Kanelbutikkane

KANELBUTIKKANE

SKALD 2023

Skrifttypane i denne boka – Skald antikva, Skald kursiv og Skald grotesk – er utvikla spesielt for Skalds klassikarar av skriftdesignaren Stefan Ellmer. Dei er ei indirekte omsetjing av dei ikoniske skrifttypane Nicolas Jenson utvikla i Venezia rundt 1470, med inspirasjon frå den britiske og amerikanske rørsla av uavhengige forlag som tidleg på 1900­talet utvikla sine eigne versjonar av desse gamle skrifttypane. Målet med skrifttypen Skald er å presentere dei nye omsetjingane i Skalds serie på ein klar, unostalgisk, open og inviterande måte, men likevel med særpreg. Støtta og innkjøpt av Norsk kulturråd.

ORIG INAL VERK : Sklepy Cynamonowe (1933) i Sklepy cynamonowe (Dzie ła zebrane, tom 2). Wydawnictwo s łowo/obraz terytoria, 2019.

«Undula» (1922) i Schulz/Forum nr. 14, 2019.

T EKST : Bruno Schulz

Om SETJAR : Julia Wiedlocha, m NO

SERIEDESIGN : Andreas Töpfer & Øystein Vidnes

SATS : Øystein Vidnes

I LLUSTRASJON : Andreas Töpfer

F ONTAR : Skald antikva, Skald kursiv og Skald grotesk av Stefan Ellmer

pA p IR : Munken Print Cream 1.8, 90 g

T R y KK OG INNBINDING : Livonia Print

© SKALD 2023

www.skald.no

ISBN 978 ­ 82 ­ 7959 ­ 353 ­ 9

ISBN 978-82-7959-353-9

97 882 79 59 3539

I juli pleidde far å reise til eit kurbad og etterlate meg, mor og storebror til dei kvitglødande og svimlande sommardagane. Øre av lys bladde vi i den store ferieboka der alle sidene blussa og romma det kvalmande søte fruktkjøtet til gylne pærer.

Kvar strålande morgon kom Adela heim som ei flammande Pomona frå elden til den brennande dagen. Ut av korga tømde ho den fargerike venleiken til sola – skinande, saftige morellar, gåtefulle, svarte kirsebær med ein eim som lova meir enn smaken kunne innfri, aprikosar med eit gyllent indre av lange ettermiddagar; og attåt denne skire fruktpoesien pakka ho ut kjøtstykke med ribbeinsklaviatur som svulma av kraft og næring, grønsakalgar lik drepne blautdyr og maneter – råstoff med ein tam og uferdig smak, vegetabilske og jordiske ingrediensar som anga villmark og åker.

Kvar dag fór heile sommaren gjennom det mørke husværet i andre etasje ved torget: dei lydlaust dirrande luftringane, dei lysande firkantane som drøymde febrile draumar på golvet, melodien frå lirekassen vinna ut frå

dagens djupaste gullåre, to, tre taktar av ein melodi nokon spelte om att og om att på eit piano, som svima i sola på dei kvite fortaua og gjekk tapt i elden frå den djupe dagen. Etter husarbeidet trekte Adela ned skoddene og la rommet i skugge. Fargane fall med ein oktav, rommet mørkna som om det hadde sokke ned på havbotnen, det grumsete lyset blei kasta tilbake av grøne speglar, og varmen pusta mot skoddene, som bølgja svakt i draume medan sola stod på det høgaste.

Laurdag ettermiddag pleidde mor og eg å gå ein spasertur. Frå halvmørket i entreen steig vi rett ut i solbadet. Dei forbipasserande vassa i gull med mysande auge som om augelokka var klistra saman av honning, og dei opptrekte overleppene blotta tannkjøt og tenner. Alle som vadde gjennom det gylne lyset, viste denne varmegrimasen, som om sola hadde gitt alle tilbedarane sine ei og same maske – gullmaska til solbrorskapen. Alle som gjekk gatelangs, møttest og passerte kvarandre, unge og gamle, kvinner og barn, helsa kvarandre i farten bak denne maska av eit tjukt lag gyllen måling, dei blotta same bakkantiske grimase – den barbariske maska til ein heidensk kult. Torget låg tomt og gult i heten, sopa fritt for støv av varme vindpust som ein bibelsk ørken. Tornete akasietre som hadde vakse ut av tomleiken på den gule plassen, løfta det sydande lyse lauvverket, bukettar av veldreia grønt filigran lik trea på gamaldagse gobeleng. Det verka som om trea kveikte vinden og bruste teatralsk med kronene for å vise dei utsøkte lauvviftene der undersida flimra som sølvgrå revepels. Gamle hus, polerte av talrike dagar

