Stend- Kutursentrum gjennom to tusenår by Skald forlag

YNGVE NEDREBØ & G AU T E L O S N E G Å R D

STEND K U LT U R S E N T R U M GJENNOM TO TUSENÅR

Boka er utgitt av Stend vidaregåande skule i samarbeid med Skald forlag GR A F I S K D ES I GN : Øystein Vidnes F O NT : Portrait, av Berton Hasebe PAP I R : Hanno Art Plus Matt TRYKK: GPS Group, Slovenia OMS L AG S I L LUSTR ASJ ON: Johan Fredrik Leonard Dreier: Prospekt over Stend frå 1816 F OTO BA K S I D E: Irene Fjelltveit Nilsen F OTO Hordaland fylkeskommune: s. 7, 211 Heine Bringe/Stend vidaregåande skule: s. 11a, 65, 86, 93, 95a, 95b, 112, 114, 115, 118, 129, 130, 132, 135, 156b, 156c, 158, 159, 161, 175, 176, 182, 185, 187, 197, 198, 199b, 206, 208a, 208b, 208c, 229 Jone Erdal: s. 11b, 33a, 33b, 66a, 66b Ann Mari Olsen, Universitetsmuseet i Bergen: s. 12 Espen Kutschera, Bymuseet i Bergen: s. 17, 18, 19, 20, 21 Yngve Nedrebø/Statsarkivet i Bergen: s. 25, 26, 28, 29, 30, 32, 36, 39, 40, 41, 43, 44, 47, 50, 52, 53, 54, 56, 57, 58, 60, 65, 77, 85, 104, 107a, 108a, 113b /Danmarks Adels Aarbog: s. 26, 30, 36 /Øverlands Norgeshistorie: s. 28, 29, 30 /Bok om Mariakirken (2000): s. 32 /Det Krohnske Familiearkiv, Universitetsbiblioteket i Bergen: s. 43, 50, 52, 57 Ole-Johan Kippenbroech:, s. 62, 204, 205 Svein Viggo Jacobsen: s. 67, 72d, 87, 113a, 117a, 131, 152–153, 194a, 198–199, 224–218 Knud Knudsen / Universitetsbiblioteket i Bergen: s. 68, 72a, 72b, 75, 103 Knud Knudsen / Marit Sandal, Røldal: s. 93 Familien Bleiklie: s. 94a, 95c Olaf Andreas Svane / Universitetsbiblioteket, Bergen: s. 96, 98–99 Helge og Jarle Larsen (utlån): s. 108 Ivar Føyno: s. 117b 123b, 124b, 125b, 127, 133c, 133d Morgenavisen a/s: s. 119a, 119b, 126b

Arne Villanger: s. 120, 123a Jan Belt: s. 121, 166b, 201a Torkjell Stana: s. 123c, 124a, 126a, 133a, 227 Torleiv Ljones: s. 123d Gunn-Eli Ulvesæter Sandvik: s. 125a, 133e, 136a, 137b Johannes Lid: s. 133b, 134, 154b, 227 Marit Sæbø / Randi Lønne: s. 137a, 142a, 142b, 149, 166a Marit Sæbø: s. 139, 140a, 143b, 154a Eli Søvik Liland: s. 141, 167 Randi Lønne: s. 143a Hilde Halhjem Dahle: s. 145 Frode Olsen: s. 146, 162, 189, 192 Tone Mosebø: s. 148, 165, 169, 179b Torbjørn Litlere: s. 151, 191 Kåre Søvik: s. 156a Birgitte Fyllingen: s. 170 Eric Clement: s. 172 Silje Neset: s. 179a Rune Lindgren: s. 181 BIR: s. 194b Roger Mathisen: s. 200b, 202–203 Mikal Krossøy: s. 201b, 202a, 203b Martin Jard Aalborg: s. 203c Tore Hordnes: s. 209b, 209c Arne Villanger: s. 220 Svein Nord: s. 222 Bernt-Håvard Øyen: s. 224 Ukjend: s. 94b, 200a, 209a

INNHALD

Føreord ...................................................................................................... 5 Stend – kulturmiljø med djupe røter ...................................................... 7 Innleiing................................................................................................... 10 Høvdingmakt i jernalderen .................................................................... 13 Stend som klostergods under Nonneseter ............................................ 23 Reformasjon og borgarkrig. Stend kjem på private hender.................. 27 Stend som adeleg setegard 1682–1741...................................................... 33 Lystgarden Stend 1741–1861 ..................................................................... 45 Garden Stend .......................................................................................... 61 Stend som landbruksskule 1866– ........................................................69 Nytt hundreår .........................................................................................94 Stend i 1935 – sett av eit tidsvitne ..........................................................97 Stend gjennom krigsåra .......................................................................105 Vi byggjer landet.................................................................................... 115 Famlande i ulvetider ............................................................................147 Nye elevtypar og ny vekst.....................................................................171 Skulen, garden og bygda ...................................................................... 193 Stend og lagsliv i fana ........................................................................... 200 Stend som kultursentrum ................................................................... 207 Litteratur og kjelder ............................................................................. 216 Notar .....................................................................................................218 Appendix: Skogen på Stend – ein årestad for kystskogbruket........... 219

