Oselvar - den levande båten

Kjell Magnus Økland Kjell Magnus Økland

Stødig solgangsbris fyller fjorden. Midtfjords seglar ein flokk trebåtar. Under fokke og storsegl i moderne materialar dansar båtane lett med vinden og bølgjene. Mannskapet er levande ballast som konstant trimmar og skjøter segla. Båtane glir mjukt fram i sjøen med fart og spenst over bårene. Verken farkost eller omstende er utvikla over natta.

Den levande båten

Oselvar har gjennom fleire hundre år vore nemninga på ein klinkbygd, tradisjonell båttype frå Hordaland. Båten si soge er mykje eldre og strekkjer seg fleire tusen år attende. Undervegs er båten stadig forbetra gjennom samspelet mellom mange generasjonar av både båtbyggjarar og båtbrukarar. Både for årer, segl og motor har Oselvaren alle dei kvalitetane nymotens båtbrosjyrar lovprisar: sjødyktig, trallbar, letthandterleg, turvenleg og fleksibel. Kva er soga til Oselvaren? Korleis starta det heile, og kva har skjedd undervegs?

9 788279 592440 ISBN: 978-82-7959-244-0

Den levande båten

Kjell Magnus Økland (f. 1977) er utdanna cand. mag. og har arbeidd som journalist og kulturhistorikar. Han har kappsegla med Oselvar sidan barndommen og sete i styre og stell kring Oselvaren sidan 1990. Du finn meir om han på www.kjellmag.no og der vil du òg finne oppdatert liste over eventuelle rettingar i boka.

Boka er utgitt av Skald forlag i samarbeid med Oselvarklubben.

Utgitt med støtte frå Norsk kulturråd.

Grafisk design: Torill Stranger Font: Lava Std og Fedra Sans Papir: G-print 115 g Trykk: GPS Group, Slovenia © SKALD 2016 e-post: forlag@skald.no www.skald.no ISBN 978-82-7959-244-0

Kjell Magnus Ă˜kland

Den levande bĂĽten

BĂĽtlaus mann er bunden til landet

Tileigna alle dei som har bygd, rodd, segla, stelt og vølt

Historisk utvikling 1 Frå steinalderen til svartedauden 13 2 Båthandel over Nordsjøen 21 3 Båtbyggjarane kring Bjørnaorden 31 Produksjon 4 I skogen og på saga 47 5 Bygging av Oselvar 61 6 Tilfar til Oselvaren 85

7 8 9 10

Bruk Storleikar, levering og vurdering 101 Landskap, mannskap, reiskap 115 Bruk av båten 125 Stell, avhending og nye tider 141

11 Frå levebrød til livsglede 163 12 Seglsporten organiserer seg i Bergen 169 13 Opprigging og eksperimentering 177 14 Båtlag rundt kvart nes 189 15 Forsøk på samarbeid i mellomkrigstida 203 16 Oselvaren og den andre verdskrigen 215 17 Opptur med seglarsambandet 229 18 Kappseglinga i bølgjedalar 243 19 Nasjonal klasseklubb og NM–status 261 20 Oselvarseglinga dei seinare åra 275

Del V Oppslagsverket

Del IV Bruksrettleiinga

28 29 30 31 32 33 34

Bruk Roing 396 Rigging 398 Tursegling 402 Kappsegling 406 Motorbruk 412 Sjømannskap 413 Transport 415

Stell 35 Lagring av båten 416 36 Stell og vedlikehald 418 37 Kjøp og sal 426

Del III Kapproinga og bergingsaksjonen

Del II Kappseglinga

Del I Tradisjonsbåten

38 39 40 41 42

Sponsorar og gratulantar 430 Styre og stell i Oselvarklubben 432 Vinnarar av juniorregattaer 434 Vinnarar av rankingpokalar 436 Medaljeoversyn Oselvar-NM 440

43 44 45 46 47

Ordtilfang med forklaringar 442 Notar 464 Illustrasjonsliste 490 Kjeldeliste 498 Tidslinje og register 542

21 Kapproing som Bergensfenomen 295 22 Åretak i mang ein ord 309 23 Tak med snert vert til kviletak 327 24 25 26 27

Alarmen går 343 Den første livbøya 351 Den andre livbøya 363 Inspirasjonskjelda Oselvar 381

Del I

TradisjonsbĂĽten

▲▼ Øvst ein rekonstruksjon av Halsnøybåten, i midten ein modell av Gokstadfæringen og nedst ein 10 ¼ alens Oselvarfæring. Nokre av skilnadene mellom desse tre båtane fortel om ei utvikling over lang tid. Rekonstruksjonen av Halsnøy-båten har ein brei kjølplanke med T-form og to bordgangar, medan T-kjølane til Gokstad-færingen og Oselvaren er nokså smale, slik at dei i staden har tre breie bord-

gangar. Halsnøy-båten har utspart esing som del av øvste bordgangen og keipar surra fast oppå denne. Gokstad-færingen sine keipar er laga av ei lang list som ligg frå band til band innanfor ripebordet i dei to romma. Oselvaren si esing går frå rong til rong og keipane står oppå esinga. Oppi båtane skil rominndelinga i Halsnøy-båten seg frå dei to andre båtane. Båtbreidda aukar dess lengre fram i tid ein kjem.

Rekonstruksjonen av Halsnøy-båten har ikkje bete over noko band, medan Gokstad-færingen har bete over midtbandet. Oselvaren har bete over både framband og midtband. Trass desse, og fleire andre skilnader, er det likevel ikkje vanskeleg å sjå slektskap mellom desse tre båtane. Denne slektskapen understrekar dei lange tradisjonslinjene i norsk båtbygging.

1

større mobilitet på båtane, men set òg fart i den vidare utviklinga av styrereiskapen. Den enklaste styremåten er å leggja ut ei åra frå bakskuten, ved bakstamnen eller le bakkeip, altså den sida av båten som krengjer ned når ein seglar. Etter kvart vert det utvikla ei breiblada styreåre som vert festa gjennom eit hòl i båtsida i bakskuten. Gjennom hòlet vert det trædd ei vidje eller

| Frå steinalderen til svartedauden

det ut til at ein har segla med ein rigg der ein har hatt høve til å justera kreftene i seglet undervegs. Å kunne segle med vinden og i alle fall på tvers av han, er stor framgang i høve til tidlegare då ein uansett kurs laut ta årer i bruk.

Alt medan båtane vert padla kan dei ha hatt ei form for styre. Bruken av seglet fører difor ikkje berre til

STYRBORD/BABORD OG ANDRE STYRINGSREGLAR Etter kvart vert det sams skikk å ha styreåra på høgre sida når ein ser framover i båten. Denne sida av båten får etter kvart namnet styrbord. Sida utan styreåre vert kalla bakbord (gammalnorsk bakborð). Etter kvart vert nemninga stutta til dagens babord. Ein kan difor rekna med at nemningane styrbord og babord i alle fall går attende til vikingtida. Kan henda oppstår dei som følgje av at seglekunsten vert vanleg i Norden.

Omgrepa er òg opphavet til den eldste vikepliktsregelen til sjøs: båtar som seglar for babord halsar (med vinden inn på babord side), skal halda av vegen for båtar for styrbord halsar (båtar som har vinden inn på styrbord side). Bakgrunnen for denne styringsregelen kan vera at ein båt som seglar for babord halsar, krengjer slik at styreåra kjem langt nedi vatnet, noko som gjev båten betre styre- og svingeevne. For ein båt som seglar for styrbord halsar er stoda motsett, han krengjer slik at berre litt av årebladet kjem nedi sjøen, noko som gjev mindre styre- og svingeevne.

I dei eldste norske lovverka finn ein òg spor av andre styringsreglar for segling som er lette å kjenna att i dagens kappseglingsreglar.¹⁴ Ein båt som er lengst frå land skal vika for ein båt som er nærare land (i dag regel 18 og 19: Ved merker og hindringer). Ein båt som seglar for romme skaut, skal vika for båt som seglar bidevind (i dag regel 11: Lo båt skal holde av veien for le båt). I trongt farvatn skal den båten som er attom ein annan båt, føra eit mindre segl (i dag regel 12: Båt klar aktenom skal holde av veien for en båt klar forenom). Det sentrale prinsippet i alle desse reglane er at den seglbåten som har lettast for å vika unna, skal gjera det.

19

▶ Vinterstid skaper sildefisket arbeid for mange hender.

Havets sølv skal finnast, fangast, sløyast, konserverast, pakkast og fraktast til marknaden.

samanheng med talet elleve. Den ubundne fleirtalsforma av ordet Oselvar byr òg på nokre variantar: Oselvarar, Oselvare, Oselvere og Oselvinger, tilsvarande variasjonar i bunden form fleirtal: Oselvarane, Oselverene, Oselverne og Oselvingerne.

Oselvarnamnet dukkar opp for å identifisera og klassifisera båtane som vert tilverka i elvo på nordsida av Bjørnafjorden.

Etter kvart har dette namnet gitt båttypen sin eigen identitet og i dag vert ein Oselvar oppfatta som noko anna enn til dømes ein Strandebarmar. Langs vestlandskysten finn ein mange ulike typar båtar og vanlegaste måten å skilja mellom dei ulike båtslaga er å namnsetja båtane etter fjordstrøket der båttypen vert bygd. I tidsrommet 1750–1900 er fleire ulike nemningar i bruk på det ein i dag kallar for Oselvar.

Ordvalet heng gjerne saman med om den som skriv er lokal eller kjem utanfrå. Ikkje minst spelar den skrivande si båtrøynsle og kjennskap til lokal geografi ei viktig rolle.

På 1800-talet er Tysnesbaade ei av nemningane som er i bruk. Båtar brukt av strilane vert nemnt som Strilebaad, medan omgrep som Oselvbåt, Lysefjordsbåt, og i nyare tid, Bergenssjekte og Lakkelvar, òg kan nemnast.⁷³

Trass alle desse variantane er likevel Hardangerbaad lenge den mest utbreidde fellesnemninga. Fram til slutten av 1800-talet vart dette omgrepet ofte brukt om båtar frå eit stort område: Eidfjord og Sørfjorden inst i Hardanger i aust, Ryvarden i sør og Gulen i nord. Oselvar som samnamn ser ikkje ut til å ha vore særleg utbreidd før mot slutten av 1800-talet. Sjølv om omgrepet Oselvar oppstår kring midten av 1700-talet, er det nok mest rett å hevda at omgrepet ikkje vert opphøgd til teknisk term og varenamn før kring 1900. Uansett kan det ikkje vera tvil om at båten med dei tre breie borda si utvikling strekkjer seg vesentleg lengre bak i tid, enn til midten av 1700-talet.

Den eldre Strandebarmaren Den eldre Strandebarmaren har, som namnet tilseier, sterk tilknyting til det gamle Strandebarm prestegjeld.

Båtbygginga i dette distriktet ved Hardangerfjorden har lange tradisjonar. Etter 1850 aukar båtbygginga i omfang, særleg i dei to bygdene Strandebarm og Herand. Fram til om lag 1900 vert dei mindre Strandebarmarane, det vil seia seksæringar og færingar, for det meste bygde

⁷⁴ BÅTAR I BERGENS STIFT KRING 1800 I september og oktober 1800 dreg studenten Jens Rathke gjennom Søndre Bergenhus Amt. Det er tydeleg at austlendingen ikkje kjenner seg heilt trygg då han første gong prøver de skarpbyggede Baade med råsegl: Vanen svækker vel efterhaanden den Eftertanke, med hvilken man den første Gang betroer sig til de.

Han oppdagar likevel snart fleire fordelar med båtane: den særegne Hurtighed og Lethed, hvormed de skiære sig igjennem Bølgerne gjør dem fortrinlig skikkede til hurtig Befordring, men elske dem kan man dog ikke, fordi de unægtelig har kostet og vil bestandig koste mange Mennesker Livet. De seile vel almindelig Søen meget godt fra sig, og det er utroeligt før man har erfaret det, hvilket Veir man kan udholde. 11. september fortel han om turen frå Ølen til Skånevik. Undervegs må båten hans fleire gonger lægge til Land under det værste af Bygerne. Hæftige Vindstød af Sydost med Skyllregn drev min Baad uden Seil, som om den var gaaet for Kartet viser kvar ulike

fuldt Seil i Medbør, det kostede Møie at hindre, endskjønt den var

tradisjonelle båttypar

let og næsten Tom, at den ei fyldtes af Bølgerne. Rathke meiner

er mest vanlege som

vidare at ingen uden Øievidne forestiller sig Fiskerens Kamp, naar

bruksbåt i Hordaland.

Grensene mellom båttypane er bokstaveleg talt flytande.

han med disse Baade i Uveir maae søge Landet med Fiskeladning.⁷⁵

3 | Båtbyggjarane kring bjørnafjorden

med tre bordgangar og stort sett avsette som bruks- og fiskebåtar i ein lokal marknad.

Utover 1900-talet gjer båtbyggjarane i Strandebarm fleire endringar med båten. Dette skuldast både vanskar med materialtilgangen og innpass på nye marknader i Rogaland, på Austlandet og i Sverige. I sum fører dette til at båtbyggjarane i Strandebarm stort sett sluttar å byggja båtar med hogne halsar. I staden innfører dei fleire bordgangar og andre element frå austnorsk båtbyggjeskikk.⁷⁶ Samla sett stiller dette mindre krav til materialane, kortar byggjetida og gjer det lettare å halda oppe eit stort volum på produksjonen.

