Kvifor er dagens pengesystem problematiske? Kva kan Bitcoin bety for dei som ikkje har tilgang til banktenester i dag? Korleis er Bitcoin eit alternativ som kan endra politikk og samfunn i framtida? Forfattarane av boka er aktivistar, forelesarar, entreprenørar, bedriftsleiarar, investorar og forskarar. Dei kjem frå Afrika, Asia, Europa, Nord- og Sør-Amerika. Dei er ulike på mange måtar, men dei er samla i trua på framtida til Bitcoin som ein fredsskapande valuta. I 2019 isolerte dei seg i eit hus i California for å skriva denne boka i lag.
!"#$%"&'"$()*+$),$(-./)-#
!" #$% " & ' ( )' ( "# viktig gjennombrot både økonomisk og teknologisk. I media er det kursendringar, kriminalitet og energibruk som er mest omtalt. I denne vesle innføringa forklarar forfattarane på ein enkel måte kva Bitcoin er og kvifor det er så viktig både økonomisk og for fridommen vår.
!"#$%"&'" ()*+$),$(-./)-#
Omsett av Svein Ølnes.
!"#$%
bitcoin-omslag-9788279592310.indd All Pages
!"# $%&' ( ) !* ' +,-./.0/-,1,/023/4
* % - 0 ) 1 $( - ./) - # $" 1 $% - *. - 2 0 ) 1 $0 1 - ! ) , 3 $4 *) # ) , -$$ ) 2 $0 1 + , . - ! +
29.06.2021 14:14
DEN VE SLE BOK A OM BI TCOIN Kvifor Bitcoin er viktig for fridom, økonomi og framtida Av THE BITCOIN COLLEC TIVE: Timi Ajiboye, Luis Buenaventura, Alex Gladstein, Lily Liu, Alexander Lloyd, Alejandro Machado, Jimmy Song og Alena Vranova Omsett av SVEIN ØLNES
Skald 2021
Boka er utgitt med støtte frå Fritt Ord, Vestlandsforsking, Bitmynt.no og Arcane Crypto. ORIGINALT I T T E L : The little Bitcoin Book (2019) TEKS T: Timi Ajiboye, Luis Buenaventura, Alex Gladstein, Lily Liu, Alexander Lloyd, Alejandro Machado, Jimmy Song, Alena Vranova C OPYRIG H T © 2019 by The Bitcoin Collective OM S E T JA R : Svein Ølnes GR AFISK F ORM : Øystein Vidnes FON T : 107/714,1 Sour ce Serif PAPIR: Munken Print Cream 90 g T RYKK O G IN N BIN DING : ETN Grafisk
Svanemerka trykksak Lisensnr 2041 0749 © SK A LD 2021 www.skald.no ISBN 978-82-7959-231-0
K API T TEL 1: Kva er problemet med dagens pengar? / 15 K API T TEL 2: Kva er Bitcoin? / 31 K API T TEL 3: Bitcoinkurs og svingingar / 49 K APIT TEL 4: Bitcoins betydning for menneskerettar / 59 K API T TEL 5: Historia om to framtider / 75 K APIT TEL 6: Spørsmål og svar om Bitcoin / 91 Meirsmak? / 119 Ordliste / 124
KAPITTEL 2
KVA ER BI TCOI N?
D E N 1 5 . S E P T E M B E R 2008 gjekk den kjende investeringsbanken Lehman Brothers over ende i den største konkursen i USAs historie. Kollapsen i Lehman Brothers, stifta i 1850, var kulminasjonen av ein internasjonal lånefest. Banken hadde lånt ut langt meir enn den totale verdien av eigendelar sikra gjennom pant i huslån. I desse huslåna var det mange risikable lån. Då huseigarar ikkje lenger klarte å betala på huslånet, vart banken til slutt insolvent og kom seg ikkje på beina att. Med eitt fordampa tilliten bankar rundt om hadde til Lehman Brothers og kvarandre. Midt i denne kredittskvisen vart det vanskeleg for andre bedrifter å få lån til ulike aktivitetar og investeringar. Utan pengar til kjøp av nødvendig utstyr eller løn til dei tilsette såg det ut til at bedrifter i mange sektorar ikkje ville klara å halda fram. Ein negativ spiral oppstod brått. Finansdepartementet (US Treasury) og sentralbanken (Federal Reserve – The Fed) handla raskt for å unngå katastrofe og ytte lån til bankane for å halda systemet flytande. Den 3. oktober 2008 vart mange bankar i trøbbel hjelpte ut (eng. bailed out) av det økonomiske uføret ved at Kongressen vedtok Emergency Economic Stabilization Act of 2008 – ei lov om økonomisk naudhjelp for 33