STEND SOM ADELEG SETEGARD 1682–1741

7. APRIL 1680 fekk landkommissær Hans Christophersen Hiort (ca. 1630–1691) skøyte på Stend og mange andre gardar som Bildt-slekta gjennom fleire generasjonar hadde hatt i si eige. Først var det snakk om ei «panteskøyte», som familien kunne løysast inn att, om dei fekk pengane som skulle til. Men 14. januar 1682 fekk Hiort kongeleg stadfesting på skøyta, og same dagen fekk han kongeleg rett til å skrive seg og sine «til Steen». Han arbeidde raskt. Alt 8. april 1682 fekk han våpenbrev, og kunne under namnet Hiort rekne seg til adelen, sjølv om det aldri vart uttrykkeleg skrive at han var teken opp i adelstanden. 2. mai 1682 fekk han Kongens brev på at Stend, «som af Arilds Tid skal have vaaren en adelig Sædegaard», framleis skulle reknast som hovud- og setegard. Setegarden var hovudgarden til ein adelsmann, og var friteken for skatt og tiende. Hans Hiort var danske, og han hadde ei så strålande karriere at vi kan vere sikre på at han hadde særs gode forbindelsar til Hoffet. Han vart utnemnt til stiftsskrivar over Sjælland i 1661. Han var ei tid busett i Vordingborg, men seinare i København. Den kongelege gunst kom òg til uttrykk ved at han og kona i 1663 for levetida fekk korntienda som Herslevs kyrkje hadde rett på. I 1669 fekk han tilsvarande rett og inntekt for Sonnerup kyrkje. Slikt gav hyggeleg påplussing på inntektene! 22. juli 1669 vart han utnemnd til generaltollforvaltar over nordafjelske Noreg, med stadfesting av same utnemning i 1670. Då vart han kalla Det praktfulle altarskapet i Mariakyrkja i Bergen er frå mellomalderen, men det fekk i 1682 eit tillegg, kosta av Hans C. Hiort, herren til Stend, og kona hans Anna Heidemann. Dei fekk måla inn sine våpenskjold på foten av skapet.

Øvst: Våpenet til Hans C. Hiort viser eit firedelt våpe n i blått og raudt, med eit løvehovud i gull på blå botn i to felt, og kvite skråbjelkar i dei to andre felta. Oppe på hjelmen står det eit grantre! Her slik det er måla inn på foten av altarskapet i Mariakyrkja. Nedst: Familien til Anna Hedemann hadde ikkje noko adeleg våpen, men på skapfoten i Mariakyrkja har dei fått avbilda eit skjold med to felt, med ein harniskkledd arm i gull på raud botn oppe, og med tre tre på sølvbotn nede.

GARDEN STEND

STEND LIG G INST i Fanafjorden, og grensar mot søraust til Fana prestegard, mot sørvest til Hordnes, mot nord til gardane Rå, Nordås, Sørås og Apeltun, og mot aust til Titlestadgardane. Garden er på i alt 2213 dekar. Av dette er 309 mål fulldyrka, 34 mål overflatedyrka og 154 mål innmarksbeite. Stend har no 1315 dekar skog, og resten av arealet er uproduktiv skog, myrer og skrinn og jorddekt mark, veggrunn og bebygd areal. Sidan 1980-talet har Stend også brukt 87 dekar fulldyrka, 12 mål overflatedyrka og 24 mål innmarksbeite av Fana prestegard. Vi veit at Stend var i drift i 1507, og at det er nemnt tre brukarar der i manntalslistene frå 1519 og 1522. I 1563 var det framleis tre brukarar, men på 1620-talet var garden delt i fire bruk. Ved matrikkelen i 1665 fekk garden matrikkelnummeret 44 i Skjold skipreide, seinare vart det endra til 85. I 1838-matrikkelen fekk bruket løpenummer 274 i Fana, og i 1886-matrikkelen fekk Stend gardsnummer 97 i Fana. No har garden nummer 97 i Bergen. Ved kvegskatten i 1657 er det for Stend rekna opp fire hestar, 29 kyr, tre oksar og åtte ungdyr, 17 sauer og to geiter. Sidan hensikta med teljinga var skattlegging, kan vi mistenkje at tala er i underkant av det brukarane på Stend verkeleg hadde. Matrikkelen i 1665 rekna med utsæd på 13 tønner havre, og ei avling på 42 ½ tønne. Garden hadde fire hestar og 46 naut

Kartet over Stend er teikna av Werner Hosewinckel Christie i 1776 i samband med oppmålinga han gjorde av garden Stend. Originalkartet er nytta til fleire seinare justeringar. Kartet er deponert ved Statsarkivet i Bergen.