Bygging av slike båtar aukar i omfang rundt 1925, mesteparten vert bygde i perioden 1930–1939. Fleire år på 1930-talet har båtbyggjarane langs Hardangerfjorden ein samla årleg produksjon på godt over 1000 båtar. Likevel har det ikkje vore heilt problemfritt mellom båtbyggjarane å gå bort frå den tradisjonelle Strandebarmaren. Båtbyggjaren Harald Røyrvik fortel at dei gamle båtbyggjarane her lika ikkje dette, og det vart ein del kontrovers millom tilhengjarane av den nye og den gamle stilen.⁷⁷

Spørsmålet om kva som er skilnaden mellom ein Oselvar og ein Strandebarmar av den eldre typen vert ofte stilt. Dette finst det ikkje eit fasitsvar på, og ein kan heller ikkje komma frå at desse to båttypane har mange likskapar. Båe vert bygde av eik og furu, eik til stamn, lòt og kjøl, furu til bord, band, tiljer og tofter. Båttypane vert bygde med det same storleikssystemet, med færing og seksæring som dei vanlegaste storleikane. Kanskje er det mest rett å vurdera dei to som dialektvariantar med felles opphav.⁷⁸ Følgjande skilnader mellom ein Oselvar og den eldre Strandebarmaren går likevel ofte att: røysprofilane er ulike og ein Strandebarmar er som regel litt kraftigare bygd enn Oselvaren. Borda er gjerne 1–2 mm tjukkare, noko som fører til at Strandebarmaren ikkje er så lett i vekt som Oselvaren. Derimot har Strandebarmaren oftast betre stabilitet og større lasteevne. Til dømes reknar ein at ein 10 alens Oselvar-færing lastar i underkant av 10 gonger si eiga vekt, medan ein tilsvarande stor Strandebarmar lastar i overkant av 10 gonger si eiga vekt. Ein annan skilnad som er lett å sjå, er Strandebarmaren sitt brattare ripebord. Nedste bordgangen på Strandebarmaren

37

▶ Rettvaksen eik med mykje alved som vil gje mange kjølemne. Johannes Møllerup og Karl Søvik studerer krona til treet. Foto: Hans Kr. Bukholm.

Helst vil båtbyggjaren ha sumareik som har vakse i feit og næringsrik jord. Då vert eika tyngre og sterkare med meir alved. Eik med fin kvalitet er kvistfri og frå 100 år og oppover i alder. Båtbyggjaren vil helst ha eik som har vakse i kanten på innmark, av di jordsmonnet der oftast er betre enn i utmark. Eik som er vaksen i utmark, har ofte meir spenningar og er meir krokete enn eik frå innmark. Båtbyggjaren vil ha eik med så lite spenningar i veden som råd. For å unngå spenningar i veden skal eikestamma helst vera rund, fin og jamn. Ei jamn og stabil eik vrir seg ikkje, til skilnad frå ei krokete eik, som ofte kan ha spenningar i veden. God eik søkk når ho kjem i sjøen.

Båtbyggjaren skil på eik som er brukande til kjøl og eik som er brukande til lòt, stamn og keipar. Kjølemne finn båtbyggjaren i rettvaksne stammer. Kjølstokkane skal helst vera så runde som råd og innehalda mykje alved.

Furu

Esing

Åre

Det er òg svært viktig at kjølemna er beinkløyvde, det vil seia at veden ikkje er vridd slik at kjølen kan komma til å gå seg skeiv. I dei største kjøleikene kan båtbyggjaren i dag få inntil 30 kjølemne frå same stokken. Frå same stokken kan båtbyggjaren òg få dei 14–15" lange emna til rorkulten, men like ofte finn han dei i kapp frå lòtaplanken. I gammal tid var rorkulten like ofte av furu som av eik. Bruk av større segl og større rorblad har ført til større påkjenningar på rorkulten. Dermed har det i dag vorte vanleg å bruka eik til rorkult. Ikkje alle skogteigar inneheld eik som kan gje emne til stamn, lòt, og keip. Emna til stamn og lòt skal vera av bein eik. Før lòt-eika vert felt, er båtbyggjaren nøye med å grava ut rundt rota. Emne til lòt er helst 3 ½ alner lange, medan emne til stamnar er 2 alner lange. Eit viktig krav er at veden er stabil og som regel finn båtbyggjaren emna til lòt og stamn i same treet.

Eik

Til keipar kan båtbyggjaren bruka fleire ulike tresortar.

Mest vanleg er eik, men òg ask, bøk, epletre, pæretre og plommetre er brukande, men ask og frukttre har ikkje same slitestyrken som eik. Keipemna vert tekne frå overgangen mellom stamme og grein. Båtbyggjaren vil helst bruka emne med ei sterk grein som stikk 90° ut frå stamma.

Furu til innved I skogen leitar båtbyggjaren òg etter material til innved som skal gjera teneste som tverrskips avstiving: underband, betar, betaleistar, hodlerong, siglingaokar og renger.

Ofte finn båtbyggjaren innvedemne på dei same furuene som han vel ut båtborda frå. Likevel har innveden òg sine særeigne krav. Helst skal veden vera naturleg forma av seig og sterk ved og med så lite tenal som råd. Den gode greinkroken veks sentrert på treet. Han har ikkje jura, det vil seia krage eller blomsterpotte, der han kjem ut

4 | I skogen og på saga

frå stamma.¹⁰⁰ Dess betre emnet høver i storleik til det føremålet som det skal brukast til, jo sterkare er det. Då kan båtbyggjaren gå ned i dimensjon på emnet utan at det går ut over styrken.

Emna til underband, betar, hodlerong og leistar skal vera vaksne i boge og ha stabil ved, slik at emna ikkje går ut av form og endrar fasongen på båten. Her brukar båtbyggjaren oftast overgangen mellom ei grein og stamma.

Greina må peika slik at vinkelen høver til det som dette emnet skal brukast til. I enkelte tilfelle kan båtbyggjaren bruka older og brake som underband.

Rongaemnet må ha form som ein open V, difor brukar ein helst emne frå overgangen mellom stamme og grein.

Ein kan òg bruke rotkne med stabil ved, ofte teken frå små krokvaksne furer. Dei veks gjerne i kanten på ei myr eller på grunn jord. Ein kan òg finna bruk av eik eller brake til rong, men dette er svært sjeldan.

Tilfar Tilfar er i vanleg tyding samnamn på alle lause delar i båten. Til tiljefjøler brukar båtbyggjaren ofte dårlege båtbord eller kapp av båtbord. Språkleg har rota i tilje og tilfar same opphav, til tyder golv, botn eller hard grunn.

Margplanken vert ofte nytta til å laga tiljeòke. Toftene vert helst tekne ytst i stokken. Til årer vil båtbyggjaren helst ha lett, seig og kvistfri material. Emne til årer finn ein på to stader i stokken, hunplanken ytst i stokken eller margplanken inst i stokken. Årer laga av geitved frå hunplanken vert rekna som seigare, jamnare og lettare enn årer som er laga av emne frå margplanken. Dei vert stivare og tyngre.

Emne til mast og spri skal helst vera kvistfrie, og desse finn båtbyggjaren ofte i margplanken. Til ausekar vil båtbyggjaren helst nytta osp eller older, men furu vert òg mykje nytta. Osp trekkjer ikkje vatn, veden er lett og laus og dermed best å arbeida med. Dei beste emna til rorblad finn båtbyggjaren gjerne heilt ned mot rota i ein halsakubbe. Rorstonga er som regel av furu, og båtbyggjaren vil her ha sterk ved.

Kjøp av båtatømmer Til ulike tider har tilgangen på brukande material i skogane veksla. Det minst kostbare for båtbyggjaren er sjølvsagt om han kan henta tømmer frå eigen skog, men ikkje alle båtbyggjarar er sjølvforsynte med material i eigen skog.

Dei fleste båtbyggjarane må difor før eller seinare kjøpa

51

◀ Tiljene har namn etter kva rom dei høyrer heime i. I ein færing har ein dermed framplytt, framtilje, baktilje og bakplytt. Framplytten vert òg kalla seglromstilja eller sportilja, då han ofte har ein klosse med spor til feste for nedste enden av masta. ▶ Langhøvelen kjem i bruk når Nils Olav Solbakken høvlar tofter.

spikar med spiss i båe endar, eller, i nyare tid, skruar. For at tiljefjølene skal liggja flatt og stødig inntil båtborda, vert sidekantane tynn- og skråhøvla på undersida. I tilja må det borast eit hòl med diameter som er stor nok til at ein lett får nedi ein finger, slik at ein på enkelt vis kan letta tilja og komma til under henne. Slike hòl fungerer òg som avlaup, slik at regnvatn og sjøskvett finn vegen ned i botnen av båten.

Føreskòr og tofter På vanleg fiske og ved føring av stor fangst kan det vera praktisk med føreskòr, ein laus skiljevegg mellom skutane og romma i midten. Føreskòr vert som regel plasserte i forkant av frambandet og i bakkant av hodleronga. I romma i midten av båten er føreskòr mindre vanleg. Som regel er det båtbrukaren sjølv som lagar føreskòr når han har bruk for det.

Tofte er samnamn på sitjebenkane i båten, og dei har namn etter kvar i båten dei høyrer til. Såleis har ein færing framtofte, midttofte og baktofte. Som regel har hakket mellom tofteøyra litt klaring til innveden, slik at tofta får eit visst slingringsmonn, noko som kan spara roaren for gnagsår i baken. Somme plar slå inn ei lita metallstong gjennom kneleisten, slik at tofta får kvila på endane, og dermed liggja stødigare. Etter overgangen frå råsegl til sprisegl har mange

båtar todelt framtofte, ei vanleg framtofte over frambeten til bruk under roing og ei segltofte med mastehòl som ligg mellom seglingeokane. Færingar som har to tofter på denne måten, får gjerne masta så langt fram at båten berre kan ha ei nokså lita fokke.¹⁴⁷ Mastehòlet kan vera rundt eller firkanta, alt etter fasongen på nedste delen av masta.

Ofte er mastehòlet noko vidare enn tverrmålet av masta.

Dette kjem seg av at somme seglarar vantar masta noko opp mot lo side, vindsida av båten når ein seglar kryss.

Då treng masta ha litt ekstra rom til å røra seg tverrskips.

Ein del båtar har beslag i fram- eller bakkant av tofta som masta vert ført gjennom. Desse beslaga er stort sett festa på undersida av tofta og har form etter masta. Som oftast er opninga rund. Det er heller ikkje uvanleg med ei forsterkningsplate av tre kring mastehòlet.

Sess og seglbenkar Båtar som vert brukte til særformål har ei heil laus tofte, ein sess, som går i ein U i bakskuten i høgd med ripesua.

Slike særformål kan vera kyrkjebåt, skyssbåt, fløttmannsbåt eller lystbåt. Somme båtar har sess i framskuten òg, men dette er mindre utbreidd enn i bakskuten. På sesstofta sit gjerne passasjerar som ikkje ror. Sjølve sessen er laga av to stykke som vert tilpassa til kvarandre og båtforma. Dei to sessdelane vert låste saman med ein klosse på undersida som vert festa med skruer, spikar eller trenaglar. Sessen ligg oftast laust nedpå ronga og baktofta. Nokre båtar har òg okar i skuten for at sessen skal liggja stødig. Okane er fint tilarbeidde og skrådde til etter forma på båten. Andre har ein liten pigg som stikk nedi eit hòl i baktofta. Sessar plar vera fint forseggjorde og kan ofte ha utskjeringar.¹⁴⁸ På regattabåtar er det vanleg med seglbenkar, langskips tofter i sidene i romma midt i båten. Seglbenkane gjer det snarare for mannskapet å komma seg snøgt opp på esinga i sterk vind. Benkane er fast monterte og går frå framband

◀ Nokre båtar med sess eller skuttofte vert brukte av basen når han loddar etter sild. Under loddinga krev han at resten av mannskapet, nothundane, skal vera lydlause. Ofte er det då sett på eit ekstra par keipar framfor basen. Årane som vert brukte er korte og vert kalla brennevinsårer. Notbasen held loddet med eine handa og hamlar med årane framfor seg med andre handa. Slik kan basen sjølv manøvrera båten lydlaust.¹⁴⁹

↘ Somme fiskarar plar laga seg ein hamlebandskrok på trumfen, ein liten tretapp eller metallkrok som kan hekta seg i hamlebandet. På einsame dorgeturar kan ein dorga med snøret kring årelomen. Medan fiskaren halar inn fangsten, hindrar hamlebandskroken årane i å mønstra av.

til hodlerong. Dei er som regel laga som spileverk ved hjelp av furulister og mellomstykke. Meir sjeldan finn ein òg båtar med seglbenkar av heile fjøler. Helst vert seglbenkar laga i furu, men både andre tresortar og kryssfinèr har òg vore brukt. Små knektar på undersida mellom seglbenkane og innveden avgjer vinkelen til sitjeflata på seglbenkane.

og 5–7 mm tjukke. Beste materialen til desse lappane er eik, men her kan fleire tresortar fungera så lenge veden er hard. Skinn er òg brukt. Ofte vert lappemnet lagt i lyse til det er feitt og fuktig, slik at det ikkje tørkar ut eller sprekk. Når lappane er vortne til åramjøl og dermed er utslitne, er det enkelt å byta dei ut med nye.

