ISLAND: Eit varmt portrett av ein fargerik kultur

ISLAND EIT VARMT P ­ ORTRETT AV EIN FARGERIK KULTUR

I

OTTAR FYLLINGSNES FOTO: HARALD HOGNERUD

Kolbeinsey

Grímsey Bolungarvik Önundarfjorður Ísafjörður Flateyri

Álftafjörður

Langanes

Siglufjörður

Norðurfjörður

Hrísey

Hraun Hofsós

Djúpavík

Sauðárkrókur Hólar Blönduós

Hólmavík Patreksfjörður

Hjalteyri

Goðafoss

Akureyri

Glaumbær

Breiðavík Látrabjarg

Húsavík

Dalvík

Mývatn

Egilsstaðir Stykkishólmur Bjarnarhöfn Hellissandur Snæfellsnes Grundarfjörður

Eiríksstaðir

Reydarfjörður

Reykholt

Djúpivogur

rður arfjö Borg

ður lfjör Hva Þingvellir Reykjavík

Gullfoss

Akranes Keflavík

Njardvík

Sandvík Grindavík

Seydisfjörður

Mjóifjörður Neskaupstaður

Höfn

Skálholt

Hveragerði

Hekla

Selfoss Hvolsvöllur

Kirkjubæjarklaustur Katla

Eyjafjallajökull Vestmannaeyar Surtsey

Vík

ISLAND

4

INNHALD DAGENS ISLAND Er dette Reykjavík?

Det blåe landnåmet Ei lita stormakt Meir enn to millionar turistar på eitt år Islandsk – eit pressa språk TRUA OG OVERTRUA Tek alvar på alvor Ho som snakkar med alvar Åsatrua i sterk framgang

37 45

LITTERATUR Snorre – høgt utdanna maktmenneske Smedlærlingen som vart salmediktar Historia om sagabøkene Det litterære mirakelet Vil tenna lys i mørkeret Norrønamannen

205 213 221 227 235 241

53 63 71

FILM FBI spionerte på Halldór Laxness Gudfaren i islandsk film Kultregissør på krigsstien

249 257 267

MUSIKK Feirar alltid John Lennons bursdag Verdas mest kjende islending

273 277

MUSEUM Med vikingskip til Rio de Janeiro Der damer ikkje får stilla ut Varm venskap etter kald krig

285 291 299

17 21 29

VULKANØYA 10 000 jordskjelv på fem dagar Bonden som vart oskeladd Drama på Vestmannaeyjar Øya som dukka opp or havet Då vulkanen jaga folket bort Den største katastrofen

77 85 91 97 103 111

NORSK FISKE OG FANGST Då orkanen knuste sildeeventyret Sildehovudstaden Innførte pengeøkonomien på Island Dei norske kvalfangarane Seyðisfjördurs far

117 125 131 137 145

FE, FUGL, FISK, HAI OG ISBJØRN Vil berre ha sauer og kyr frå vikingtida Har satsa på ærfugl i hundre år Siger i torskekrigane Smak på den giftigaste haien!

Når isbjørnar kjem til Island

305 311 317 323 329

FRÅ TORVHUS TIL BØLGJEBLEKK Vakre, norske hus i Seyðisfjörður Torvhuskulturen kom frå Noreg

151 157

KAMPEN FOR UTKANTANE OG MILJØET Islands nordlegaste utpost Islands minste kjempar for livet Kampen om fossane Ómar – ein islandsk vulkan

163 171 179 185

DET FØRSTE LANDNÅMET Den første islendingen Heime hjå Eirik Raude Åtte gonger over havet Diktar og drapsmann Kom Columbus til Island?

333 339 345 349 355

KRIGEN Okkupert av gjester Då tyske kvinner inntok Island

DET NYE LANDNÅMET Hekta på islandshest Den flygande fotografen Drøymde om Afrika, flytta til Island

361 369 377

193 201

Litteratur

383

< 2–3: Mellom Höfn og Djúpivogur. > 6–7: Islandshestar. > 8–9: Gamla Laugin ved Geysir og Gullfoss.

> 10–11: Ved Kirkjufell i ­Grundarfjörður på ­Snæfellsnes. > 12–13: Kyrkje på Vestmannaeyar. > 14–15: Straumur Art Center i Straumsvík.

6

7

28

DAGENS ISLAND

EI LITA STORMAKT

Vesle Island har ikkje meir enn 375 000 innbyggjarar, men på mange felt har sagaøya vore ei lita stormakt. I det minste finst det islendingar som likar å hevda det, og første gongen eg høyrde det, var det ikkje frå kven som helst. I byrjinga av 1990-åra møtte eg politikaren og barnebokforfattaren Guðrún Helgadóttir (f. 1935), som var alltingspresident i ein periode. Det islandske engasjementet var sterkt, og Guðrún hoppa like snøgt frå litteratur til politikk som frå gravalvor til gapskratt.

– Me islendingar er utruleg arrogante, uttalte ho. – Like til eg reiste utanlands som 25-åring, tenkte eg på Island som ei stormakt i verda, slik islendingar flest gjer. Dess eldre eg vert, dess viktigare trur eg det er med ei slik haldning. Det nasjonale er ikkje til å dempa!

