Firda. Meir enn ein skule

12

2022_FIRDA_innmat_TRYKK_7_ferdig.indd 12

06.07.2022 03:22

FØREORD

2022_FIRDA_innmat_TRYKK_7_ferdig.indd 13

I 2013 mobiliserte glopparane for Firda vidaregåande skule. I ein omstridd skulebruksplan gjekk fylkesadministrasjonen inn for å legge ned både linja for medium og kommunikasjon, idrettslinja og utdanninga av helsefagarbeidarar. På eit stort folkemøte i kultursalen sa direktør Terje Gjengedal i Sogn og Fjordane Energi at Firda vidaregåande skule truleg er viktigare enn både bru over Nordfjorden og flyplassen på Anda.

Som ny i rektorstolen var det tankevekkande ord og ei solid handsrekning i kampen for skulen. Vi miste medielinja og helsefagarbeidarklassa, berga idrettslinja og gjekk på med krum hals for å bygge opp eit nytt tilbod med fagopplæring for minoritetsspråklege vaksne. I dag har denne fagopplæringa på Firda rundt 50 elevar og er blitt modell for liknande tilbod over heile landet.

Historia til Firda gymnas og Firda vidaregåande skule er prega av kamp og strid frå dag éin. Som det første treårige gymnaset i Sogn og Fjordane kom skulen på Sandane ofte under press når pengar og undervisningstilbod skulle fordelast på nye skular. Firda og tilhengarane av skulen har gong på gong ridd stormen av og takla nedskjeringar med oppbygging av nye tilbod som opplæring i musikk, dans og drama. Kan det vere at Terje Gjengedal har rett, at det er lite som kan måle seg med eit godt skuletilbod for stadig nye generasjonar?

Denne boka er ikkje ein historisk dokumentasjon av alt som har skjedd på Firda i 100 år. Det er ikkje mogleg. Vi har gjort eit avgrensa utval og latt nokre elevar og lærarar fortelje om sitt møte med skulen, kva som har prega utviklinga, og kva som i alle år har gjort Firda til meir enn ein skule.

Sidan opninga den 23. august i 1922, har 9 951 elevar fått vitnemål frå Firda gymnas, Firda offentlege landsgymnas eller Firda vidaregåande skule. Namna til alle er

trykt bakarst i boka. Kvart år kjem 10–15 kull tilbake til skulen for å jubilere. Mange snakkar om sine tre beste år og vil gjerne treffe igjen venene frå Firda-tida. Her fekk dei eit sterkare sjølvbilde i lyset frå dei andre, her prøvde dei seg på scenekanten for første gong, her fekk mang ein yrkesveg retning, og her oppstod ekte kjærleik.

Eg vil rette ei stor takk til forfattar Arve Sandal, som har hatt hovudansvaret for boka. Innsatsen hans over fleire år for å kartlegge utviklingstrekka, finne gode bilde og ikkje minst få fram dei gode historiene om skulen, imponerer meg. Utan hans innsikt, drivkraft og entusiasme hadde ikkje bokprosjektet vore mogleg. Eg vil også gjerne takke Hilde Hole for tilrettelegging og iherdig innsats med elevlistene. Ei stor takk til Runar Sandnes og Hans Græsli, som har teke dei fleste nye fotografia, Jan Kåre Fure, som har stått på med innsamling av arkivfoto, og Gunnar Nygjerd, som velvillig har stilt opp for sjekking av fakta.

Eg er også glad og takknemleg for at Janne Nygård i Skald forlag ville vere redaktør i sluttfasen, og at Silje Nes tok på seg det store arbeidet med å utforme boka.

Elles vil eg takke Øyvind Indrebø, Gunn Tone Moen og Charlotte Østebø Nilsen for viktig arbeid i redaksjonsnemnda. Men ikkje minst går det ei hjarteleg takk frå rektorkontoret og skulen til alle som velvillig har stilt opp til intervju eller bidrege med foto. Takka vere dei har dette blitt ei praktbok som eg er mektig stolt av.

Rektor Hallgeir Hansen orienterer elevane i Trivselshallen. Foto: Hans Græsli.

10–11: Mathias Lothe trenar froskeskot.

Idrettslinja har vore eit fast utdanningsprogram på Firda vgs. sidan 1979. Foto: Runar Sandnes.

8–9: Kjemiforsøk med Anna Ryabinina, Eirin Edvardsen og Kristine Selbyg Skinlo på studiespesialiserande utdanningsprogram.

Foto: Matias Myklebust.

Sandane 30. juni 2022 Hallgeir Hansen Rektor

13

06.07.2022 03:22

INNHALD 19

Eventyrdagen 29

Gåta Firda 43

Kunnskapens pris 55

Redningsmannen 65

I krig og kjærleik 77

Som ein son i huset 85

Fritt og vilt 90

Milliarverdi

2022_FIRDA_innmat_TRYKK_7_ferdig.indd 14

93

Forvandlinga 105

Meir enn mat 113

Ny tidsrekning 127

Aktivistskulen 137

Rektors klassekamp 145

Debuten 155

Kunsten å leve 169

Stjerner i sikte

06.07.2022 03:22

186

Frå latin til e-sport 189

Alle framstegs mor 197

Firda 2.0 209

Russetid med godt og gale 227

Kvifor sluttar vi aldri på Firda?

242

Tidslinje 249

Rektorar, lærarar og elevar 294

Kjelder og litteratur

2022_FIRDA_innmat_TRYKK_7_ferdig.indd 15

06.07.2022 03:22

22

2022_FIRDA_innmat_TRYKK_7_ferdig.indd 22

06.07.2022 03:23

grunnskulen i Gloppen om klimaundervisning og eit nytt programfag i klima og miljø som Firda vgs. har utvikla. Ho svingar innom klasserommet til helsefagelevane og blir oppglødd over at vaksne kvinner og menn frå 16 land er ein del av skulekvardagen på Firda.

Ho møter elevar og miljøkoordinator som fortel om skulekjøkkenet og ordninga Open skule. Dei seier at skulekjøkkenet gjennom heile Firda-historia har vore som eit «morshjarte» for dei mange hybelelevane.

Overalt ser dronninga dansande elevar som lagar liv og spenst i salar og korridorar, før ho stig inn i den festpynta kultursalen der to elevar og to lærarar spelar opp med ein nyskriven fanfare. Så stemmer musikklinjekoret i med «Det lyser i stille grender» sidan det nærmar seg jul og dronninga er på skulen til Jakob Sande, som skreiv songen i 1931. Fanfarespelarane Rose Øvretveit på trombone og Jon Gabriel Flikke på trompet stig ut av koret og helsar hennar majestet, alle gjestene og dei 450 i salen velkomne til den høgtidlege prisutdelinga. Dei gjev ordet til juryleiar Inga Bostad og kunnskapsminister Torbjørn Røe Isaksen og får høyre fine ord om skulen sin, ord som likeverd, respekt og inkludering.

Orda treff Rose Øvretveit midt i hjartet. Ho er frå Sande i Sunnfjord, der ho opplevde mobbing og utestenging frå femte klasse til siste året på ungdomsskulen. Ho stålsette seg og heldt det skjult for lærarar og foreldre. Mobbing er ikkje berre nedverdigande, men også skamfullt. Firda var noko heilt nytt, tenkjer ho, eg vart respektert frå første dag. Endeleg kunne eg vere meg sjølv med mine sære klede og min sære humor.

Dronning Sonja går på scena og gratulerer Firda vidaregåande skule med Dronning Sonjas skulepris,

HØGDEPUNKT: Møte mellom dronning Sonja og elevane på helsefagutdanninga er eit høgdepunkt under vitjinga. F. v.: Luchom Ogbazghi Teklezghi, Hayat Bashari og Jacob Duden Abbagal som helsar på dronninga.

Foto: Andreas E. Nygjerd.

23

2022_FIRDA_innmat_TRYKK_7_ferdig.indd 23

06.07.2022 03:23

28

2022_FIRDA_innmat_TRYKK_7_ferdig.indd 28

06.07.2022 03:24

GÅTA FIRDA Berre eitt einaste år tok det å etablere Firda Gymnas på Sandane i 1922. Berre eitt år, trass i nedgangstider, bakhaldsangrep frå Sunnfjord og konkurranse frå Eid og Volda. Korleis det var mogleg, er ei gåte. Har gåta Firda eit svar?