Tilliks med årelomen har åreleggen ellipseform for å vera sterk i draget vassbeint. Den sida av bladet som vender attover vert kalla taket. For å styrkja bladet lagar somme båtbyggjarar ein liten rygg langs midten på den sida av bladet som vender framover. Mesteparten av tilforminga av årane vert gjort med høvel. For å få årane til å fjøra likt nyttar båtbyggjaren same teknikken som med esingane: han legg årane attmed kvarandre på to bukkar og prøver spensten. Det er svært viktig at årane i kvart årepar har same vekt, balanse, spenst og mjukleik.

Balansen i åra vert gjerne omtalt som at årane anten er balanserte, inntunge eller uttunge, alt etter om tyngdepunktet ligg på, innanfor eller utanfor keipane. Etter kring 1920 kan ein sjå ei endring i forma på årebladet frå langsmale blad som endar i ein mjukt avrunda spiss, til breiare blad med meir markert overgang mellom legg og blad og meir tverr avslutning.

Etter gammalt har båtbrukaren ordna seg hamleband sjølv. Tradisjonelt har hamlebandet vore laga av seige vidjer frå bjørk og brake. Kring juni fjernar ein borken på greinfrie rotskot av bjørk og vrir dei for å mjukna veden.

For at vidjene skal vara lenge, bløyter ein dei før bruk.

I nyare tid har det òg vore laga hamleband av tau, bast eller hamp. Bast og hamp toler ikkje slitet så godt, desse materialane er ikkje så fjørale som vidjer. I motsetning til vidjer vil dei dessutan ha ein tendens til å gå ut av posisjon, slik at hamlebandet kan komma i knip mellom åra og keipen. Til roing på havet nyttar fiskarane difor berre vidjer, og dei har alltid med seg nokre i reserve.

Desse ligg i bløyt i austeren under tiljene. Det har elles vore laga hamleband av mange slags material: lêrreimar, kokostau, skinn av storfe, ål, kvalsenar, motorreimar og

6 | Tilfar til Oselvaren

Årer og hamleband Ein ny Oselvar vert alltid levert med årer, unntaket her er regattabåtane i nyare tid. Som regel vert færingar leverte med to par årer, stundom berre eitt par, medan seksæringar normalt vert leverte med tre årepar. Når båtbyggjaren skal finna material til årer, leitar han etter lett, kvistfri og stiv furumaterial. Årane vert laga parvis av ved frå same stokken, slik at dei får same spensten. Veden ute i hunplanken på båtsvedstokken er seigare enn veden elles i stokken og vert difor helst nytta til åreemne. Det gjev eit meir fjøralt blad, leggen gjev ikkje så lett etter, og årane vert dermed betre å ro med. Framsida av årebladet skal ha ein viss profil, og for at båtbyggjaren skal kunna forma den til, må emnet vera minst 2" tjukt der bladet skal vera. Årebladet er elles den delen av åreemnet som høyrer heime øvst i stokken.

Lengda på åra skal vera to gonger breidda av rommet der åra skal brukast, då er ikkje lomen medrekna. ¾ av åra skal liggja utanfor keipen og ¼ innanfor. Lomen skal høva godt til neven på roaren. Kanskje kan skikken med at kvar mann hadde sitt bumerke på årelomen, ha samanheng med at i gammal tid tilpassa båtbrukarane sjølve lomen til nevane sine. Som regel vert lomen forma med elliptisk tverrsnitt og med største aksen vassrett. Der årane møter keipen, er det vanleg å montera årelappar som vernar trumfen mot gnaget i keipen. Lappen som ligg ned i keipen vert ofte felt inn i åra, medan den lappen som møter keipsneven står utanpå. Sidan folk ror litt ulikt, er det skikk at båtbrukaren sjølv set på årelappar, ofte skjer dette etter ei tids bruk for å kunna tilpassa slitasjen frå ulike roarar. Slike årelappar er om lag 25–30 cm lange

▼ Keip med vidje av bjørk eller brake til hamleband. Endane vert knytte saman med hamlebandsknuten.

87

TABELL OVER ULIKE OSELVARSTORLEIKAR ¹⁷² Det er viktig å understreka at denne tabellen berre viser systemet for ulike Oselvar–storleikar slik det fungerer i prinsippet. Den individuelle tilpassinga som båtane har fått i praksis, gjer at ein heilt sikkert kan finna båtar med avvik frå det systemet som er skissert her.

8

Båtnemning

snorLengd i båtalner

Totallengd (meter) a

Totallengd (engelske fot)b

Liten færing

9

5,11

16,75

“

9¼

5,24

17,2

“

9½

5,38

17,7

Færing

9¾

5,51

18

5,66

18,5

“

10 ¼

5,80

19

Storfæring

10 ½

5,93

19,4

“

10 ¾

6,07

19,9

“

11

6,21

20,4

Liten seksæring

10 ½

5,94

19,5

“

10 ¾

6,08

20

“

11

6,22

20,5

“

11 ¼

6,35

20,8

“

11 ½

6,49

21,3

“

11 ½

6,49

21,3

“

11 ¾

6,63

21,75

Seksæring

12

6,77

22,2

“

12 ¼

6,90

22,6

“

12 ½

7,03

23

Stor seksæring

12 ¾

7,17

23,5

“

13

7,31

24

Liten åttring

12 ½

7,02

23

“

12 ¾

7,17

23,5

Åttring

13

7,31

24

“

13 ¼

7,45

24,4

Stor åttring

13 ½

7,58

24,8

“

13 ¾

7,72

25,3

“

14

7,96

26,1

Ripebord Børabord Botn Kjølrenne

Ripebord Overbøra Underbøra Botn Kjølrenne

Bakkeipc Bakre midtkeip Framre midtkeip Framkeip 4 par:

10

Bakkeip Midtkeip Framkeip 3 par:

“

Ripebord Børabord Botn

13

Bakkeip Framkeip 2 par:

16,75

12

(Fram)keip 1 par:

5,11

Baktofte Framtofte

9

Baktofte Midttofte Rotofte Segltofte Framtofte Framskuttofte

“

Baktofte Midttofte, Segltofte Framtofte Framskutstofte

16,2

Baktofte Midttofte Segltofte Framtofte

4,95

Baktofte Midttofte Framtofte

8¾

Bakskut

“

Midtrom

15,8

Bakskut Bakrom Midtrom Rorom Seglrom Framrom Framskut

4,82

Bakskut Bakrom Midtrom Seglrom Framskut

8½

Bakskut Bakrom Midtrom Framrom Framskut

“

Bakskut Bakrom Framrom Framskut

15,4

Framskut

4,69

Hodlerong

8¼

Hodlerong Bakbete Midtbete Frambete Framskutband

“

11

Keipalegging

Hodlerong Bakbete Midtbete Frambete Framskutband

15

Tofter

Hodlerong Bakbete Midtbete Frambete

4,55

Rominndeling

10

Hodlerong Midtbete Frambete

8

Namn på innved

Frambete

Æring

Omfar / bordlegging

9

14

Til venstre ein (f)æring på 8 alner (totallengd 4,77 m, snorlengd 4,57 m og største bredde 1,47 m), i midten ein færing på 10 1/2 alner (totallengd 5,89 m, snorlengd 5,72 m og største bredde 1,59 m) og til høgre ein seksæring på 12 1/4 alner (totallengd 6,89 m, snorlengd 6,69 m og største bredde 1,81 m).

Totallengd (meter) a

7,86

25,8

“

14,5

8,13

26,7

“

15

8,41

27,6

Stor laromsbåt

16

8,96

29,4

“

17

9,51

31,2

“

18

10,06

33

Overripa Underripa Overbøra Underbøra Botn Kjølrenne

= + 17 cm. Ein kan finna båtar der totallengda vil vera heilt opp i + 23 cm i høve til alnelengda. b) 1 engelsk fot = 30,48 cm. Her gjeld elles dei same forholda som nemnt for kolonna for totallengd i meter. c) I overgangsstorleikane mellom seksæring og åttring (12 ½–13 alen) er det bakarste keipeparet som regel ikkje nedfelt, men i staden sett oppå

esinga. Det same fenomenet kan ein heilt unntaksvis finna i overgangen mellom færing og seksæring (sjå til dømes postbåten frå Fusa i Færøyvik 1987 s 77) og meir vanleg mellom åttring og laromsbåt. Dette vert gjort for å gjera båten meir fleksibel til fleire bruksområde. d) Larom = samnamn for dei romma som har ope band mellom seg.

7 | Storleikar, levering og vurdering

14

Hamlekeipar 1 keipepar bak:

“

Hamlekeipar 1 par bak:

24,9

Hamlekeipar 1 keipepar bak:

7,58

Bakkeipar Framkeipar Slagkeipar 3 keipepar framme:g

13,5

Framkeipar Slagkeipar 2 keipepar framme:

“

Ripebord Overbøra Underbøra Botn Kjølrenne

Slagkeipar 1 keipepar framme:

24

Baktofte Midttofte (Rotofte) Segltofte Framtofte Framskuttofte

7,31

Baktofte Midttofte Rotofte Segltofte Framtofte Framskuttofte

13

Keipalegging

Baktofte Midttofte Rotofte Segltofte Framtofte Framskuttofte

Laromsbåt

Tofter

Bakskut Bakrom Midtromf Rorom Seglrom Framrom Framskut

23

Rominndeling

Bakskut Bakrom Midtrom Seglrome Framrom Framskut

7,03

Namn på innved

Bakrom, Bakskut Midtromd Framrom Framskut

12,5

Omfar / bordlegging

Hodlerong med bete Ope bakband Ope midtband Ope roband Seglband Frambete Framskutband

Liten laromsbåt

a) Totallengd = lengd over stamnane = LOA = lengd over all. Det er vanskeleg å oppgje nøyaktig kor mykje totallengda aukar, då stamnane kan variera i storleik og helling. Tala i tabellen er oppgitt etter følgjande prinsipp: færingar på 8–9 ¼ båtalen = + 15 cm på alnelengda, færingar på 9 ½–11 båtalen = + 16 cm på alnelengda, båtar på 11 alen eller meir

Totallengd (engelske fot)b

Hodlerong med bete Ope bakband Ope midtband Seglband Frambete Framskutband

snorLengd i båtalner

Hodlerong med bete Ope bakband Midtband Frambete Framskutband

Båtnemning

e) Nemninga seglrom stammar frå den tida då ein segla med råsegl.

På ein råseglrigga båt står masta vanlegvis i dette rommet. f) Larom = samnamn for dei romma som har ope band mellom seg. g) Av di ein helst vil ha larommet så stort som råd, ventar ein ofte med å setja fleire keipepar på dei store laromsbåtane.

105

Hans Martin Riseth, Øystein Huglen og Jan Helge Pile gjer klar båtar og utstyr i Longyearbyen.

RUNDT SPITSBERGEN MED OSELVAR OG NORDFJORDBÅT 9. juli 1991 er geologen Peter Webb og soldaten

er difor best å vera varsam. Karane dreg båtane

isbjørnen stadfestar ved å snu bakenden til og

Phil Ashby reiseklare og legg i veg frå Kapp Linné,

på land og ventar på betre istilhøve. Den andre

rusla ned mot stranda.

like vest for Barentsburg. Framfor seg har dei to

natta dei ligg fast i isen, kjem det kuling frå sør.

Snart betrar vêret seg, dei trekkjer båtane over

engelskmennene 650 nautiske mil med svært

Dermed vert nordre delen av Hinlopenstretet

isen og ut i open sjø. Det lange stogget har teke

skiftande og uvisse vêrtilhøve. Snittemperaturen i

tetta til med drivis. No er dei fire fanga av isen i to

solide jafs av tidsmarginane. Meir enn halve avstan-

sumarmånadene i dette området er på 4° C i lufta

veker. I denne perioden ser dei ofte isbjørn, men

den til Longyearbyen står att. Nedover Storfjorden

og 0,5° i sjøen. Store delar av året er farvatna kring

bjørnane er ikkje trebåtfrelste og fangar i staden

er tilhøva gode. Langs Wedel Jarlsbergland blæs

Spitsbergen islagde. Dei kalde polarstraumane

sel ute på isen. Ein dag medan kulingen frå sør står

det opp med kuling frå sørvest og der finst ikkje

syter for at ein ikkje er garantert isfritt farvatn

på som verst, kjem isbjørnen på nærvisitt berre

nødhamn før i Bellsund. I det grunne farvatnet vert

langs austkysten av Spitsbergen, sjølv midt på

to meter frå teltopninga. Jan Helge får oppgåva

havdønningane snart til 3–4 meter høge brytande

sumaren. Kyststripa er ofte berre fronten av ein

med å lokalisera den uønskte middagsgjesten.

bølgjer. Med to mann i kvar båt krev situasjonen eit

isbre, og naturlege hamner er det svært få av.