Mange islendingar vil vera best i mykje, og det er slett ikkje berre i saga­skriving at dei har synt seg fram for resten av verda. Heilt frå gamalt av har dei vore føregangsmenn på fleire felt. Det byrja med landnåms­ mennene på 900-talet. Den gongen oppretta dei ei lovgjevande forsamling som gjorde det mogleg å etablera «eit bondedemokrati for første og siste gong i sivilisasjonens historie». Eit heilt eige politisk system vart til då Alltinget vart grunnlagt i år 930, kanskje som det første parlamentet i verda. Tidleg skapte islendingane islendingesagaene eller ættesagaene, som var ei ny litterær form. Sjangeren nådde toppen mot slutten av det trettande hundreåret med Njåls saga, som har vorte sett på som eitt av dei store prosaverka i historia.

Då Auður Ava Ólafsdóttir fekk Nordisk råds litteraturpris i 2018, slo den danske storavisa Politiken fast at på tretti år har det vesle landet fått prisen fem gonger, og danskane spekulerte fælt på kva som gjer Island til «verdas mest suksessrike litteraturnasjon». Avisa konkluderte med at det må hengja saman med at sagafolket er skriftmenneske og naturmenneske, at det gjev kraft til forteljingane deira, og at dei alltid har fortalt historier og vore medvitne om kor viktig historieforteljinga er. Men også at orda som spring ut av det menneskelege medvit, får næring frå den veldige naturen, som ein kjenner det frå forfattarar som Halldór Laxness, Sjón, Einar < I 1974, 1100 år etter landnåmet tok til, feira islendingane jubileet på þingvellir.

(Foto: Mats Wibe Lund)

29

44

DAGENS ISLAND

ISLANDSK – EIT PRESSA SPRÅK

Ein dag for nokre år sidan kom ei eldre dame inn i det tradisjonsrike bakeriet i Reykjavík for å kjøpa sitt daglege brød, slik ho hadde gjort i alle år.

Men så skjedde det noko uventa. Den unge jenta bak disken skjøna ikkje kva den islandske kvinna sa.

– Kan du fortelja kva du vil ha på engelsk? spurte jenta.

Først forstod den gamle dama ingenting, men så skjøna ho – og reagerte, med sinne. Skulle ikkje ho kunna snakka sitt eige språk i det tradisjonsrike, islandske bakeriet midt i den islandske hovudstaden? Historia fortel ikkje om den arge kvinna fekk sitt daglege brød, men ho fortalde om det som hadde skjedd. Historia gjekk landet rundt og vart eit døme på det språklege forfallet på Island. Men det er slett ikkje berre den gamle dama i bakarbutikken som er frustrert over at mange ikkje snakkar islandsk i serviceyrka på Island, og me møter fleire som fortel liknande historier. Den som reiser kringom i landet, kan oppleva det same. I verste fall kan ein risikera å ikkje koma i prat med ein einaste islending. Årsaka er sjølvsagt den store arbeidsinnvandringa – særleg frå Aust-Europa, og spesielt frå Polen. Kring 21 000 polakkar er busette på Island, og svært mange arbeider i servicenæringa. Du møter dei på hotell, gjestehus, kaféar, restaurantar og i butikkar. Til saman er det over 55 000 med utanlandsk opphav i landet, og slett ikkje alle er i stand til å snakka islandsk.

Kva gjer det med det islandske språket, undra me oss på etter vårt møte med turistlandet. For me hadde høyrt om den islandske språknemnda som har medverka til framveksten av islandske variantar av nyord som har slege rot på mange felt. Døme på dette er «leikhús» som tyder teater, «bóka­ safn» som tyder bibliotek, «smásjá» som tyder mikroskop, «sjónauki» som tyder kikar, og «viðtal» som tyder intervju.

Mange utlendingar som flyttar til Island, ønskjer å læra islandsk, men arbeider dei i låglønsyrke, er det ikkje alltid dei har tid til språkundervisning.

Og freistar innvandrarane å snakka islandsk, får dei ofte svar på e­ ngelsk.

På Færøyane må borna læra dansk på skulen, og nesten alle kan «skandinavisk», men slik er det ikkje på Island. Der kan akademikarar snakka < Det islandske språket strevar i møtet med engelsk og stor arbeids­ innvandring.

45

62

TRUA OG OVERTRUA

HO SOM SNAKKAR MED ALVAR

Ragnhildur «Ragga» Jónsdóttir er sjåar, aktivist og ven med både alvar og huldrefolk. Like sidan barndommen har ho vore i kontakt med dei underjordiske. Ein gong spurde alvane og huldrefolket om ho ville vera talskvinna deira, og ho takka ja til det. Sidan er ho omtalt som «alvekviskraren» eller «alvedama».

I oktober går den årlege internasjonale filmfestivalen av stabelen i Reykjavík. I 2019-programmet stod tre islandske dokumentarfilmar med naturvern som tema – på ulikt vis. Den eine har tittelen The Seer and the Unseen, og regissøren Sara Dosa er amerikansk. I filmen har Ragnhildur hovudrolla. Ho fungerer både som eit slags bygningsråd for alvane og frontkjempar mot dei som vil byggja fin og brei veg gjennom alveland.