med vind, blei farga av refleksane i lufta, av ekko og minne om nyansar i det fargerike vêret. Ein skulle tru heile generasjonar av sommardagar, lik tolmodige murarar, hadde kakka vekk glasuren av løgn og gradvis fått fram det eigentlege andletet til husa, fysiognomien til lagnaden og livet, som forma dei innanfrå. No sov vindauga, blenda av skjæret frå den tomme plassen; balkongane tilstod tomleiken sin til himmelen; frå dei opne oppgangane stod ein eim av kulde og vin.

I hjørnet av torget søkte ein flokk fillefransar ly frå sopelimen av flammande hete. Dei omleira ein del av muren, egga han gong på gong ved å kaste knappar og myntar, som om horoskopet av desse metallbrikkene synte fram den eigentlege sanninga til muren, merkt med hieroglyfar av rifter og sprekkar. Elles var torget tomt. Ein venta å sjå eselet til samaritanen bli leia etter beiselet gjennom skuggane frå svaiande akasietre og fram mot inngangen med vintønner i taket, og to gutar hjelpe den sjuke mannen ned frå den brennande salen og bere han varsamt opp dei kjølige trappene til husværet som anga av sabbat.

Slik vandra mor og eg gjennom dei to solfylte delane av torget og drog dei brotne skuggane våre over kvart einaste hus som over tangentar. Kvadratiske brusteinar passerte langsamt forbi under dei mjuke og flate skritta – somme av dei var lyserosa som menneskehud, somme var blågrå og gylne, alle flate, lune og fløyelsmjuke i sola, som solandlet, tråkka ned til det ukjennelege, til ingenting.

Endeleg gjekk vi inn i apotekskuggen på hjørnet av Stryjska-gata. Ei diger balje med bringebærsaft i det breie apotekvindauget symboliserte kjølig balsam der all smerte kunne finne lindring. Etter nokre fleire hus makta ikkje gata å halde sømda til byen ved lag, lik ein bonde på veg til heimbygda som kler av seg byelegansen og forvandlar seg langsamt, jo nærare bygda han kjem, til ein landleg fillefrans.

Forstadshusa og vindauga sokk ned i den frodige, forvilla bløminga til småhagane. Gløymde av den store dagen yrte alle slags blomar og ugras frodig og stille, glade for pausen dei kunne slumre vekk bortanfor tida, bakom den endelause dagen. Ein diger solvendel på ein kraftig stilk og lidande av elefantsjuke venta i gul sorg på dei siste, triste dagane i livet, bøygd under monstrøs overvekt. Men dei godtruande forstadsplantane, blåklokkene og dei medgjerlege musselinblomane stod rådlause i rosa og kvite, stiva skjorter utan omsyn til tragedien til solvendelen.

Eit flettverk av gras, ugras og tistel summar i ettermiddagselden. Flugesvermar durar over den dormande hagen. Gyllen stubbmark skrik i sola som skadedyr; sirissar ropar i det tette eldregnet; skolmar sprekk stille som grashopper.

Grasfrakken løfta seg mot hekken lik ein pukkelhaug, som om hagen hadde snudd seg i søvne og dei tjukke

bondeherdene anda inn jordroa. På herdene til denne slubberten av ein hage falda den kvinnelege grøda til august

månad seg ut i tette borresøkk, sleppte seg laus med hårete lauv, forvaksne tunger av kjøtfulle vekstar. Dei bulande borredokkene breidde seg ut som eit skrevande kvinnfolk, halvt slukte av sine eigne ville skjørt. Der selde hagen billig hylleblomgrøpp som stinka såpe, tjukke grobladgryn, viltveksande mynte-akevitt og all mogleg augustjugl. Men på andre sida av hekken, bak yngleplassen til sommaren, der toskeskapen til det sløve ugraset fekk vekse fritt, låg ein skraphaug dekt av tistel. Det var ikkje nokon som visste at august månad heldt sommaren si store heidningorgie her. På skraphaugen, lent mot hekken og overgrodd med hylletre, stod senga til idioten Tłuja. Det var det vi alle kalla ho. På dynga av skrot og rask, gamle kjelar, tøflar og søppel stod ei grønmåla seng som støtta seg på to gamle teglsteinar der ho mangla eit bein.