Utstyrt med ein signalpenn dreg han ned glide-

skjerpa mannskap. Etter å ha tilbakelagt nesten 55

Sterke fallvindar som kan stupa ned frå innlands-

låsen i teltopninga, medan Hans Martin står

nautiske mil på 12 timar, den lengste dagsetappen

isen er vanlege. Spitsbergen byr med andre ord

klar med børsa. Signalpennen fungerer ikkje. No

på turen, kjem båtane til hamn i Bellsund. Resten

på eit svært krevjande farvatn for Oselvaren. Ei

er gode råd dyre. Å skyta isbjørnen lokkar lite.

av turen skjer utan dei store hendingane. Natt til 23.

kollsegling kan fort gjera slutt på både turen og

Jan Helge tek ansvar og syng Bjørnen sover. Jan

august kan mannskapet i dei to vestlandsbåtane

på livet. Året før er Webb på geologisk ekspedisjon

Helge er ikkje kjent som ein stor songfugl, noko

gle seg over å ha sigra over dei arktiske farvatna.¹⁸⁹

ved Isfjord Radio. Då eit par handverkarar kjem seglande og lender på stranda, slår han til og kjøper færingen. Då har tanken om å verta den første som reiser i open, umotorisert båt rundt Spitsbergen alt slått rot. Undervegs på den 30 døgn lange turen søv dei dels i færingen, i telt og stundom i fangsthytter. Forutan nærkontakt med ein isbjørn som kjem inntil vindauget på ei fangsthytte møter dei kvalross, sel, reinsdyr, polarrev og Phil fører loggbok over alle fuglesortane som dei ser.

Eitt år seinare, 1. juli 1992 lastar Hans Martin Riseth, Øystein Huglen, Jens Abrahamsen, Jan Helge Pile og Erik Kristoffersen ombord mat og utstyr på kaien i Longyearbyen. Båtane, ein Oselvarfæring på 10 alen og ein Nordfjordseksæring på 12 ½ alen, er frakta på lasteskip frå Stavanger, medan mannskapet dreg luftvegen. I Ny-Ålesund mønstrar Jens av medan dei fire andre held fram.

Først etter at dei rundar Verlegenhuken på om lag 80° nordleg breidde kjem det spreidde isflak, men sørover Hinlopenstretet er isen så tettpakka at framdrifta minkar kraftig. Mot isflak på fleire tonn kjem ein halv tomme tjukke furubord til kort. Det

Til kais for the king of drinks, ein kopp te. Oselvaren er den første opne båten utan motor som har reist rundt Spitsbergen.

▼ Både fattig og rik lyt i båt for å komma seg fram. Her er sistnemnde samfunnsgruppe representert ved Edvard Grieg og venen Frants Beyer. Sjølv om hamleband er det vanlege, finst det mange døme på bruk av tollepinnar, slik båten til høgre har. ↘ Oletta og dottera Martha Kleppe har drege sildegarn ved Kleppesjøen i 1941.

garn. Vårparten er ofte tida for vedlikehald og stell av båten, samt buføring og vedføring. Sumarstid er det tid for meir fiske, gjerne etter sumarsild, makrell og brisling, dessutan er det slått og sanking, ofte på små holmar. Hausten rommar gjerne hummarfiske, sjøfugljakt, heimføring og slakteføring av bufeet og kan henda ein ny runde med båtstell. Året gjennom går folket til kyrkje og ein dreg på byferder. Samstundes går heimefisket sin gang, uavhengig av årstidene. Ein kan med andre ord seia at båten er i bruk så godt som dagleg året gjennom. Frå fødsel til død er kyrkjebåten ein fellesnemnar for dei store markeringane i livet. Det går ikkje mange vekene før det nyfødde barnet lyt til kyrkjes for å døypast. Seinare vert det kyrkjeturar i samband med konfirmasjon, bryllaup og gravferd. Andre viktige ærend er ferda til arbeid, skule, doktor, jordmor, til tinget, butikken eller til meieriet.190

BYGUTEN OPPDAGAR KYSTKVINNENE Kring midten av 1930-talet er Hans Hille Schelderup og ein kamerat på kanotur rundt Askøy. Utgangspunktet er Fjøsanger og dagsmålet er Herdla, men grunna dårleg vêr må gutane søkja naudhamn ved Skråmestø.¹⁹¹ Neste dag skulle kvinnene på butikken, og viss vi ville kunne vi være med, så fikk vi se hvor dampskipskaien var. Kvinnene satte ut en stor færing, en flott oselver. De tok årene og ville ikke høre snakk om at guttene skulle ro. Og bra var det, for da båten kom ut av sundet, var det vilt. Svære bølger kom veltende, men båten gled unna og smøg seg frem uten å ta sjø over seg. Det kom ikke engang en skvett. De to kvinnene reagerte som ett menneske. Av og til rodde de med begge årene, av og til bare med en, av og til skåtet de med en åre. Som et godt orkester spilte de på bølgene. De spilte i takt. I hver ny situasjon visste begge akkurat hva de skulle gjøre.

For oss som kom fra Nordåsvannet og Grimstadfjorden, var dette en stor opplevelse. Jeg hadde aldri sett noe lignende. Vel rodde jeg i Fana Roklubb, og var vel vant til å holde takten, men her var en ny takt for hver bølge. Jeg var vant til å ro som en maskin, disse kvinnene var kunstnere som følte hva båten krevde for å mestre bølgene. Dette var kvinner som til daglig hadde annet å gjøre enn å stelle med båter. Jeg tenkte på det, og tenkte at karene som levde i båter, måtte være enda bedre. Med en oselver kan et godt mannskap makte mye. Jeg forstod at i den virkelige verden hadde noen sekunder fra eller til på «strekket» liten betydning. Jeg var noe beskjemmet over at jeg trodde jeg var båtmann fordi jeg rodde race. Jeg fikk en følelse av at kvinnene hadde tatt guttene med for å vise dem en hverdag på kysten.

8 | Landskap, mannskap og reiskap

Eigedomstilhøva og kommandostruktur Korleis er så eigetilhøva til ein så viktig del av livet i gammal tid, kven er det som eig båtane? Grunnregelen er at båtane meir høyrer til garden enn til personen som brukar han. På gardar med fleire båtar kan ulike personar, til dømes far og bestefar, ha kvar sin færing til heimefiske og småtransport. Større båtar som krev meir mannskap er meir å rekna som felleseige, og kan vera eit sameige mellom fleire av bruka på garden, eller endåtil mellom fleire gardar. Fleire gardar kan til dømes ha notbruk saman, og til notbruket høyrer kan henda ein laromsbåt. Andre døme på båtar i felleseige kan vera kyrkjebåtar og føringsbåtar. Det er fortalt om fem naboar som åtte ein stor båt i lag. Dei har ansvar for vedlikehaldet i kvart sitt rom i båten, kvar sine årer, kvar si tofte, kvar si tilja, keipar og hamleband. Den som

119

I gammal tid er garden grunneininga i samfunnet og han har ulike partseiningar: sjø, strand, bø, åker, skog og fjell. Av desse er det sjøen som har størst potensial.

▲ Agnkiste ▼ Vadbein

går ombord, varsamt og utan å trø tungt ute i borda. Så lastar ein ombord årer, mast, segl og styre og plasserer det slik at alt er klart til bruk. No er det tid for å finna sjoarveldet, som er den reiskapen og det utstyret ein skal ha med utpå, til dømes tauverk, ilesteinar, fiskeutstyr, garnrull, vadbein og fiskekista. Under tilroren bur agnet i agnkista, som ofte er tillaga slik at ho kan stå på tilja nett bakom bandet og under tofta utan å komma i vegen for føter og snøre i båten.¹⁹⁹ Avgang På kortare turar har det ikkje vore vanleg å ha med niste i båten. Når lengda på turen aukar, har ein sjølvsagt både niste og drikke med. I gammal tid har ein maten i

▶ I naust utan stø må det felles innsats til for å sjø- og landsetja båtane. Her frå Torsvik i Øygarden.

bommer og ambrar medan drikka vert tømt i tiner eller kaggar, altså trekjerald. Somme har nistebomma, som er eit matskrin som gjerne står oppå tiljene i bakkant av betane. Typisk mat som ein har med i båten i gammal tid kan vera potetkaker, graut, surmjølk, spekekjøt, kokte poteter eller raspeballar.

Når mannskapet har fått båten sjøklar, seier gjerne han som er mest røynd til dei andre: No får de augnefara idn i naustet om der e’ nåke me har gløymt. Med dette meiner han å sjå etter ein siste gong om det er noko meir dei bør ta med seg. Det kan vera ergeleg å oppdaga dette når ein er komen fleire timars rotur bort frå naustet. Så stig mannskapet ombord med steg lette som katten. Etter at ein har flytta vekta over på det beinet som kjem først på tilja, ønskjer den levande båten velkomen ombord med eit lite dupp til svar. Mannskap og sjoarvelde er no komne i båten, til båts som ein seier. Det er tid for å skuva ifrå og hamla seg utpå slik at ein kjem fri av land. Mellom fiskarane i same hamn er det ofte kappestrid om å vera først i utroren. Når ein ror frå land, har det vore gammal skikk, eller kanskje ein skal seia overtru, å snu båten med sola, elles kunne turen verta mislukka. Vert dette gløymt i farten, ror ein attende til land, for å retta det opp.

Med sjøsett båt lasta med tilfar, sjoarvelde, niste og mannskap er ein klar for det meste. Det er på tide å prøva Oselvaren i rom sjø

Kapittel 9

Bruk av båten Ut rodde dei gamle i seksæringsbåt Til havs på ei saltvaska tofte Dei henta or djupet den maten dei åt, Og storgjævt var havet så ofte²⁰⁰

Trim Båten vert påverka av mange ulike krefter, både indre og ytre. Desse kreftene kallast samla for trimmen til båten. Med indre krefter meinest det her vekta av det som er ombord i båten, og dei eigenskapane som ligg i

sjølve båtforma, og då særleg kor mykje bering ein båt har, kor stabil han er, og ikkje minst, kva fartsressursar båten har. Vidare må ein skilja det som er ombord i død og levande vekt. Med død vekt reknast reiskapar, fangst og anna last. Med levande vekt meinest her vekt som kan forflytta seg, til dømes mannskapet, auster eller dyr.

Med ytre krefter meinest her vind, bølgjer og nedbør som kan ha stor innverknad på korleis båten oppfører seg.

Trimmen på båten må difor justerast i samsvar med alle dei nemnde faktorane.

| Bruk av båten

Med båten fri frå land kan ein bruka utroren til å gjera seg kjent med korleis Oselvaren ter seg i sjøen. Kva faktorar spelar inn på rørslene til båten? Korleis kan ein påverka dei ulike faktorane?

9

125

Del II

Kappseglinga

TIDLEG SEGLSPORT ELLES I VERDA Den første regattaen som ein har sikre kjelder på, skjer i England i oktober 1661. Då vinn kong Charles II ein seglas på 40 nautiske mil på Themsen med skuta Catherine. Elles plar ein ofte trekkja fram Nederland frå 1620-talet som eit føregangsland innan lystsegling. Den eldste seglforeininga i verda vert stifta i 1720 i Irland, The Water Club of the Harbour of Cork. Først etter Napoleonskrigane kan ein seie at seglforeiningar og kappsegling i nokon grad vert eit veksande fenomen. I 1815 vert det som i dag er kjent som Royal Yacht Squadron stifta.

Seglasane går føre seg ved Cowes sør i England.

I 1829 vert Royal Gibraltar Yacht Club stifta, som den første seglforeininga utanfor Storbritannia. Året etter vert Svenska Segel Sällskapet stifta i Stockholm. Dette er første seglforeininga utanfor det britiske imperiet.

Water Wag frå Dublin i Irland er verdas eldste eintype segljolle. Jollen vert konstruert av Thomas Middleton i 1886, og den første regattaen med båten skjer året etter. I 1900 vert båttypen endra og denne justerte utgåva vert framleis kappsegla i regi av The Water Wag Club.

I 1844 vert den første seglforeininga utanfor Europa stifta, New York Yacht Club, og året etter

Skandinavia vert Härnösands Segelsällskap stifta

ein aktivitet mest for dei med mykje pengar og

vert den første offisielle regattaen avvikla i Ame-

i 1858, Göteborgs Segel Sällskap i 1860, og først

store båtar. Ålmenta har ikkje noko nært tilhøve

rika. Under verdsutstillinga i London i 1851 vert

året etter regattaen i Hjeltefjorden vert Dansk

til organisert regattasegling. I Hordaland er det

det halde ein vidkjent kappseglas rundt Isle of

Forening for Lystsejlads stifta i København. I

kampen om å komma først til torgs for å få best

Wight. Denne seglasen dannar opptakten til det

1865 er seglsporten såleis så vidt komme i siget

pris for fisken som representerer den forma for

som vert America’s Cup, det eldste trofeet innan

og somme stader har kappsegling vorte eit år-

kappsegling som vanlege folk har eit tilhøve til.²⁸⁵

idretten og verdas mest prestisjetunge regatta. I

visst fenomen. Kappsegling er på mange måtar

Ifølgje Bergens Adressecontoirs Efterretninger er det livlig under regattaen i Stavanger, med sine uafladelige Kapløb, baade med Seil og Aarer.

nasjonale bruksbåtregattaene i andre halvdelen av 1800-talet. I Stavanger vert det sett ned ein regattakomite, som i november 1867 sender ut invitasjon til eit baatstevne i Stavanger. Stevnet vert arrangert frå 2.–8. august 1868 og ikring 280 fartøy av alle typar og storleikar er påmelde.