Filmen er vakker og lett å lika – om ein er open for det overnaturlege. Han er både poetisk og politisk, og det handlar om å leva i nær kontakt med naturen og det som måtte vera der.

Det byrjar med vulkanutbrot og glødande lava, røykskyer og fykande oske, og det vert fortalt at då vikingane kom til landet på 900-talet, var Island i ein skapingsprosess med jordskjelv, vulkanutbrot, vind og vatn som forma klipper og fjell. Naturen var levande og kraftfull, heiter det, medan lavaen spruta brutalt utover landet, og det vert slege fast at landet var fullt av underjordiske. I kvar elv, foss, fjell og lavastein fanst det troll, huldrefolk, ånder og alvar. Og det vert hevda at vikingane visste at den einaste måten å overleva på var å verta ven med dei underjordiske. Men der vikingane utfordra dei underjordiske, vaks konfliktane, og då måtte «sjåarane» gå imellom og løysa konflikten, slik at såra i naturen kunne lækjast. Og det vert fortalt at menneska og dei underjordiske laga ei pakt om samarbeid.

Menneska skulle verna naturen, og dei underjordiske skulle verna menneska. Men tida gjekk, og menneska braut pakta.

Det var fullt på premieren av The Seer and the Unseen i Reykjavík, og filmen fekk god mottaking. Både «sjåaren» og regissøren hadde god grunn til å smila mellom spørsmåla frå publikum etterpå.

Nokre dagar seinare møter me Ragnhildur heime på sørsida av Hvalfjörður om lag ein halv times køyretur nordanfor Reykjavík. På andre < Ragnhildur «Ragga» Jónsdóttir spør alvane om godkjenning når nye byggjeprosjekt skal setjast i gong.

63

84

VULKANØYA

BONDEN SOM VART OSKELADD

Då vulkanen Eyjafjallajökull spydde oske utover halve verda, såg det svart ut for alle på garden Þorvaldseyri på det sørlege Island.

Det var om natta laurdag 20. mars i 2010 det byrja. Raudgul lava stod ende til vers frå Fimmvörðuháls, som ligg litt unna. Mange måtte flytta frå gardane sine, men berre for kort tid. Det spektakulære fyrverkeriet vekte stor merksemd både i innland og utland, og mange kom for å sjå. Turistselskap byrja å arrangera turar til området, og det vart skapt «vulkanturisme».

Nærare ein månad seinare – 14. april – auka dramatikken.

Denne dagen fekk Eyjafjallajökull eit utbrot som sende ei oskesky utover store delar av Europa. Dagane etterpå vart mange tusen flyavgangar kansellerte, og flyselskapa tapte fleire hundre millionar kroner. I tida etterpå kom det fleire gonger folk til Þorvaldseyri som fortalde at dei vart sitjande oskefast på flyplassar kringom i Europa etter utbrotet. Nokre fortalde at dei ikkje kom seg i bryllaup eller gravferd til slektningar. Eit par fortalde at dei møttest på ein flyplass, og det enda med at dei oskefaste vart kjærastar.

I åra etter utbrotet vart pittoreske Þorvaldseyri ein turistattraksjon, og hundrevis av billistar stogga i vegkanten for å fotografera den vakre garden med det vidgjetne vulkanfjellet i bakgrunnen. Stadig fleire utlendingar kom til staden, og med seg heim tok dei oske i plastposar. Det kom folk både frå Kina, Japan, Australia og Europa, men dei fleste var frå England og USA. I vegkanten gjorde bonden Ólafur Eggertsson om ein liten verkstadbygning til kino og suvenirbutikk. Han såg potensialet og gjorde nedfallet frå vulkanen til salsvare. Frå huset i vegkanten kunne turistane kjøpa svart oske i både små og store glas. Under og etter vulkanutbrotet vart det laga film om det som skjedde på garden, og i den vesle kinoen fekk turistane oppleva dramaet på nytt. I 2016 kom 98 000 for å sjå filmen, og året etter var det venta at besøkstalet skulle stiga ytterlegare.

– Det er heilt vilt, sa Ólafur den gongen. Han fekk merka at det var travlare å arbeida i turistbransjen enn på garden, men tykte det var positivt og sette pris på å treffa alle dei som vitja kinoen i vegkanten. < Vulkanutbrotet i Eyjafjallajökull byrja 20. mars 2010 og skapte kaos i fly­trafikken i Europa. (Foto: Mats Wibe Lund)

85

130

NORSK FISKE OG FANGST

INNFØRTE PENGEØKONOMIEN PÅ ISLAND

Silda vart salta i tønner, og det førte til stor etterspurnad etter arbeidskraft.

Lokale kvinner vart engasjerte, og den lokale kjøpmannen sa seg viljug til å ta imot pengar frå nordmennene og betala arbeidarane kontant. Tidlegare hadde han betalt med varer, som mjøl og sukker, men det gjekk ikkje nordmennene med på. Dei ville betala arbeidarane direkte, og det gjorde det populært å arbeida i sildeindustrien.

– I sildeindustrien lærte me det me trong frå nordmennene, og det var dei som lærte islendingane pengeøkonomi, seier Anita Elefsen, direktøren for sildemuseet.

