manisa

‘Het plaatsen van fietsenrekken kan waste zijn’ Dus het is eigenlijk een heel breed vakgebied?

‘Beslist, maar het begint al aardig gedefinieerd te raken. Zo is er ten aanzien van het element Social Responsibility de gririchtlijn, die al door veel grote bedrijven gebruikt wordt.’

Het klinkt wel heel erg naar regels en geregel: leidt dat weer niet tot stapels (niet duurzame) papieren rapporten?

‘Gelukkig kunnen we rapportages tegenwoordig digitaal via pdf uitbrengen en verspreiden...’

Ook hier: meten is weten Welling legt uit dat er binnen de breeam-certificering ook punten te verdienen zijn door het gebruik van een gebouw-management systeem: ‘Als je inzichtelijk maakt wat bijvoorbeeld het waterverbruik van een winkelhuurder is, dan kan het voorkomen dat men hier van schrikt, zeker als men veel meer verbruikt dan andere winkels. Met andere woorden, men ziet dat het kostenplaatje ongunstiger is dan dat van collega-huurders of zelfs de concurrent. Men gaat dan snel op zoek naar oorzaken en besparingsmogelijkheden.’

Redevco heeft inmiddels de ervaring met haar Turkse winkelcentra dat door haar geïnstalleerde centrale installaties ten behoeve van de winkels niet alleen de retailer investeringen besparen, maar zelfs ook in de servicekosten tot besparingen leiden.

> 26 scn 3 | 2008

lees verder op pagina

29 scn 3 | 2008 27

sustainability <

vervolg van pagina

27

<

‘Voor ons is dit een goed voorbeeld van het doorbreken van de ‘circle of blame’. Dit houdt in dat retailers zeggen dat ze wel groene gebouwen willen huren, maar dat die niet gebouwd worden; de aannemer zegt dat hij ze wel kan bouwen, maar de ontwikkelaar vraagt er niet om; de ontwikkelaar zegt dat hij ze prima kan ontwikkelen, maar dat de investeerder er niet voor wil betalen en de investeerder zegt dat hij er wel in wil investeren, maar dat de huurder er geen hogere huur voor over heeft. Iedereen wijst naar elkaar. Dat is dus het voordeel van een partij als Redevco, die van origine investeerder is, maar nu ook ontwikkelt voor eigen portefeuille. Wij hebben per definitie een langetermijnvisie en dat is toch anders dan dat een ontwikkelaar voor de markt ontwikkelt en het project snel en met winst wil doorstoten naar een belegger. Want dan lijkt dit meer te kosten.’

Hier is dan ook een rol weggelegd voor nationale green building councils.

Redevco en ABN Amro hebben het initiatief genomen om in samenwerking met Dura Vermeer en sbr de stichting Dutch Green Building Council (dgbc) op te richten. De dgbc is een onafhankelijke organisatie, die een duurzaamheidslabel aan het ontwikkelen is voor Nederlandse gebouwen en gebieden. Een stichting die certificaten gaat verstrekken aan opdrachtgevers die de mate van duurzaamheid van hun gebouw of gebied hebben laten beoordelen volgens vooraf gestelde criteria. De council wil gaan toetsen op basis van breeam. De oprichting van de stichting komt voort uit een toenemende vraag naar toetsing van duurzame ontwikkeling. Niet alleen binnen Nederland, maar juist ook internationaal. De stichting zal zich aansluiten bij het World Green Building Council (Voor een compleet overzicht zie: www.worldgbc.org of www.dgbc.nl)

De aanpak van deze certificering ziet er toch aardig bureaucratisch uit: bestaat de kans niet dat het allemaal onuitvoerbaar wordt en verzandt in regels?

Welling: ‘Het is juist prima dat dit zo geregeld is, want zo wordt het kaf van het koren gescheiden. Er zijn veel partijen die wel roepen dat ze duurzaam bezig zijn, maar ze tonen dat niet aan.

Commercieel lijkt dit handig, maar hoe duurzaam is in werkelijkheid hun pand? Halen ze ook werkelijk een breeam Excellent of slechts een Pass?

Je kunt gemakkelijk roepen dat je duurzaam bent, maar aantonen.... Nog gemakkelijker is het om te roepen dat je pand CO2-neutraal is: koop gewoon certificaten van anderen.’

Rol voor retailers Welling ver-

Juist die CO2-kreet wordt door iedereen gebruikt: is het daarmee niet gewoon een hype?

“Er zijn ongetwijfeld opportunisten.