Lufta over skrotet, vill av hete, piska av lyn frå skinande regnklegg som var iltre i sola, rasla som usynlege rangler og dreiv til vanvit.

Tłuja sit samankrøkt i gule sengeklede og filler. Svarte hårtjafsar stikk ut på det store hovudet. Andletet rynkar seg som blåsebelgen på eit trekkspel. Ein gråtgrimase føyer trekkspelet saman i tusen tversgåande faldar, og undringa strekkjer det ut igjen, glattar ut faldane, blottar dei smale augesprekkane og den fuktige gommen med gule tenner under ei snuteforma, kjøtfull leppe. Det går timar med heite og keisemd medan Tłuja knyr for seg sjølv, døser, murrar og gryntar. Ein tett flugesverm set seg på den urørlege jenta, men plutseleg byrjar heile haugen av skitne klede, filler og ryer å røre seg, som vekt til live av rottene

som byggjer reir i han. Flugene kvepp til og svirrar kring ho i ei tett, durande sky av hissig summing og glimmer. Og då fillene fell ned på bakken og pilar over skraphaugen som skremde rotter, kjem inste del av skrothaugen til syne, grev seg ut, viklar sakte fram kjernen sin. Den halvnakne og mørke idioten kavar og reiser seg langsamt, liknar ein heidensk gud, på korte, barnlege føter, og frå halsen som svulmar av ilske, frå det raudlege, mørke andletet, der arabeskar av store blodårer blømer som i eit barbarisk måleri, riv eit dyrisk skrik seg laus, eit raspande skrik, frå alle røyr og piper i den halvt dyriske, halvt guddommelege bringa. Solbrende tistlar hyler, borrane eser ut og briskar seg med det skamlause kjøtet, ugraset siklar med glinsande gift, og idioten, hes av skrikinga, slår den kjøtfulle buken sin i ville krampar, med ilsk iver gnir ho han mot hylletreet, som knirkar lågt under den innstendige, usømmelege lysta, som heile det elendige koret påkallar til ei utarta heidensk fruktsemd.

Mor til Tłuja leiger seg ut til husmødrer for å skrubbe golv. Ho er ei lita kvinne, gul som safran, og med safranen krydrar ho golv, trebord, sovebenkar som ho vaskar i stovene til fattige folk. Ein gong følgde Adela meg heim til gamle Maryśka. Det var tidleg morgon, vi gjekk inn i ei lita, blå stove med jordgolv, der den tidlege sola låg lysegul i stilla som bondeuret på veggen målte opp med skjerande klirr. På halmen i ei kiste låg toske-Maryśka, bleik som alterbrød og taus som ein vott handa har smotte ut av. Og som om han nytta søvnen hennar, snakka tystnaden, gul, skjerande, ein vond tystnad, snakka med seg sjølv, klaga,

busa ut med ein manisk, vulgær einetale. Tida til Maryśka, tida fanga i sjela hennar, steig skremmande verkeleg ut av ho og løpte løpsk gjennom stova, støyande, bråkande, faretrugande, stigande i den skarpe morgonstilla frå det høglydte mølle-uret som vondt mjøl, sikta mjøl, det tåpelege mjølet til dei galne.

I eit av desse husa som var omgitt av brunmåla stakittgjerde i den yppige grøne hagen, budde tante Agata. På veg gjennom hagen såg vi fargerike glaskuler på stokkar; rosa, grøne og lilla fanga dei heile lyse og klare verder, lik dei fullkomne og lykkelege bileta som er lukka i den uoppnåelege lyteløysa til såpebobler.

I den halvmørke entreen med gamle reproduksjonar som var etne opp av mugg og matte av elde, fann vi att ei velkjend lukt. I den trygge, gamle eimen fanst livet til desse menneska i ein merkeleg enkel syntese av rase, blodtype og lagnad, som fanst umerkeleg i den daglege gangen til deira eiga tid. Dei mørke sukka til den kloke, gamle døra sleppte menneska inn og ut og var eit taust vitne til ferdselen til mora, døtrene og sønene – døra gjekk lydlaust opp som eit skap, og vi steig inn i livet deira. Dei sat, som i skuggen av lagnaden, utan å verne seg – dei røpte løyndommen i dei første brysame gestane. Var vi ikkje i slekt med dei gjennom blod og lagnad?