I byrjinga på 1900-talet fiska nordmennene med drivgarn på ope hav utanfor Nord-Island, men samstundes vart det gjort vellukka forsøk med snurpenøter. Nordmennene sette i gang, men islendingane lærte fort, og i 1916 eksporterte dei meir enn 200 000 tønner saltsild, og det var langt meir enn nordmennene. Men fiskelukka varierte sterkt, og i 1930-åra kunne låge prisar føra til at fiskarar kom heim att med null kroner i lott. Sildefisket var størst i slutten av 1930-åra og i 1940-åra, men med dramatiske svingingar frå det eine året til det andre. Anita har ikkje nøyaktige tal på kor mange som arbeidde på land og båtar i den travle sildesesongen om sommaren, men i 1940-åra kunne 12 000 menneske vera samla i Siglufjörður.

Både fiskarane og kvinnene som arbeidde med å leggja sild i tønner, kom frå heile landet. Sildesesongen varte berre to–tre månader om sommaren, men fiskarane kunne tena fleire årsløner, om dei var heldige. Det førte naturlegvis til at det fanst fiskarar som ville bruka litt av pengane på moro. I filmen Det salte sølvet fortel nokre av dei om eit salig liv med både trekkspelmusikk, dans, drykk og kjærleik. Så myldrande var folkelivet i gatene i Siglufjörður at det kunne samanliknast med det yrande livet i storbygatene. Hit kom det mange hundre vakre, islandske jenter for å salta sild, og når norske fiskarar kom til kai, hende det at jentene hang ut gjennom vindaugo for å få kontakt med nordmennene.

< Islandske «sildajenter» kunne på ein sommar tena fleire årsløner på sildesalting i Siglufjörður. (Foto: Mats Wibe Lund, 1962)

131

156

FRÅ TORVHUS TIL BØLGJEBLEKK

TORVHUSKULTUREN KOM FRÅ NOREG

Det var landnåmsmennene som hadde torvhuskulturen med seg frå Noreg til Island.

– Å byggja hus av torv var ein føresetnad for å leva på Island før i tida, seier Hjörleifur Stefánsson. Han har arkitektutdanning frå Trondheim og er medforfattar av den storslegne boka Af norskum rótum – gömul timburhús á Íslandi, men står også bak praktverket Af jörðu – íslensk torfhús. Boka om dei gamle tømmerhusa er omsett til norsk, men vart aldri trykt. Det var ein norsk ambassadør på Island som tok initiativet til boka, men han døydde, og i dag kan ikkje Hjörleifur forklara kvifor verket aldri kom ut i Noreg.

Men boka om dei islandske torvhusa kan me lesa på engelsk.

I Noreg døydde torvhustradisjonen ut for lenge sidan, men då landnåms­mennene kom til Island, hadde dei med seg byggjeskikken, som var utbreidd rundt heile Nord-Atlanteren. Folk bygde hus av material som fanst der dei kom, og det var jord og stein. Også på Grønland og i NordNoreg vart det bygd torvhus fram til slutten av 1800-talet.

På Island var torvhusa dominerande frå landnåmstida til sementen kom på slutten av 1800-talet, og heilt til det siste brukte dei same teknikken som i mellomalderen. Tidleg i det 20. hundreåret budde meir enn halvparten av islendingane framleis i torvhus, men i 1920- og 1930-åra vart dei fleste torvhusa i Reykjavík rivne. I dag er det berre nokre få att, og på fleire museum finst dei framleis.

Heilt fram til det 20. hundreåret var det sjeldan omnar i torvhusa. Først i 1870-åra vart dei tekne i bruk i Reykjavík, og dermed kunne ein gå over frå torv til anna bygningsmaterial. Det vart brukt tre til kledning og standarverk i husa, men på Island var det dyrt å skaffa seg trematerial. Difor bygde dei fleste torvhus med kuppeltak av torv og eit minimum av tre.

Hjörleifur fortel at i store delar av landet var det tradisjon å byggja bustadhus oppå fjøset for å nytta varmen frå dyra. Rundt år 1900 var det ein rådande metode på Nordaust-Island, og på fleirtalet av gardane var det fjøs under opphaldsrommet. Men det var varmen frå menneska som gjorde det < Denne kopien av Eirik Raudes torvhus vart sett opp i nærleiken av heim­ staden hans i Haukadalur. Truleg vart Leiv Eiriksson fødd der.

157

224

Bøkene om revolvermannen og US-marshalen er blant Jóhanns favorittar, og den islandske forleggjaren kan skryta av å ha alle dei 83 Morgan Kanebøkene.

Me takkar for ei god historie om islendingesagaene og dreg vidare til Árni Magnússons institutt for å sjå nærare på ein variant av dei gamle islendingesagaene. Den gode Árni (1665–1730) gjorde ein stor innsats for å berga den nordiske mellomalderhistoria. Han både samla og skreiv av det som fanst, og vart både arkivar og professor ved universitetet i København.

Mange av mellomalderskriftene var islandske, og etter krav frå islendingane er store delar ført tilbake til Island.

På instituttet i Reykjavík er dei lagra i eit rom med rett temperatur og fukt.