Ikkje alle båtane dukkar opp, så talet på startande båtar vert 217 båtar.²⁸⁶ For å oppnå premie i Stavanger vert båtane prøvde i segling, roing og manøvrering. I tillegg gjev juryen karakter for sjødugleik. Det vert òg vurdert om skrogform og innreiing er brukstenleg. Under seglasen startar båtane enkeltvis etter at kommandofartøyet gjev klarsignal med eit minutts mellomrom. Regattaen i Stavanger vert av mange rekna som gjennombrotet for tanken om kappsegling i Noreg. I 1868 vert det dessutan mogelegvis stifta ei seglforeining i Tønsberg, og året etter vert det arrangert fleire regattaer i Noreg: ein regatta for losbåtar ved Jomfruland, ein regatta for makrellbåtar ved Ny-Hellesund og ein regatta mellom fiskarane under lofotfisket.²⁸⁷ I løpet av 1850- og 60-talet ser ein fleire nye trekk i tanken rundt båten og bruken av han. Nye impulsar frå resten av verda når byborgarane i Bergen, vitskapsfolk interesserer seg for den norske bruksbåten, og nye krav i fiskerinæringa set i gang vidareutvikling av mange norske båttypar. Alle desse ingrediensane er heilt sentrale for at Oselvaren kjem med på regattabanen. Det er tid for å kappsegla med Oselvaren.

12 | Seglsporten organiserer seg i Bergen

Kapittel 12

Seglsporten organiserer seg i Bergen Lørdagskveld vi går i Dokken Heiser storseil og så fokken Alle mann er vel ombord Deilig er vår Puddefjord²⁸⁸

Ved inngangen til 1870-åra var der mange som hadde sine oselvere til søndagsturer og i 1871 vaknar interessa for organisert kappsegling i Bergen. Det første teiknet er ein invitasjon til ein kappseglas om ettermiddagen 2. pinsedag. Deltakarane skal melda seg hjå bakar Konrad Brown på Nøstet. Seglasen er open for båtar optil 60

Tønders Størrelse, og båtane skal delast inn i ulike klassar for Premiernes Skyld. Det skal kjempast om pengepremiar på 10, 5 og 2 ½ spesidalar. Det ser ikkje ut til at denne regattaen finn stad, men berre ei veke seinare hender det meir. Ein komite der Johan Dahl, Peder Gjert Pettersen, Johan Kahrs, Hugo Lous, Santos G. De Presno, Dankert

169

▼ Eet er eet søkart at forstaa, eet andet er eet skib at føre. Ute på Selbjørnsfjorden er det kartet som får mest fokus i seksæringen Noreg. Magnus Lervik til venstre.

dette istand, men medl. møtet besluttet allikevel at saken skulde forfølges av styret.³⁸⁶ I Båtlaget Ran sitt medlemsblad nr. 5 frå juni 1939 heiter det følgjande på leiarplass: De som har trodd at vårt lags tiltak vilde bli mottatt med åpne armer er blitt dypt skuffet.

På vår forespørsel erfarer vi at det ene av de tilskrevne lag overhodet ikke har gitt livstegn fra sig i sakens anledning.

Det annet har svart på en slik måte at det nermest må bli å ta som et avslag. Men også på annen måte tror vi å ha merket at samarbeidets ånd ikke står særlig høit i kurs.

Vårt lag var på årets første regatta på Milde representert med 11 båter og også på regattaen på Hjellestad var der god representasjon. Til gjengjeld herfor fikk vi opleve at våre nabolag ikke fant anledning til å delta med en eneste båt på de to seilaser vi har arrangert i Hjeltefjorden. Det er bittert å konstatere resultatet av lagets samlingsaksjon. Men man får ta konsekvensen og innrette sig etter de nye linjer.³⁸⁷ I Båtlaget Ran er ein sjølvsagt skuffa, samstundes ser det ikkje ut til å ha vore særleg stor vilje til å analysera saka. I ettertid må ein spørja seg kvifor heller ikkje dette

samlingsforsøket lukkast. Delar av ei forklaring kan liggja i sjølve framgangsmåten til Ran. Hjå dei andre laga kan ein ha oppfatta Ran sitt initiativ som eit forsøk på kontroll og overkøyring, trass i at ein i Ran sikkert har hatt gode intensjonar. Situasjonen har truleg romma potensial for usemje og konflikt på fleire plan: fleire mindre og yngre båtlag kjenner seg kanskje utrygge i høve til det eldre og større Båtlaget Ran. Ein kan heller ikkje sjå bort frå ein mogleg kulturkollisjon mellom by og land. Kanskje vel så interessant, men enda verre å svara på, er spørsmålet om kvifor Ran berre vender seg til Hjellestad og Milde og ikkje til alle båtlaga.³⁸⁸ 1930-talet viser tydeleg at det er trong for samkøyring og samarbeid mellom dei mange båtlaga. Likevel ser det ut som at det er svært vanskeleg å etablera dette formelt. Snart vert fokus i staden retta mot ein konflikt av ein heilt annan storleik enn usemje om kappseglingsreglar, appellering, stemnekollisjonar og seglmåling. 1. september 1939 går Tyskland til militært åtak på Polen og den andre verdskrigen er i gang i Europa. No må Oselvaren gjera krigsteneste.

16

Oselvaren og den andre verdskrigen Det ble ikke tungt å velge Tusen seilte over sjøen Trosset bombefly og dødsdom Storm og hav de ikke kjente På en liten fiskeskøyte Færingsbåt gikk også an³⁸⁹ 9. april 1940 vert Noreg hærteke av Tyskland. Dette får vidtrekkjande følgjer for livet i Noreg dei neste fem åra. Våren og sumaren 1940 gjennomfører allierte styrkar ei rekkje flyangrep på Bergen. Tyskarane på si side minelegg innseglinga til Bergen for å gjera byen utilgjengeleg for allierte skip.

Englandsfarten Kort tid etter den tyske invasjonen av Noreg tek mange nordmenn til å reisa vest over havet, til Shetland, Orkn-

| Forsøk på samarbeid i mellomkrigstida

Kapittel 16

øyane og Skottland. Denne trafikken er i dag kjend under namnet englandsfarten, under krigen vert det gjerne på spøk sagt at folk skal øve fjor’n eller ta buss’n. I løpet av mai 1940 går meir enn 30 båtar vest over Nordsjøen.

Nokre av desse ferdene skjer endatil med opne båtar. I løpet av dei fem krigsåra er det kjent minst ni tilfelle der det vert brukt tradisjonelle, klinkbygde småbåtar med årer og segl i forsøk på Nordsjø-kryssing.

For tyskarane er det særleg tre ting som er viktige på sjøen: å hindra allierte fartøy i å trengja seg inn i

215

UTVIKLING AV RIGG OG SEGL 1945–1970 Etter stiftinga av Bergen og Hordaland Seilersamband har alle

til sine tider var farleg, burde fjernast.⁴⁷⁴ Dette framlegget vert ikkje

Oselvarseglarane fått sams reglar. Dette medfører at seglinga

vedteke dette året, men det har nok vore eit mykje drøfta tema

kjem inn i langt meir ordna former enn tidlegare. Likevel går det

dei neste åra.

føre seg ei markant utvikling av rigg, segl og anna utstyr i perioden

Då Halvard Lerøy sr. med Snorre løyser keipane, og berre har dei

frå 1945 og fram til 1970. Mykje av denne utviklinga har bakgrunn

ombord for syns skuld, skaper han ein trend som mange seglarar

frå seglmiljø utanfor BHSS, men ikkje alt. For bermudaklassane

sluttar seg til. Ein dommar som er heller kritisk til dei lause keipane

er det ein generell tendens at mange båtar riggar ned. Her spelar

er Jakob Naustdal. I 1962 vedtek Båtlaget Ran å sløyfe kjeipene på

vedtaka om båtlengd og mastehøgd frå 1958 ei vesentleg rolle.

Spriseilsbåtene.⁴⁷⁵ Etter framlegg frå styret i BHSS vedtek represen-

Mange seglarar oppdagar at ved å gjera segla smalare vil båten

tantskapsmøtet 28. mars 1963 at det er valgfritt å fjerne begge keipepar,

vera minst like tevlingsfør i ein mindre klasse. I takt med at segla

gjeldende fra sesongen 1963. Forslaget ble vedtatt 6 mot 2 stemmer. Der

vert smalare, minkar lengda på bommen, og løygangen vert flytta

keipane har stått, vert det ofte sett inn eikelappar som fluktar med

framover i bakskuten.

resten av esinga. Med keipane ute av båten forsvinn snart årane

Denne utviklinga med nedrigging fører òg til at mange av 20

▲ Tverrsnitt av ulike bomvariantar.

På same tida er det òg eit aktuelt spørsmål for spriklassen om

seg nye bomullsegl til Landsregattaen i 1952, og det nokre år sei-

storseglet skal vera lissa til masta og bommen, eller om det skal

nare vert sett opp ein praktfull spesielt komponert pokal for at denne

vera tillate med spor i mast og bom. Eit moment i dette spørsmålet

klasse ikke skulle dø ut. Siste gong ein kan tala om ein skikkeleg 20

er om underliket på storseglet kan få vera laust eller om det skal

m²-klasse er i 1969. Etter dette har klassen berre hatt sporadisk

festast langs heile bommen. Her landar BHSS på at befestigelse

deltaking i 1978, 1984, 1994, 1997 og 2001. Det same mønsteret

av storseil til mast og bom er valgfritt. Seglarane og seglmakarane

ser ein for 17 og 13 m²-klassen. Slutten for 17 m² klassen må helst

vel oftast segl med spor som går i bommen. I ettertid ser ein

tidfestast til 1959. Dette heng nøye saman med at seglarane let

tydeleg at endringane som klassen går gjennom frå 1945 og fram

vera å investera i nytt utstyr grunna 1958-vedtaka. 13 m²-klassen

til midten av 1960-talet fører til at dei spriseglrigga båtane får eit

kan ein seie takkar for seg i regattasamanheng i 1962 med tre båtar

preg av spesialisering for regattabruk. Båten som tidlegare skulle

til start. Etter dette ser ein berre ein og to 13 m²-båtar i 1965, 1966,

fungera som både bruks- og kappseglingsbåt, vert no reindyrka

1968, og siste gongen det har vore 13 m²-deltaking er i 1969. Frå

som kappseglingsbåt.

slutten av 1960-talet står ein dermed att med tre bermudaklassar, 8 m², 10 m² og 15 m².

▼ Hul mast med spor til storseglet.

òg. I staden vert det dei neste åra montert seglbenkar.

m²-båtane går i opplag. Dette trass i at mange av båtane skaffar

På seglsida byrjar seglmakarane i andre halvdel av 1950-talet å sy inn vaier i staden for tau i forliket i fokka. I starten vert dette

Frå då bruksbåtklassen vert definert i 1945 hugsar ein at 2 par

gjort med innkledd vaier med voksa garn, men ettersom resultatet

keiper, 1 par årer, alle tilfar og tofter skulle vera ombord. Under regatta

vert at rusten fargar seglet raudt og styrken forsvinn, må sjølv dei

vert ofte midttofta og bakplytten plassert i framskuten, slik at

mest gnitne seglarane investera i rustfri vaier. På materialsida

ein kan ausa frå bakskuten. Ei åre på kvar side vert knytt fast til

skjer det ein overgang frå at bomull er nærmast einerådande

mastetofta og baktofta, dermed fungerer årane som seglbenkar

fram til midten av 1950-talet, til at polyestersegl, først av Terylene,

for mannskapet. Frå 1947 av får ein lov til å ha bom på storseglet,

Trevira, Nylon og seinare av Dacron, vert mest vanlege utover

og fram til og med 1951 seglar klassen utan spilbom. På BHSS sitt

1960-talet. Dette markerer òg overgangen frå segl av naturfibrar

årsmøte i 1952 vert spilbom tillate, etter framlegg frå Båtlaget

til segl av kunstfibrar, og gjer at både kvaliteten, og ikkje minst

Njord. Alt før dette er spristaken ofte limt saman av to stykke

prisen, på segla går vesentleg opp. Samanlikna med bomull er dei

og med litt uthòling inni. Innføringa av bom fører til at mange

vevde kunststoffa meir haldbare andsynes sol, vatn og salt. Dei

spriseglbåtar endrar festet for storseglskjøtet. Ein byter frå å ha

er òg sterkare og har glattare overflate. Med overgangen til segl

to kortare til eit lenger skjøte, som går frå bomnokken til blokker

av kunststoff er det ikkje lenger same trongen for å impregnera

i esinga på båe sider av bakskuten og attende til blokk bak på

segla. Segl sydde av kunststoff har heller ikkje same trongen for

bommen. På somme spribåtar kan ein finna dobbelt storseglskjøte

varsam innsegling som segl sydde av bomull.

like til midten av 1960-talet.