stabilisering av finanssektoren. Styresmaktene brukte hundretals milliardar dollar for å hindra full kollaps i finanssektoren. B ITCOIN GJER ENTRÉ Den 31. oktober 2008, nokre veker etter at styresmaktene i USA hadde godkjent 700 milliardar dollar til bankane, publiserte ein eller fleire ukjende personar eit teknisk whitepaper som skisserte eit nytt elektronisk betalingssystem kalla Bitcoin. Satoshi Nakamoto presenterte dokumentet til ei e-postgruppe med kryptografiutviklarar og -forskarar kalla «cypherpunks» – ei gruppe personvernaktivistar som utviklar digitale verktøy som utfordrar overvaking og misbruk av statleg makt. Dokumentet hadde to interessante særmerke. For det første hadde forfattaren/forfattarane valt å bruka eit pseudonym. Satoshi Nakamotos identitet er framleis ukjend, og dette mysteriet får mykje merksemd. For det andre introduserte dokumentet noko som aldri før hadde eksistert: digitale pengar som ikkje var avhengige av ein sentral instans. Få trudde at eit slikt gjennombrot i det heile var mogleg. Eit par månader seinare lanserte Satoshi Bitcoinnettverket og la att ein leietråd om kvifor Bitcoin var utvikla, i form av ei setning koda inn i den første blokka i Bitcoin-blokkjeda: The Times 03/Jan/2009 Chancellor on brink of second bailout for banks. 34
Setninga viste til ei overskrift i den kjende britiske avisa The Times 3. januar 2009. Satoshi si melding til verda var at dagens system der bankane vart redda på kostnad av folk flest, hadde spelt fallitt. Bitcoins nye desentraliserte finansteknologi var utvikla som ein veg ut av uføret. For å forstå den vitskaplege innovasjonen bak Bitcoin er det må vi forstå omgrepet knappheit (eng. scarcity). TO TYPAR K NAPPHEIT I den fysiske verda er det to former for knappheit. Den første er menneskeskapt og slik sett kunstig: samlegjenstandar som Limited Edition Chanel-handvesker, fotballkort, sjeldne årgangar av vin eller nummererte verk av ein kunstnar. Dette er også kalla sentralisert knappheit. Varer som er knappe på denne menneskeskapte måten, er utsette for forfalsking. Den andre forma for knappheit er naturleg. Denne kategorien inneheld salt (opphav til «salary»), glasperler frå Ghana, havskjel frå urfolk-kulturen i Nord-Amerika, sølv frå Kina og sjølvsagt gull rundt om i verda. Dette er eksempel på desentralisert knappheit, som i regelen er vanskelegare å forfalska. Det er ikkje tilfeldig at desentraliserte knappe varer som salt og gull har vorte brukte som pengar. For det første er det rimeleg å bruka ei vare som ingen enkeltperson eller gruppe av personar kontrollerer. For det andre er slike varer mykje vanskelegare å forfalska. Til sist treng ein ikkje å ha med seg veldig mykje av ei knapp vare for å kjøpa noko. 35
Det som skil dei to formene for knappheit, er kontroll. Sentraliserte knappe varer blir laga av ei bedrift eller ein person – enten det er Kinas folkebank (People’s Bank of China), den amerikanske sentralbanken, ein kunstnar eller eit stort multinasjonalt selskap. Denne organisasjonen, eller sentrale instansen, har full kontroll med mengda av vara gjennom tilverking/produksjon, tilbakekjøp og konfiskering. Desentraliserte knappe varer blir laga av naturen, noko som betyr at det ikkje er ein sentral instans som står bak. Det er inga tilverking eller produksjon, prosessen liknar meir på å samla eller å hausta. For å grava ut ei naturleg knapp vare som gull eller olje, må vara utvinnast frå jorda der ho alt finst. Når det gjeld gull, har det gjennom historia ikkje vore nødvendig med løyve frå andre enn eigaren av grunnen. Det finst med andre ord ikkje eit sentrum der alt gull startar omløpet, og ingen global instans med makt til å avgrensa utvinning eller å auka tilførselen. Dette er hovudskilnaden mellom sentraliserte og desentraliserte knappe varer, særleg slike som har vorte brukte til pengar. KVIFOR DESENT R AL I S ERI NG KAN VER A BR A FOR PENGAR Som nemnt tidlegare, er ein av dei uunngåelege farane med sentraliserte pengar at den som lagar dei, vilkårleg kan auka tilførselen ved berre å trykkja opp meir. Sjølv om dette skjer langt oftare, og i større omfang, i 36
autoritære regime enn i demokratiske, er det noko som skjer i alle samfunn. I filmen Bugsy sel hovudkarakteren papiraksjar i The Pink Flamingo Casino om og om igjen. Han sel 20 % av kasinoet for 10 000 dollar til kvar person. Dette gjer han til ei rekkje investorar, som difor ikkje veit kor stor del av kasinoet dei faktisk har kjøpt. Kvar investor trur han eig 20 %, men eig i realiteten mykje mindre. Bugsy derimot vinn på dette og sit att med pengane. Kvar sentraliserte vare møter det same insentivproblemet. Den sentrale instansen kan laga meir av vara og slik utvatna verdien for alle dei andre eigarane. Sentralbankar som trykkjer meir