UNDER: I 1924 skjedde eit lite under på Sandane.

Trass i nei frå fylket og tronge tider, greidde Gymnasnemdi og Gymnaslutlaget å reise eit nytt skulebygg. Foto: ukjent. Bildet er lånt ut frå Fylkesarkivet i Vestland.

29 2022_FIRDA_innmat_TRYKK_7_ferdig.indd 29

06.07.2022 03:24

Fråsegna gjekk sjølvsagt ikkje Ola Sande hus forbi.

Venstrepolitikaren hadde då leia Firda ungdomslag sidan 1908 og hatt Arne Garborg på besøk i heimen på Sandane. Han hadde blitt vel 30 år gamal, utdanna seg til lærar i Volda og praktisert som lærar på Voss. Få stadar stod tanken om nasjonsreising og bruk av landsmålet nynorsk så sterkt som i Volda og på Voss. I Volda vart Sande også overtydd om at unge som vil opp og fram, bør halde seg unna alkohol. Fråhaldssaka skulle seinare føre han heilt til topps som stortemplar i Noregs storlosje av den internasjonale fråhaldsrørsla, IOGT. Men kvifor venta han heilt til 1920 med å ta opp gymnasideen som slo rot i ungdomslagsrørsla 14 år tidlegare?

– Eg veit ikkje, svarar Ragnar Sande. – Eg trur far på denne tida brukte mykje tid på bygging av kraftverket i Eidsfossen, der han sat i styret. Han var også sentral i skipinga av Nordfjord folkemuseum og berging av Holvikejekta, den siste intakte jekta av sitt slag i landet.

Så skulle han og Maria vere lærarar på Austrheim skule og kave med både broren min Olav og meg.

I Årbok for Nordfjord frå 1990 ser vi at tidlegare elev og lektor på Firda Gymnas Daniel Dvergsdal frå Jølster også har grunda på kva som tente gymnasflammen i Ola Sande. «Frå fyrst av drøymde Ola Sande om ein folkehøgskule i Nordfjord, men etter at Stortinget vedtok lov om landsgymnas i 1914, kom han til å tenkje meir og meir på ein slik skule», skriv Dvergsdal i årboka.

Vinteren 1920 tok Ola Sande sats og inviterte leiaren i Firda Mållag, Anders A. Lothe, til Sandane for å diskutere ideen sin om eit gymnas for Nordfjord og Sunnfjord.

Svaret frå læraren og den tidlegare redaktøren i Firda Folkeblad i Florø var eit kontant ja. Målrørsla såg på landsgymnasa som eit framifrå verkemiddel for å få fram ein embetsstand som kunne bruke det ekte, norske språket. Dei to vart samde om å be Sunnfjord ungdomslag, Firda Mållag og Firda ungdomslag velje to representantar kvar til ei førebuingsnemnd for eit gymnas for Fjordane. Alt startar ein stad, ofte med ein ide, ein draum og ei brennande sjel. Så kjem arbeidet, motstanden og kampen.

Før sommaren i 1920 hadde Firda ungdomslag valt Ola Sande og soknepresten i Hornindal, Paul Emil Rynning, til medlem i førebuingsnemnda som dei kalla Gymnasnemndi. Firda Mållag valde lærar Anders A. Lothe og stortingsmann Elias Faleide. Sunnfjord ungdomslag derimot venta til neste vår med å kome opp med lærar Arne Sølvberg frå Naustdal og bonde Einar Seim frå Kinn.

Ingen stad i sogebøkene står det at Ola Sande irriterte

seg over seindrektige sunnfjordingar, men tolmodet vart ganske sikkert sett på ei alvorleg prøve då det vart kjent at også den store samfunnsentreprenøren på Nordfjordeid, krigskommissær John Myklebust, sysla med gymnasplanar.

Dessutan hadde Volda fått sitt private, treårige gymnas allereie i 1910, medan Voss etablerte det første statlege, fireårige landsgymnaset i 1916.

Kanskje den skjerpa konkurransen om det nye skuleslaget på Vestlandet var ein viktig grunn til at Gymnasnemndi for Firda var grundig budd til sitt aller første møte 21. og 22. august i 1921. Dei vart raskt samde om vedtekter, oppstart året etter og Sandane som skulestad. Det var heller ingen tvil om leiarverva. Anders A. Lothe vart vald til formann og fekk med seg Ola Sande i det strategisk viktige arbeidsutvalet.

Skipingsmøtet i Gymnasnemndi vart halde på Nordfjordeid, ikkje nødvendigvis for å vise eidarane musklar, men heller for å presentere dei nye skuleplanane for 150 lærarar som var samla til årsmøte i Firda lærarlag.

Jubelen stod i taket. Ola Sande skriv sjølv i 30-årsskriftet for Firda Gymnas og Statsrealskule at «lærarane frå Nordfjord og Sunnfjord gav vedtaket varm studnad og oppmoda på det sterkaste kommunane, fylkesorganisasjonar, lag og privatfolk om aa stydja skulen med pengehjelp».

Det var lettare sagt enn gjort. Ragnar Sande minner om at både folk og nasjon var lutfattige i mellomkrigsåra. Første verdskrig og spanskesykje hadde tappa landet for ressursar og krefter.

– Å få tak i pengar til gymnaset var eit svare strev. Støtt og stadig snakka far om pengeproblema. Lyspunktet var bokhandlar Olav Eikenæs på Sandane. Olav vart med i ei lokal nemnd for skulen der far var formann. Eg var ofte med han til bokhandlaren, som var ein kløppar til å samle inn pengar og selje aksjar for gymnaset. Det trur eg var heilt avgjerande då sunnfjordingane sette kjeppar i hjula for heile gymnastanken på Sandane.

I 50-årssoga til Firda ungdomslag står det at Sunnfjord samferdslenemnd var kritisk til Sandane som skulestad. På eit møte i Florø den 18. april 1922 sette nemnda fram krav om at plasseringa av Firda Gymnas måtte vurderast på nytt og avgjerast av alle kommunane i Sunnfjord og Nordfjord. Sjølv om leiar i Gymnas-

IDESKAPAR: Jussprofessor Nikolaus Gjelsvik frå Vevring i Sunnfjord lanserte ideen om landsgymnaset.

Foto lånt ut av Norsk Folkemuseum.

DRIVKRAFT: Ola Sande var ei brennande sjel for Firda Gymnas under etableringa og oppbygginga. Støtt og stadig sat han ved skrivebordet med taler, rundskriv og brev om pengar til skulen. Foto: Ragnar Sande.

32

2022_FIRDA_innmat_TRYKK_7_ferdig.indd 32

06.07.2022 03:24

FORKJEMPAR: Anders A. Lothe frå Lote var ein forkjempar for Firda Gymnas både under etableringa, drifta og utviklinga av skulen.

Han var formann i Gymnasnemndi og styreleiar i mange år.

Foto: Stortingsarkivet.

33

2022_FIRDA_innmat_TRYKK_7_ferdig.indd 33

06.07.2022 03:24

1959–1962: KLASSEREISE PÅ KREDITT

Ein sommardag i 1959 banka Steinar Bungum frå Framfjorden i Vik på døra til banksjefen i den lokale sparebanken. 17-åringen var ferdig med realskulen i Balestrand og hadde fått karakteren Meget tilfredsstillande (5) i alle fag, så nær som engelsk. I handa hadde han eit ferskt brev frå rektor Børge Rypdal om plass på Firda. Skulen på Sandane hadde oppretta ei ekstra klasse på reallinja og kunne ta imot Bungum, sjølv om han hadde fått avslag i første runde. I mellomtida hadde han takka ja til det toårige gymnaset på Nordfjordeid.

– Eid hadde ikkje eksamensrett, elevane måtte ta eksamen som privatistar i alle fag. Derfor sa eg straks ja til plassen på Firda. Problemet mitt var pengar til å finansiere dei tre åra på Sandane. Mor og far ville gjerne at dei tre sønene sine skulle få seg utdanning. Men med ei låg industriarbeidarløn på talkummølla til Norwegian Talc i Framfjorden makta dei ikkje tre års opphald for meg på Sandane, seier Steinar Bungum.

