SPIS TREŚCI Wstęp....................................................................................................................................................5 A gdy na wojenkę szli ojczyźnie służyć.............................................................................................6 A kto chce rozkoszy użyć.....................................................................................................................8 Białe orlę..............................................................................................................................................10 Błękitne rozwińmy sztandary...........................................................................................................12 Bogurodzica........................................................................................................................................14 Boże, coś Polskę..................................................................................................................................16 Boże Ojcze, Twoje dzieci...................................................................................................................18 Bywaj, dziewczę, zdrowa...................................................................................................................20 Czarna sukienka.................................................................................................................................22 Czerwone jabłuszko (parafraza).......................................................................................................24 Cześć młodzieży polskiej..................................................................................................................26 Cześć polskiej ziemi, cześć................................................................................................................28 Dalej, bracia, do bułata......................................................................................................................30 Do polskiego wojska..........................................................................................................................32 Gaude, mater Polonia........................................................................................................................34 Gdy w noc wrześniową......................................................................................................................36 Góralu, czy ci nie żal ..........................................................................................................................38 Grzmią pod Stoczkiem armaty.........................................................................................................40 Harcerski marsz żałobny...................................................................................................................42 Hej, hej, ułani!.....................................................................................................................................44 Hej, orle biały......................................................................................................................................46 Hymn do miłości ojczyzny...............................................................................................................50 Hymn Polski.......................................................................................................................................52 Hymn Szarych Szeregów...................................................................................................................54 Jak długo w sercach naszych............................................................................................................56 Jak dobrze nam zdobywać góry.......................................................................................................58 Jeszcze jeden mazur dzisiaj..............................................................................................................60 Kołysanka o zakopanej broni............................................................................................................62 Krakowiak Kościuszki.......................................................................................................................64 Kto handluje, ten żyje........................................................................................................................66 Legiony to zwycięska nuta................................................................................................................68 Łączko, łączko, łączko zielona...........................................................................................................70 Marsz, marsz, Polonia........................................................................................................................72 Mazur kajdaniarski............................................................................................................................74 Mazurek Dąbrowskiego....................................................................................................................76 Miałeś, chamie, złoty róg..................................................................................................................78
Modlitwa do Królowej Polskiej.................................................................................................................80 Nie masz pana nad ułana............................................................................................................................82 O mój rozmarynie.......................................................................................................................................84 Orlątko..........................................................................................................................................................86 Orle Biały......................................................................................................................................................88 Pałacyk Michla.............................................................................................................................................90 Partyzancka idzie wiara..............................................................................................................................92 Pierwsza Brygada........................................................................................................................................94 Pierwsza kadrowa.......................................................................................................................................96 Pieśń konfederacji