STEND SOM LANDBRUKSSKULE 1866–

I SI ST E H A LVDE L av 1700-talet ivra mange for opplæring av bøndene, og det vart teke initiativ for å få bøndene til å endre og modernisere. Det var i omløp litteratur med slike føremål. Mellom 1597 og 1804 vart det trykt 19 utgåver av «Bonde Practica» i Danmark, og desse vart også spreidde i Noreg. Vi ser av dødsbuskifter at denne boka var her sist på 1600-talet, og ho vart trykt her i landet på 1700-talet. Boka var ei blanding av almanakk og samling av praktiske råd for landbrukarar. Første landbruksskulen her i landet opna på Sem i Vestfold i 1825, men fekk berre 12 års drift. Stortinget gav i 1842 løyving til oppretting av «Agerdyrkningsseminarer» rundt om i landet og oppfordra amtsformannskapa til å engasjere seg. I Hordaland vart saka teken opp i 1843, og frå 1849 til 1862 var det landbruksskule på Nedre Sandvik i Kvinnherad. Talet på elevar der var ikkje imponerande, 73 stykke på 12 år. Eigedommen der var pakta for 15 år, og ville difor ikkje vere ei permanent løysing. På denne skulen vart det gjeve undervisning i smiing og snikkarlære, og det laga både plogar og landbruksmaskiner. Det vart òg arbeidd med dyrking og grøfting, men sidan det var på leigd jord, var det ikkje naturleg med store investeringar. Amtsformannskapet sette i 1860 ned ein komité for å finne den permanente staden for landbruksskulen, og dei peika straks på Stend, som skulle seljast på offentleg auksjon i februar 1861. På vegne av amtskomKnud Knudsen var på Stend og fotograferte i 1866. Fotografiet viser den gamle hovudbygningen.

munen vart det lagt inn eit bod på 10 000 spesidalar, og det vart godkjent. Skulekomiteen i Søndre Bergenhus Amt la i juni 1865 fram eit utkast til reglement for den nye landbruksskulen. Stend «maa kunne ansees som et Mønsterbrug», og dei ville leite etter den beste styraren, og ville gå heilt opp til 700 spd i lønn for å få dei beste søkjarane. Bestyrarposten var lyst ut 12. august 1865, og det melde seg 19 søkjarar. Den beste var George Alexander Wilson (1833–1889). Han styrte landbruksskulen på Mo i Førde, og hadde erfaring både som skulestyrar og lærar og kjende det særeigne jordbruket på Vestlandet. Han hadde òg erfaring frå «Byggeforetagender», noko ein visste ville komme på Stend òg. korleis sk a pe ein l a ndbruk ssk ule ?

George Alexander Wilson var fødd 7. januar 1833 som son av skotten Ralph Wilson, som då styrde Ladegaardsøen, ein «mønstergard» i kong Carl Johan si eige. Seinare forpakta garden Dalene ved Kristiansand. G. A. Wilson arbeidde saman med faren fram til 1855, då han overtok ansvaret for garden Sangesland i Øvrebø. Etter 1½ års tid slutta han der for å studere engvatning under rettleiing av «engvandingsmester» Holmesland. Sommaren 1858 var Wilson reisande agronom i Lister og Mandals amt, og vinteren etter hadde han ansvaret for «stamhollenderiet» på Jønsberg landbruksskole i Hedmark. Frå våren 1859 var han reisande agronom i Smaalenene, og frå våren 1861 i Jarlsberg. Hausten 1863, 30 år gammal, vart han styrar ved Mo landbruksskule, og der var han til han i april 1866 kom til Stend som styrar. Wilson var 33 år gammal då han kom til Stend. Garden var vanskjøtta. Husa var dårlege. Men Wilson var full av energi, ekstremt kreativ og med stor interesse for teknikk. Elevane skulle ha både praktisk og teoretisk opplæring. Han oppretta verkstad og henta inn til skulen både smed og snikkar. Han ville la elevane å lage landbruksreiskapar, og han var sjølv oppfinnar. Han konstruerte «Stendplogen», som fekk diplom på Philadelphia-utstillinga i 1876. Han henta maskiner og idear frå utlandet, og interesserte seg for all utvikling og nye oppfinningar. Skulen fekk ein «Overbestyrelse», leia av amtmannen. Den skulle godkjenne og leggje til rette for drifta av skulen. Det var ikkje problemfritt å byggje opp ein ny skule. Alt første året kom det klage frå elevane, underteikna av samtlege elevar.

Georg A. Wilson kom til Stend i 1866 og var styrar i litt over 20 år. Han fekk ansvaret for å bygge opp både undervisning, gardsdrift og bygningar. Måleriet er måla av Knut Glambek i 1965, etter fotografi.

Overbestyrelsen for Sten Landbrugsskole! I Betragtning af Tidens Verd og under Følelsen af at Hensigten med vort Ophold paa Landbrugsskolen synes at blive forfeilet, har vi troet, at burde henvende os til Skolens Overbestyrelse med følgende: 1. Medens der paa den ene Side maa erkjændes, at her er saa meget som skal læres og Tiden er saa knap, ere vi paa den anden Side blevne brugte til saadanne Arbeider som vi synes, vi burde være aldeles udenfor. Saaledes har for Ex. En i Vinterens Løb stadigt været sysselsat med Kjøkkenarbeide, ligeledes Boltevormning, Klæderulling og Smaaærender, alt Arbeide som har optaget megen Tid, saavel udenfor som i selve Skoletiden og desuden har vi derved været udsat for en Mængde Ubehageligheder. 2. Dagsværkslisterne vise at der til Vedhugning – som i Vinter var Hovedarbeidet her – medgik mellem 30–50 Dage pr Maaned. – Paa samme Tid blev i Skogen fældet og blinket en hel Del Tømmer. Dette Arbeide blev bortakorderet. 3. Saafremt det er Meningen at vi her skulle lære et ordentligt Gaardstel, saa tro vi at en Efterligning af Gaardsstellet her maa føre til det modsatte Resultat, saaledes laa en Mængde Næper utilstrækkeligt tildækket, hvoraf Følgen var, at det frøs og en stor Del raadnede. Ligeledes maatte vi i Vaar kjøre 10 1 12 Tdr Poteter paa Maattingen som var bestemt til Kreaturfoder, der hele Tiden ikke blev benyttet og laa aldeles utildækket. 4. Agerbruget synes os heller ikke meget lærerigt. Skjønt der i forløbne Høst havde været god Anledning at opdyrke Nyland en mængde Gjødsel ligger ubenyttet, saa er det dog