Banksjefen i Vik såg på attestar og vitnemål, noterte seg at foreldra Synneva og Edvard Bungum ikkje hadde innskot i banken og sende den håpefulle 17-åringen på dør. Lån på 5000 kroner over tre år kom ikkje på tale.

– Eg var nedslått. Skulle den store planen min om å utdanne meg til sivilingeniør på NTH i Trondheim gå i vasken? Eg hugsar eg trøysta meg med ei flaske brus på kafeen i Vik, fortel Steinar Bungum.

– Tilfeldigvis snakka eg den sommaren i 1959 med morfaren min i Eksingedalen. Han foreslo at vi skulle prøve oss i Voss Veksel og Landmandsbank. Han og eit søskenbarn, som dreiv morsgarden i Eksingedalen, kunne stille opp som kausjonistar sjølv om dei ikkje hadde midlar. Handelsbanken på Voss sa ja. Eg skulle få låne dei 5000 kronene eg meinte var nødvendig for å finansiere dei tre åra på Sandane.

Steinar Bungum kom til ein skule i 1959 med 13 faste lærarar, ei rekke timelærarar og vel 400 elevar. Knapt

halvparten av elevane gjekk på den toårige realskulen og resten på gymnaset med real- og engelsklinje. Takka vere 17 jenter på engelsklinja hadde kvinneprosenten auka til 30. Gymnasiastane hadde vore gjennom ein utsilingsprosess, først gjennom opptaksprøve til realskulen, så gjennom krav til toppresultat frå realskulen for å få plass på gymnaset.

Mykje takka vere industrialiseringa og betre økonomi var Noreg på veg inn i det vi kan kalle ein utdanningseksplosjon i siste del av 1950-åra. Talet på realskuleelevar gjekk opp med 58 prosent (til 53 000), medan veksten på gymnasa var på 36 prosent (til 18 000). På landsbasis gjekk 28 prosent av 14–18-åringane på realskule og gymnas, tilsvarande tal i Sogn og Fjordane var på rundt 21 prosent.

Firda offentlege landsgymnas og statsrealskule hadde midt i 50-åra endeleg fått opp sitt andre bygg, som vart kalla realskulebygget, og kunne tilby nye klasserom og festsal i kjellaren. Gymnastikksalen derimot var framleis den gamle turnhallen til idrettslaget STIL. Undervisninga var etter innarbeidd mønster med seks skuledagar for veka med pugging av pensum og utan noko form for valfridom. Målet til lærarane og skulen var å styrke renommeet sitt med å få fram flest mogleg preseteristar med minst M (5) i alle fag. Elevane hadde framleis respekt for lærarautoritetar og innretta seg etter malen. Opposisjon og kreativitet kunne dei ta ut i det rike lagslivet på skulen. På denne tida var det rundt ti ulike elevlag, politiske parti og skuleavis på Firda. Vestlandske motkulturar som nynorsk, kristendom og fråhaldssak stod særleg sterkt.

Steinar Bungum fekk hybel med utedo og utan innlagt vatn til 25 kroner i månaden hos skreddar Johan Austrheim på Øyrane. Gloppen var ei landbruksbygd, men som resten av landet i ei brytnings- og veksttid med nye Ferguson-traktorar på bøane, nytt meieri med mjølkebar, 150 arbeidarar i tekstil- og trikotasjeindustri og eit nytt, stort heradshus midt i sentrum. Fjordfly til Arne Henden var i sving med sitt første sjøfly, men folk måtte framleis ha kjøpeløyve frå staten om dei ville skaffe seg bil.

På grunn av ekstraklassa var det ikkje plass til Steinar Bungum rundt middagsbordet på skulekjøkkenet. Pensjonatet Firdaheimen vart løysinga. Her åt han middag kvar dag i tre år til 1,95 kroner pr. dag for suppe og hovudrett. På søndagar var prisen 2,35 kroner med ekstra god mat og dessert på kjøpet. Elles gjekk det i brød frå Skrivarvik landhandel på Øyrane til 1,20 kroner

KREDITT: Familien Bungum i Framfjorden levde på ei industriarbeidarløn og hadde ikkje råd å sende eldstesonen Steinar (t.h.) på gymnas. Foto er lånt ut av Steinar Bungum.

LUKSUS: Slaktar Mardal hadde italiensk salat til kr 1,90 på menyen i 1959. Ein gong i månaden såg Steinar Bungum seg råd til slik luksus.

Foto: Lyslo.

KJÆRASTAR: Else og Steinar Bungum gifta seg etter tida på Firda.

Russetida på Sandane varte berre i tre dagar mellom eksamen og 17. mai. Foto: Almenning.

48

2022_FIRDA_innmat_TRYKK_7_ferdig.indd 48

06.07.2022 03:25

49

2022_FIRDA_innmat_TRYKK_7_ferdig.indd 49

06.07.2022 03:25

54

2022_FIRDA_innmat_TRYKK_7_ferdig.indd 54

06.07.2022 03:25

REDNINGSMANNEN I 1928 var Firda-skuta i ferd med å strande. Til alt hell var rektor Kaare Fostervoll sosialist då Arbeidarpartiet fekk regjeringsmakta i 19 dagar.

ARBEIDSJARN : På Firda fekk kristiansundaren Kaare Fostervoll bruk for den store arbeidskapasiteten sin. Han måtte skaffe elevar og pengar til drifta, administrere skulen og undervise i språkfag.

Bildet er lånt ut frå Arbeiderbevegelsens arkiv og bibliotek (Arbark).

55 2022_FIRDA_innmat_TRYKK_7_ferdig.indd 55

06.07.2022 03:25

O

m kvelden den 24. januar 1928 finn stortingsrepresentant Anders A. Lothe frå Sogn og Fjordane fram fyllepennen og skriv eit kort brev til partivenen Kaare Fostervoll på Sandane. «Velsigne deg, kom inn til Oslo! Det vart i dag endeleg vedteke å ta over regjeringsansvaret, og Hornsrud vart kaara til sjef.»

Anders A. Lothe hadde eit bankande hjarte for Firda Gymnas. Som leiar av Firda Mållag var han sentral under skipinga av skulen i 1922 saman med Ola Sande.

Som styreleiar i mange år stod han på som døropnar og påpasseleg vaktbikkje for det nye gymnaset. På nyåret i 1928 kom den nyvalde stortingsmannen (som var tittelen den gongen) for Arbeidarpartiet i Sogn og Fjordane midt opp i eit historisk drama. Den Høgre-dominerte regjeringa til statsminister Ivar Lykke (H) hadde fått mistillit og gått av. I Arbeidarpartiet var det fleirtal for å stige inn i regjeringskontora for aller første gong. Valet hadde gjort partiet til det største i Stortinget med 59 av 150 representantar, men dei borgarlege med Venstre (30), Høgre (29) og Bondepartiet (26) sat med fleirtalet.

Kaare Fostervoll må raskt ha forstått at Ap i regjering var ei lissepasning til han som hadde teke over styringa av Firda Gymnas eit halvår tidlegare. Var det no han skulle hauste utbytte av den store politiske kapitalen han hadde bygt opp under studietida på Universitetet i Oslo frå 1919 til 1927? Var det no han skulle kontakte dei mange partivenene han hadde fått som sekretær for Norges Socialdemokratiske Ungdomsforbund, som leiar i Studentmållaget, leiar i Studentersamfundet og som sterk forsvarar av sosialdemokratiet framfor revolusjonær, kommunistisk ideologi? Desse to straumdraga

kløyvde Det norske Arbeidarparti i 1921 før det vart semje om eit foreint arbeidarparti att i 1927.

Kristiansundaren Kaare Fostervoll skreiv eit utal artiklar i stridsåra, heldt taler og bygde studiesirklar i sosialdemokratisk ånd. Frå denne tida fekk han eit nært forhold til partivener som Halvard Lange, Oscar Torp, Halvdan Koht og var kampfelle med påtroppande statsminister Christopher Hornsrud. Påtroppande kyrkje- og undervisningsminister, Olav M. Steinnes, kjende han frå gymnasåra i Volda då dei begge var aktive i den nynorske målreisinga.