– Dei eldste handskriftene me har, er frå kring 1130, men det er berre to blad, fortel dosent Guðvarður Már Gunnlaugsson.

Det er med andakt at forskingsprofessor Margrét Eggertsdóttir serverer ei av dei gamle og verdfulle bøkene på ei svart pute. Varsamt, som det skulle ha vore ein liten nyfødd baby, legg ho puta med boka på bordet i møtesalen på instituttet. Möðruvallabók er heilt unik, og det finst berre eitt eksemplar av henne. For første gong her i livet får me sjansen til å ta på – og bla i – ei bok som er om lag 700 år gamal. Fremst i boka er Njåls saga, og så kjem Egils saga og fleire andre. Boka er den største samlinga med handskrivne islandssagaer instituttet har.

– Dei er skrivne med penn og blekk på pergament – eller kalveskinn – i tida frå mellom 1300 og 1350. På 1600-talet vart dei bunde inn i ein perm eller eit omslag av kalveskinn, fortel Guðvarður.

Somme sider er lettare å lesa enn andre, men det finst sider som er så svarte at ein ikkje kan sjå kva som står der. Verket er utstyrt med vakkert utforma initialar i raudt som friskar opp sidene. Først har nokon skrive teksten, og seinare er initialane skrivne inn. Det er lett å verta imponert over dette gamle, imponerande verket.

< Varsamt – som om det er ein nyfødd baby – legg Margrét Eggertsdóttir og forskingsdosent Guðvarður Már G ­ unnlaugsson Möðruvallabók frå 1300-talet på bordet.

225

240

LITTERATUR

NORRØNAMANNEN

Bergsveinn Birgisson (f. 1971) er islending, men har vore busett i Noreg i meir enn tjue år. I 1992 debuterte han med diktsamling og har sidan gjeve ut både romanar og sakprosabøker, men eigentleg er han ekspert på skaldedikting. Han har skrive doktoravhandling på 500 sider om dei eldste skaldedikta og undervist ved Universitetet i Bergen.

Han vart nominert til Nordisk råds litteraturpris for romanane Svar på brev frå Helga og Reisen til livsvannet og til Brageprisen for sakprosaboka Den svarte vikingen. Fleire har vurdert å laga film av sistnemnde, og Svar på brev frå Helga har vorte både til film og glimrande teater.

I Den svarte vikingen skriv Bergsveinn om sin eigen stamfar, som vert omtalt som den mektigaste landnåmsmannen på Island, med hundrevis av slavar frå Skottland og Irland. Etter denne sakprosaboka kom han med Soga om Geirmund Heljarskinn, som er ein roman om den same stamfaren – Geirmund frå Avaldsnes i Rogaland.

For nokre år sidan flytta Bergsveinn tilbake til den islandske hovudstaden. Der slår den norske islendingen fast at han har byrja å tvila på eigen identitet som islending, og omtalar seg som «ein landlaus jævel».

– Island er eit heilt anna land enn det eg reiste frå i 1990-åra, seier han.

Etter fleire år i Noreg har han ikkje vorte nordmann heller, men han har ikkje teke skade av å bu i to land, og vurderer difor å kalla seg «norrønamann».

– Det var no ein gong eitt rike, og det er kanskje difor eg likar å minnast den tida då øyane i Nord-Atlanteren var norske eller dansk-norske.

– Kjem du heim, når du kjem til Island?

– Nei, ikkje heilt. Eitt kjenneteikn ved dette samfunnet er at det ikkje er mykje snakk om laust og fast. Ein berre gjer ting! Til dømes fortalde den islandske dagsrevyen at det skal etablerast ein militærbase på Keflavík på nytt, og at amerikanarane skal byggja ei stripe for fly med farleg avfall.

Men det vart ingen diskusjon – verken før eller etter. Det er eit kjenneteikn ved islendingane. Historia fortel om førti år med motstand mot den amerikanske militærbasen på Island, men brått er det som om motstanden ikkje finst. Noko slikt kunne aldri ha skjedd i Noreg. < Bergsveinn Birgisson har hatt stor ­suksess med romanar og sakprosa­ bøker som tek oss tilbake i tid.

241

248

FILM FBI SPIONERTE PÅ HALLDÓR LAXNESS

På Island feirar dei kvart år den første sommardagen, og i 2017 fell han på 19. april. Ingenting minnar om sommar; knapt nok om vår, men likevel reiser me til Gljúfrasteinn nokre mil nordanfor Reykjavík. Langt frå næraste tettstad, men på ein idyllisk stad i ein vid dal ved ei lita elv ligg huset til nobelprisvinnaren Halldór Kiljan Laxness (1902–1998). På andre sida av dalen finn me ei kyrkje og gravplassen hans med strålande utsikt over dalen. Her budde han som barn, men som 17-åring forlet han heimlandet fast bestemd å verta stor forfattar. Diktarheimen, som han bygde seinare, er for lengst gjort om til museum, og mange turistar stikk innom. I Noreg er det ikkje så mange som nemner Laxness lenger, og færre nordmenn enn svenskar og danskar vitjar «hús skáldsins» – Gljúfrasteinn. Det er lenge mellom kvar gong det kjem Laxness-bøker i ny utgåve på norsk, men framleis er det lett å verta fascinert av bøkene til den islandske meisterskalden.