Etter kvart dukkar det òg opp anna utstyr laga av kunstmate-

I løpet av 1950-talet forsvinn først midttofta og deretter bak-

rialar. På 1960-talet ser ein treslått tauverk av nylon og ulstron

plytten ut av spriseglarane. Ein gjengangar i argumentasjonen

i bruk som både skjøte, fall og fangliner, medan balatareimar

mot Båtlaget Ran sitt framlegg i 1959 om at det skal vera lovleg å

ofte erstattar trestokkar, vaier og tau som ristroppar. Tidleg på

vera tre personar i spribåtar, er at det e jo'kje plass te tre voksne i di

1960-talet ser ein til dømes blokker av Bakelitt, som var eit av

små spriseilerne. I staden for tre vaksne ser ein ofte kombinasjonen

dei første plaststoffa. Kring 1970 vert òg komposittmaterialar

med to vaksne og ein unge. I 1963 vert mannskap på tre regelfesta.

introduserte i blokker.⁴⁷⁶

Framlegget frå 1959 inneheld òg ei setning om at framkjeipen, som

↖ Norvald og Hallvard Lerøy Jr. i Snorre, slik båtane i spriseglklassen framleis var utstyrte tidleg i 1950-åra. I tiåra etter at bruksbåten går ut av bruk har mange turseglarar arva rigg og segl frå regattaseglarane.

◀ Dagens moderne spriseglar, her representert ved Ægir i 2009.

Yngve van der Meeren skjøtar fokka, Roger Larsen skjøtar storseglet og Terje van der Meeren er rormann.

18 | Kappseglinga i bølgjedalar

▲ Etter 1957-vedtaka er det berre nyregistrert tre Oselvarar i Båtlaget Ran, utlodningsbåten Unni som byter namn til Regina i 1958, Linken i 1960 og Hjeltekongen i 1994. Her er Linken med rormann Per Berg Nilsen, storseglgast Erling Iversen jr. og fokkeslask Jens Jørgen Jensen på veg mot Hjelteskjeret i 1963.

259

Muli ĂĽ redigere

Del III

Kapproinga og bergingsaksjonen

KAPPROINGSBÅTANE Den standardiserte utgåva av kapproings-

vekt er toftene uthòla på undersida og runda

For å få større avstand mellom keipane i kvart

færingen er 12 alen lang, seksæringen 14 alen.

på oversida. Båtane har nærast kileform og

keipepar er dei to øvste bordgangane meir

Både esingar og dei mange banda er laga av så

flat botn. Dei er så ranke at når ein stig ned i

utlagde enn på ein bruksbåt, dermed oppnår

tynne og lette materialar som råd. For å spara

dei må ein trø midt i båten, elles går det gale.

ein større moment med årane. Keipane er òg tynnare enn vanlege keipar, men er som regel forsterka med messingbeslag på keipslivet.

Til hamleband på desse båtane vert lêr rekna som det beste.⁶⁰⁷ Årelomen er som på vanlege Oselvarar, men årane er lengre, og blada breiare enn det ein finn på vanlege bruksbåtårer. For å ta spenntak med beina vert det frå seinast 1934 montert skjenegang på tilja med eit skråstilt spennbrett, med hemper for å tre føtene inn under. Spennbrettet kan justerast etter beinlengda på roaren.⁶⁰⁸ Kapproingsbåtane vert rodde med ein annan teknikk enn vanlege bruksbåtar. Båten er så lett at når dei breie åreblada er i sjøen, løftar og ber dei på sett og vis båten fram. Sjølve rytmen vert dermed annleis enn ved vanleg roing. Hovudpoenget er å halda åreblada kortast mogeleg tid i sjøen. I staden for å ta lengst mogelege åretak, løftar ein årane tvers før ein med eit kraftig nykk dreg årane bakover att. Straks taket er utteke, er det å løfta årane så snart som råd og starta eit nytt tak.

I alt må det vera bygd ein stad mellom 35 og 50 kapproingsbåtar av den standardiserte typen til klubbane i Vestlandsk Krets for Nasjonal Roidrett. Flesteparten av desse er bygde av Nikolai Søvik og Askvik Båtbyggjeri ved Georg, John og Hans Askvik.⁶⁰⁹

Standardisert kapproingsseksæring. Med desse båtane har båtbyggjarane tøygd grensene for Oselvar tradisjonen til det yttarste.

Somme vil kanskje meina at båtbyggjarane bryt med tradisjonen når dei lagar slike spesialutforma båtar etter ønske frå kundane. Ein kan like godt hevda at dette tvert om er ein del av Oselvartradisjonen. Frå gammalt av har det eksistert eit nært samarbeid mellom båtbyggjar og kunde. Kundane har til alle tider hatt ulike krav til båten, alt etter korleis båten skal brukast. Like eins har kappseglarane òg hatt ulike krav når dei har tinga nye båtar. Ein kan dermed hevda at båtbyggjaren har hatt tradisjon for å tilpassa båten særleg etter kunden sine ønske. Dette minner mykje om korleis skreddaren eller den som syr bunad, tilpassar kleda til ein særskilt person.

23 | Tak med snert til kviletak

Kapittel 23

Tak med snert vert til kviletak Hurra for vår kapproings-sak Den glemmes ei på denne dag Sett fart i båten, skal det gå Og fram til målet du vil nå⁶¹⁰ Fram til 1926–1927 ror ein som regel på trekantbane med inntil seks båtar i kvar start. Frå 1926 går ein over til oftast å bruka rettlinja bane med vending. Vanlegaste distansen er 1500 m, først 750 m fram, så rundt ei bøye og attende til utgangspunktet. Etter 1932 får båtane som startar samstundes kvar si bøye å venda rundt.

Utover 1930-talet vert organiseringa av rostemna stadig betre. Ofte kan tilskodarane gle seg over entusiastisk kommentering via høgtalar. På 17. maikapproinga i 1936 ror ein for første gong med de nye ensartede færinger. De

er en del tyngre og stivere enn de gamle båtene og tidene blev derfor ikke så gode som tidligere, men båtene slo godt an hos roerne, som nu enedes om, at med disse enstypede båter var man sikre på at det beste mannskap vant. Og alt gikk igår rolig for sig uten protester av nogen art.

Deltakinga dette året er større enn nogen sinne, idet mannskapene i de 17 løp talte 167 mann mot i fjor 127 mann i 14 løp. Den store deltakinga fører med seg praktiske utfordringar: på den annen side har den store tilslutning sprengt rammen for en rimelig avvikling av dette rostevne.

327

Medlemmer av Rolaget Harding i fredsdagane i mai 1945. Ståande frå venstre: John Edna, Ivar Prestegård, Åge Bogetvedt, Thorvald Ribesen, Erling Kleppe, Ola Teigen, Samson Opheim, Bjarne Helland, Arne Hauge, Sigurd Prestegård og Fritz Terjesen. På kne frå venstre: Einar Presttun, Kjell Johansen, Johannes Iversen, Ingvald Kleppe, Malvin Monsen, Edvard Skålevik, Asbjørn Hveem og Rasmus Bauge.

29 roarar søv på ungdomsherberget. Ni av desse er frå Njørd, seks frå Noreg, fire frå Alvøen og ti frå Kamp.

Etter meir bussing ned Numedalen, forbi Kongsberg og Norefallene kjem bussen til Horten utpå ettermiddagen.

Innkvarteringa skjer i de militære barakker. Roerne ble beundret av tilskuerne for sin fine stil. Der ble uttalt av roere i andre båttyper at det var virkelig stilroing som ble prestert. Båtene ble grundig vasket og beundret, det var en fryd å se de vakre og smekre båter i konkurransen gli så fint gjennom sjøen. Under løpene ble der kåsert og forklart om våre båttyper. Det vert rodd tre færingsløp og to seksæringsløp, men trass velvilje og godord får ikkje løpa offisiell NM-status. Heimferda går forbi Skien og Seljord, der det vert overnatta. Dagen etter går ferda over Haukeli, Røldal, Låtefoss, Odda, Kinsarvik og attende til Bergen. I etterkant vert dei gode minna om ein strålande tur blanda med aukande frustrasjon over manglande pressedekning i Bergenspressa og Sportsmanden, som burde ivareta sportens interesser.⁶²⁹ Fråfall mellom rolaga Etter motbøren med å få til eige NM kan det sjå ut til at den samarbeidets ånd, som innlemminga i roforbundet i 1948 representerer, får seg ein varig knekk. Tilliks med fleire

av kappseglingslaga, viser nokre av dei mindre romiljøa tilbakegang nokre år etter krigen. Fleire av roklubbane maktar ikkje å få til ein andregenerasjon med eldsjeler.

Sjølv 30–40 år etter stiftinga er framleis fleire av klubbane avhengige av fleire av eldsjeler frå stiftargenerasjonen.

Det seier seg sjølv at dersom ikkje nye generasjonar tar over som drivkrefter på eit eller anna tidspunkt, så vil heile rosporten grunnstøyta.

Alt før krigen minkar Oselvaraktiviteten i fleire av romiljøa. Dette gjeld Arbeidernes Roklubb, Rolaget Fram og Sagenes Rolag. Etter krigen finn ein deltaking frå Olav Hjellestad og Johannes Michaelsen for Hjellestad Baatlag på nokre stemne i 1946 og i 1949, men mønsteret frå slutten av 1930-talet med at roarar frå Hjellestad heller representerer Fana Båtlag held fram.

Etter 1950 ser det ut til å vera heilt slutt med organisert kapproing på Hjellestad.⁶³⁰ Fana Båtlag Under andre verdskrigen opplever Fana Båtlag at Tyskerne i flere år la beslag på, og brukte huset og i denne tiden forvoldte de stor skade på eigedommen.⁶³¹ Skadane på huset vert utbetra i løpet av vinteren 1945/46 og det tar ikkje lang tid før både Jørgen Eidsvik i Fana Tekstilarbeider-

Rolaget Harding I 1945 er Rolaget Harding svært aktivt og arrangerer i alt fire rostemne. Same sesongen takkar Rolaget Harding nei til å vera med i rokretsen sitt vidare arbeid og freistar heller halda fram som eit sjølvstendig lag. I starten går det bra og i pinsen 1946 hevdar Harding-roarane seg godt mot dei nyleg kåra marinemeistrane i mannskapet til den engelske kryssaren Devonshire på Sørfjorden. 24. august 1947 arrangerer Harding og Noreg eit stort rostemne på Movatnet i Norheimsund der heile 45 færingslag og 20 seksæringslag deltek. Forutan roarar frå Alvøen, Fana, Harding, Kamp og Viking deltek 6 lag frå Norheimsund Idrottslag.⁶³³ I 1948 inngår Harding ein avtale med A/S Tyssefaldene om leige av strandtomt til naust med garderobar på Lindesnes på austsida av Sørfjorden. Der ville det verta plass til dei fire konkurransebåtane, samt ein utriggar og ein åttring laget planlegg å skaffa seg. Etter kvart utviklar planane seg til òg å omfatta naust, restaurant og badeplass og A/S Tyssefaldene er villig til å hjelpa økonomisk.

Etter dette følgjer nokre år med mindre aktivitet, men i 1954 set klubben ned eit utval for å få fornya aktiviteten.

I utvalet sit Johannes G. Hansen, Olaf Bratland, Jonleiv Grønnevik, Bjarne Helland, Leif Bay og Rolf Selje. 21. og 22. mai 1955 arrangerer Harding Roarane sin dag i Odda. Då startar nærare 60 lag. Det fantes ikke bøyer da de startet, været var surt og kaldt med snøtjukke, så roerne var misfornøyde. Dette som skulle være et arrangement for å fremme rosporten, kom til å virke stikk motsatt.⁶³⁴ Berre to år seinare skjer det ein markert nedgang i aktiviteten. Litt av forklaringa finn ein i at laget tidleg på 50-talet kjøper ein utriggar. Dette skaper strid mellom medlemmene. Dei storslagne planane på Lindesnes vert heller ikkje realiserte, mellom anna grunna manglande dugnadsvilje. Resultatet vert at Rolaget Harding går i oppløysing kring 1958.⁶³⁵

23 | Tak med snert til kviletak

forening og Kirsten Totland i Fana Arbeiderungdomslag er frampå for å få leiga huset til møtelokale. 14. juli 1946 arrangerer Fana Båtlag eit vellukka stemne og året etter tingar klubben nytt routstyr hjå Nikolai Søvik, men det skal ikkje gå lang tid før aktivitetsnivået minkar.

Frå om lag 1950 ser klubben ut til å liggja i dvale fram til 1958, då det kjem til ny aktivitet. I det nye styret sit Ludvik Havn, Jon Fanekrog, Erling Ivarsen, Bernt Helgesen, Kåre Lepsøi og Reidar Hansen. Klubben set i gang oppussing av båthuset, skipar til lokal kapproing på 17. mai og tek hand om jonsokarrangementet på Fanahammaren. Det vert òg stifta Dameforening, som skaffar inntekter via basar med utlodning av pene duker og puter. Sjølve roinga ser ikkje ut til å vera så sterkt prioritert: men da vi ikke har trenede rekrutter for tiden er det umulig å delta er svaret på ein invitasjon til rostemne på Alvøen 16. august 1959.