Det handskrive brevet frå Anders A. Lothe i 1928 startar med ei nedslåande melding. Han har nettopp lese framlegget til statsbudsjett frå Kyrkje- og undervisningsdepartementet og registrert at heller ikkje dette året får Firda Gymnas og Mellomskule ordinær tildeling frå staten. Ei løyving frå den ekstraordinære potten til «skular utan ordinært statsbidrag» er også denne gongen tilbodet frå departementet. I proposisjonen argumenterer departementet med at Firda ikkje har klart å få ein interkommunal skulekrins til å støtte gymnaset, slik kyrkjestatsråden tok til orde for i Stortinget i 1927.

Departementet viser også til at skulen ifølgje eige budsjett manglar 8500 kroner til drifta og manglar løyving frå fylket. Departementet seier det ikkje, men nærast støttar stortingsrepresentant og Høgre-politikar Sven Svensen sine ord om at «Firda er en døende skole».

«Det er ingen ting å verta modlaus for om F.G. vart sett utanfor denne gongen og», trøystar Anders A. Lothe i brevet som Kaare Fostervoll la i sitt private arkiv. Han trong oppmuntringa. Trengselsåra i landet slo hardt inn i skulekvardagen på Firda. Elevtala, og dermed skule-

SAMLIV: Kaare Fostervoll og kona Herbjørg på Firdatrappa i 1931. Dei gifta seg i 1928 etter at han fekk rektorjobb på Sandane. Foto: Lyslo.

56

2022_FIRDA_innmat_TRYKK_7_ferdig.indd 56

06.07.2022 03:25

SENTRAL : Anders A. Lothe hadde eit bankande hjarte for Firda Gymnas. Han var aktivt med på skipinga av skulen, leia styret og hadde ei sentral rolle då Firda fekk fast plass på statsbudsjettet.

Bildet er eit utsnitt og lånt ut av Fylkesarkivet i Vestland. Foto: M.N. Horne.

PARTIBREV: Stortingsmann Anders A. Lothe sendte brev til partifellen på Firda om dramatikken på Stortinget i 1928. Kopi frå Fostervolls private arkiv.

57

2022_FIRDA_innmat_TRYKK_7_ferdig.indd 57

06.07.2022 03:25

2022_FIRDA_innmat_TRYKK_7_ferdig.indd 84

06.07.2022 03:27

FRITT OG VILT Dei budde i «Lovleg-huset» der ingen spurde om kva som var lov.

FEST: Torsdag var den store festkvelden i Ryssdalshuset. Foto: Christine Fure Schwarz.

85 2022_FIRDA_innmat_TRYKK_7_ferdig.indd 85

06.07.2022 03:27

H

awaii-fest og hippiefest. Utkledd som eggstokk og einhjørning. Dårleg heimelaga vin og billeg brennevin. Klining, romansar og kjærleikssorg.

Stikkorda er ikkje henta frå ein ny sesong av TV-serien «Lovleg» der grenser vart sprengde. Dei dukkar opp når besteveninnene Ingvild Nave og Christine Fure Schwarz pratar om Firda-tida si og hybellivet i Ryssdalshuset frå 2007 til 2009.

– «Lovleg» var herleg gjensyn med det frie og til dels ville livet i hybelhuset på Sandane. Men vi hadde dør til romma våre, ikkje berre ei gardin som hovudpersonen Gunnhild i serien.

Ingvild Nave frå Bryggja og Christine Fure Schwarz frå Florø kom til Sandane og Firda i 2006 for å gå på medium og kommunikasjon. Dei hadde flytta heimanfrå for første gong, til ein ny stad med få kjende. Kjenslene var ein forvirrande miks av fridomsglede og frykt for det ukjende. du er heilt åleine i verda universet er endelaust meiningslaust eit grufullt, tomt og foreldrelaust blankt ark Kjersti Wøien Håland i diktsamlinga Alt er uerstatteleg og ingen ting kan fiksast Christine og Ingvild vart fort besteveninner og bestemte seg etter eitt år for å flytte saman i Ryssdalshuset med 16 andre Firda-elevar. Huset er frå 1924, bygt av Per Larsson Ryssdal etter teikning av Per Sande som året før teikna «Eidsvollsbygningen» til Firda Gymnas. I slutten av 1990-åra kjøpte Sigmund Arild Vereide huset og renoverte dei tre etasjane til hybelhus for Firda-elevar.

Ryssdalshuset i Flølokrysset var det første hybelkollektivet i Sandane sentrum.

– Vi kunne gløyme leggetider og reglar heimanfrå, ete pasta kvar dag og feste når vi ville. Vi fekk besøk av sandensarar som budde heime, stakk innom kvarandre til middag, hadde skikkeleg volum på favorittmusikken og herja som elevane i TV-serien, fortel Ingvild Nave.

Manusforfattar til «Lovleg», Kjersti Wøien Håland, var

russ på dramalinja i 2007 og budde sjølv i Ryssdalshuset der mesteparten av opptaka til ungdomsserien på nynorsk vart gjort. dørstokken vinduskarmen der har eg femdobla livet mitt draumar og kjærastar gror best i grenseland Kjersti Wøien Håland i diktsamlinga Alt er uerstatteleg og ingen ting kan fiksast Episodane i «Lovleg» vart oppfrisking av ei spesiell ungdomstid for Christine og Ingvild. Dei minnest onsdagskvelden då dei flytta alle sengene og forvandla stova til eit hoppeslott. Med rikeleg godteri, nysteikte bollar og filmar på dvd var det ingen som tenkte på legging. Dei huskar «festivalen» dei laga i hagen då dei bar ut møblane, festa banner på veggane, lykter og flagg i trea mens elevar på musikklinja spelte opp.

– Fredrik og Lina frå dramaklassa var mest kreative.

Dei opna vindauga i tredje etasje og framførte noko dei kalla absurdteater med slepp av ein stor vassmelon som eksploderte i raudt på bakken. Utkledningsfestar var det stadig vekk, både hos oss og i eit hybelhus på Kleivedammen. Vi hadde såkalla indianerfest, Hawaiifest og hippiefest, ofte med sjølvsydde kostyme. Ein gong tok eg det stygge dusjforhenget vårt i bevernylon og sydde om til tettsittande bukser. Til hippiefesten gjekk det mest i haremsbukser, masse batikk og solbriller. Musikken var sjølvsagt prega av Janis Joplin og Jimi Hendrix, minnest Christine.

Naboar klaga, Securitas rykte ut, men utan politimynde kunne vakta berre oppmode om ro. Husverten kom med skjennepreike og trugsmål om utkasting, men valde å snu det andre kinnet til og serverte pizza. Det frie hybellivet kunne halde fram.

– Bokstavfestane med ein bestemt bokstav som utgangspunkt for kostymet var både ville og kreative, fortel Ingvild og huskar at ho på E-festen var utkledd som

INSPIRASJON: Kjersti Wøien Håland var inspirert av kollektivet i Ryssdalshuset då ho skreiv manus til NRK-serien «Lovleg».

Etter siste opptaksdag fekk ho «einhjørningen» i takkegåve frå produksjonsselskapet Rubicon. Foto: Hege Hauff Hvattum.

86

2022_FIRDA_innmat_TRYKK_7_ferdig.indd 86

06.07.2022 03:27

87

2022_FIRDA_innmat_TRYKK_7_ferdig.indd 87

06.07.2022 03:27

104

2022_FIRDA_innmat_TRYKK_7_ferdig.indd 104

06.07.2022 03:32

MEIR ENN MAT Heilt sidan starten i 1922 har det lukta kjøtkaker og brun saus på Firda. I 100 år har skulekjøkkenet vore som eit bankande morshjarte for hybelelevane.

SKULEKJØKKEN : Kokkene og assistentane laga dagleg opp til 200 middagsporsjonar, sju dagar i veka. Frå venstre: Magnhild Fjellestad, Sonja Ødven, Olefine Søreide, Lina Søreide, Alvhild Heggheim og Dagrunn Mardal.