Maar het is bijvoorbeeld een feit dat onze fossiele brandstoffen opraken. Per 2020 moet dan ook minimaal 20% van de energie uit duurzame bronnen moet komen. Dan kun je wachten tot 2020 en pas dan - tegen hoge kosten - aan de regels voldoen, of je kunt je nu al voorbereiden en in 12 jaar toewerken naar de dan geldende regels. Het kan dus geen hype zijn, het is regelgeving voor de lange termijn en we moeten gewoon er naar handelen.’

wacht overigens dat de regelgeving ten aanzien van gebouwen nog scherper zal worden: ‘Men ziet in Europa gebouwen als de meest effectieve manier om de milieudoelstellingen te behalen. Zou men bijvoorbeeld de zware industrie strenger aanpakken, dan leidt dit tot verplaatsing naar andere landen met minder strenge regels. Gebouwen pak je niet zomaar op.’

Jaap Gillis, COO bij Redevco, heeft via zijn functie als voorzitter van ICSC Europe de certificering Europa-breed op de agenda gekregen. Welling: ‘Wij hadden als Redevco aan onze eigen certificering kunnen gaan werken, maar we vinden het belangrijk dat er een Europese aanpak komt voor deze branche, zodat ontwikkelaars, beleggers en retailers weten waar ze aan toe zijn.

Gillis heeft zich hiervoor sterk gemaakt binnen de icsc. De rol van retailers is overigens ook erg belangrijk. Via ‘Brussel’ wordt de verantwoordelijkheid nog nadrukkelijker bij de verhuurder gelegd. Maar als vervolgens de retailer in de winter de hele dag de pui open zet, dan draagt dat niet bepaald bij aan energiebesparing en schieten we het doel van deze wetgeving voorbij. Dus ook de huurder moet zijn verantwoordelijk nemen. Dat ligt op dit moment nog moeilijk, want de bewustwording bij de retailers is nog zeer gering. Echter dit zal wel gaan veranderen.’ Daar ligt dan ook een taak niet alleen voor overheden, maar ook voor de media!

•

vervolg van pagina

25

Aandeel energiekosten straks bepalend Het blijft ook opletten met

ouderwetse installaties, want het gevaar van een toenemend energieverbruik ligt op de loer. Kok: ‘Huurders zullen steeds alerter zijn op het aandeel van energiekosten in hun totale kostenplaatje voor een pand. Als het duidelijk wordt dat energie in het ene winkelcentrum maar 1% van het kostenplaatje vormt en in het andere 5%, dan gaan huurders locaties heroverwegen. Zeker met de huidige ontwikkelingen in de energieprijzen speelt dit een rol! Huurders zijn dan ook best bereid om wat meer basishuur te betalen in een groen winkelcentrum, als dat maar gecompenseerd wordt door lagere energielasten.’

‘Als de consument kan kiezen tussen een prettig of een minder prettig verblijfsklimaat, dan weet ik het wel.’

Deze ontwikkeling vormt voor bestaande winkelcentra een toename van het risico op lagere huren en leegstand.

Vermits er natuurlijk straks voldoende aanbod is aan ‘groene’ winkelcentra en zover is het nu nog niet. De noodzaak om ook bestaande winkelcentra te moderniseren is er in dit perspectief wel degelijk. Wetenschapper Kok is dan ook actief op het gebied van producten waarmee bestaande panden doorgelicht kunnen worden. ‘We zitten nu op het tipping-point waarop de belegger soms nog twijfelt over het nut van deze operatie. Maar over een aantal jaren, met de steeds stijgende energieprijzen, weet iedereen dat het een must is. Tegen die tijd moet je weten welke panden in je portefeuille een groter risico vormen (waardedaling, stagnatie). breeam is een vrij kostbare operatie die zich vooral richt op nieuwe panden; de duurzaamheidscan die wij kunnen uitvoeren is minder kostbaar en richt zich vooral op bestaande panden.’

• n.kok@finance.unimaas.nl

scn 3 | 2008 29

sustainability

Internationale ceo-enquête toont belang van vastgoed en facilities aan in streven naar duurzaamheid

E

en wereldwijde enquête onder 1.254 hoge leidinggevenden van ondernemingen, onder wie meer dan 300 CEO’s, toont aan dat vastgoed- en facilitaire strategieën een centrale rol spelen in het streven naar duurzaamheid in het bedrijfsleven. Bijna de helft van de ondervraagden noemde als hoogste prioriteit op het gebied van duurzaamheid een doelstelling die vooral of uitsluitend door vastgoedstrategieën kan worden bereikt.