ganske ubetydeligt der er gjort i denne Retning. Af den opdyrkede Mark ligger en hel Del utilsaaet, hvilket heller burde have været tilsaaet med Kulturplanter eller Kjøkenvæxter, om det end blot havde været til at gjøre os bekjendt med dens Dyrkning og Behandlingsmaade. 5. Saafremt Kreaturholdets store Betydning erkjendes, maa det vel være indlysende at Engens Behandling og Forbedring er af stor Vigtighed. Alt hvad vi i denne Henseende har seet er kun imidlertid at Bøen blev ryddet, men blot en Del hjemkjort. Ingen Gjødsling enskjønt her var ere end nok. Et Engvandingsarbeide paabegyndtes uden at komme videre. – 6. Undervisningen. Efter Skolens Plan skal der undervises i en hel Del Fag. Før Jul blev Undervisningen ledet af Konow i Modersmaal og Geografi. – Siden har der været paabegyndt flere Fag. Jordbrugslære, Tegnbing Bogholderi Landmaaling, Nivelering og Botanik, hvilket altsammen har været drevet temmeligt ustadigt, og som Følge deraf ikke ført til noget Resultat. Siden Slutningen af Marts har vi kun havt nogle Timers Undervisning. Sammenligne vi nu saaledes hvad vi have lært med hvad der skal læres, saa tror vi at den Tid som er igjen langtfra er tilstrækkelig og er der saaledes al Sansynlighed for at ialfald flere Fag blot vil blive paabegyndte. I det vi saaledes have gjort Overbestyrelsen opmærksomme paa de Misligheder, som efter vor Formening findes her ved Skolen, er det med Ønske om, at de snarest muligt maa blive rettede. Saafremt dette ikke kan ske, er det vort enstemmige Ønske at maatte faa forlade Skolen.

Ærbødigst ATufte A.M. Lie A. Utne T. Vinje

M. Erichsen T. Gravelsæter. O. Lie O. Aurdal

Lars Lofthus B. Hammersnæs. J. Onæs

NYTT HUNDREÃ&#x2026;R

Øvst t.v.: Biletet er teke i 1909. Ivar Bleiklie, hagebrukslærar og botanikar, står til venstre ved drivhuset, gartnar Årsand står lengst til høgre. Dei to småjentene er Gunvor Bleiklie og Randi Lofthus. Fru Ragna Bleiklie har dotter si, Helga, på armen. Drivhuset står enno og er planlagt sett i stand. Gardsbutikken er om lag der huset står. Biletet er ei gåve frå familien Bleikile. Nedst t.v.: Lærarane i 1902. Biletet er teke ved lysthuset, som stod på haugen bak hovudbygninga. Øvst i midten.: Utstoppa fuglar frå 1902 til 1905. Taksidermist B. Bjørge. Frå venstre: Lappdykkar, hubro, buskskvett og vipe. Øvst t.h.: Diplomet er bronsemedalje for stendaplogen, utdelt på landsutstillinga i Bergen i 1898. Vinnar dette året var den kjende båtkonstruktøren Colin Archer, som mellom anna teikna dei fyrste redningsskøytene og polarskipet «FRAM». Nedst t.h.: Biletet er frå Havebrugskurset i 1901. Skulebygningen stod ferdig dette året og har enno ikkje fått måling. Biletet er ei gåve frå familien Bleiklie.

Skulebygningen på Stend, oppført i 1901, fotografert ved eit tidleg tidspunkt. Her er opparbeiding av parkanlegget berre komme eit stykke på veg; til dømes samanlikna med luftfotoet frå ca. 1935 på neste oppslag.

STEND I 1935 – SETT AV EIT TIDSVITNE

Om vi stig ned i det vakre flyfotoet av Stend frå 1930-talet, kjem vi til å møte eit lite samfunn som er godt organisert, og med mange tilsette som arbeider målretta for å dele kunnskap om framtidas landbruk med elevane. Det er mange i arbeid på garden – noko som viser att på fotoet; husa, hageanlegg, uteområda og hekkane er velstelte og haldne i hevd. Fleire av lærarane har vore på studieturar elles kring i landet og til dei andre nordiske landa for ny lærdom og impulsar. ein dag på s t end