Vaktmeister Thor Eide var kasserar og kravde inn matpengane frå elevane. Foto: ukjent.

Bildet er lånt ut av Ingebjørg Eide.

105 2022_FIRDA_innmat_TRYKK_7_ferdig.indd 105

06.07.2022 03:32

A

nette Menes (16) frå Kaupanger rører i blomkålsuppa på skulekjøkkenet. Ho bur på hybel for første gong og har meldt seg på matkurset som Gloppen helselag arrangerer på skulen.

– Eg har ei hybelveninne som går på idrettslinja og er oppteken av sunn og næringsrik mat. Skal eg matche ho, må eg kunne meir enn å koke pasta, seier Anette, som går på musikklinja. Ho er ein av åtte vg1-elevar som brukar septemberkvelden i 2019 til å snappe opp gode råd om mat og matstell. På det ærverdige skulekjøkkenet på Firda vgs. møter elevane eit heilt team av ekspertise.

Magnhild Ravnestad og Hildegunn Tviberg stiller frå helselaget i bygda, miljøkoordinator Liv Ingunn Holvik og lærar Else Torunn Kvamme er på plass frå skulen.

Blomkål står neppe tilfeldig på menyen denne kvelden, så rik som den kvite blomsteren er på fiber, antioksidantar og C-vitamin. Else Torunn Kvamme nyttar sjansen til å fortelje at C-vitamin hjelper kroppen med å ta til seg jarn frå grovbrød og kjøt.

– Jarn er viktig for blodet si evne til å få oksygen ut til cellene. Blir du lett slapp og ukonsentrert ut på dagen, kan jarnmangel vere forklaringa, lyder rådet frå læraren.

Elevane svingar opp grov pizzadeig, steiker kjøtdeig, kuttar salat og grønsaker. Enkelte har handelaget og er vel vande med matlaging frå grunnen av. Andre spør om det meste og røper at dei ofte tyr til ferdigpizza, posemat og billege tilbod i frysedisken. Frå dei kyndige damene får dei høyre at det ikkje er eitt feitt kva slags feitt dei får i seg. Heller olje enn smør i panna, heller mandlar enn salte peanøtter, heller vatn enn juice i glaset.

Omsorga for dei unge frå dei fire kvinnene denne kvelden slektar på ein 100 år gamal tradisjon. Heilt

sidan starten i 1922 har kvinner laga mat og vore eit trygt ankerfeste for elevane på hybelskulen. I sogeskriftet Ljøren i 2009 skriv Leidulf Eide om historia til Firdakjøkkenet og kvinnene som serverte middag til 200 elevar kvar dag, år ut og år inn. Sjølv vaks han opp i vaktmeisterbustaden, vegg i vegg med skulen, og såg faste leveransar av kasser med brød frå Ødven bakeri, stablar med klippfisk frå Raudeberg og eple frå Hauge. Epla vart skorne i skiver og tørka i omnen til supper og dessertar utover vinteren.

– Dette var reine snopet for meg og søskena mine, som stakk innom damene på kjøkkenet og tigga, fortel Leidulf Eide. Han minnest også vel at kvar haust, like etter skulestart, vart alle elevane sende i bærskogen for å sanke blåbær og tyttebær til vinterforsyninga på skulen.

Bærsaft og semulegryn var ingrediensane i den såkalla Firdasuppa. Eit anna ritual om hausten var bakedag då kunnige bakstekoner kjevla og steikte i dagevis til stablane med flatbrød var meterhøge.

Eldre Firda-elevar blir lengselsfulle i blikket når dei minnest skulekjøkkenet i kjellaren i gamlebygget. Dei hugsar iveren etter å kome først i køen ned trappene i storfriminuttet for å sikre seg ferske brødskiver og kavringar med brunost, kakao eller havresuppe i skål.

Arnold Berstad frå Stryn var russ i 1959. Han vart professor i medisin, spesialiserte seg på mage–tarm og har ofte tenkt på havresuppa på Firda som eit glupt påfunn.

– Kokkane på Firda skulle hatt medalje. Havre toler dei aller fleste, sjølv dei med irritabel tarm. Den varme suppa tok bort suget i magen og gav ro i kroppen til resten av skuledagen. Frukt og grønt derimot, som mange vil ha inn i skulen, fører lett til det motsette. Blir det

106

2022_FIRDA_innmat_TRYKK_7_ferdig.indd 106

06.07.2022 03:32

KURS: Magnhild Ravnestad frå Gloppen helselag med råd om god hybelmat til Amanda Olaisen frå Jølster (f.v.) og Anette Menes frå Kaupanger.

Foto: Arve Sandal.

gratis skulemat her til lands, må Firda gjerne tilby havresuppe eller havregraut igjen, seier medisinprofessoren.

Kanskje havrekunnskapen sit i veggane på Firdakjøkkenet? Også på hybelmatkurset kjem havregryna på bordet og erstattar kveitemjølet i vaffelrøra til elevane denne kvelden. På eit anna bord ligg epla frå fruktbygda.

Elias Eikenes Osland frå Hestenesøyra kuttar dei i båtar, medan Elisabet Mossestad frå Kaupanger lagar røre til eplekake.

– Bestemor og bestefar bur i Solvorn med masse frukt. Seinast sist helg var eg innom og laga eplemuffins.

Dette kan eg, forsikrar Elisabet Mossestad.

– Eg var ikkje eldre enn desse elevane då eg fekk jobb på skulekjøkkenet i 1958, fortel Marit Midtgård frå Deknepollen i Vågsøy.

– Eg kunne ikkje så mykje om matlaging, men vaks opp på gard og var vand med å arbeide. Innsats vart verdsett av kjøkkensjef Olefine Søreide og hennar høgre hand, Magnhild Fjellestad. Det var flotte, flinke og omsorgsfulle damer som hadde svar på alt eg spurde om.

Marit fortel at arbeidsdagen på kjøkkenet varte frå åtte om morgonen til minst fem på ettermiddagen. Med skuledag på laurdagar putra det i pannene også kvar

107

2022_FIRDA_innmat_TRYKK_7_ferdig.indd 107

06.07.2022 03:32

126

2022_FIRDA_innmat_TRYKK_7_ferdig.indd 126

06.07.2022 03:34

AKTIVISTSKULEN Danseelevane på Firda brukte videokunst i sin klimaprotest i 2019. I 1968 sjokkerte elevar med gatespråk mot Vietnamkrigen. I 1922 vart skulen etablert som motvekt til bokmål og urbanisering. Er det kritiske blikket ein del av danninga på denne skulen?

SMELTEPUNKT: Klima og miljø var tema då The Thor Heyerdal Institute inviterte norsk ungdom til stipendkonkurranse i 2019.

Filmen «Smeltepunkt» frå danseelevar på Firda kom på tredjeplass. Stillbilete frå videoen.

127 2022_FIRDA_innmat_TRYKK_7_ferdig.indd 127

06.07.2022 03:34

68-OPPRØR I SENTRUM

Ei mainatt i 1968 tok Edvin Helgheim frå Jølster, Torodd Fagerheim frå Dale og Bjarne Myrstad frå Selje seg ulovleg inn i turnhallen på Sandane. Opprørsstemninga frå studentopptøyane i Paris med svære demonstrasjonar og arrestasjonar hadde nådd Firda. Plakatar på skulen og innlegg i skuleavisa Firda-Glimt om «Norge ut av Nato» og «Nei til EEC» var ikkje lenger nok. Det var tid for å ta i bruk gatespråket og ryste sandensarane i grunnvollane. Det var tid for å gjenopplive Det Frie Ord som ifølgje Firda-Glimt-redaktør Helgheim hadde sovna stille inn den 23. februar kl. 13.30 på eit elevrådsmøte.

I turnhallen fann dei tre gymnasiastane sitt hemmelege våpen: bytter med kvit, feit oljemåling som var tiltenkt oppussing av den loslitne idrettshallen. Med breie penslar og rikeleg måling skreid dei ut i mainatta for å fullføre aksjonen sin. På vegen framfor heradshuset fekk dei etter kvart måla eit provoserande og lysande slagord: «Sandensarar, er vi medskuldige i morda i Vietnam?» Då jobben var fullført, forflytta aksjonistane seg til Skinlobygget, som var under oppføring. Vestveggen mot sentrum var ein veleigna plass for ei gateavis: «Stopp Johnsens mord i Vietnam!» skreiv aksjonistane.