Etter dette ser det ikkje ut til å skje særleg mykje i regi av Fana Båtlag og klubben sovnar inn. Etter initiativ frå Lars Johan Nybø vert Fana Kajakklubb etablert sumaren 1967, snart vert denne slått saman med Fana Båtlag under namnet Fana Båt- og Kajakklubb. I 1968 vert namnet endra attende til Fana Kajakklubb, og klubben lever i dag i beste velgåande med klubbhus like ved Stend Mølle.⁶³²

Roklubben Kamp Som i dei andre roklubbane er det smått med sportsleg aktivitet i Roklubben Kamp under krigen, men 3. april 1946 byrjar klubben rotrening. 17. mai 1946 er Kamp på plass i Bergen med sju færingslag og fire seksæringslag.

I dei neste tjue åra har klubben svært god aktivitet og forsyner seg ofte av premiebordet. Mellom dei som er aktive på denne tida er Erling og Olav Askvik, Thomas Haugland, Asbjørn og Ole Hjertholm, Torvald Jakobsen, Øyvind Lunde, John Lepsøy, Magnus, Ewald og Jakob Sagebakken, Hans Skorpen, Einar og Magnar Storum, Kåre, Per, Lars og John Strønen, Kjell Særvoll, Olav Vårdal og Ole Østgulen. Eit høgdepunkt er 40-årsjubileet 21. juni 1961 i Askvik, med stor deltaking. Kamp-roarar oppnår bestetid for både seksæring og færing, og klubben får med seg seks 1. premiar, to 2. premiar og tre 3. premiar denne dagen.

Likevel skal det ikkje gå lang tid før aktivitetsnivået minkar. Siste gong Roklubben Kamp arrangerer tevling for Oselvarane, er 19. juni 1966 på Mobergsvika på Os. Mot slutten av 1960-talet vert aktiviteten med både færing og seksæring redusert. Som eit mottiltak kjøper klubben i 1968 plastscullerar. I starten slår ikkje dette tiltaket til, og Kamp går inn i ein dvaleperiode. Etter initiativ frå Tore Grindevoll vert klubben reorganisert i september 1976 og 5. desember 1977 byter klubben namn til Os Roklubb.

Etter dette har klubben bygd roanlegg ved Sigurdsvika i Ulvenvatnet og har i dag eit aktivt romiljø med internasjonale båtar. For å minnast opphavet til klubben hender det framleis at det vert tevla enkelte løp i dei gamle kapproingsbåtane under Kamp sine rostemne.⁶³⁶

335

Kapittel 24

Alarmen går

Kven er den første som arbeider for å verna Oselvaren? Spørsmålet er vanskeleg å svara på, og svaret tar gjerne farge av det utsiktspunktet ein har. Kan henda er det båtbyggjarane sjølve då dei i 1898 skipar Os Baatbyggerforening. Rett nok er denne organisasjonen lenge mest oppteken av fastsetjing av sams prisar. Etter kvart som statusen til båttypen aukar vert spørsmåla om kva ein Oselvar er og ikkje minst korleis båten skal byggjast, meir sentrale for Os Båtbyggjarlag, men dette skjer først langt inn på 1900-talet.

Den eldste skriftlege kjelda som fortel detaljert om båtbygginga, stammar frå 1904 og er frå Tysnes. Då intervjuar Lars Samsonson Teigland broren og faren, som båe er båtbyggjarar. Lars har sjølv vore mykje med i naustet og noterer mellom anna ned detaljert informasjon om båtbygging og kjøp av material. I kladdeboka til Lars hamnar òg dei ulike måla for bygging av færing, seksæring og laromsbåt.

Den første som arbeider med det ein kan kalle ei samla framstilling av soga til Oselvaren, er Nils Tveit. Gjennom det tre bind store bygdebokverket om Os fortel han soga om tøsdalskarane, Oselvar-namnet og ikkje minst får han fram korleis kunnskap om byggjekunsten spreier seg i Os etter 1750.

Ein annan som òg er frampå i mellomkrigstida med å formidla kulturen rundt Oselvaren, er Jakob Naustdal.

Med radiokåseri og innsiktsfulle artiklar formidlar han ei glede over seglsporten og presenterer Oselvaren for mange, både på og utanfor Vestlandet på 1930-talet.

Han er dessutan ein sentral formidlar av kulturen rundt kappseglinga på Milde gjennom mange år og tar

24 | Alarmen går

I saumfari saumane tærdes vekk Og rorlykkja datt i frå Det noko var støtt som skeivleg gjekk Og slik vil det alltid gå⁶⁵⁰

tidleg tak for å få Oselvarseglinga i gang att etter andre verdskrigen.⁶⁵¹ Inn i museumsvarmen Bergen må få sitt Folkemuseum. Overskrifta står å lesa på framsida av Nationen 3. juni 1941, og han som har skrive dette er Bernhard Færøyvik. Tolv år tidlegare kjem han med eit framlegg om å skipa eit nasjonalt båtmuseum i Bergen.⁶⁵² Hans Aall, leiar ved Norsk Folkemuseum, tek då opp tanken og ber Færøyvik om å kjøpa inn båtar av ymse typar og storleikar. Frå 1929 til 1941 syter Færøyvik for at om lag 30 båtar vert tekne hand om av museumsfolk på Bygdøy. I artikkelen i Nationen peikar Færøyvik på at Vestlandet manglar eit folkemuseum som kan gje eit fullgodt bilete av den vestnorske bondekulturen. Her burde vera ein stad der me kunde syna fram eit tun med stabbur, fjøs, løda, kvernhus, smidja, naust, seter (støyl) og dessutan husbunad, reiskap og båtar og ymse anna som kan syna arbeidskulturen på bygdene her vest.

Ein annan som òg går med liknande tankar i åra før og under andre verdskrigen, er Johannes Revheim. 30. juli 1945 skriv han brev til styret for Hordaland Landbruksskule, der han skisserer korleis han ser for seg eit landbruksmuseum. Fem dagar seinare vert Hordaland Landbruksmuseum stifta på eit agronomstemne på Stend. Straks Bernhard Færøyvik får vita at museet er skipa, tek han kontakt med Revheim. Færøyvik held fram at i Hordaland har folk frå gammalt av i stor utstrekning drive eit blandingsbruk av jordbruk og fiske.

Dersom museet på Stend skal gje eit rett bilete av denne

343

NASJONALBÅTEN I 2009 gjennomfører Redningsselskapet ei avrøysting for å kåra Norges Nasjonalbåt. Alt tidleg i nominasjonen vert det tydeleg at dette handlar mest om dei tradisjonelle båtane. I innspurten av kåringa er det til slutt berre Åfjordsbåten frå Trøndelag og Oselvaren som tevlar i teten. I alt vert det avgjeve 216 242 røyster og leiinga skiftar fleire gonger. Til slutt kan eit samla Oselvarmiljø gle seg over siger med 115 469 av røystene, mot Åfjordsbåten som endar på 97 431 røyster. Under ein mottakingsseremoni 21. august 2009 tek Nilmar Søvik i mot symbolet frå Redningsselskapet og les opp ein tale: Oselvarlaget, Oselvarklubben, Os Båtbyggjarlag og Oselvarverkstaden ønskjer å takke alle som har stemt på Oselvaren. Det er svært gledeleg å sjå at folk langt utanfor Os, Hordaland og Vestlandet har engasjert seg for Oselvaren i kåringa. Oselvarmiljøet vonar at dette engasjementet kan brukast til beste for alle tradisjonsbåtar, både nasjonalt og internasjonalt. Ein tittel som Norges Nasjonalbåt er ei stor ▲ ▲ Åsmund Lien held tale under opninga av Oselvarverkstaden som Economuseum i 2009. ↖ Våren 2016 vert Oselvarverkstaden tildelt Olavsrosa, eit kvalitetsmerke for eineståande opplevingar rotfesta i den norske kulturarven.

ære, men stiller òg krav. Oselvarmiljøet lovar difor å gjera vårt beste for å visa oss tilliten verdig gjennom å arbeida for betre kår for denne kulturarva, som framleis er merkeleg lite påakta i Noreg. Oselvarmiljøet vonar at denne tildelinga kan vera med på å styrkja det båtfaglege samarbeidet mellom ulike tradisjonsbåtmiljø, slik at me alle kan læra av kvarandre, få fram meir av variasjonsrikdomen og gje båten den plassen han fortener i kulturhistoria.⁷²⁷

Heimebanen Hordaland Interesse rundt Oselvaren utanfrå er vel og bra, og det må sjølvsagt arbeidast vidare for å halda oppe og gjerne auka denne interessa. Uavhengig av kva ein måtte oppnå av status og merkelappar på bortebane, vil likevel den viktigaste arenaen for Oselvaren i framtida vera på heimebane. Det er tilhøva i Hordaland båten er utvikla for, det er i Hordaland dei fleste båtane finst, det er i Hordaland dei organiserte brukarmiljøa finst. Såleis må det vera i Hordaland det største potensialet finst. Dersom båttypen skal vera noko meir enn ein historisk kuriositet i framtida, ein stasbåt som berre vert vist fram på høgtidsdagar, må det finnast ei aktiv interesse for å bruka båten i kvardagen hjå mange. For å kunna imøtekomma ei auka interesse har Oselvarmiljøet ei rekkje utfordringar som må løysast.

Mellom anna bør det jobbast for å endra det eksklusive inntrykket somme har av Oselvaren. Truleg tener det Oselvaren betre dersom ein er meir raus og inkluderande.

For framtida til båttypen skulle ein tru at dess fleire som er interesserte, dess betre. Ein skal heller ikkje gløyma at Oselvaren historisk sett har vore det svenskane kallar ein allmögebåt – ein båt for alle.

God stemning medan Nilmar Søvik tek i mot symbolet på at Oselvaren er Norges Nasjonalbåt. Til venstre står Rune Søvik og i midten Øyvind Stene, generalsekretær i Redningselskapet.

For båtbyggjarane sin del handlar framtidas utfordringar om å halda oppe ein høg byggjestandard, men òg om å vidareutvikla samarbeidet med andre tradisjonsbåtbyggjarar både nasjonalt og internasjonalt. Kan henda har

26

det vore ein tendens til at lokalpatriotiske tradisjonsbåtfolk i Noreg har skult litt vel mistruisk på kvarandre? I framtida bør ein heller gle seg over variasjonen av båttypar og stå saman utad, så kan ein heller utfordra kvarandre under båtfaglege samlingar. Båtbyggjarane må dessutan vera særs medvitne om korleis dei forvaltar kunnskapen om byggjemåla. Eit vesentleg punkt i byggjetradisjonen har vore at kunnskapen om dette systemet ikkje skal overlatast til nokon før dei har vore gjennom ei grundig opplæring i båtbygging.

Oselvarmiljøet har òg ein veg å gå med å betra si eiga koordinering. Det er ikkje alltid ein ror heilt i takt og veit heilt kva andre delar av miljøet syslar med. Truleg vil ei samkøyring av alle tiltak, til dømes opplæringstiltak i båtbruk, informasjonsmateriell og finansieringsframstøt, betra effekten av desse tiltaka vesentleg. Kan ei profesjonalisering av dette på sikt verta økonomisk sjølvberande, eller satsar ein på dugnadsinnsats som bergingsaksjonen si hovuddrivkraft i framtida òg?

| Den andre livbøya

Truleg vil stikkord som utdanning, helse, øko-turisme/sporlaus turisme vera sentrale i framtidas Oselvarbruk. Ein får både håpa og tru at sportsbruken òg har ei framtid. Oselvarseglinga står i dag andsynes eit kursval. Er det liv laga for levande kappseglas med båten, eller vil framtidas aktivitetar berre verta prega av nostalgi og mimring?

Den kompetente brukaren Trass mykje å gle seg over, pågår framleis bergingsaksjonen, og lite tyder på at han nokon gong kan reknast som avslutta. Med institusjonen Oselvarverkstaden har ein komme eit viktig stykke på veg med å sikra at byggjekunnskapen skal kunna leva vidare hjå framtidige generasjonar. For tida er den mest utrydningstrua aktøren båtbrukaren. Skal ein få til auka aktivitet, krevst det no fleire unge kompetente båtbrukarar. For ein fellesnemnar for folk med høg brukarkompetanse på Oselvaren, anten det gjeld fiske, roing, segling eller stell, er i dag høg alder. Dermed har systematisk overføring av eksisterande brukarkompetanse til nye brukargrupper eit stadig aukande tidspress over seg. Truleg er dette Oselvaren si største utfordring i dag.

Kva er det så som kjenneteiknar den kompetente båtbrukaren? Det er oftast ein som kan stilla krav til båtbyggjaren når dei drøftar kva eigenskapar båten skal ha, og som ikkje godtek båten dersom han ikkje er nøgd.