Rommet var mørkt og fløyelsmjukt av marineblå spegelbilete med gyllent mønster, men ekkoet av den flammande

Eg må ha vore innestengd i einsemd i veker og månader. Eg fell stadig i søvn og vaknar igjen, sansevilla frå røynda blandar seg med oppspinnet frå ørska. Slik går tida. Eg innbiller meg at eg har budd i dette lange, skeive rommet ein gong for lenge sidan. Somme gongar kjenner eg att desse altfor store møblane som rekk opp til taket, desse skapa av rein eik, med eit bolna lag av nedstøva skrot. I taket heng ei stor, fleirarma tinnlampe og voggar varsamt.

Eg ligg i hjørnet av ei lang, gul seng og fyller knapt ein tredel av ho med kroppen min. Somme stunder svinn rommet opplyst av den gule lampa frå auga, og i den tunge tråleiken til tankane kjenner eg berre den stødige, fredelege rytmen til anden som taktfast løftar brystet. Og alle ting andar i same rytme.

Tida siv i den døyvde kvesinga til ei parafinlampe. Gamle innretningar knirkar og knasar i stilla. I djupet av rommet ligg spisse, skeive, brotne skuggar på lur og konspirerer. Dei strekkjer ut dei lange halsane og ser meg over skuldra. Eg snur meg ikkje. Kvifor skulle eg? Om

eg kikkar, vil dei stanse på plassen sin, berre golvet og det gamle skapet vil gi frå seg knirk. Alt vil stå som før.

I den nye stilla mildnar den gamle lampa keisemda med søvnig kvesing.

Digre kakerlakkar står urørleg og stirar tanketomt på lyset. Dei verkar daude. Brått legg dei flate bolane på sprang og skrår over golvet i ei uhyggeleg krabbegonge.

Eg søv og vaknar, søv igjen, og tolsam brøytar eg veg gjennom eit sjukt buskas av synkverving og draumar. Dei flettar og viklar seg saman, vandrar i lag med meg, desse kvitlege og mjuke, frodige kratta som liknar bleike potetspirer i ein nattleg kjellar, den monstrøse utveksten

på sjuk sopp.

I verda er det kanskje vår. Eg vet ikkje kor mange dagar og netter som har gått sidan då … Eg hugsar den grå, tunge demringa i februar, det purpurraude opptoget av bakkantar. Gjennom dei bleike festnettene, gjennom månelyse forstadsparkar flaug eg etter dei, som ein nattsvermar hugtatt av smilet til Undula. Stadig såg eg ho i armane på dansarar, den svimande og frydefullt bøygde Undula i svart flor og underbukser, Undula med glødande auge bak ei svart kniplingsvifte. Eg følgde etter ho med eit brennande, søtt vanvit i hjartet, heilt til dei sanselause beina nekta å bere meg og karnevalet spytta meg halvdaud ut i ei tom gate i den tjukke ørska før daggry.

Så kom vandringa i blinde, med søvn i auga, opp gamle trapper som steig gjennom mørke etasjar, over

svarte loftsrom og luftige galleri som gynga av mørke vindpust, heilt til eg blei slukt av den lune, kjende korridoren og stod framfor døra til barndommens husvære. Eg trykte ned klinka, og døra opna seg med eit dunkelt sukk. Lukta av desse gløymde romma sveipte meg. Adela, den gamle tenestejenta vår, kom stilt frå djupet av husværet, tråkka lydlaust på dei fløyelsmjuke skoa.

Så vakker ho hadde blitt medan eg var vekk, så perlekvitt skuldrene skimra under den svarte oppknepte kjolen. Ho var slett ikkje overraska over heimkomsten min etter alle desse åra; ho var trøytt og sur. Eg fekk eit glimt av dei smekre svanebeina før dei forsvann i det mørke djupet.

I skumringa famla eg meg fram til den ureidde senga, og med auge fylte av søvn kasta eg hovudet ned i putene.

Ein stille søvn rulla over meg som ei tung vogn lasta med mørkets støv og grov meg ned.

Då byrja vinternatta å mure seg inn med svart teglstein av tomleik. Endelause vidder stivna til livlaus stein, ein tung, ugjennomtrengjeleg masse som vaks over rommet, og verda størkna til inkje.