– Slagorda var sterk kost på idylliske Sandane. Om morgonen vart eg kalla inn på teppet til rektor Olav Haaland. Som stiftar av to politiske ungdomsparti på skulen, først SUF-ml (Sosialistisk Ungdomsforbund) og seinare SU (Sosialistisk Ungdom), fall sikkert mistanken straks på meg. Også dei to sønene til stortingsmennene Fagerheim og Myrstad måtte stå til rette for rektor Haaland og lensmann Jon Flølo. Vi fekk klar beskjed om at dette var eit alvorleg brotsverk, men det var likevel uklart kva straff vi kunne vente oss, fortel Edvin Helgheim.

Dagen etter kom dommen. Dei tre måtte opp att i stillaset på Skinlo-bygget og meisle vekk kvitmalinga. Oljen hadde trekt inn i betongen og kunne ikkje pussast over.

Slagordet framfor Heradshuset vart måla over med svart måling.

– Vi brukte ein heil dag i stillaset på bygget til skreddar Skinlo. Innimellom meislinga heldt Torodd Fagerheim små konsertar med trekkspelet sitt, medan Bjarne og eg varta opp med appellar mot mordariske USA og grådige monopolkapitalistar. Det mest spesielle og litt skuffande var at Firda Tidend ikkje skreiv eit ord om aksjonen vår. Heller ikkje då kvitmålinga på Heradsplassen kom fram i dagen att og måtte asfalterast over, fekk vi blest i avisa. Rektor, lensmann og redaktør hadde nok blitt samde om å teie oss i hel, trur Edvin Helgheim.

I 2021 ser 68-aren frå Helgheim tilbake på Firda-tida med entusiasme og lengt i blikket. I tillegg til politikken og redigering av skuleavisa var han også revysjef for 1968-kullet. Edvin Helgheim meiner dei fem åra på realskule, gymnas og hybel på Sandane var dannande og retningsgjevande for resten av livet. Han etablerte seg i Florø som journalist, lærar, rektor og kultursjef i kommunen. I to periodar sat han som SV-representant i bystyret med heile ni partifellar på det meste. Banda til SV har aldri losna. Dei var så sterke allereie i 1967 at han fekk partileiar Finn Gustavsen til å halde talen på Haustfesten.

– Eg trur dei fleste tykte det var stas, men i lærarkrinsar vart det murra om at skulen måtte sikre seg betre kontroll med kven som fekk tale til elevane, seier Edvin Helgheim.

Ifølgje Store norske leksikon tok Vietnamkrigen livet av om lag to millionar vietnamesarar, ein halv million kambodsjanarar og vel 58 000 amerikanarar.

DANNING : I tillegg til revysjef og aksjonist var Edvin Helgheim redaktør for skuleavisa Firda-Glimt. Åra på Sandane danna retning for resten av livet hans.

Foto: Arve Sandal.

STRAFF: Edvin Helgheim, Bjarne Myrstad og Torodd Fagerheim brukte ein heil dag på å meisle vekk Vietnam-slagordet på Skinlo-bygget. Foto: Nils Skinlo.

PARODI : Edvin Helgheim var revysjef for «Russerøre(t)» i 1967. I ein av sketsjane parodierte han seg sjølv saman med Per Nistad. Foto: ukjent.

APPELL : I pausar på stillaset tok Torodd Fagerheim fram trekkspelet mens Edvin Helgheim og Bjarne Myrstad heldt appellar mot monopolkapitalistane. Foto: Nils Skinlo.

130

2022_FIRDA_innmat_TRYKK_7_ferdig.indd 130

06.07.2022 03:34

131

2022_FIRDA_innmat_TRYKK_7_ferdig.indd 131

06.07.2022 03:34

168

2022_FIRDA_innmat_TRYKK_7_ferdig.indd 168

06.07.2022 03:50

STJERNER I SIKTE Kristian Fossheim frå Jølster vart professor og verdskjend forskar i fysikk. Odd-Bjørn Hjelmeset frå Gloppen tok VM-gull i langrenn.

Ingunn Solheim frå Førde vart nyheitsanker i TV2 og NRK. Eva Weel Skram frå Sogndal fekk gull for si første plate på norsk. Var skulefaga på Firda med i sekken til toppen?

Russepresident Ingunn Solheim Foto: Ola Nyhagen.

Odd-Bjørn Hjelmeset etter treningsøkt Foto: Firda Tidend. Kristian Fossheim (t.v.) og hybelkamerat Erling Kroken på Kleivedammen. Foto: ukjent.

Eva Weel Skram og Per Inge Hove i musikalen «Spelemann på taket» Foto: Geir Skagen.

169 2022_FIRDA_innmat_TRYKK_7_ferdig.indd 169

06.07.2022 03:50

178

2022_FIRDA_innmat_TRYKK_7_ferdig.indd 178

06.07.2022 03:50

MOTGANG GJER STERK ODD-BJØRN HJELMESET

TRENAR: Firda hyra Jonfinn Aske som personleg trenar for skiesset frå Hjelmeset.

Foto: Firda Tidend.

Ein haustdag i 1989 har idrettslinja på Firda vgs. intervalltrening. Holvikelva like ved STIL-bana er flaumstor, gras og lauv lyser i gult. Elevane ensar ikkje årstida. Dei spring 200 meter med full intensitet, heile 15 gongar og berre 30 sekund lett jogging mellom draga. Treninga viser fort eit tydeleg mønster. Ein langbeint, hengslete kar spring lett forbi dei andre på alle rundane. Når økta er over, ligg dei fleste som «slakt» på graset. Den langbeinte går knapt andpusten rundt med ertande smil: «E det travelt eller?»

– Eg hugsar treningsøktene på Firda mest som leik og moro. Ein lett match for meg som trena meir og hadde betre spurteigenskapar enn dei andre, seier Odd-Bjørn Hjelmeset, som tok kjempespranget frå intervallrundane på Sandane til den internasjonale langrennseliten.

Fleire VM-gull, OL-medaljar og heile 28 pallplasseringar i verdscupen står på premielista hans.

Store prestasjonar handlar ikkje berre om talent. Det handlar minst like mykje om sjølvtillit og vilje til å ta ut talentet. Treningsøktene og etter kvart konkurransane i ungdomsåra var byggesteinar i sjølvtillit for guten frå Hjelmeset. Trua på seg sjølv var avgjerande viktig når han sette seg bak pulten og skulle lære norsk, historie, geografi og samfunnskunnskap.

– Heile livet har dysleksien spelt meg eit puss. Når du les oppgåva feil, er det vanskeleg å svare rett. På Firda trur eg mange av lærarane sette meg i ein bås som treningsnarkoman og unnasluntrar i dei teoretiske faga. Sanninga er at eg brukte mykje, mykje meir tid på allmennfaga enn på trening og idrettsteori. Eg gløymer aldri innsatsen eg la ned i ei oppgåve i samfunnskunnskap. Den vil eg nesten seie var enorm. Likevel vart det slakt. Eg hadde lese og tolka oppgåva feil.

Odd-Bjørn Hjelmeset fekk minst like mange raude strekar i stilane sine som tidlegare statsminister Erna Solberg. Begge kompenserte dysleksiproblema med

suksess på andre område, nett som Kong Olav, Albert Einstein, Bill Gates og Kjell Inge Røkke. Men sjølv om motgang ofte gjer sterk, skulle langrennsesset ønskt at lese- og skrivevanskane i barne- og ungdomsåra vart oppdaga tidlegare og følgde opp med betre tilrettelegging på skulen. Først i seinare år har skuleverket fått gode metodar for oppdaging av dysleksi i ung alder, trass i at rundt sju prosent av folket har slike problem.

– I ettertid har eg tenkt at eg skulle vore tøffare på Firda. Eg skulle utfordra lærarane som gav meg dårleg karakter, til å sjå meg og vri litt på brytaren. Vi var ikkje der i slutten av 80-åra. Respekten for autoritetar var framleis stor, seier Odd-Bjørn Hjelmeset i dag.