De enquête is onafhankelijk uitgevoerd door de Economist Intelligence Unit (EIU) en werd mogelijk gemaakt door het wereldwijde vastgoedbedrijf Jones Lang LaSalle en zeven andere toonaangevende ondernemingen in verschillende sectoren: A.T. Kearney, Bank of America, ExxonMobil, Orange, PriceWaterhouseCoopers, SAP en SunGard. Het volledige rapport, dat vorige week door de EIU is uitgebracht, onderstreept dat duurzaamheid voor ondernemingen van toenemend belang is om te concurreren en klanten te winnen. Hoewel de enquête niet specifiek over vastgoed ging, selecteerde 46% van de ondervraagden uit een lijst van tien mogelijke prioriteiten op het gebied van duurzaamheid één van de drie vastgoedstrategieën als hoogste prioriteit.

De EIU-enquête leverde in het bijzonder de volgende resultaten op: • 33% van de leidinggevenden noemde “efficiënter gebruik

van energie in wereldwijde activiteiten” een belangrijke

prioriteit en 19% noemde dit de hoogste prioriteit; • 36% noemde “het verbeteren van het milieu rond de eigen

vestigingen” een belangrijke prioriteit en 14% noemde dit

de hoogste prioriteit; • 26% noemde “het beperken van de uitstoot van

broeikasgassen en/of afval/verontreinigende stoffen” een

belangrijke prioriteit en 13% noemde dit de hoogste

prioriteit. Driekwart van de totale hoeveelheid

broeikasgassen die een onderneming uitstoot,

is afkomstig uit gebouwen, exclusief productie.

Het volledige resultaat van het EIU-onderzoek is eerder dit jaar besproken op een conferentie over duurzaamheid in New York City die is georganiseerd door de EIU, alsmede op een vergelijkbare bijeenkomst in Londen. Colin Dyer, CEO van Jones Lang LaSalle, was op beide evenementen spreker over de rol van het bedrijfsleven op het gebied van een duurzaam milieu.

Communicatie is cruciaal De “hoogste prioriteit” die de meeste CEO’s hebben gekozen, wordt ook door vastgoedactiviteiten ondersteund, zij het minder duidelijk. 37% noemde “het bekendmaken van prestaties op het gebied van duurzaamheid aan investeerders en belanghebbenden” een belangrijke prioriteit en 24% noemde dit de hoogste prioriteit.

De reactie op een andere vraag geeft aan dat 36% van de CEO’s “problemen met het ontwikkelen van doelstellingen, maatregelen en controles die vereist zijn om duurzaamheidprioriteiten in de organisatie in te bedden” als grote belemmering voor vooruitgang op het gebied van duurzaamheid ziet.

Energie-efficiency, milieu rond bedrijfsvestigingen en beperking van broeikasgassen belangrijkste duurzaamheidfactoren volgens leidinggevenden van grote ondernemingen wereldwijd

Als toonaangevend wereldwijd vastgoedbedrijf met eigen middelen voor de meting en rapportage van vooruitgang op het gebied van energiebesparing en duurzaamheid voor alle portfolio’s helpt Jones Lang LaSalle een aantal van de grootste ondernemingen van de wereld informatie over het energie- en waterverbruik, de uitstoot van broeikasgassen en andere milieukwesties te verzamelen, te analyseren en te rapporteren.

Commercieel belang van duurzaamheid Verder geeft het EIU-onderzoek aan dat duurzaamheid ook vanuit commercieel oogpunt de moeite loont. De EIU constateerde dat wereldwijde ondernemingen waarvan de aandelenkoers de laatste drie jaar sterk is gestegen, proactiever zijn op het gebied van duurzaamheid dan ondernemingen waarvan de aandelenkoers is gestagneerd of gedaald. Ondernemingen waarvan de aandelenkoers de laatste drie jaar ten minste 50% is gestegen, hechten meer waarde aan maatschappelijke en milieudoelstellingen dan ondernemingen waarvan de aandelenkoers meer dan 10% is gedaald.

De meeste leidinggevenden (57%) zeiden dat de voordelen van het bevorderen van de duurzaamheid zwaarder wegen dan de kosten, ook al verwacht meer dan 80% dat dit vrijwel geen winststijging zal opleveren. Ze denken dat duurzame praktijken tot kostenbesparingen kunnen leiden (vooral op energie), nieuwe markten kunnen ontsluiten en de reputatie van de onderneming ten goede kunnen komen.

Hoge leidinggevenden erkenden dat de duurzaamheiddoelstellingen moeilijk te verwezenlijken zijn; volgens de EIU worden gemiddeld slechts 4,8 van de 16 beleidsrichtlijnen uitgevoerd. Daarnaast waren er meer leidinggevenden die matige prestaties meldden dan goede op afzonderlijke gebieden van duurzaamheid.