pengar, gjer det vanlegvis med gode forsett. Det kan vera bygging av infrastruktur, auka velferdsgoder eller stabilisering av ei økonomisk krise. Men hugs på Cantillon-effekten frå kapittel 1: Sjølv rimeleg bruk av denne makta kan styrke dei rike og mektige på kostnad av dei fattige og makteslause. Høvet til å trykkja pengar utgjer ein moralsk risiko. Utvatning kan sjølvsagt også ramme desentraliserte pengar. Ny teknologi kan gjera utvinning og innsamling av sjeldne naturbaserte varer billegare, med ein overfylt marknad som følgje. Når ei vare ikkje lenger er knapp, blir ho straks mykje svakare og mindre stabil. Det er grunnen til at salt, havskjel og glasperler ikkje lenger er pengar. Kvar av desse pleidde å vera vanskeleg å utvinna eller samla i stor skala, men no er det veldig enkelt og billeg på grunn av teknologisk innovasjon. 37
ORDLISTE adresse – tilsvarer eit bankkontonummer og er adressa du må gi opp for å få tilsendt bitcoin. Kvar adresse har ein samsvarande privat nøkkel som lèt eigaren bruka bitcoin ved å laga ein digital signatur. bancor – ein global valuta føreslått av den britiske økonomen John Maynard Keynes på møtet i Bretton Woods i 1944. Bitcoin – eit system for desentraliserte, digitale, avgrensa pengar laga av Satoshi Nakamoto. bitcoin – pengeeininga i Bitcoin-nettverket. Kvar bitcoin inneheld 100 millionar satoshi. blokk – ei gruppe bitcointransaksjonar som er bunta saman ved hjelp av eit proof of work-nummer. Ei blokk kan seiast å vera ei side i Bitcoin-hovudboka. Ei ny blokk blir danna om lag kvart tiande minutt. blokkjede – eit desentralisert hovudboksystem først introdusert med Bitcoin. I Bitcoin held blokkjeda oversikt over kor mykje bitcoin kvar adresse eig. Komponentane i ei blokkjede er blokker, lenka saman til ei kjede. blokkjedeteknologi – system som prøver å bruka Bitcoins blokkjedeinnovasjon på andre område. Så langt har det ikkje vore særleg vellykka utanom Bitcoin og nokre andre kryptovalutaer. BTC – valutasymbolet for bitcoin (eng. ticker). Også XBT er ein del brukt. desentralisert – eit system utan eit sentralt, sårbart punkt (eng. Single point of failure). digital signatur – eit bevis på at brukaren, eller den som signerer, kjenner den private nøkkelen til ei gitt adresse. Det er analogt til ein handskriven signatur, men med den fordelen
124
at signaturen ikkje kan kopierast og forfalskast. Når du sender bitcoin, signerer du transaksjonen med den private nøkkelen som gir deg råderett over aktuelle bitcoin, utan at du avslører den private nøkkelen. dollarstandard – pengesystemet som vart innført med Bretton Woods-avtalen i 1944. Dette systemet fungerte fram til 1971 då president Nixon kunngjorde at koplinga til gull vart oppheva. Etter det har dollaren i praksis vorte kopla til olje (petrodollar). fiatvaluta – ein valuta laga av ein sentralbank. fiat til kryptotenester – vekslingstenester som tillèt veksling av fiat direkte til krypto (og omvendt). FOMO – «Fear Of Missing Out», eit omgrep som illustrerer flokkmentalitet og frykt for å gå glipp av gevinst ved stigande kursar. fullnode – programvare for å validera transaksjonar og integriteten til blokkjeda. gebyr – alle bitcointransaksjonar må betala eit visst gebyr for å bli plukka opp av ein gravar. Gebyret bestemmer du sjølv, men til høgare gebyr, til raskare blir transaksjonen din plukka opp og inkludert i ei blokk på blokkjeda. Gravarane får gebyra i tillegg til nye bitcoin. gravar – eit individ eller ei gruppe som ved hjelp av spesialutstyr konkurrerer om å finna løysinga på eit proof of workproblem. Ei korrekt løysing gir gravaren rett til å lagra den nye blokka på blokkjeda og samtidig ta imot nye bitcoin som lønn for strevet. gullstandard – eit dominerande, globalt pengesystem der verdien av pengane i eit land var sikra med reservar av gull og kontrollerte av styresmaktene ved sentralbanken. halvering – om lag kvart fjerde år blir bitcoinbelønninga til gravarane, og dermed frigjering av nye bitcoin, halvert (skjer for kvar 210 000 blokker). krypto-til-krypto-vekslingstenester – vekslingstenester som ikkje tek imot fiatpengar, men berre handlar med kryptovaluta. Det gir enklare regulering.