Litt før klokka åtte kjem dei gåande inn på tunet – elevane på Stend – frå det nybygde store internatet på Florstykket – og frå dei romslege hyblane i midtarkane i skulebygningen; kalla «Nordpolen» og «Sørpolen». Slutt var det dermed på den tida då elevane budde på kvistromma i andre etasje i gamle hovudbygningen. Klokka åtte presis ringer skuleklokka – ei ordentleg lita «kyrkjeklokke» i eige klokketårn over taket på låven – med vid klang som høyrdest lang veg; også av dei som arbeidde på markane. Desse hadde vore i sving ei stund alt. Men aller først ute var fjøsmeister Knut Lindås og hans folk, som hadde starta klokka fem med mjølking og stell av dyra. Arbeidsdagen deira var ikkje slutt før om kvelden – berre med nokre få timars pause midt på dagen. Det var harde økter. Klokka to ringde skuleklokka for å markere at skuledagen var slutt. Då venta middag i matsalen for elevane – denne låg

114

VI BYGGJER LANDET

8. S E P TE MB E R 1 9 52 : Eit hav av folk er samla på Stend. Kring 1500 menneske er møtt fram for å sjå utstilling og demonstrasjon av ulike nye landbruksmaskiner: tohjuls- og firehjulstraktorar med alle slags reiskapar, sprøyteanlegg for frukthagar, jordbruksvinsjar, mjølkemaskiner og ei rekkje typar småreiskapar. Traktorane vert demonstrerte både med plog og slåmaskin, og det er dei største og sterkaste maskinene som gjer best arbeid. Eit reiskap som vekkjer særskilt interesse, er ei hydraulisk grøftemaskin montert på ein Ferguson-traktor. Forsamlinga er imponert over kor lett maskina legg frå seg jorda på grøftekanten. Framtida er her! freds t id o g fr a mt ids op t imis me

Andre verdskrigen gjorde folk merksame på kor livsviktig det er med trygg matforsyning. Bønder og småbrukarar levde betre enn andre, sidan dei kunne fø seg sjølve. Mange butikkhyller var tomme, og naturalhushaldet hadde ei glanstid. I den første årsmeldinga etter freden i 1945 skriv skulestyrar Johannes L. Lofthus: Det har vore knapt om mange matvarer og kosthaldet har nok ikkje variert so mykje som kunde vera ynskjeleg, og det har ogso vore i knappaste laget med mjølmat. Likevel torer ein vel segja at kosthaldet har

Sidemontert treskar, plansje frå skulens arkiv.

115

Driftsbygningen frå 1988.

skulle vere innretta for lausdrift. Det var stor motstand mot dette i bondeorganisasjonane. Dei meinte at lausdrift ikkje passa på ein skule der elevar frå små vestlandsbruk skulle få opplæring. Også mange av dei andre tilsette på skulen var skeptiske, men Østgård og Rodt heldt på sitt. Dei argumenterte med at driftsbygningen frå 1961 hadde vore umoderne allereie før han stod ferdig. No måtte ein byggje for framtida. Og dei fekk det som dei ville. Våren 1988 kom mjølkekyrne på plass i nybygget, som hadde plass til 40 kyr i lausdrift, 10 kyr på bås, 40–45 vinterfôra sauer, 17 årspurker med 72 slaktegriser og 1000 høner.15 Nybygget har synt seg å vere framtidsretta. I 2004 kom det krav frå styresmaktene om at alle nye fjøs skulle byggjast for lausdrift, og at alle bønder laut leggje om til lausdrift innan 2024. Seinare har det komme ei utsetjing til 2034, men berre for dei som har bygd nye fjøs mellom 1994 og

130

Veksthuset i 2016.

2004. Også hagebruksavdelinga vart modernisert med nytt veksthus. Dei gamle veksthusa frå 1908, 1943–44 og 1950–51 hadde enkle glas og var gammaldagse, men planlegginga av eit nytt tok lang tid. I 1977 kom arbeidet i gang, og same året kunne ein ta i bruk eit veksthus på 720 kvadratmeter inndelt i fire avdelingar og utstyrt med automatisk skuggeanlegg, vatning, overgjødsling og lufting. Driftsbygget med fyrrom, pakkerom, kjølerom, rom for oppbevaring av sprøytemiddel, materialrom, matrom for tilsette, garderobe og sanitæranlegg, arbeidsrom og eit undervisningsrom blei fullført året etter. Skulen på Stend har sidan disponert eit veksthusareal på kring 1,2 dekar. Opphavleg var det planar om eit veksthus til, og anlegget blei difor dimensjonert for eit 2. byggesteg, men dette blei det aldri noko av.16

131

T.v.: Parkeringsproblem i tunet, 1976.

Ein av føresetnadene for den grøne bølgja var at verda hadde for lite mat og at ein laut auke matproduksjonen. Denne tanken gjorde seg også gjeldande på Stend. Det gjaldt å leggje større vidder under skulegarden. Tanken om å få bruke prestegarden i Fana som tilleggsjord gjekk tilbake til tidleg på 1950-talet (sjå ovanfor). Prestegarden hadde god og djup jord som eigna seg til open åker og allsidig jord- og hagebruksdrift, medan jorda på skulegarden for ein stor del var grunn myrjord som låg direkte på fjellgrunn. Skulen gjorde fleire framstøytar om å få hand om prestegardsjorda frå slutten av 1960-åra, men det gjekk trått. Etter ei langvarig taudraging med ulike styresmakter kom saka til ei løysing i 1980. Det vart då inngått kontrakt om at skulen skulle få pakte prestegarden i 50 år. jen t ene k je m

Landbruksskulane har ei lang historie som eit mannsdominert skuleslag. Sjølv om kvinnene i høgste grad deltok i og ofte hadde ansvar for store delar av gardsarbeidet, var det først og fremst menn som tok landbruksutdanning. Slik var tilhøva også på Stend fram til tidene skifta på 1970-talet. Då kom kvinnene på banen og kravde likestilling innanfor utdanning og yrkesliv. Også landbruket vart prega av nye synsmåtar. Ei endring i odelslova frå 1974 gjorde at menn ikkje lenger gjekk føre kvinner når det galdt ret-

142

T.h.: Kvit VW Boble var populær i 1976. Hagebrukslærar Jørgen Øydvin og rektor Martin Skadsheim.