barskiej.......................................................................................................................98 Piękna nasza Polska cała..................................................................................................................................100 Płonie ognisko w lesie...............................................................................................................................102 Płynie Wisła, płynie..................................................................................................................................104 Pod żaglami „Zawiszy”.............................................................................................................................106 Polne kwiaty...............................................................................................................................................108 Polonez trzeciego maja.............................................................................................................................110 Prząśniczka................................................................................................................................................112 Przybyli ułani pod okienko.......................................................................................................................114 Rota.............................................................................................................................................................116 Sztandary polskie w Kremlu...................................................................................................................118 Śpiew z mogiły...........................................................................................................................................120 Taka już ułańska dola...............................................................................................................................122 Tam na błoniu błyszczy kwiecie...............................................................................................................124 W krwawem polu.....................................................................................................................................126 Warszawianka 1831 roku.........................................................................................................................128 Wisło moja stara........................................................................................................................................132 Wojenko, wojenko.....................................................................................................................................134 Wstań, Polsko moja..................................................................................................................................136 Z dymem pożarów.....................................................................................................................................138 Źródła ilustracji.........................................................................................................................................140
Jan Matejko, Bitwa pod Grunwaldem (1878). Fot. Adrian Grycuk
4
WSTĘP Ojczyzna jest dobrem wspólnym wszystkich obywateli i jako taka jest też wielkim obowiązkiem. Święty Jan Paweł II
Wszyscy mamy jeden wspólny dom, w którym żyjemy – Polskę. Naszą publikacją pragniemy przyczynić się do pielęgnowania patriotyzmu. W książce znajdują się pieśni, które nasi przodkowie śpiewali w chwilach największych narodowych triumfów, jak również w momentach tragicznych. Wczytując się w teksty zamieszczonych utworów poznają Państwo nadzieje, oczekiwania i przymioty Polaków żyjących w dawnych czasach. Do wszystkich piosenek zostały dołączone linie melodyczne. Każdy z zamieszczonych utworów ma swoją historię, ściśle powiązaną z dziejami naszej ojczyzny. Odkrywamy ją przed Państwem w dołączonych opisach. Uwzględniają one informacje o autorach tekstów i melodii, rolę, jaką piosenki odegrały w dziejach narodu, jak również kontekst historyczny ich powstania. Dużym atutem książki jest szata graficzna. Dzięki wybranym przez nas zdjęciom i obrazom mogą Państwo przenieść się do czasów m.in. uchwalenia Konstytucji 3 maja, powstań narodowych, walk Legionów Polskich czy też II wojny światowej. Jest to wzruszająca lekcja historii. Do książki zostały dołączone dwie płyty CD zatytułowane „Najpiękniejsze pieśni patriotyczne”. Znajdują się na nich tradycyjne utwory patriotyczne i religijne w wykonaniu chóru Polish Chamber Voices nagrane w kaplicy św. Józefa na Halach przy Jasnej Górze w Częstochowie. Gościnnie wystąpił na płytach Adam Hutyra. Życzymy Państwu miłej lektury i tego, aby serca wszystkich nas rosły podczas śpiewania pieśni patriotycznych. Redakcja Wydawnictwa Sfinks
5
A GDY NA WOJENKĘ SZLI OJCZYŹNIE SŁUŻYĆ
A gdy na wojenkę szli Ojczyźnie służyć,
wicher wiał im w oczy od rozstajnych dróg, niebo się nad nimi zaczynało chmurzyć, pod deszczową chmurą w polu krakał kruk.
Poszli śpiewający, krwawym trudom radzi, ledwie przed świtaniem zagrał złoty róg. Matki im mówiły: „Niech was Bóg prowadzi!” Żony im mówiły: „Niech was strzeże Bóg!”
Nikt im iść nie kazał... poszli — bo tak chcieli, bo takie dziedzictwo wziął po dziadku wnuk... Nikt nie pytał o nic, a wszyscy wiedzieli, za co idą walczyć, komu płacić dług.
Tylko w ciemne nocki, kiedy po ugorze szedł spod czarnych borów głuchy armat huk, ktoś się cicho modlił w murowanym dworze, ktoś w bielonej izbie głową bił o próg.
Matki się u strzemion synom nie wieszały, żony się pod nogi nie kładły na próg, dzieci nie płakały, dzieci nie wołały ojców, których w polu śmiercią witał wróg.
A gdy do Warszawy, do samej Warszawy dojść we krwi i ranach pozwolił im Bóg, witał ich milczeniem tłum zawsze ciekawy, milcząc deptał serca rzucone na bruk.
Za: A. Roliński, A gdy na wojenkę szli Ojczyźnie służyć... Pieśni i piosenki żołnierskie z lat 1914‑1918. Antologia, Kraków 1996.
6
Hieronim Przepiliński (1914-1917). Fot. autor nieznany
Józef Piłsudski (1919). Fot. Jebulon
Komendant Hieronim Przepiliński (w centrum) wraz z członkami Legionu Śląskiego (1916). Fot. autor nieznany
Legion Śląski w 1914 roku w tzw. Parku Sikory w Cieszynie (1914). Fot. autor nieznany
Wymarsz Legionu Śląskiego z Cieszyna (1914). Fot. autor nieznany
* 21 września 1914 roku Legion Śląski odpowiedział na apel mobilizacyjny Józefa Piłsudskiego. Legionistów poprowadzili Hieronim Przepiliński, Feliks Hajduk i Jan Łysek, a żołnierze ruszyli z Parku Adama Sikory w Cieszynie, by przez cztery kolejne lata walczyć za niepodległość Ojczyzny. Pieśń Edwarda Słońskiego, napisana 1 grudnia 1915 roku w Warszawie, nawiązuje do ich patriotyzmu i szczerego oddania Ojczyźnie. Muzykę skomponował Feliks Halpern.