Den fysiske kapasiteten til løparen frå Fjellhug / Vereide Hyen IL vart derimot både sett og følgd opp av skulen. På fagplanen til idrettslinja frå 1989 til 1991 stod både idrettsteori, idrett og samfunn, aktivitetslære og treningsleiing.

– Eg var nok ikkje mest oppteken av dei latinske namna på musklar og kroppsdelar, men innsikt i fysiologien og kva som skal til for å bygge styrke, spenst og kondisjon, vart livslang læring. Idrettslærar Magnus Willumsen var ein meister i å motivere, mellom anna ved å illustrere og vise oss samanhengane på ein lettfatteleg måte. Eg hugsar framleis då han bad meg springe så fort eg kunne rundt Firdahallen mens resten av klassa skulle tappe vatn i ei bytte. Vi stod alle og måpte då han fortalde at hjartet mitt hadde pumpa fire gongar meir blod rundt i kroppen på eitt minutt enn dei 10 literane i bytta, mimrar Hjelmeset.

Idrettstalentet frå Vereide sprang 100 meter på 11,7 og 400 meter på 50,6 på denne tida. Han var ekstremt rask, og alt tilsa at han burde satse på sprint, både i skisporet og på idrettsbana. Men lærarane såg også at stor hjarteog lungekapasitet kombinert med muskulatur for å halde ut kunne bety langdistanseløpar i særklasse. Firda vgs. hyrte inn trenar og langrennsløpar Jonfinn Aske som lærar for å perfeksjonere medfødde eigenskapar.

– Det var lett å trene ein så motivert kar som OddBjørn. Han hadde den indre motoren som trengs for å oppnå toppresultat. Vi brukte rundt ti prosent av tida på pyramideintervall med gradvis hardare økter, ti prosent på styrke, fem prosent på spenst i tillegg til løpeturar på to–tre timar, fortel Jonfinn Aske, som også privat la ned ein stor innsats som trenar og mentor for Odd-Bjørn Hjelmeset.

Heime på guterommet på Hjelmeset «snekra» langrennsløparen på fordjupingsoppgåva si på idrettslinja.

179

2022_FIRDA_innmat_TRYKK_7_ferdig.indd 179

06.07.2022 03:50

HURRA MED BOYSEN: 1972-russen hyrte inn Per Fagerlund (Boysen) med den nye Volvoen og markerte seg i folketoget. I tillegg til real- og engelsklinje, hadde skulen i 1972 og fram til slutten av 1980åra også ei økonomilinje. På lasteplanet til Boysen var det ein god miks av raudruss og blåruss. Transporten var neppe godkjent av lensmann Jon Flølo.

Foto: ukjent. Bildet er lånt ut av Sidsel Sandal Seljeseth.

218

2022_FIRDA_innmat_TRYKK_7_ferdig.indd 218

06.07.2022 03:53

219

2022_FIRDA_innmat_TRYKK_7_ferdig.indd 219

06.07.2022 03:53

KJELDER OG LITTERATUR

Munnlege kjelder Ragnar Sande, Ottar Sande, Inger Marie Sande, Ruth Rønnekleiv, Steinar Bungum, Kristian Klokkernes Olsen, Arnlaug Økland, Oddmund Økland, Ove Økland, Dag Fosstvedt, Jon Hellesnes, Dagrunn Nordeide, Kjell Ove Nordeide, Ola Nyhagen, Karl Ottar Rundereim, Janne Ølmheim, Liv Ingunn Holvik, Camilla Myklebust, Gunnar Nygjerd, Ingvild Nave, Christine Fure Schwarz, Sigmund Arild Vereide, Turid Korterud, Berit Aasebø Hauge, Gunn Tone Moen, Erik Solheim, Margot Sande, Ingebjørg Eide, Leidulf Eide, Marit Midtgård, Arnold Berstad, Inger Søreide, Liv Ingunn Holvik, Ole Morten Mardal, Jan Øhlckers, Jan Tore Rosenlund, Sven T. Rylandsholm, Torunn Skarstad, Lars Endre Gimmestad, Nils R. Sandal, Anders Ryssdal, Frida Bjørnereim, Knut Isdal Lindstrøm, Sigrid Losnegård, Jonas Skjemstad Rønning, Ingrid Wergeland Hansen, Siri Helle, Elilta Shumye Woldmichael, Malek Shumat, Ann Iren Festervoll, Anette Aske Sollid, Tove Hanne Ommedal Teigland, Anita Eide Lothe, Øyvind Hervik, Charlotte Østebø Nilsen, Hallgeir Hansen, Peder Lofnes Hauge, Nikoline Gloppestad, Sandra Edith Tenud, Emma Berge Ness, Ragnar Eimhjellen, Kjell Arnestad, Norvall Nøringset, Kristianne Myklebust Fagerli, Håvar Fagerli, Vibeke Oskal, Rolf Losnegård, Viljar Sæthre Ediassen, Kristian Skrede, Ingunn Solheim, Eva Weel Skram, Odd-Bjørn Hjelmeset, Kristian Fossheim, Asbjørg Apalset, Magnus Willumsen, Jonfinn Aske, Ivar Bruun, Ingvild Imerslund, Hans Græsli, Eirik Tengesdal Skogvoll, Jørund Walseth, Ingmar Sægrov, Elisabeth Sundt, Judith Karin Bakketun, Helena Walseth, Ingrid Hilde Brevik Håheim, Sabine Exner, Kristina Midthjell-Lunde, Solfrid Bjørkum, Magne Larsen, Jørgen Husbyn, Rose Øvretveit, George TUT, Anders Skipenes, Jan Kåre Fure, Odd Idar Eikenes, Odin Døssland, Dag Kittang, Geir Kittang, Olav Reiakvam, Arnulf Åsnes, Svein Lundevall, Ragnhild Sælthun Fjørtoft, Henning Rivedal og Georg Arnestad.

Bøker og artiklar Alnæs, Karsten (2000): Historien om Norge. Oslo: Gyldendal Norsk Forlag Andenæs Ivar (2019): Gloppen og glopparane. Førde: Selja Forlag Bjørnereim, Frida (2019). «Sjekklappen», Artikkel i nettplattforma Flyt Frem den 9. september Boyesen, Einar med fleire (1961): Festskrift til Kaare Fostervoll på 70-årsdagen. Oslo: Aschehoug

Dvergsdal Arne (1990): «Ola Sande» i Årbok for Nordfjord. Sandane: Nordfjord Sogelag Dvergsdal, Daniel (1985): «Kaare Fostervoll» i Årbok for Nordfjord.

Sandane: Nordfjord Sogelag Eide, Leidulf ( 2009): «Skulekjøkkenet ved Firda gymnas» i Sogeskriftet Ljøren. Sandane: Gloppen sogelag Eide, Ove med fleire (1998): Meir enn ein skule. Festskrift til 75-årsjubileet for Firda vgs. Sandane: Firda vgs.

Engesæter Aage og Thue Johs. B. (1988): Sogn og Fjordane fylkeskommune gjennom 150 år. Oslo: Det Norske Samlaget Espe, Trygve og Nøstdal, Kjell (1992): Har du òg gått på Eid? Nordfjordeid: Eid vgs.

Forr Gudleiv og Vold Helge (2007): Landsgymnaset. Oslo: Det Norske Samlaget Framnes Hallvard med fleire (1946): Voss offentlege landsgymnas 1916–1946.

Voss: Voss offentlege landsgymnas Hansen, Stig Jarle (2016): Eritrea – et land mange flykter fra. Oslo: Norsk utenrikspolitisk institutt Hellesnes, Jon (1975): Sosialisering og teknokrati. Oslo: Gyldendal Norsk Forlag Kielland, Ingrid Røyse (2017): Natur og Ungdom. Oslo: Cappelen Damm Kleppa, Hermund, «DS Finmarken i Nordfjord april/mai 1940». Artikkel i Kulturhistorisk leksikon. Leikanger: Fylkesarkivet i Vestland Loen, Olav A. og Loen, Leif Arnold (1947): Firda ungdomslag gjennom 50 år.