“De resultaten van dit onderzoek tonen aan dat de meeste ondernemingen nog altijd aan het uitzoeken zijn wat duurzaamheid voor hun werkzaamheden betekent en hoe dit in praktijk moet worden gebracht”, aldus Robin Bew, Editorial Director van de Economist Intelligence Unit. “Op basisniveau leidt het ontbreken van eensgezindheid over de betekenis van het onderwerp tot een gebrek aan relevante doelstellingen.” •

scn 3 | 2008 31

projecten in de pijplijn

projecten in de pijplijn

alkmaar

amersfoort

amsterdam

apeldoorn

beverwijk

Den haag

dordrecht

enschede

De Mare

Vathorst

Mosveld

Hoofdstraat

Wijkerbaan

Bagijnhof

Stokhorst

O 2009 M 5500 m2 P ING Real Estate i.s.m. Fortis en G&S Vastgoed I Yvonne Flippo, T 070 3419636

almere stad

Stadshart Almere

O 2005-2008/2008-2010 M 18.000 m2 P Bouwfonds MAB Ontwikkeling I Mariska Bossmann, T 070 3068578 ▼

▼

’t Circus

O medio 2008 M 12.000 m2 P Fortis Vastgoed Ontwikkeling I T 030-257 35 12 ▼

Eemplein

almere buiten

Buitenmere Zuid

alphen a/d rijn

Herenhof

O 2009 M 8000 m2 P Multi Vastgoed I T 0182-690900 ▼

almelo

Hedemanterrein

O medio 2005 M 5.500 m2 P Macéka Vastgoed I M.M. Boersen, T 035-5429700

legenda

O opleverdatum (verwacht) M metrage P projectontwikkelaar I informatie

32 scn 3 | 2008

Mahler 4

O in ontwikkeling M 8000 m2 en overig P Redema Groep I T 030 284 02 90 ▼

Hoge Veld

O 2008 M 5.500 m2 P Bouwfonds MAB Ontwikkeling I Mariska Bossmann, T 070-3068578 ▼

Osdorpplein

O eind 2009 M 20.000 m2 P Fortis Vastgoed Ontwikkeling I T 030-257 35 12 ▼

O 2009 M 20.000 m2 P Multi Vastgoed I T 0182-690900

O in ontwikkeling M 4500 m2 uitbreiding P Top Vastgoed/Leyten I Frank van Kessel, T 06 53999150 ▼

O in ontwikkeling M 4700 m2 P Top Vastgoed Planontwikkeling I Patrick van Lammeren, T 06 55 301 334 ▼

O 2005-2010 M 10.000 m2 P ING Real Estate i.s.m. Fortis en G&S Vastgoed I Yvonne Flippo, T 070-341 96 36

O 2002-2008 M 73.000 m2 P Bouwfonds MAB Ontwikkeling en Blauwhoed Eurowoningen I S.J. Bakker, T 070 3068578

o 2010 i 7000 m2 P Multi Vastgoed I T 0182-690900

amsterdam

De Opgang

O 2009 M 8600 m2 P ING Real Estate I Saskia Creemers, T 070 3418665

Centrum Amsterdam Noord

O 2013 M 35.000 m2 P ING Real Estate I Saskia Creemers, T 070 3418665

Overhoeks

O 2009-2010 M onbekend P ING Real Estate I Yvonne Flippo, T 070-3419636

Forumpark

O eind 2007 (1e fase) M 1700 m2 P BAM Vastgoed I Levi Boerman, T 030 6598923 ▼

IJ-dock

De Linné

assen

Kloosterveste

O eind 2008 M 9100 m2 P BAM Vastgoed I Karel Nuijten, T 030-659 8297 ▼

O 2010 M 17.000 m2 winkels P Bouwfonds MAB Ontwikkeling ism OCP I Mariska Bossmann, T 070 3068578

amsterdam zuidoost

Getz

O 2012 M 80.000 m2 P ING Real Estate, BAM Vastgoed, Ballast Nedam I Larissa Staal, T 070-341 88 16

barneveld

Centrum

Achter de lange stallen

o 2011 m 20.000 m2 p Bouwfonds MAB Ontwikkeling i J. de Vreede, T 070 3068578

delft

Hovenpassage

den haag

Spuikwartier

O 2007 M 37.500 m2 P Ontwikkelingsmij. Spuimarkt cv (Multi Vastgoed, Bam Vastgoed, ING Real Estate) I Tom Schopman, T 070 3418561 ▼

