Vestlandshagen

V E S T L A N DSHAG E N

Vestlandet er ei skattekiste av hagar, frå staselege lystgardshagar til kunstnarhagar, botaniske samlingar og små kolonihageparsellar. Hagane er ein del av kulturlandskapet og speglar tidsepokar, verdiar og skaparglede. I Vestlandshagen tar Lisbeth Dreyer oss med på ei stemningsfull reise i hagekulturen i Rogaland, Hordaland og Sogn og Fjordane.

LISBETH DR EYER

Lisbeth Dreyer er filmskapar, fotograf og forfattar frå Bergen. Ho har mellom anna laga kortfilmar, dokumentarfilmar og barnebøker.

V E S T L A N D S ­H A G E N LISBETH DREYER

978-82-7959-110-8

I

N

N

H

A

L

D

Forord 9 H AV E T

Store Milde 13

Å DIK TE EIN HAGE KULISSE

Ledaal 29

UNDER BØKE TRE A KINESERI

Damsgård 19

Utstein kloster 35

Alvøen 41

T E M P E L PAV I L J O N G E N PA R T I T U R AMBASSADØREN

VERDA

Elsesro 55

Leikanger prestegard 63

DEI TRE BRUENE KEISARHAGEN

Mon Plaisir 49

Nygårdsparken 71

Villa Strandheim 79

Muséhagen 85

H A G E PÅ L E R R E T Å V E N T E PÅ M Å N E N

Astruptunet 93 Baronihagen 101

Vigatunet 109

D R E N G E- E P L E

KO N G E N PÅ H AU G E N

Moldegaard 123

H A G E U TA N H U S VIS JONEN

Gamlehaugen 115

Parken burettslag 131

UTSYN MOT ULRIKEN

Byparken i Bergen 139

D U F TA AV E I T M I N N E

Blondehushagen 147

HAGE FOR ALLE

Kolonihagane i Stavanger 155

L U P E-T U R I S M E

Stavanger botaniske hage 165

BEDDINGEN

Solheimsviken 171

HUSMANNSPL ASSEN F J E L L O G ØY E R

Flor & Fjære 177

Japanhagen 187

Om hagane 196 Litteraturliste 198

7

18

Å

E

D

I

N

I

K

H

T

A

E

G

E

Damsgård Kan ein dikte ein hage frå 1700-talet? Eg kjem i tankar om dette då eg opnar den store kvitmåla treporten som leier inn til Damsgård hovedgård. Då arbeidet med å restaurere Damsgård starta i 1983, bestemte ein at ein ikkje berre skulle sette i stand huset, men hagen òg. Hagen ved Damsgård var det første store hage-restaureringsarbeidet i Norge. For kva er vel ein bergensk lystgard utan hage?

Då dei rike borgarane i Bergen skaffa seg lystgardar på slutten av 1700-talet, var hagane viktige. Hagane var ein sentral del av overklassekulturen i heile Europa.

Gjennom hagane viste dei rike fram makt, velstand og kulturell danning. Hageromma var like viktige som ballsalar og salongar for representasjon, selskapsliv og etikette. Og ved lystgardane i Bergen vart dei europeiske hagemotane omforma til bergensk smak, bergensk målestokk og bergensk klima.

19

30

Ledaalparken var franske idéar i miniatyr, fransk barokk på norsk. Men i dag er det vanskeleg å sjå dei opphavlege perspektiva. Trea er blitt store, og kring Ledaal er det hus på alle kantar.

Ledaal er blitt museum. Gabriel Schanche Kiellands makt og rikdom er gløymd.

Skal ein leve seg inn i det livet som ein gong var her, må ein gå til Alexander Kiellands bøker. For kunsten overlever både pengar og makt.

I romanen Garman & Worse, som hentar handlinga si frå eit handelshus i ein liten kystby, plasserer forfattaren handelshuset sin eigar i ein herregard ved sjøen.

Ledaal ligg ikkje ved sjøen, men forfattaren gav likevel uttrykk for at handelshuset i boka var «ligefram Jacob Kielland & Søn, omdigtet og forvrængt efter bedste Evne».

I Kiellands dikting gjenoppstår oldefarens handelshus, med intrigar og alliansar, vinnarar og taparar, kjærleik og død. Og kring hovudpersonane er det ikkje berre hus, men hagar. Karjolar stansar framfor hageportar, folk spaserer i alléane, nokon kviskrar i lysthuset.

Alexander Kielland hadde eit ambivalent forhold til sin eigen samfunnsklasse.

Han ville avsløre maktmisbruket og «Spidsborgeriet» hos eliten. Men sjølv elska

31

44

Det er det kinesisk-inspirerte lysthuset som er det mest særprega ved hagen i Alvøen. Hagen elles er ei blanding av mange stilarter, og den har endra seg i takt med skiftande hagemoter. I dag er det ein enkel formell rosehage mellom lysthuset og hovudhuset. I ei skråning er ein i ferd med å gjenskape eit steinbed frå 1930-talet, og kring hagen bølgjer eit gammalt stakittgjerde av dreidde pålar, som eit blondeband.