Så tungt det er å ande i eit rom som vinternatta held i sitt grep. Gjennom vegg og tak kjenner ein trykket frå dei tusen luftlaga til mørket. Lufta er skrinn og

næringsfattig. Lampeflammen gror att av svart mugg. Pulsen blir svak og overflatisk. Keisemd, keisemd,

Då EG N y LEG las Kanelbutikkane og andre forteljingar (1933) av Bruno Schulz på nytt, var det som om noko fall på plass, som om noko ordna seg i leseopplevingane mine av polsk litteratur – som å finne eit felles opphav. Så mykje i bøkene eg hadde lese, slekta på skrivemåten hans, i større eller mindre grad, og det kjendest som ei herleg openberring. Det er sjølvsagt ei subjektiv erfaring, men kanskje ikkje så fjern frå sanninga, for fleire forfattarar innrømmer gladeleg kor viktig forfattarskapen til Bruno Schulz har vore for dei. Olga Tokarczuk, til dømes, kallar Schulz «det polske språkets geni». Saman med forfattarar som Witold Gombrowicz og Stanisław Witkiewicz blir Schulz sett på som ein av dei fremste litterære modernistane i Polen.

Det er særleg to ting ein lett kan la seg begeistre av hos Schulz, og det første er nettopp språket. Bruno Schulz synest nærast

å vere meir stilist enn forteljar, men det er kanskje berre fordi skildringa er så tett samanvoven med forteljemåten. Det kan verke som om Schulz skriv som han gjer, fordi det polske språket er som det er, og at det er denne nærleiken som let han tøye og bøye polsken på frekt og fornøyeleg vis.

Som omsetjar kan du derimot ikkje la deg rive med av flyten, du må gå steg for steg, ord for ord, gi opp, prøve om att, rive deg

i håret og i neste stund bli overvelda av kor vakkert det er. Eg har ikkje forsøkt å omsetje Schulz slik at lesaren skal føle at boka blei skriven på norsk. Eg trur heller ikkje det ville ha vore hensiktsmessig. Alt det særeigne, besjelinga av røynda, er ein naturleg del av det «schulziske». Ord blir pressa til det ytste av tydinga si, og setningar heng som overdådige, vaklevorne hengjebruer på grensa av kva dei kan tole, men eg trur det må til. Samstundes må ein vise kompromissvilje når den norske syntaksen kjem og daskar ein på fingrane. Eg har hatt kjernebiletet som rettesnor i arbeidet, og har prøvd å halde fast i den biletskapande eigenskapen til språket som ein omsetjingspoetikk i arbeidet med prosaen til Schulz.

Det andre som begeistrar hos Schulz, er foreininga av blikket til barnet og blikket til den vaksne forfattaren, som synest gjensidig forbundne. Forfattaren minnest, men det er barnet som har opplevd. Barnet ser, og den vaksne skriv. Besjelinga og ordninga av røynda, som nærast løper løpsk, frå tida før alle tydingar har blitt faste, gir eit gledeleg gjensyn med barndommens språkløyse, som ikkje lenger manglar språk.

Trongen til å omskrive, å gå via metaforar og indirekte tale, kan også henge saman med at forteljingane krinsar rundt ein sjuk far som finst overalt, men som forteljaren motset seg å skildre direkte, som om han representerte eit traume. Sjølv om faren dukkar opp i nærast kvar einaste tekst, får vi ikkje vite kva som eigentleg feilar han. Og kanskje blir òg kunstnarblikket fødd gjennom dette traumet.

Novella «Undula» høyrer opphavleg ikkje til samlinga Kanelbutikkane og andre forteljingar. Det var ei storhending i Schulzmiljøet då den ukrainske forskaren Lesia Khomych i 2019 oppdaga

novella i ei avis frå 1922. Sjølv om novella er publisert under pseudonymet Marceli Weron, meiner forskarar at ho er eit tidleg verk av Bruno Schulz, noko som tyder at forfattaren debuterte mykje tidlegare enn ein har rekna med. «Undula» er umiskjenneleg «schulzisk» og gir oss eit innblikk i ei framtidig litterær røyst. Novella har ikkje blitt omsett til norsk før, og det er ei glede å inkludere ho som eit bonusspor i denne utgåva.

Julia Wiedlocha

OSLO , m ARS 2023

Å, verda ville hatt godt av å miste litt innhald.