Festskrift 1896–1946. Stryn: Firda ungdomslag Lundeby, Einar (1942): De norske lærernes kamp i 1942. Kolbotn: Privat Maurstad, Toralv (2012): For et liv.

Oslo: Kagge forlag Sandal, Per (1979): Soga om Gloppen og Breim II. Sandane: Gloppen Sparebank Sandal, Per (1979): Soga om Gloppen og Breim. Sandane: Gloppen Sparebank Sande, Ola med fleire (1952): 30-årsskriftet for Firda Gymnas og Realskule.

Sandane: Firda Gymnas Sinnes, Astrid T. (2015): Utdanning for bærekraftig utdanning.

Oslo: Universitetsforlaget Skåber, Linn (2018): Til Ungdommen.

Oslo: Pitch Forlag AS Solheim, Erik (2018): «Utvida livet» i Årbok for Nordfjord. Sandane: Nordfjord Sogelag Spurkland, Marte (2017): Klassen.

Oslo: Cappelen Damm Starheim, Ottar (2010): Fylkesleksikon for Sogn og Fjordane. Førde: NRK Sogn og Fjordane

Wøien Håland, Kjersti (2015): Panikk. Oslo: Flamme Forlag Wøien Håland, Kjersti (2017): Kom og hent meg. Oslo: Flamme Forlag Wøien Håland, Kjersti (2021): Alt er uerstattelege og ingenting kan fiksast.

Oslo: Flamme Forlag Offentlege meldingar, rapportar og referat Framlegg til funksjonsprogram for Trivselshagen frå brukargruppe, 8. desember 2005 Innstilling til statsbudsjettet frå Kirkeog skolekomiteen i Stortinget av 5. mars 1928 Lillejord, S., Halvorsrud, K., Ruud, E., Morgan, K., Freyr, T., Fischer-Griffiths, P., Eikeland, O. J., Hauge, T. E., Homme, A. D., Manger, T., Kirkebøen, L. J. & Sandsør, A. M. J. (2015).

Frafall i videregående opplæring: En systematisk kunnskapsoversikt. Oslo: Kunnskapssenter for utdanning (for Kunnskapsdepartementet) Stortingsmelding nr. 21 (2020–2021): Fullføringsreformen – med åpne dører til verden og fremtiden Stortingsmelding nr. 30 (2003–2004): Kultur for læring Stortingsmelding nr. 48 (2002–2003): Kulturpolitikk fram mot 2014 «Trivselshagen», rapport frå hovudstyret for Trivselshagen AS, 1. februar 2005 Tilråding frå fylkesrådmannen i Sogn og Fjordane om skulebruksplanen, 16. mai 2013 Rapport frå Gjelsvik-komiteen: «Utvalet til å vurdere reform av fagleg innhald og indre oppbygging av gymnaset». Overlevert til kyrkje- og undervisningsministeren 13. mars 1967.

Rapport frå Norconsult om skulebruksplan i Sogn og Fjordane i oktober 2012.

Rapport frå Steen-komiteen: «Skolekomiteen av 1965». Overlevert til kyrkje- og undervisningsministeren i tre omgangar frå 1967 til 1970 Referat frå fylkestinget i Sogn og Fjordane, sak 31/08 om nye utbyggingsplanar, 14. oktober 2008 Referat frå møte i Sogn og Fjordane fylkesting og Gloppen kommunestyre i juni 2012 om auka låneramme til Trivselshagen Referat frå Gloppen kommunestyre, med vedtak om bygging av Trivselshagen saman med Sogn og Fjordane fylkeskommune, 25. april 2005 Referat frå møte i opplæringsutvalet og fylkesutvalet i Sogn og Fjordane fylkeskommune om skulebruksplanen i 2012 og 2013

Referat frå møte i Gloppen kommunestyre og Sogn og Fjordane fylkeskommune om stifting av det interkommunale selskapet, Trivselshagen IKS, 7. mars 2007 Referat frå møtet i Fylkesutvalet om tilleggsløyving til Trivselshagen, 28. november 2007 Referat frå møte i Fylkestinget i Sogn og Fjordane, sak 50/07, om tilleggsløyving til Trivselshagen, 11. desember 2007 Referat frå møtet i Planutvalet i Sogn og fjordane fylkeskommune, 7. november 2012 Referat frå plenumsdebatten i Stortinget 17. april 1928 Referat og opptak frå fylkestinget i Sogn og Fjordane 13. juni 2013.

Samandrag frå Opplæringsavdelinga av høyringsinnspel om skulebruksplanen, mai 2013 «Trivselshagen – eit nasjonalt pilotprosjekt for utvikling av velferdstilbod i distriktskommunar». Forstudium frå prosjektgruppe oppnemnt av Sandane Næringshage, 1. juni 2002 Forprosjekt for Trivselshagen AS, utarbeidd av styret, 30. april 2003 Byggjeprogram for Trivselshagen AS, utarbeidd av Norplan 10. april 2003 Andre Læreplanar for «Reform 94» (1994), «Kunnskapsløftet» (2004) og «Kunnskapsløftet 2020» (2020) Russeheftet til første russekullet på Firda gymnas i 1925 Stilar, særoppgåver og tekstar frå Ingunn Solheim, Eva Weel Skram og Odd-Bjørn Hjelmeset Arkivet til Firda vgs.

Lov om vidaregåande opplæring av 21. juni 1974 «Firdaljos», skuleavis for Firda vgs., jula 1926 Folketalsstatistikk for Gloppen kommune, henta frå SSB Målstatistikk frå Utdanningsdirektoratet for 2016–2017 Brev og avisartiklar i Kaare Fostervolls private arkiv Artiklar av Borgny Søreide om det første kullet på Firda Gymnas, publisert i Firda Tidend i oktober 1972 og mai 1985 Oppslag i Firda Tidend om skulebruksplanen i 1989, 1998, 2012 og 2013 Oppslag i NRK Sogn og Fjordane om skulebruksplanen i 2012 og 2013 Oppslag i Firda Tidend 21. november 1924 om vigslinga av nybygget til Firda Gymnas

295

2022_FIRDA_innmat_TRYKK_7_ferdig.indd 295

06.07.2022 04:05

Grafisk form: Silje Nes – Stipla Font: TT Commons Pro, PPHatton, Tiempos Text Papir: Magno Natural 120g, Munken Pure 80g Trykk og innbinding: Livonia Print © SKALD 2022 www.skald.no ISBN 978-82-7959-345-4

ARVE SANDAL (f. 1948) frå Sandane var raudruss på Firda Gymnas i 1968. Ein artikkel i skuleavisa Firda-Glimt, om protestsongarane på 1960-talet, var den aller første teksten han fekk på trykk. Arve Sandal har vore journalist og skribent sidan han tok medieutdanning på Høgskulen i Volda i 1973. I 15 år var han journalist og redaksjonssjef i NRK Sogn og Fjordane. I 2013 bygde han opp Nynorsk avissenter i Førde for opplæring av journalistar som brukar nynorsk. Han debuterte med barneboka Rapport frå golvet (1979) og har tidlegare gitt ut bøkene Rein luksus (2008) og Reint eventyr (2011) på Skald.

2022_FIRDA_innmat_TRYKK_7_ferdig.indd 296

06.07.2022 04:05

Firda vidaregåande skule 1922–2022

978-82-7959-345-4

FIRDA

MEIR ENN EIN SKULE I 100 ÅR

I denne boka får du eit riss av norsk skulehistorie og innblikk i korleis ein unik skulekultur byggjer samfunnsengasjement, demokrati og livsmeistring.

Forteljinga om Firda vidaregåande skule er eit sterkt vitnesbyrd om kor viktig det er å bli sett og verdsett av andre – ikkje minst læraren.

FIRDA

På Firda har titusen elevar blitt kjende med mørke og lyse sider i seg sjølv, forelska seg og tatt steg inn i vaksenlivet. Her har hybelfestane utarta, talenta blomstra og yrkesvegen fått retning.

ARVE SANDAL

FIRDA

ARVE SANDAL

MEIR ENN EIN SKULE I 100 ÅR