O 2008 M 4000 m2 P Multi Vastgoed I T 0182-690900

arnhem

berlicum

Schuytgraaf

Schoolstraat

O in ontwikkeling M 8000 m2 P Multi Vastgoed i.s.m. Kondor- Wessels en Rabo Vastgoed I T 0182-690900

breda

o 2009-2014 m 9000 m2 p Van der Vorm Vastgoed i G. Hares-Visser, T 010 2092721 ▼

O eind 2009 M 4000 m2 winkels P Fortis Vastgoed Ontwikkeling I T 030-257 35 12 ▼

O in ontwikkeling M 1000 m2 P Vorm Ontwikkeling I A. van Houwelingen, T 078 6421555

Wijnhavenkwartier fase I

o medio 2010 m 2400 m2 p Bouwfonds MAB Ontwikkeling i Simone Kramers, T 070 3068578

Koningin Julianalaan

O in ontwikkeling M 2000 m2 winkels P Multi Vastgoed I T 0182-690900

drachten

Raadhuisplein

o 2010 m 20.000 m2 p redema Groep i T 030-2840290 ▼

O 2008 M 6000 m2 P Multi Vastgoed i.s.m. Assen projecten I T 0182-690900

Grolschterrein

O 2010 M 19.000 m2 P ING Real Estate I Suzan Loorij, T 070-341 92 25 ▼

O in ontwikkeling M 4000 m2 P Multi Vastgoed I T 0182-690900

’t Hogeveen

O 2008 M 11.500 m2 P Bam Vastgoed I Adriaan Kuyvenhoven, T 030 659 8927 ▼

deventer

Keizerslande

O in ontwikkeling M 5000 m2 P Multi Vastgoed I T 0182-690900

delfzijl

Kuilburg

ede

Kerkplein

o medio 2009 m 2200 m2 p ING Real Estate i Yvonne Flippo, T 070-3419636 ▼

eindhoven

Achtste barrier

O in ontwikkeling M 4000 m2 P Fortis Vastgoed Ontwikkeling I T 030-257 35 12 ▼

O 2008 M 5000 m2 P Leyten en partners I T 010-436 40 33

dordrecht

Gezondheidspark

O in ontwikkeling M 5000 m2 P Multi Vastgoed I T 0182-690900 ▼

ermelo

De Verbinding

O 2008 M 5000 m2 P Multi Vastgoed i.s.m. Assen projecten I T 0182-690900 ▼

haarlem

Raaks

O 2011 M 7500 m2 P Bouwfonds MAB Ontwikkeling I J. de Vreede, T 070 3068578 ▼

Meerrijk Meerhoven

O 2010 M 9500 m2 P Fortis Vastgoed Ontwikkeling I T 030-257 35 12 ▼

Schalkstad

O 2015 M 16.000 m2 P ING Real Estate I Saskia Creemers, T 070-3418665

>

lees verder op pagina

34

scn 3 | 2008 33

projecten in de pijplijn

projecten in de pijplijn

hardenberg

hilversum

julianadorp

lelystad

nieuwegein

reeuwijk

rotterdam

sittard

Centrum

Gooische brink

Centrumontwikkeling

Centrumplan

Nesselande

O 2008 M 8000 m2 P Multi Vastgoed I T 0182-690900 ▼

O voorjaar 2008 M 12.000 m2 P TOP Vastgoed I T 030-697 50 95 ▼

De Riepel

O 2009 M 7500 m2 P Redema Groep I T 030 284 02 90 ▼

O 2008 M 21.000 m2 P Fortis Vastgoed Ontwikkeling I T 030-257 35 12 ▼

kerkrade Harderwijjk

Stadsdennen

o 2010 m 10.000 m2 p Lingotto vastgoed i Hans Zimmer, T 06 46135344 ▼

hoogvliet Stadshart

O 2008 M 4000 m2 P Leyten en partners I T 010-436 40 33

horst a/d maas Centrum

O in ontwikkeling M 6000 m2 P 3W Vastgoed I Dhr. N. Eurlings, T 043-3667700

Centrumplan

O 2005-2006 M 9000 m2 P 3W Vastgoed I Dhr. N. Eurlings, T 043-3667700

leeuwarden

De Bilgaard

o 2008 m 10.000 m2 p Multi Vastgoed i.s.m. winkeleigenaren i T 0182-690600

heerlen

huissen

leiden

De Plu

Zilverkamp

Luifelbaan

o 2011 m 15.000 m2 p Multi Vastgoed i.s.m.