T.v.: Marit Sæbø plukker gulrot med godt humør, og i tidsriktig arva anorakk. T.h.: I 1976 var agronomane på tur til gartneriet til Karl Flesland. På biletet er Lars Johan Næs og Randi Lønne.

ten til å arve eit gardsbruk. Dette førte til at mange jenter no tok steget inn i bondeyrket. Samtidig kom miljøvern, økologi og grøne verdiar i vinden, noko som opptok kvinner minst like mykje som menn. 1969 var det siste året det berre vart uteksaminert gutar/menn frå Stend. Rett nok hadde skulen hatt kvinnelege elevar tidlegare, men dei var helst einslege svaler. Frå 1970 og utetter auka det derimot jamt og trutt med jenter blant elevane. I 1980 passerte andelen jenter blant dei uteksaminerte elevane ein tredel. Den kjønnsmessige utjamninga mellom jenter og gutar på Stend bremsa opp i første halvdelen av 1980-åra, men auka så på att mot slutten

Kjelder: Elevlister i Østgård upubl. manus for åra 1970–2000 og Statistisk sentralbyrå for åra 2001–15. Merk at elevlistene i årsmeldingane og hjå Østgård berre omfattar dei som har fullført kursa ved å gå heile skuleåret, medan Statistisk sentralbyrå sine tal omfattar alle elevane ved skulen på teljetidspunktet om hausten.

E L E V TA L PÅ S T E N D 19 4 5 –2 01 6 300 250 200 jenter

150

gutar 100 50 0

1969

1974

1979

1984

1989

1994

1999

2004

2009

2014

143

med grunnkurset, der nytt undervisningsopplegg vart innført hausten 1989. Det var stor søknad til det nye grunnkurset, og skulen fekk såleis oppretta to klassar med 18 elevar i kvar. Kva som elles skulle skje, var endå ikkje avgjort. Dei gamle agronomkursa låg i alle fall an til å bli nedlagde. Eit internt utval ved skulen, som hadde arbeidd med saka, gjorde i mars 1990 framlegg om følgjande kursstruktur:33 1. Grunnkurs i landbruksfag og naturbruk: to klassar. 2. Vidaregåande kurs I: ein klasse allsidig landbruk, ein klasse allsidig med hest, ein klasse skogbruk, ein klasse bygdeturisme og småindustri og ein klasse naturforvaltning. 3. Vidaregåande kurs II: ein klasse allsidig landbruk, ein klasse vektlegging husdyrbruk/skogbruk/hagebruk, ein klasse naturforvaltning, ein klasse økonomiske fag med EDB og ein klasse VK II B (studiekompetanse). 4. Lærlingordning for anleggsgartnarar 5. Oppdragsverksemd/spesialkurs Utvalet hadde lagt seg på ei offensiv linje, og det var klart at ein ikkje kunne rekne med å få alt som ein ville. I utviklingsplanen som skulen fekk utarbeidd litt seinare, og som skulle gjelde fram til 1994, var ambisjonane senka noko. Den store omlegginga til vidaregåande kurs kom i 1991, og resultatet for Stend blei at ein fekk starte opp to VK I-kurs, eitt allsidig og eitt

152

Stend våren 2016.

i naturbruk, og to VK II-kurs, eitt allsidig og eitt med allmennfag. Det sistnemnde skulle føre fram til studiekompetanse gjennom eit fjerde påbyggingsår (VK III) som blei starta opp førebels hausten 1992. Verken skogbruksklasse eller hestelinje fekk leiinga gjennomslag for. Ein fekk heller ikkje godkjenning som kompetansesenter for studieretning for landbruksfag og naturbruk. Rektor Østgård såg slik på dette i eit tilbakeblikk nokre år seinare: I ettertid kan ein seia at Stend jordbruksskule fekk lite gehør for sine ynskjemål om oppretting av nødvendige kurstilbod ved skulen. Fylkesskolesjefen og fylkespolitikarane prioriterte ofte Vossaregionen som skuleregion, og dermed også Voss jordbruksskule, og ikkje Stend jordbruksskule sjølv om skulen hadde kurset frå før. Opplæring i hestefag er eit godt døme på dette. Ikkje så rart dei såg på Voss som ein meir stabil landbrukskommune enn Bergen, der utbyggingsinteresser og bynæringar ofte hadde motstridande interesser i høve til landbruket.34