Både Laxness-biografen Halldór Guðmundsson og halv-islendingen Mímir Kristjánsson er blant dei som framhevar Sin egen herre. Der handlar det om Bjartur i Sumarhús, ein stabeis og tyrann som er driven av ein ide, og at han skal vera sin eigen herre som ikkje er i skuld til nokon. Boka er omtalt som eit svar på Knut Hamsuns Markens grøde, med Bjartur som ein parallell til Isak Sellanrå. Den politiske avstanden mellom kommunistsympatisøren Laxness og den nazi-venlege Hamsun var stor. Halldor Guðmundsson har fortald at Laxness beundra Hamsun og såg på han som eit stilistisk geni, men meinte at idealiseringa og romantiseringa av slitet til småbonden gjorde Markens grøde til ei amoralsk bok. Laxness skal ha sagt at han skreiv Sin egen herre som svar på Hamsuns roman. < Guðný Halldórsdóttir fortel at FBI overvaka faren, nobelprisvinnar Halldór Laxness, i fleire år.

249

276

MUSIKK

VERDAS MEST KJENDE ISLENDING

Tidlegare var Björk (f. 1965) meir vidgjeten enn Island, og framleis er ho den mest kjende islendingen i verda. Truleg meir kjend enn både Snorre Sturlason, nobelprisvinnar Halldór Laxness og tidlegare president Vigdís Finnbogadóttir.

Ein gong budde Björk i London, no held ho til i New York. Innimellom bur ho i Reykjavík, og der kan ein støyta på den islandske verdsstjerna i daglegvarebutikken eller i symjebassenget, men ho held låg profil og får stort sett vera i fred.

– Eg har alltid budd på Island seksti prosent av tida. Folk trur eg er i utlandet ettersom eg gøymer meg når eg er heime. Eg gjer ikkje mykje vesen av meg, men tittar innom Vesturbæjarlaug. Elles er eg berre heime eller på hytta, uttalte ho til Fréttablaðið i 2020.

Det er ikkje slik at islendingane stoggar Björk på gata, fortel radioveteranen og superkjennaren av islandsk populærmusikk, Ólafur Páll Gunnarsson, kjend for alle islendingar som Óli Palli.

– Eg elskar henne. Ho er «one of a kind», slår han fast når me møter han i det store, kvite RÚV-huset eller kringkastingshuset i den islandske hovudstaden.

På beste vestkant i Reykjavík har Björk ein villa. En gong måla ho huset svart, men naboane likte ikkje det svarte huset, og det enda med at den islandske superstjerna valde å gjera det lysare i nabolaget.

Det er ikkje lett å få Björk i tale, men ein vinterdag i 2020 fekk me med oss Cornucopia-konserten i eit fullsett Spektrum i Oslo. Dei beste billettane var svært dyre, og dermed hamna me heilt oppe under taket, langt unna den store stjerna og sirkuset rundt henne.

Men sjølv om Björk er midt i 50-åra, er ho stadig søkjande og eksperimentell.

Sidan solistkarrieren byrja i 1993, har ho definert musikken sin som pop, men utvida rammene for kva det kan vera. Ho har vore både vokalist, komponist, musikar, produsent og performar, og ho har nytta element både frå jazz, klassisk og elektronika i popmusikken. Midt i 1990-åra var < Björk er truleg den mest kjende ­islendingen internasjonalt. Både på Rock’ N’ Roll-museet i Keflavik og på punk­ museet i Reykjavík har ho ein sentral plass.

277

290

MUSEUM

DER DAMER IKKJE FÅR STILLA UT

«Gud gav mannen både penis og hjerne, men uheldigvis ikkje nok blod til begge samstundes!»

Dette forsøket på kvikk, komparativ livsvisdom finn me i sitatsamlinga på ei svart t-skjorte i The Icelandic Phallological Museum, som er ein stor og unik suksess. Nyleg flytta museet inn i større og flottare lokale i Reykjavík. Denne gongen nede i kjellaren ved den store butikken til Hennes & Mauritz midt i sentrum av byen. Stort er museet ikkje, men det er utstyrt både med bar, kafé og butikk, der dei sel dei merkelegaste penisar. Her kan både fordomsfrie og pripne kjøpa godteposar med kvite penisar med banansmak eller lyseraude med jordbær- og kirsebærsmak – som både kvinner og menn kan tyggja på. Eller dei kan velja ein pose med gule eller brune pastapenisar. King size!

Det er ikkje mykje folk i museet denne ettermiddagen på seinsommaren. Den andre koronabølgja er i ferd med å spreia seg i Reykjavík, men me vågar oss ned i kjellaren. Der tuslar nokre få amerikanarar og tyskarar rundt blant penisane, og ei lita stund opplever me det som om me er på veg litt for langt inn i den spekulative islandske turistindustrien. Men etter oss følgjer eit par islandske damer i 30-åra og to jenter i tenåra, og dei roar oss ned. Dei to damene er ivrige og muntre, og dei ler høglydt og peikar, og det same gjer jentene, som verkar veldig interesserte. Aller løgnast er det når dei til kjem den vesle seksjonen der islandsk folkloristikk får spela ei rolle, og dei oppdagar det skrantne organet til det store, stygge trollet. Det får dei til å skratta høgt.