7
BOŻE, COŚ POLSKĘ
Boże, coś Polskę przez tak liczne wieki
Otaczał blaskiem potęgi i chwały, Coś ją osłaniał tarczą swej opieki Od nieszczęść, które przygnębić ją miały. Przed Twe ołtarze zanosim błaganie: Ojczyznę wolną pobłogosław, Panie!
16
CD 2
4
Ty, któryś potem tknięty jej upadkiem, Walczących wspierał za najświętszą sprawę I chcąc świat cały mieć jej męstwa świadkiem, W nieszczęściach samych pomnażał ich sławę. Przed Twe ołtarze zanosim błaganie...
Wróć naszej Polsce świetność starożytną, Użyźniaj pola, spustoszone łany, Niech szczęście, spokój na nowo zakwitną! Przestań nas karać, Boże zagniewany! Przed Twe ołtarze zanosim błaganie...
Boże najświętszy, przez Chrystusa rany Świeć wiekuiście nad braćmi zmarłymi. Spojrzyj na lud Twój niewolą znękany, Przyjmij ofiary synów polskiej ziemi. Przed Twe ołtarze zanosim błaganie...
Boże, którego ramię sprawiedliwe Żelazne berła władców świata kruszy, Skarć naszych wrogów zamiary szkodliwe, Obudź nadzieję w biednej naszej duszy. Przed Twe ołtarze zanosim błaganie...
Gdy naród polski dzisiaj we łzach tonie, Za naszych braci poległych błagamy, By ich męczeństwem uwieńczone skronie Nam do wolności otworzyły bramy. Przed Twe ołtarze zanosim błaganie...
Boże najświętszy, przez Twe wielkie cudy Oddalaj od nas klęski, mordy boju; Połącz wolności węzłem Twoje ludy Pod jedno berło Anioła Pokoju. Przed Twe ołtarze zanosim błaganie...
Niedawnoś wolność zabrał z polskiej ziemi, A łez, krwi naszej popłynęły rzeki, Jakże to musi być okropnie z tymi, Którym ojczyznę zabierasz na wieki. Przed Twe ołtarze zanosim błaganie...
Boże najświętszy, od którego woli Istnienie świata całego zależy, Wyrwij lud polski z tyranów niewoli, Wspieraj szlachetne zamiary młodzieży. Przed Twe ołtarze zanosim błaganie...
Jedno Twe słowo, o wielki nasz Panie, Z prochów nas podnieść znowu będzie zdolne; A gdy zasłużym na Twe ukaranie, Obróć nas w prochy, ale prochy wolne! Przed Twe ołtarze zanosim błaganie...
Za: Z. Adrjański, Złota księga pieśni polskich. Pieśni, gawędy, opowieści, Warszawa 1994.
Witold Piwnicki, Bitwa pod Cecorą (1878)
* Pierwowzorem hymnu był wiersz napisany przez Alojzego Felińskiego z okazji rocznicy ustalenia Królestwa Kongresowego w 1816 roku. Na obecny kształt hymnu miał wpływ również wiersz Antoniego Góreckiego Hymn do Boga – jeszcze przed 1820 rokiem nieznany autor (prawdopodobnie student warszawski) dokonał połączenia obu utworów w jeden, dodając refren: „Przed Twe ołtarze zanosim błaganie, naszą Ojczyznę racz nam wrócić, Panie”. Podobnie jak tekst, tak i zapis nutowy ma kilku autorów. Pierwszym jest Jean Pierre Solié, za drugiego autora uważa się Jana Nepomucena Kaszewskiego, jednak w latach 60. XIX wieku melodię Kaszewskiego zastąpiono melodią pieśni kościelnej Serdeczna Matko. Utwór ten pretendował w latach 20. XX wieku do rangi hymnu polskiego.