Alvøen var ein liten fabrikkby, eigd av slekta Fasmer i fleire generasjonar. I området kring hovudhuset er det kvitmåla arbeidarbustader, eit kraftverk og fabrikk­ lokala som tidlegare husa Alvøen papirfabrikk. Krutmølle hadde dei òg. Opp gjennom åra har det blitt planta mykje tre kring Alvøen, først fordi dei trong trevirke til krutmølla, og sidan fordi det var i tida å plante tre. I dag står trea store og tettvaksne kring hagen.

Det er i denne skogen eg finn eit underleg tre. Det ser meir levande ut enn dei andre trea, men det er eigentleg i ferd med å døy. No er det heim for insekt, ein skulptur, eit utropsteikn. Det er laga av kunstnaren Stuart Frost. «Bol» har han kalla

45

70

D

B

E

R

I

T

U

E

R

N

E

E

Nygårdsparken Eg går ut døra frå den store, høglofta leilegheita til besteforeldra mine og ned fire etasjar. Eg er fem år. I handa har eg ein papirpose med gamle brødbitar. Besteforeldra mine skal sove middag. Eg skal mate endene. Eg kjem ut på gata og tar til venstre, går nokre meter før eg svingar inn porten til parken.

Eg går langs dammen til bruene. Det er tre av dei. Dei er så fine, som frå eit eventyr. Eg spring over den første, så over den neste, så den tredje. Må alltid springe over alle tre. Så går eg til breidda og kastar brødbitar til endene. Dei kjem snadrande bort til meg og kappast om godbitane. Eg kastar nokre brødsmular langt ut til dei som er minst frampå, eg har lært at vi skal dele. Så er posen tom, eg krøllar han saman og spring heim. Middagskvilen er over, det luktar kaffi og nysteikte vaflar heilt ut i oppgangen.

71

92

H

P

Å

A

L

G

E

R

E

R

E

T

Astruptunet Er det så bratt? Det er det første eg tenker då eg går ut av bilen nedanfor Astruptunet i Jølster. På denne staden har ein grasklippar ingenting å gjere. Dette er ljåen sitt heimland.

Målaren Nikolai Astrup ville bu i Jølster. Men det var sjeldan bruk til sals i heimbygda, og Astrup var ingen rik mann. I 1912 fekk han endeleg eigen grunn under føtene då han 32 år gammal kjøpte den forfalne og brattlendte husmannsplassen Sandalstrand. Der var så bratt at ein ikkje kunne sette frå seg korkje bøtter eller spann utanfor husa, «de havde en slem lyst til at rømme fra os ned bakken ...»

Men her ville han bu. Og trass i astma, pustevanskar og skrantande helse omskapte han den forfalne staden til eit tun, ein hage og ein heim.

På Sandalstrand fekk han dyrka sin andre store lidenskap, hagebruket. Han dyr-

93

116

117

130

V

I

S

J

O

N

E

N

Parken burettslag Her har nokon tenkt! Det er det første som slår meg når eg går inn i Kloumanns Allé i Høyanger. Alléen leiar inn i Parken, eit bustadområde bygd mellom 1916 og 1920 etter modell av engelske hagebyar.

«Arkitektar og byplanleggjarar finn på mykje rart, men det er tvilsamt om nokon av dei er så skrudde i hovudet at dei ville finne på å legge ein liten by i gryta inst i Høyangsfjorden», skreiv Einar Førde i ei bok om den nedbørsrike og solfattige heimbygda si. Men på byrjinga av 1900-talet mangla ein overføringsteknologi for straum, og industrien måtte ligge der vasskrafta var. Difor bygde ein aluminiumsverk her, inst i ein fjordarm, på ein stad der det i 1915 var ei grend med vel hundre innbyggarar.

Snart small dynamitten i fjella, så kom demningane, røyrgatene, den dirrande krafta. I dalbotnen voks fabrikken og bustadområda. Det gjekk fort, tidobling av folketalet på få år. Likevel vart det «ein av dei best planlagde og vakraste industribyane i verda», som ei amerikansk guidebok skreiv i 1966.