3W Vastgoed i T 0182-690900

O 2007 M 4000 m2 P Vorm Bouw I A. van Houwelingen, T 078-6421555 ▼

De Gordiaan

O in ontwikkeling M 11.000 m2 P Redema Groep I T 030-284 02 90 ▼

maassluis

Koningshoek

O in ontwikkeling M 30.000 m2 nieuw P Fortis Vastgoed Ontwikkeling I T 030-257 35 12 ▼

middelburg

De Volgerlanden

Centrumplan

O in ontwikkeling M circa 8600 m2 P Foruminvest en Visser Bouwmij I Dhr. Sneep, T 035-6956060 ▼

Aalmarkt

O 2010 M 6000 m2 P Bouwfonds MAB Ontwikkeling I J. de Vreede, T 070 3068578

leiderdorp

legenda

Het Palet

O opleverdatum (verwacht) M metrage P projectontwikkelaar I informatie

O 2009 M 950 m2 P Vorm Ontwikkeling I A. van Houwelingen, T 078 6421555

34 scn 3 | 2008

Mortière

O 2008 M 35.000 m2 P Multi Vastgoed, Heijmans IBC I T 0182-690900

Centrumplan

o 2011 m 15.000 m2 P Multi Vastgoed i.s.m.

3W Vastgoed I T 0182-690900 son & breugel

Centrumontwikkeling

O eind 2006 M 4.000 m2 P Fortis Vastgoed Ontwikkeling I T 030-257 35 12 ▼

ridderkerk

Koningshof fase II

O 2007 M 1150 m2 P Leyten en partners I T 010-436 40 33 ▼

O in ontwikkeling M 2o.000 m2 P Multi Vastgoed, Heijmans IBC, BAM Vastgoed I T 0182-690900

Plein 44

Watermanweg

O in ontwikkeling M 9000 m2 P Multi Vastgoed I T 0182-690900

Mathenesserplein

O 2006 M 7000 m2 P Leyten en partners I T 010-436 40 33

Waalsprong

rosmalen

Centrumplan

O in ontwikkeling M 12.000 m2 P Foruminvest bv I Dhr. Nazerian, T 035-6956060 ▼

Ekkersrijt

O nnb M 42.000 m2 P ING Real Estate I Larissa Staal, T 070-341 88 61

Overschie

O medio 2008 M 4600 m2 P Fortis Vastgoed Ontwikkeling I T 030-257 35 12 ▼

spijkenisse

Stadsplein

O in ontwikkeling M 11.000 m2 P Multi Vastgoed I T 0182-690900

tilburg

Pieter Vreedeplein

O 2008 M 27.500 m2 P Bouwfonds MAB Ontwikkeling en gemeente Tilburg I J. de Vreede, T 070 3068578 ▼

oldebroek

hendrik ido ambacht

huizen

O 2009 M 1o.000 m2 P Multi Vastgoed I T 0182-690900 ▼

noordwijkerhout

O 2010 M 12.000 m2 P ING Real Estate I Suzan Loorij, T 070-341 92 25

O 2009 M 4.500 m2 P Top Vastgoed I Patrick van Lammeren, T 06 5530 1334 ▼

nijmegen

O 2007-2009 M 15.000 m2 P Bouwfonds MAB Ontwikkeling I Mariska Bossmann, T 070 3068578 ▼

O eind 2008 M 6500 m2 P Fortis Vastgoed Ontwikkeling I T 030-257 35 12 ▼

City Plaza

O 2010-2012 M 20.000 m2 P ING Real Estate en Multi Vastgoed T 0182-690 900 I Larissa Staal, T 070-341 88 16

Centrumplan

O in ontwikkeling M 4.500 m2 P Fortis Vastgoed Ontwikkeling I T 030-257 35 12

rotterdam

Burg. Baumannlaan e.o.

mijdrecht

O 2006 M 4.000 m2 P Fortis Vastgoed Ontwikkeling I T 030-257 35 12

De Lindenboom

Hillegersberg

O 2006 M 5.000 m2 P Fortis Vastgoed Ontwikkeling I T 030-257 35 12 ▼

O 2010 M 8500 m2 P Top Vastgoed I Patrick van Lammeren, T 06 5530 1334 ▼

rotterdam

utrecht

De Veranda

Terwijde

O najaar 2007 M 12.000 m2 P Multi Vastgoed I T 0182-690900 st-michielsgestel

Centrum

O in ontwikkeling M 3500 m2 P Fortis Vastgoed Ontwikkeling I T 030-257 35 12 ▼

O 2010 M 15.000 m2 P Bouwfonds MAB Ontwikkeling I Mariska Bossmann, T 070 3068578

Vleuterweide

O 2008 M 15.000 m2 P Multi Vastgoed i.s.m.