Den nye strukturen førte til omfattande endringar på fleire plan. Fagplanar skulle endrast, til dømes hadde grunnkursa ved skulen no fått inn matematikk og samfunnsfag som nye fag, medan faga norsk, kjemi/ fysikk og biologi laut leggjast om for å kunne gje studiekompetanse. Dei nye fagplanane førte til behov for ny kompetanse og skulen laut lyse ut ei rekkje nye stillingar. Men sjølv om skulen no gjekk inn i det vidaregåande skulesystemet, ønskte fagstyret å halde på namnet «Stend jordbruks-

153

for Bergenshalvøya og Askøy at beste byggjelandet låg i strøket mellom Nordåsvatnet og Fanafjorden.113 Midt på 1960-talet ønskte Fana tomteselskap å leggje ut 2600 mål til byggjeland i Hordnes-området, men planane vart skrinlagde av kommunen etter sterke protestar frå blant andre Fana Bondelag.114 Tidleg i 1970-åra jobba fylket si utbyggingsavdeling med planar for småbåthamn på Stend. Lærarrådet oppfatta dette som eit trugsmål mot Stend sin eksistens som jordbruksskule,115 men heller ikkje småbåthamna vart noko av. På 1960-talet kom det i gang forhandlingar om bruk av skulen sitt areal til bossdeponi. Reinhaldsverket i Fana hadde oppretta ei mellombels fylling i Rådalen, men denne trong utvidast. Også Bergen kommune var på jakt etter ein ny plass der dei kunne kvitte seg med grovavfall, og det blei inngått eit samarbeid med Fana. Men no kom Fana steinknuseverk og Stend jordbruksskule inn i prosessen. Sjefen for steinknuseverket, Thorolf Høie, og dåverande rektor på Stend, Asbjørn Øye, utarbeidde i fellesskap planar som kunne komme begge partar til nytte. Skulen hadde eit areal med myrar og fjellnakkar som ikkje let seg dyrke opp. Steinknuseverket hadde på si side behov for areal der dei kunne sprenge ut stein. Løysinga med å planere og ta ut stein frå området i Rådalen, fylle på med boss og deretter jord på toppen, skulle gje vinst for alle partar, og avtale blei inngått i 1966.116

194

T.v.: Kyr på beite på Meierimyr, det nye trappetårnet i bakgrunnen. T.h.: Det opne bossdeponiet på Stend.

Det årelange samarbeidet med Fana steinknuseverk har, som vi har høyrt tidlegare, gjeve skulen auka jordbruksareal og ekstra kroner i kassen. Inngrepa har vore av ein art som bevarte mykje av landskapet som grøntareal. Men det skal seiast at plaga med lukt, flygande avfall, rotter og fuglar var stor den tida bossfyllingane låg opne. Det var såleis ei stor glede når fyllingane kunne dekkjast til og bli omgjort til dyrka mark. Dei siste åra har presset mot Stend-skulen sitt nabolag auka. På midten av 1980-talet tok Vegvesenet til å arbeide med planar om ny motorveg mellom Bergen og Os. Dei første planane gjekk ut på å byggje vegen over Stend sine marker, noko skulen sjølvsagt protesterte mot. Den endelege løysinga skulle bli tunnel heilt frå Rå til Endalausmarka. Anleggsarbeidet kom i gang i 2015, og det skal byggjast i alt 14,7 kilometer tunnelar, noko som gjev enorme mengder av steinmassar. Eit av områda styresmaktene har teke ut som steindeponi, ligg på Stend-skulen sin grunn i den søraustlege delen av Hordnesskogen. Også denne gongen har skulen sett muligheiter i samband med inngrepa. Etter at området er ferdig utfylt i 2017,

n a b ore a k sjon a r o g re t t s avgjerder – de t opne dep onie t på s tavollen/ r å da l sb os se t d e n t y p e o p e deponi som vart starta opp ved Stavolltjønna frå 1963, var normalt til sjenanse for nabolag – også i dette tilfellet. Ettersom bossområdet vart utvida, auka problema – med lukt frå dei opne fyllingane og med mengder av fugl og rotter som heldt til på bosset. Dei første tiåra var dette til stor plage, med flygeavfall i tillegg. Dette var fordi fyllingane låg opne i dagen inntil dei vart dekte med steinog jordlag. Bergen kommune tok imot klager både frå nabolaga og frå landbruksskulen om problema. Situasjonen betra seg noko etter at det vart gjennomført fleire tiltak, men plagene var omfattande både på 1970- og 1980-talet. Harme i nabolaget over vedvarande miljøplager fekk rettsleg oppfølging ved at naboar på Skeie og i Rådalen retta søksmål (juni 1989) mot Bergen kommune som ansvarleg part for bossfyllingane.

Søksmåla vann fram (Bergen byrett 1991, Gulating lagmannsrett 1993) og kommunen vart dømd til å utbetale erstatningar til tolv naboar, grunna miljøplagene av bosset. Konfliktane knytte til den kommunale drifta av avfallshandteringa fekk som resultat at deponering av hushaldsavfall vart avslutta i 1997. Situasjonen i området og strengare deponeringsvilkår gjorde at Bergen kommune hadde måtta vurdere alternative løysingar for vidare bossdrift. Enten å sprenge ut ein fjellhall inne i Skeisåsen og halde fram med å deponere der, eller å byggje forbrenningsanlegg i området ved steinknuseverket. Etter lokale protestar mot inngrep i Skeisåsen vart bygging av forbrenningsanlegg vedteke i bystyret. Prøvedrift av forbrenningsanlegget starta i 1996. Ansvar for etterdrift av dei gamle avfallsdeponia ligg i 2016 hos Grønn etat, Bergen kommune.