Vidare meistrar den kompetente brukaren båten under alle

379

VINTER I NAUSTET Tekst: Anders Bakke

Båten min låg ned i naustet vinterkald einsam og trist Og av og til stakk det i meg at no var det lenge sidan sist

Og fauk over bølgjetoppar der sjøsprøyten rundt oss stod Me runda alle merker suverent og åleine i tet

Så ein dag drog eg støvlane på meg og rusla ned

Heilt til me tok imot seiersskotet i einsam majestet

til min gamle venn Eg opna opp døra og helsa god dag og fekk eit venleg knirk igjen

Men andre gonger kan hende du lurte oss lite grann Og lokka oss inn i eit vindhol der me berre dreiv att og fram

Og medan vindane bles der ute strauk eg støv av ein gamal stol Og draumar kom til oss begge

Men nett i slike stunder du lærte oss om livets gong Og me gløymde nederlaget og stemte i med ein song

om dagar med sjøsprøyt og sol Hugsar du salige kveldar med havblikk og solefall Vakker og vårpussa var du nylakka blank som eit speil

med morildspel kring roret seig me inn i himmelhall

Du stråla og skein som ei svane med nysydde kvite seil Og den gongen eg hadde jentebesøk Det vrimla av båtar på fjorden og skråling og sjau og mas

og spenninga var stor Du rugga motvillig på deg så ho nesten datt over bord

Ljoma frå ivrige mannskap klar for sommarseilas Ja minna er mange og strøymer på oss to Og med vind frå styrbord side

Og når eg ser ut glaset er fjære blitt til flo

dei krangla seg fram til start I ei klynge låg dei og baska mest utan framdrift og fart

Det mørknar no der ute og snøen virvlar ned Bølgjene har lagt seg og alt er berre fred

Då kjende eg du vrei litt på deg og drog til ein annan kant Og med fri vind frå babord skaut me fart og forsvant

Eg reiser meg frå stolen og du veit at eg skal gå Men kanskje har eg likevel gjort dagen mindre grå

Ein pangstart var det kan eg hugsa me fryda oss vilt og lo

Og når eg let att døra og seier god natt og farvel Me drøymer begge vidare om ein salig sommarkveld

Del Iv

Bruksrettleiinga

Me kan helsa frå båtane våre, Dei ligg klar til å taka ein dyst Og om vêret er rusk eller klåre Så er sigling vår hugnad og lyst757

Mange har sikkert tenkt med seg sjølve at ein skulle hatt ein båt. Ein båt som kan brukast til både fiske, segling og roturar. Gjerne ein lett båt slik at han kan handterast åleine, sjøsetjast og trekkjast på land, slik at ein greitt kan få båten med seg på ein tilhengjar etter bilen. Alt dette er kvalitetar som vert lovprisa i mange båtbrosjyrar, og som plar klinga godt i øyra på potensielle båtkundar.

I høve til moderne båtar står Oselvaren seg godt om tilhøvet mellom pris, storleik, vekt og fartseigenskapar vert vurderte. Det er dessutan ein båt som kan by brukaren på livslang læring. Sjølv den mest kresne brukar

som jaktar på pumpande adrenalin vil kunne finne nok av utfordringar i Oselvaren. Båttypen fyller heile lista som brosjyrar for moderne båtar likar å peike på som kjernekvalitetar ved dei ulike båtane. I ein slik salsbrosjyre for Oselvaren kan ein trygt ta med omgrep som rovenleg, seglvenleg, sjødyktig, trallbar, turvenleg, letthandterleg og miljøvenleg. Heilt vedlikehaldsfri er han ikkje, men litt puss og lakk og småreparasjonar kan alle få til, og han fungerer òg godt med ein liten motor. Kvifor ikkje skaffa seg ein båt med alle desse eigenskapane i ein og same båt? Kvifor ikkje læra seg å bruka Oselvaren?

395

Kapittel 36

Stell og vedlikehald Oppussing av bestefarbåten For mange tradisjonsbåtar er følgjande handlingsgang ein typisk del av soga etter 1960: Bestefar si helse byrjar å skranta, og båten kjem difor mindre på sjøen. Snart fer bestefar og formaningane hans om å ikkje gjera ska’ på båten til dei evige fiskebankar. Dei yngre generasjonane dyrkar helst det nye i sitt båtliv og vel difor oftast plastbåten og påhengsmotoren framfor årer eller segl på tradisjonsbåten. Dette har medført at store delar av ein heil generasjon potensielle båtbrukarar manglar mykje av den opplæringa, røynsla, kunnskapen og skikkane som heng saman med bruken av trebåten. For mange vert nokre

få roturar/seglturar på fine sumardagar einaste røynsla ein har med båten. Heldigvis er desse turane sterke og gode minne. På eit eller anna tidspunkt ønskjer nokre av etterkomarane å friska opp att desse minna og vil gjerne ta båten til bestefar i bruk att. Båten har i mange tilfelle stått urørt i naustet, eller har hengt oppe under bjelkane.

Helsetilstanden til bestefarbåtane kan difor variera.

Når tanken om at båten skal vølast og setjast i stand har modna tilstrekkeleg, er det tid for oppussing. Med liten kjennskap til arbeidsomfanget, men med stort pågangsmot set ein i gang. Etter kortare eller lengre tids prøving og feiling, endar ofte denne arbeidsprosessen med erkjenninga

GULLBÅTEN Det var bestefar som kjøpte båten, og etter det eg har

av naustet, så gjennom dei seinaste vinterstormane har

forstått, var det ein oppsiktsvekkjande flott og solid

den ein gong så velvakta robåten heilt vore overlaten

robåt den gongen han var ny. Gullbåten, vart han såleis

til elementa, til vatn og vind, til bølgjer og brottsjøar,

kalla, og som gull vart han vakta og stelt med. Sidan

til sol og regn.

har det berre vore ein Gullbåt. Bestefar døydde for 30

I 15 år har Gullbåten vore mitt dårlege samvit. I 15

år sidan, og Gullbåten vart overteken av far. Han stelte

år har eg med jamne mellomrom mint meg sjølv om

arvestykket med det samvitet som kravdest og som

ansvaret, om arven og dei moralske pliktene. For far

naturleg voks fram hjå ein som hadde sete i ronga og

formante aldri noko om båten før han døydde, men med

følgt med opphavet sitt på sjøen og i naustet frå han

den måten han sjølv viste ansvar på, forma han også

kunne gå. Bestefar var ein god læremeister, og i far

eit slags samvit hjå etterfølgjarane. Det ligg mange

hadde han ein ansvarsmedviten son. Etter kvart fekk

uskrivne og uuttalte formaningar i eit godt døme, eit

han sjølv søner, og kvar vår frå vi var store nok til det,

pliktoppfyllande førebilete. Til nyleg er det blitt med

vart vi utkommanderte til båtpuss. Med far som på-

tanken, den gode tanken. Det dårlege samvitet er blitt

passeleg arbeidsleiar bidrog også vi i tredje generasjon,

dårlegare for kvart år som har gått. Til eg i førre veke

om enn stundom motvillig, til at Gullbåten vart halden

stupte i det, vassa til halsen i junikald sjø, og med ei

i hevd og kunne forsvara tilnamnet sitt så lenge også

hand i ripa og ei til å symja med, manøvrerte både

far levde. Etter 60 år var bestefar sin stasbåt framleis

meg og båten inn på grunt vatn. Inst i vika drog eg

blank i lakken, tett mellom borda og trygg på sjøen.

han på land, fekk han på tilhengjar og heim på tunet.

Naustporten går opp og ein gammal båt ser dagslys for første gong på lang tid. Det treng slettes ikkje vera håplaust sjølv etter fleire tiår utan stell.

I år er det 15 år sidan far døydde. Like lenge er det

Fast bestemt på å gjera opp for år med unnasluntring,

hende kan kona og eg atter ro inn i solnedgangen etter

sidan Gullbåten vart pussa og stelt, og endå lenger er

med ansvarsvegring og rein latskap. Gullbåten blir kan

ein sommardag på holme og i vik. Kan hende kan vi ta

det sidan han sist var på sjøen. I halvanna tiår har han

hende aldri gullbåt att, men kanskje lar det seg gjere

ungane med til dei yttarste skjer, slå opp teltet og koka

lege så godt som utan tilsyn i naustet der bestefar og

å redda såpass av stumpane at han kjem på sjøen.

egg i saltvatn når morgonen kjem. Kan hende kan vi

seinare far sommar og vinter var og såg til at alt var vel

Og slik er det von om at Gullbåten blir meir enn berre

dorga etter laksen der bestefar for trekvart hundreår

og under kontroll. For tre, fire år sidan blés også taket

bleike minne attom haugen av vondt samvit. Kan

sidan sette nøtene. Kan hende.⁷⁶⁰

◀ I gammal tid var det ikkje vanleg å tjørebreia tiljer, plyttar, årer og tofter, i staden vart desse helst smurde med lyse og rå linolje. På denne båten har Rune Søvik skifta saum, tetta sprekker, bytta riper og esingar. I verkstaden i Søvik er det gjennom fleire tiår gitt nytt liv til det somme har karakterisert som håplause båtprosjekt.

av at ein ikkje har fullt innsyn i korleis bestefar klarte å halda båten sin i så bra stand som han gjorde. Neste steg i denne prosessen vert så innhenting av kunnskap om korleis ei slik oppussing bør gjerast. Bestefarbåten skal jo helst vølast på rette måten. Ein kontaktar ekspertisa og får svar, stundom er svara motstridande hjå ulike ekspertar.

Etter ein kortare eller lengre motiveringsperiode er det atter tid for å gå i gang. Gammal lakk eller tjøre vert skrapa bort, ujamne flater vert pussa slette, dårlege saumar skifta, og sprekker vert tetta. Etter mange arbeidstimar har ein komen fram til smørjinga. Til sist kjem den store stunda då båten er klar for sjøsetjing og prøvetur. Så er det berre å nyta turane på fjorden og ikkje gløyma kvifor og korleis bestefar stelte båten sin jamt og trutt.

Bordsprekker I løpet av livet får dei fleste båtar litt sprekker her og der, ofte i vasslinja der båten innvendig får mekanisk påkjenning frå trakk og slitasje frå tiljer og plyttar.

Dessutan kan stor temperaturvariasjon mellom indre solsteik og kald sjø på utsida gjera sitt til å svekkja trevyrket. Mindre sprekker under halvmeteren, og som ein ikkje kan sjå gjennom, vil som regel trutna når båten ligg på sjøen. Desse sprekkene utgjer som regel ikkje noko stort problem med omsyn til lekkasje. For å stansa vidare utvikling av sprekka, kan det vera lurt å setja ein klosaum med nebbro gjennom sprekka, eventuelt kan ein bora eit lite hòl gjennom bordet i kvar ende av sprekka og setja ein treplugg i hòlet. Lar ein piggane på nebbroa skreva lett utover vil dei dra sprekka saman etterkvart som klosaumen vert klinka. På større sprekker bør ein vurdera å setja i tein eller spong, eller ein kan fresa gjennom bordet og fella inn ei list.

36 | Stell og vedlikehald

Tilstandsvurdering Før ein set i gang omfattande oppussingsarbeid bør ein spandera ein times tid på å gjera eit overslag over arbeidsomfanget. Er det mykje ròte og mange sprekker, og må saumen skiftast? Kan du gjera alt arbeidet sjølv, eller må du ha hjelp? For mange vil den arbeidstida ein på førehand trur oppussinga skal ta, og den tida ein brukar, ofte ikkje samsvara. Truleg må timetalet gangast med 2 eller 3,14 før ein nærmar seg eit sannsynleg tal. Om denne rekneoperasjonen fjernar all arbeidslyst og i staden kveikjer jonsokbålpyromanen i deg, kan det vera bra å ta ein telefon til båtmuseet i distriktet. Kanskje har du ein båt som kan avsløra verdifull informasjon og som fortel meir om korleis båtane vart bygde eller brukte i gammal tid. Er likevel konklusjonen på tilstandsvurderinga at her skal det skrapast og klinkast, er det berre å setja i gang.⁷⁶¹

Ròte Først bør båten sjekkast for ròte. Dersom båten har vore dårleg smurd, vil anleggsflater og endeved trekkja vatn og tørka seint. Dei mest typiske ròteplassane er under innveden, kring esinga og ikkje minst i endeveden i alle bord-, kjøl og stamnskaringar. Stikk ein syl på skrå inn i veden frå innsida av båten. Dersom veden er merkbart mjukare, er det eit teikn på ròte. Kan henda må innved, keip eller esing løysast ifrå for å gje ei sikker avklaring.

Er det lite ròte, kan det vera nok å leggja ein tein, fella inn ei list eller eventuelt byta ein båtdel. Er derimot ròteskadane omfattande og går over fleire båtdelar, kan det godt henda at det ikkje er botavon for båten.

419

Del v

Oppslagsverket

Kjell Magnus Økland Kjell Magnus Økland

Stødig solgangsbris fyller fjorden. Midtfjords seglar ein flokk trebåtar. Under fokke og storsegl i moderne materialar dansar båtane lett med vinden og bølgjene. Mannskapet er levande ballast som konstant trimmar og skjøter segla. Båtane glir mjukt fram i sjøen med fart og spenst over bårene. Verken farkost eller omstende er utvikla over natta.

Den levande båten

Oselvar har gjennom fleire hundre år vore nemninga på ein klinkbygd, tradisjonell båttype frå Hordaland. Båten si soge er mykje eldre og strekkjer seg fleire tusen år attende. Undervegs er båten stadig forbetra gjennom samspelet mellom mange generasjonar av både båtbyggjarar og båtbrukarar. Både for årer, segl og motor har Oselvaren alle dei kvalitetane nymotens båtbrosjyrar lovprisar: sjødyktig, trallbar, letthandterleg, turvenleg og fleksibel. Kva er soga til Oselvaren? Korleis starta det heile, og kva har skjedd undervegs?

9 788279 592440 ISBN: 978-82-7959-244-0

Den levande båten