Fortis Ontwikkeling I T 0182-690900 ▼

oegstgeest

Lange Voort

O in ontwikkeling M 7000 m2 P Fortis Vastgoed Ontwikkeling I T 030-257 35 12

>

lees verder op pagina

37

scn 3 | 2008 35

projecten in de pijplijn

utrecht

vlissingen

zaanstad

zwolle

Boudierhof

De Fonteyne

O 2008 M 4500 m2 P Top Vastgoed I Patrick van Lammeren, T 06 55 301 334 â&#x2013;ź

O begin 2007 M 6600 m2 P BAM Vastgoed I Jan Ruitenberg, T 030 6598163 â&#x2013;ź

Centrum

O in ontwikkeling M 18.000 m2 P Multi Vastgoed I T 0182-690900 â&#x2013;ź

zwijndrecht

Groeneweg

O 2007 M 7000 m2 P Multi Vastgoed I T 0182-690900

Overkapel

O 2008 M 4200 m2 P Redema Groep I T 030 284 02 90 â&#x2013;ź

!LS U VERDER KIJKT WAT ZIET U DAN

0ROJECTEN VAN HOGE KWALITEIT VRAGEN OM MEER DAN DESKRESEARCH $AAROM TREKKEN WE EROP UIT LOPEN ROND STELLEN VRAGEN EN LUISTEREN GOED 7IJ KIJKEN DE ZIEL VAN UW TOEKOMSTIGE LOCATIE RECHT IN DE OGEN EN ZIEN UW GEZIN WERKNEMERS EN KLANTEN 7IJ BELEVEN ALS HET WARE

HOE ZIJ SPELEN WERKEN WINKELEN 7IJ HOREN UW VERHALEN /NZE MARKTKENNIS REIKT VERDER $AARMEE REALISEREN WE UW AMBITIES

, Ă&#x160; - / / 7 7 7 ) . ' 2 % ! , % 3 4!4 % # / -

Ă&#x160;,i>Â?Ă&#x160; Ă&#x192;Ă&#x152;>Ă&#x152;iĂ&#x160; iĂ&#x203A;iÂ?Â&#x153;ÂŤÂ&#x201C;iÂ&#x2DC;Ă&#x152; 0OSTBUS ,, $EN (AAG .EDERLAND 4ELEFOON WWW INGREALESTATE COM

vught

Marktveldpassage

O in ontwikkeling M 3000 m2 P Multi Vastgoed I T 0182-690900

Stadscentrum Be Fair

O 2011 M 22.800 m2 P Fortis Vastgoed Ontwikkeling I T 030-257 35 12 â&#x2013;ź

Brouwerspoort

O medio 2008 M 14.000 m2 P BAM Vastgoed I Jan Ruitenberg, T 030 6598163 â&#x2013;ź

O 2008 M 7600 m2 P OBAN I Peter Welles (BAM), T 030-659 89 34 â&#x2013;ź

De Els

O 2014 M 10.00 m2 P ING Real Estate I Jamal Msalmi, T 070-3419805

veenendaal

Winkelcentrum Saendelft

Walburg

O in ontwikkeling M 15.000 m2 P Fortis Vastgoed Ontwikkeling I T 030-257 35 12 â&#x2013;ź

waalwijk

waddinxveen

Willemspoort

O in ontwikkeling M 10.000 m2 P Multi Vastgoed I T 0182-690900

zeewolde

Ravelijn

O 2006 M 7250 m2 P Leyten en partners I T 010-436 40 33 â&#x2013;ź

zoetermeer wolvega

Home Center

o 2008 m 11.000 m2 p Home Center i Piet Kapenga, T 06 53331664 â&#x2013;ź

Hovestein

o 2008 m 1335 m2 p BAM Vastgoed i Michiel Smits, T 030-6598163

Oosterheem

o 2011 m 10.700 m2 p ING Real Estate i Larissa Staal, T 070-341 88 16

Uw project in dit overzicht?

Voor een eenmalig bedrag van â&#x201A;Ź 321 (excl. BTW) herhalen wij uw vermelding in elke editie tot en met oplevering.

Wees zichtbaar voor de Nederlandse retailers!

Email uw gegevens naar sales@scnews.eu om uw vermelding op te dragen.