I Parken er det kvite trehus, mellom husa står skulpturar, og i ein dam plaskar ei fontene. Bak husa ragar bratte fjellsider. Framfor meg ligg fjorden, men direktørbustadene stenger for fjordutsynet – Høyanger var eit klassedelt samfunn. Eg ser heller

131

Etter ein bybrann i 1855 vart store delar av Bergen omregulert. Bergen kommune kjøpte ein del av den gamle hagetomta og laga offentleg park her. Ein rik kjøpmann gav ein musikkpaviljong så ein kunne halde små konsertar. Det kan ein ikkje i dag, det er for mykje støy frå bussar og bilar. Men dei store musikarane er her likevel, på soklar. Edvard Grieg, Ole Bull og ein abstrakt Harald Sæverud. I ein annan del av Byparken ragar Christian Michelsen på den høge sokkelen sin og snakkar med måsane. Olav Kyrre sit til hest framfor biblioteket. Det finst ein damestatue i Byparken òg. Ho er naken.

Byparken kring Lille Lungegårdsvann vart opparbeidd i mellomkrigsåra. Ein av dei som hadde ansvar for dette, var bygartnar Georg Rosenkilde. Han kom til Bergen i 1917 frå stillinga som slottsgartnar i Danmark. Dei neste tjue åra sette han synlege spor etter seg i Bergen, mellom anna i Byparken, Muséparken, Leaparken og i alléane i Inndalsveien og Årstadvollen.

Georg Rosenkilde var av den oppfatninga at jo finare dei offentlege parkane var, jo mindre vakthald trong dei. Han meinte at dersom folk vart glade i parkanlegga, ville dei ta vare på dei. Då han sjølv ein gong kom over nokre rampungar som herja i blomebeda, kjefta han ikkje på dei, men tok dei med på synfaring i byens parkar.

Han forklarte kva kommunen gjorde, og kvifor.

140

141

154

H

F

O

A

R

G

E

A

L

L

E

Kolonihagane i Stavanger I kolonihagane i Stavanger kan ein gå på bilfrie vegar mellom parsellar fulle av frukttre, blomar og ei og anna grønsaksseng. Om dagen står portane opne, og kven som helst kan gå tur her. I kolonihagane finst inga bygningsnemnd, så folk bygger hyttene sine heilt etter eigen smak. Dei er i alle fargar og alle stilartar, frå kopiar av gamle jærhus til små stover av overskotsmateriale og gamle vindauge. Det er som ei fargerik blanding av Astrid Lindgrens Vimmerby og favelaen i Brasil. Felles for kolonihagehyttene er at dei er små og at dei er plasserte slik at mest mulig av tomta kan nyttast som hage. Her er det hagen som er viktigast.

Dei fleste hagetradisjonar kjem frå adel og borgarskap, men kolonihagane er knytt til arbeidarrørsla. Idéen om kolonihagar oppstod i Tyskland under industriali­ seringa på 1800-talet. Då flytta folk frå landet til byane, dei arbeidde i støyande

155

selje heile teigen, sjølv om han meinte at «ingenting kunne vekse der». Men Åsmund planta tre og fekk dei smått om senn til å vekse og gi ly mot vind og saltsprøyt. I 1987 vart Åsmund uføretrygda med skrantande helse, og han flytta til hytta. Men etter eit langt arbeidsliv var det uråd å sitte heilt stille. Så han rydda nokre bed og planta nokre blomar. Nokre tusen blomar. Åsmund hadde i ungdommen hatt ein draum om å bli landskapsarkitekt. No, på sine eldre dagar, fekk skapartrongen endeleg utløp. Familien hjelpte til, samstundes som sønene hadde tatt over gartneriet i byen.

Kundane fekk nyss om denne hagen på hytta til den gamle blomehandlaren, og ville kome og sjå. Fleire og fleire. Dette måtte organiserast på eit vis. Folk måtte reise ut med båt, veglaust som det er. Og dei måtta ha mat, kva med fiskesuppe? Sånn starta Flor & Fjære, med neste generasjon, Olav Bryn og kona Siri, som bedrifts­ leiarar. Det første året hadde dei 600 besøkande. Året etter tidobla talet seg. No tingar folk plass månadsvis i førevegen. Hagen er utvida frå Åsmunds opphavlege 5 mål til nesten 50 mål. Restauranten er blitt utvida og bygt på fleire gonger. For Flor & Fjære er eigentleg ein restaurant med ein hage, sjølv om det er hagen som får mest

178

179

V E S T L A N DSHAG E N

Vestlandet er ei skattekiste av hagar, frå staselege lystgardshagar til kunstnarhagar, botaniske samlingar og små kolonihageparsellar. Hagane er ein del av kulturlandskapet og speglar tidsepokar, verdiar og skaparglede. I Vestlandshagen tar Lisbeth Dreyer oss med på ei stemningsfull reise i hagekulturen i Rogaland, Hordaland og Sogn og Fjordane.

LISBETH DR EYER

Lisbeth Dreyer er filmskapar, fotograf og forfattar frå Bergen. Ho har mellom anna laga kortfilmar, dokumentarfilmar og barnebøker.

V E S T L A N D S ­H A G E N LISBETH DREYER

978-82-7959-110-8