Stemninga er med andre ord høg blant damene som følgjer etter oss.

Det som dei fleste vil oppfatta som eit museum for pinleg titting, treng slett ikkje vera det, og damene og jentene er ikkje skamfulle for å vera der, eller over det dei ser. Men trass i at me er unge og fordomsfrie pensjonistar, finn me aldri opningsreplikken som skal til for å innleia ein samtale med damene om tabuet som er utstilt i tallause variantar på dette merkelege museet.

Ein gong hadde me hotellrom over det gamle fallosmuseet, og det kunne vera god underhaldning å stå i vindauga og sjå ned på dei kvinnelege < Museumseigar Hjörtur Gísli Sigurdsson syner stolt fram den svære elefant­ penisen i The Phallological Museum i Reykjavík.

291

298

MUSEUM

VARM VENSKAP ETTER KALD KRIG

Verdsmeisteren i sjakk, Bobby Fischer, vart eit ikon under den kalde krigen, men for Garðar Sverrisson var han først og fremst ein god ven. Dei tre siste åra – frå 2005 til 2008 – budde Bobby Fischer på Island. Garðar har skrive ei personleg minnebok om denne tida. Der står sjakkgeniet fram som ein langt meir nyansert og positiv person enn det som har vore den vanlege oppfatninga.

Blant dei som har levd ei stund, er det mange som hugsar kampen om verdsmeistertittelen i sjakk i 1972 – midt under den kalde krigen. Avisene var fulle av stoff om det store oppgjeret mellom amerikanaren Bobby Fischer og russaren Boris Spasskij. Det enda med amerikansk siger, men etter kampen i Reykjavík slutta Bobby å spela turnésjakk, og han mista tittelen i 1975.

I 1972 fekk 13 år gamle Garðar med seg siste delen av denne storkampen som halve verda følgde med på. Kampen var lagt til Laugardalshölli, som er ein stor idrettshall der Led Zeppelin hadde konsert eit par år tidlegare.

Fleire tusen møtte fram for å sjå, og mange utlendingar kom til Island for å få med seg dysten.

– Me har lenge vore sjakkgalne på Island, og interessa auka ytterlegare under meisterskapen, for dette var større enn sjakk. Det var USA mot Sovjetunionen, som hadde hatt verdsmeistertittelen i fleire tiår, og det var mykje spenning i lufta. I byrjinga heldt islendingar flest med Spasskij, kanskje av di me beundra alle dei russiske sjakkspelarane. Dessutan var Spasskij meir av ein gentleman enn Bobby, som lét seg irritera både av kamera og støy, men på slutten tok nok både eg og andre islendingar parti for Bobby, fortel Garðar.

I 1992 – tjue år etter verdsmeisterskapen – møttest Bobby Fischer og Boris Spasskij til ny dyst i Beograd. Amerikanaren vann denne gongen også, men kampen fall ikkje i god jord i USA ettersom han braut med USAs sanksjonar mot Jugoslavia. Det vart sendt ut arrestordre på Bobby Fischer, men han vart ikkje arrestert før i 2004. Det skjedde i Japan, og grunngjevinga var at passet hans ikkje var gyldig. Men Bobby ville ikkje lata seg utlevera til USA, og han sa frå seg den amerikanske statsborgarskapen. < Garðar Sverrisson vart god ven med Bobby Fischer etter at verdsmeisteren i sjakk flytta til Island.

299

322

FE, FUGL, FISK, HAI OG ISBJØRN

SMAK PÅ DEN GIFTIGASTE HAIEN!

– Det er den giftigaste haien i verda, seier den smilande jenta – og byr på ein smakebit.

– Ta litt brød til, seier ho – og nemner ingenting om Brennivín eller Svartadauðir.

Haien er skoren i små, kvite bitar som ligg i ei skål og vert servert saman med brødbitar.

– Ta først brød til haien. Så tek de hai utan brød, seier jenta.

Me nøyer oss med ein liten bit haikjøt og puttar den i munnen saman med brødet. Før me kjenner smaken, ser me oss rundt etter ein stad der me kan spytta ut, men vert overraska. Det viser seg at smaken av haien ikkje er så fæl som me hadde frykta. Han er nærast mild, og når me samanliknar med haien me har smakt før, er han slett ikkje så skarp i smaken.

For den som berre reiser ein kort tur til Island, men som ønskjer å setja tennene i hai, finst loppemarknaden Kolaportið i Reykjavík, som berre held ope på laurdag og sundag.

– Hakarl er «delicious candy», uttalar ein eldre kar som byr på både hai og Svartadauðir – den islandske potetspriten.

– I andre land er det haien som et folk. På Island er det omvendt. Her et folk hai, legg han til.

Bjarnarhöfn Shark Museum ligg i lavafeltet på ein einsleg gard på Snæfellsnes. Det er ikkje det store, ropande og syngjande toget som marsjerer inn der denne dagen – 1. mai. Det er berre me – og to polakkar. Men det går sauer ute med snuten i snøen, medan store snøflak dalar ned over oss idet me opnar døra til det rikt utstyrte bygdemuseet. Der finst det ­mykje gamalt utstyr, ei fin samling av utstoppa fuglar og litt haimat.