scn 3 | 2008 37

servicepagina

algemeen

decoratie

decoratie

NRW Nederlandse Raad van Winkelcentra Herculesplein 269, 3584 AA Utrecht

Nico de Vries Decoraties Televisieweg 91, 1322 AK Almere

MK-Illumination Handels GmbH Trientlgasse 70, 6020 Innsbruck, Oostenrijk

T 030 2313754 • F 030 2341287 E info@nrw.nl • I www.nrw.nl I www.nrw.nl

T 036 5368365

T 06 13667805 Jo van Gemert T (0043) 512 202430-12 • F (0043) 512 202433 E j.vangemert@mk-illumination.com

decoratie

decoratie

decoratie

Accent Deco Hopbrouwer 14, 5253 RE Nieuwkuyk

Ballon Decor Plaswijcklaan 55, 3054 CM Rotterdam

Homan BV Postbus 13, 3640 AA Mijdrecht

T 073 6430286 • F 073 6416601 E info@accentdeco.nl

T 010 4180215 • F 010 4220720 I www.ballondecor.nl

T 0297 282121 • F 0297 288112 E info@homan.nl • I www.homan.nl

decoratie

decoratie

kennis & informatie

Decorations & Light Ommelandvaart 13, 1335 SB Almere

Flower and Shower Velperweg 105, 6824 HJ Arnhem

Strabo Postbus 15710, 1001 NE Amsterdam

T 036 5212015 • F 036 5212016 E rene.vos@decorationlight.nl I www.decorationlight.nl

T 026 3623061 E info@flowerandshower.nl I www.flowerandshower.nl

T 020 6260817 E strabo@strabo.nl • I www.strabo.nl

kennis & informatie

marketing/promotie

U zoekt de beste winkellocaties...

marketing/promotie

Flucon Kalkovenweg 54, 2401 LK Alphen a/d Rijn

Mall Radio Enkele Ring 37, 3245 AG Sommelsdijk

Kleine Kunst Anne Franklaan 19, 7421 HH Deventer

T 0172 435901 • F 0172 422271 E info@flecon.nl • I www.flucon.nl

T 0187-609900 E info@mallradio.eu I www.mallradio.eu

T 0570 618301 • F 0570 517685 E info@kleinekunst.com I www.kleinekunst.com

Wij kennen ze als geen ander.

Als u ons inschakelt, weet u één ding zeker: dat wij vinden wat u zoekt... Omdat we uw opdracht grondig en enthousiast aanpakken. Maar ook omdat we, als geen ander, goed thuis zijn in het winkelaanbod in heel Nederland. We weten dan ook

marketing/promotie

congres en evenement

precies waar de kansen liggen. Daar kunt u van profiteren. We zijn natuurlijk niet

consultancy

voor niets een ‘wereldpartij’ als het om retail gaat...

8FJKFST 'FSOBOEF[ DPNNVOJDBUJF PSHBOJTBUJF

Weijers Fernandez communicatie & organisatie Statenlaan 281, 5223 LG Den Bosch

T 073 6123116 • F 073 6123136 E info@wfcommunicatie.nl I www.wfcommunicatie.nl

U komt ons tegen in 458 gemeenten. Maar ook in 45 landen!

Management Producties Postbus 82, 3130 AB Vlaardingen

KIR Kordaat In Ruimte Govert Flinckhage 25, 3438 JC Nieuwegein

T 010 4350477 • F 010 4357430 E info@managementproducties.com I www.managementproducties.com

T 030 666816 • F 030 6668617 E info@kordaatinruimte.nl I www.kordaatinruimte.nl

www.dtz.nl

AANKOOP BEHEER BELEGGING DUE DILIGENCE FINANCIERING HAALBAARHEIDSSTUDIE HERONTWIKKELING HUISVESTINGSADVIES KANTOREN/RETAIL/DISTRIBUTIE- EN PRODUCTIEBEDRIJVEN/HORECA HUURCONTRACT ■

38 scn 3 | 2008

■

■

■

■

■

■

■

■

INTERNATIONAAL MARKTANALYSE PORTEFEUILLE-TAXATIE PROGRAMMA VAN EISEN RESEARCH VERHUUR VERKOOP WERKPLEKINNOVATIE WOZ-TAXATIE ■

■

■

■

■

■

■

■

Gj^biZ kddg l^c`ZaeaZo^Zg

;jch]deeZc ^h ZZc djYZglZih lddgY# LVci bdZi h]deeZc c^Zi eZg YZÒc^i^Z È[jcÉ o^_c4 >c ]Zi l^c`ZaXZcigjb kVc kVcYVV\ ^h ZciZgiV^cbZci eZgbVcZci ^c YZ VVcW^ZY^c\# :c ^h l^c`ZaZc c^Zi aVc\Zg bZZg YZ Zc^\Z Yg^_[kZZg kddg ZZc WZodZ`! bVVg higjXijgZZa dcYZgYZZa kVc ZZc \gdiZg XdcXZei# OdÉc XdcXZei kgVV\i Yjg[! k^h^Z Zc XgZVi^k^iZ^i# 6heZXiZc Y^Z 7djl[dcYh B67 Dcil^``Za^c\ YZ gj^biZ \ZZ[i# @^_` kddg bZZg ^c[dgbVi^Z de lll#Wdjl[dcYh#ca#