125
KYC – «Know Your Customer», kundekjennskap eller «kjenn kunden din». Bankar og andre finansinstitusjonar er pålagde å samla inn personleg informasjon frå kundane før dei kan gi tilgang til finansielle tenester. Grunnen er at styresmaktene vil unngå kvitvasking og terrorfinansiering. «leveraged exchanges» - vekslingstenester som tillèt giring, gjerne opp til hundre gonger den innskotne summen. Lightning Network (LN) – eit system utvikla for å skalera kapasiteten i Bitcoin slik at systemet kan handtera fleire transaksjonar per sekund. LN kan handtera fleire millionar transaksjonar per sekund, og det fungerer på sida av Bitcoin-blokkjeda (off-chain). Bitcoin-blokkjeda blir eit oppgjerssystem for LN. likviditet – mengda av eit finansprodukt (eng. asset) som kan kjøpast eller seljast i eit visst tidsrom. lommebok – ein app eller maskinvareutstyr som lèt brukaren senda og ta imot bitcoin. node-til-node-veksling – veksling som krev personleg oppmøte, og som føregår direkte mellom personar. Octopus-kort – elektronisk betalingskort i Hongkong. off-chain-transaksjon – ein transaksjon som ikkje blir registrert på Bitcoin-blokkjeda. Lightning Network er basert på off-chain-transaksjonar. offentleg blokkjede – ei blokkjede som alle kan få tilgang til. on-chain-transaksjon – ein transaksjon som blir registrert på Bitcoin-blokkjeda. privat nøkkel – på same måten som eit passord til nettbanken, gir den private nøkkelen brukaren kontroll over bitcoin. Eigarskap til private nøklar er det same som eigarskap til bitcoin som er knytte til den aktuelle adressa. Proof of work – ein metode som beviser at gravarar har brukt energi for å finna fram til eit tal som gir dei rett til å leggja til ei ny blokk på blokkjeda. Merkn. frå omsetjar: Talet kan berre finnast ved prøving og feiling. sat(s)/satoshi – den minste eininga i Bitcoin. 1 bitcoin = 100 millionar satoshi (108)
126
Satoshi Nakamoto – pseudonymet til skaparen av Bitcoin. sentralisert – eit system med eit sårbart, sentralt punkt (eng. single point of failure). Det kan vera eit system drive av ein person, ein organisasjon, eit selskap eller ei styresmakt. sentralisert instans – ein institusjon eller organisasjon som bestemmer over eit system. whitepaper – eit rettleiande, ofte akademisk, dokument eller ein rapport som informerer lesaren om eit emne. Det opphavlege Bitcoin-dokumentet som skildrar Bitcoin og dei tekniske detaljane, vart presentert som eit whitepaper av Satoshi Nakamoto 31. oktober 2008.
Kvifor er dagens pengesystem problematiske? Kva kan Bitcoin bety for dei som ikkje har tilgang til banktenester i dag? Korleis er Bitcoin eit alternativ som kan endra politikk og samfunn i framtida? Forfattarane av boka er aktivistar, forelesarar, entreprenørar, bedriftsleiarar, investorar og forskarar. Dei kjem frå Afrika, Asia, Europa, Nord- og Sør-Amerika. Dei er ulike på mange måtar, men dei er samla i trua på framtida til Bitcoin som ein fredsskapande valuta. I 2019 isolerte dei seg i eit hus i California for å skriva denne boka i lag.
!"#$%"&'"$()*+$),$(-./)-#
!" #$% " & ' ( )' ( "# viktig gjennombrot både økonomisk og teknologisk. I media er det kursendringar, kriminalitet og energibruk som er mest omtalt. I denne vesle innføringa forklarar forfattarane på ein enkel måte kva Bitcoin er og kvifor det er så viktig både økonomisk og for fridommen vår.
!"#$%"&'" ()*+$),$(-./)-#
Omsett av Svein Ølnes.
!"#$%
bitcoin-omslag-9788279592310.indd All Pages
!"# $%&' ( ) !* ' +,-./.0/-,1,/023/4
* % - 0 ) 1 $( - ./) - # $" 1 $% - *. - 2 0 ) 1 $0 1 - ! ) , 3 $4 *) # ) , -$$ ) 2 $0 1 + , . - ! +
29.06.2021 14:14