Ei ung sjarmerande jente fortel at vinterturismen har teke seg opp, men at april er den labre månaden både på Island og haimuseet. Sidan aukar det på utover sommaren, før det dabbar av ut i september. Med eit stort og entusiastisk smil fortel ho om den skumle haien.

– Grønlandshaien er blant dei største haiane i verda. Han kan verta sju meter lang og over eitt tonn. Han er den einaste haisorten som finst i havet < Guðjón Hildibrandsson har gjort det til levebrød å servera hai til turistane i Bjarnarhöfn Shark Museum.

323

332

DET FØRSTE LANDNÅMET DEN FØRSTE ISLENDINGEN

I 2018 kom meir enn to millionar turistar til Island, og det var rekord. Det vesle landet var rett og slett overfylt av utlendingar, og verst var det rundt dei store turistattraksjonane.

«No er det meir enn nok! Dette er for mykje», uttalte stadig fleire islendingar.

Og til slutt vart dei bønhøyrde. Pandemien og koronakrisa fekk dei islandske politikarane til å innføra tiltak som stengde landet mest heilt, før straumen av folk som ville til Island, tok seg litt opp att, og det kom om lag 700 000 turistar til Island i 2021. Då var islendingane optimistiske som vanleg, og prognosane varsla om dobling det neste året.

Denne store turistinvasjonen skjedde meir enn 1100 år etter at dei første norske flyktningane kom siglande. Den gongen var det fleire småhovdingar som flykta då Harald Hårfagre freista å samla landet. Ingolv Ørnsson, som kanskje kom frå den vesle bygda Rivedal i Sunnfjord, har vorte rekna som den første som busette seg fast på Island. Men han var ikkje den første utlendingen som kom til landet.

Om lag 300 år før Kristus skal grekaren Pytheas, etter seks dagars seg­ las frå Storbritannia, ha kome til Thule – det aller fjernaste landet – og somme har meint at det var Island.

Dicuil, ein irsk munk og geograf, skreiv kring år 825 boka Om jordklodens utstrekning. Der er Thule omtalt, og det kan ha vore Island. Det er ei av dei første skriftlege kjeldene der Island er nemnd.

På 800-talet skal det i Irland ha levd ein abbed som heitte Brendan. Han skal ha kome til Færøyane og sigla vidare til ei vulkansk øy som kan ha vore Island. Med seg skal han ha hatt fleire munkar, og det har vorte hevda < Ingolv Ørnsson frå Rivedal i Sunnfjord vert rekna som den første norrøne busetjaren på Island. Frå Arnarhóll har han strålande utsikt over Reykjavík.

333

Ottar Fyllingsnes (f. 1951) er frå Eikangervåg i Alver i Nordhordland og er utdanna journalist ved Høgskulen i Volda. Han har arbeidd ved Nynorsk Pressekontor samt i lokalavisene Strilen og Agder. Fyllingsnes har sidan byrjinga av 1990-åra vore kulturjournalist i vekeavisa Dag og Tid. Han har tidlegare gjeve ut bøkene Jon Eikemo. Pokker til kar! (2009) og Færøyane (2016).

Harald Hognerud (f. 1951) er frå Hovet i Hallingdal og er utdanna ved Høgskulen i Volda. Han arbeider som fotoarkivar / fotograf ved Norsk Vasskraft- og Industristadmuseum der han har vore med på fleire dokumentasjonsprosjekt om kraft- og industrianlegg. Hognerud har ­tidlegare vore sjømann, tømmerhoggar, tunnelarbeidar, opalgravar, ­dykkar og lærar. Han var òg fotograf på boka Færøyane (2016).

Boka er gjeven ut med støtte frå Fritt Ord, Det faglitterære fond, Longvafondet og Letterstedtska föreningen.

Grafisk design: Silje Nes – Stipla Font: Farnham Text, Pseudonym Papir: Olin Nordic White 120g Trykk: Balto print © SKALD 2022 www.skald.no ISBN: 978-82-7959-301-0

A

OTTAR FYLLINGSNES HARALD HOGNERUD

FOTO:

Eksotiske vulkanar, dampande, opne sletter og nådelause vinterstormar – frå den ville og vakre islandske naturen har det vakse fram ei kulturell stormakt.

ISLAND

Dette er ei islandsreise frå ­saga­­tida og fram til ­dagens ­internasjonale og moderne ­Reykjavík. Øya ­vrimlar av ­forteljingar om ­dramatiske vulkan­utbrot, norsk kvalfangst og sildefiske, brutale vikingar og alvekviskarar.

Ottar Fyllingsnes skriv fram eit fascinerande og varmt portrett av Island og islendingane. Saman med Harald Hogneruds slåande fotografi er boka ein mangfaldig kulturhistorisk vegvisar til øya i Nord-Atlanteren.

Velkomen til Island!

ISLAND EIT VARMT P ­ ORTRETT AV EIN FARGERIK KULTUR

OTTAR FYLLINGSNES FOTO: HARALD HOGNERUD 9788279593010

9 788279 593010