195

s t end – eit k nu t epunk t i fa n a

Opp gjennom tidene har Stend vore ein viktig samlingsstad for lokalsamfunnet i Fana. Mange av arrangementa har vore knytt til bonde- og bygdekulturen, til dømes folkedanskveldar (Fana ungdomslag), utstillingar av ymse slag (husdyr, landbruksmaskiner etc.), julemarknader (Fana husflidslag) og debattmøte om landbruket. Andre aktivitetar har vore 17. mai-festar, juletrefestar, dansekveldar som møte mellom elevar og lokale ungdommar, skulekorpsstemne, turnøvingar, trimkveldar og ulike typar konsertar. Ein del av denne typen arrangement har falle bort dei seinare åra. Skulen har ikkje internat lenger, og fleire av lærarbustadene er omgjort til undervisningslokale. Ikkje minst etter at hovudbygningen vart omgjort frå lærarbustad til kontor for Hordaland Teater, har det blitt stillare i tunet etter arbeidstid. Og fleire av aktivitetane som tidlegare var på Stend, har i dei seinare åra blitt flytta til stader som gymnastikksalen på Kirkevoll skule. Stend har såleis ikkje lenger ein så sterk posisjon i nærmiljøet som skulen ein gong hadde. Likevel er det framleis mykje aktivitet på skuleområdet som ikkje har direkte med skuledrifta å gjere. Av lag og organisasjonar som møtest på Stend, kan nemnast Fana Mannskor, Fana Musikklag, Kirkevoll Skulemusikk, Stemmene fra Stend, Gammaldans for pensjonistar, Hordaland Sau- og geitalslag og Stend Hestesportslag. Lokala på Stend vert frå tid til anna også brukt til opne folkemøte. Gymnastikksalen på skulen er framleis ein av dei viktigaste møtestadene i bygda.

198

Eit anna viktig møtepunkt mellom skulen og publikum er gardsbutikken, som er eit framhald av det tidlegare gartneriutsalet. Butikken har blitt ein stor suksess dei siste åra, med kundar både frå Bergen og nabokommunane. Skulen har også ved mange høve opna dørene sine for folk flest slik at dei kunne få innblikk i drifta. Vi har tidlegare høyrt om Landbruksdagane som vart arrangert i åra 1989 til 2005. I 2012 drog ein i gang att eit nytt stort publikumsarrangement, Open Dag, som trekte om lag to tusen besøkjande første gongen. Eit arrangement med lange tradisjonar som skulen står for, er det årlege Agronomstemna. Her får jubilerande «stendahjortar» høve til å komme saman. Stemnet er ei tydeleg markering av skulen sine historiske røter som ein reindyrka jordbruksskule. Å «ha gått på Stend» har vore eit identitetsmerke først og fremst for bønder og andre med tilknyting til landbruket i Hordaland. Dette er ein identitet som framleis er intakt hjå mange tidlegare elevar. I desse tider er nye identitetar i ferd med å tvinge seg fram i elevmassen. Stend-merket er viktig, også for desse.

T.v.: Den historiske hagen i 2016. I midten: Gardsbutikken på Stend omset for kring 5 millionar kroner årleg og er eit viktig møtepunkt mellom skulen og publikum. T.h.: Leiargruppa ved Stend i 2016. Frå venstre: Tom Irgan, avdelingsleiar yrkesfagleg grunnutdanning/arbeidstrening, Reidun Mangersnes Moe, avdelingsleiar kvardagsliv, Atle Mildestveit, assisterande rektor, Tore Hordnes, administrasjonsleiar, Torbjørn Litlere, avdelingsleiar naturbruk, Magnus Vaktskjold, rektor, Erling Kjosås, gardsstyrar, Lisbeth I. Norendal, assisterande rektor frå hausten 2016/avdelingsleiar sørvis og samferdsel, Berit Karin Øydvin Nilssen, elevinspektør og Rune Lindgren, avdelingsleiar idrett.

Stend skuleĂĽret 2015/2016. (Foto: Heine Bringe.)

215

ST EN D, TID L EGA RE ST EI N, er namnet på ein gard, ein stad og eit landskap. Men Stend er også noko langt meir. Med spor av busetting langt tilbake i tid, og seinare som høvdingsete, klostergods og eigedom til framståande familiar i fleire hundreår, har Stend ei rik historie. På 1860-talet vart størstedelen av garden kjøpt av Søndre Bergenhus Amt som starta landbruksskule i 1866. Som eit mønsterbruk kunne Stend tene som førebilete for dei mange elevane som kom frå Vestlandet og frå naboland i vest. Skulen på Stend vart viktig i nasjonsbygginga framover frå 1800-talet. I 2016 feirar Stend 150 års samanhengande skuledrift, dei seinare åra som vidaregåande skule i kraftig vekst. Denne boka er, til liks med gjendikting av den historiske Stendahagen (foto innfelt), del av jubileumsmarkeringa.

SKALD

9 788279 592488

YNGVE NEDREBØ & G AU T E L O S N E G Å R D

STEND K U LT U R S E N T R U M G J E N N O M T O T U S E NÅ R