17
BOŻE OJCZE, TWOJE DZIECI...
Boże Ojcze, Twoje dzieci
Płaczą, żebrzą lepszej doli, Rok po roku marnie leci, My w niewoli, my w niewoli. Słowa Twoje nas uczyły: „Każdy włos wasz policzony”; Boże! Policz te mogiły, Te płaczące matki, żony. Jeśliś lud nasz wybrał, Panie, By powtórzył mękę Pańską, O, to daj nam zmartwychwstanie, Wskrześ, a zdeptaj złość szatańską! O, bo brzydki śmiech szatana, Że Syn Boży z krzyżem chodzi, Trudem Zana — krwią Rejtana, Wdowi Polska żal zawodzi. My już tyle krwi przelali, Że nią zmyte ojców grzechy; My już tyle łez spłakali, Że nie stanie łez pociechy!
18
Boże, padłszy na kolana, Ścielem Ci się tak w pokorze; Polska łzami, krwią zalana! Krwią i łzami — wskrześ ją, Boże! A gdy będzie już swobodna, Gdy nam łzy przestaną płynąć, Tobie chwała Bogu godna, Żeś nam nie dał marnie zginąć. Że tak będzie, serce czuje, Dusza myślą w niebo wzlata; Polskę naszą Bóg miłuje I wskrzesi ją w krótkie lata. Za: J. Siedlecki, Śpiewniczek zawierający pieśni kościelne z melodyami dla użytku młodzieży szkolnej, Kraków 1908.
Aleksander Lesser, Pogrzeb Piątki Poległych w 1861 roku (Pogrzeb ofiar polskich manifestacji patriotycznych w Warszawie) (XIX)
* Autorstwo pieśni przypisywane jest Marcelemu Skałkowskiemu (nauczyciel, poeta rewolucyjny), jednak Franciszek Barański jako autora często podaje ks. Karola Antoniewicza (jezuita, kaznodzieja, uczestnik powstania listopadowego, poeta, pisarz ludowy, autor prac teologicznych i pieśni kościelnych). W śpiewniku Leona Idzikowskiego Pieśni narodowe z 1916 roku pieśń ta (5 zwrotek) występuje anonimowo. Tekst powstał w 1838 roku. Utwór śpiewany był głównie w kościołach. Nie był popularny wśród legionistów, którzy nie byli skorzy do wspominania niewoli w sposób smutny. Utwór znany jest także pod innymi tytułami: Boże Ojcze, Modlitwa narodowa, Modlitwa.
19
GDY W NOC WRZEŚNIOWĄ
Gdy w noc wrześniową północ wybiła, Eskadr bojowych ogromna moc Z szumem motorów się pojawiła, W piekło zmieniła cichą noc.
Miasta i dworce zbombardowano, Gdy ludność miasta była we śnie, Gdy się niczego nie spodziewano, To nam zadali ciosy złe. Pierwsi obrońcy murem stanęli, W porannym słońcu się bagnet lśnił. Gdy w bój ruszyli, „Hura!” krzyknęli, Bagnetem popchli wroga w tył. A wtem lotnictwo się pojawiło, Którym wróg wspierał szeregi swe, A naszych orłów widać nie było, To nas zmusiło cofnąć się. Tak się cofalim do bram Warszawy, Za nami sunął tankietek wąż, Lecz się nie martwmy, wszak Bóg jest z nami, Wszak nam nie będzie źle tak wciąż.
36
Za: T. Szewera, O. Straszyński, Niech wiatr ją poniesie. Antologia pieśni z lat 1939‑1945, Łódź 1975.
Polski chłopiec pośród ruin Warszawy (1939). Fot. Julien Bryan
Stare Miasto w Warszawie zniszczone przez Niemców (1945). Fot. autor nieznany
* Nie jest znany autor tekstu tej piosenki, wiadomo jedynie, że została napisana pod koniec września 1939 roku. Śpiewana jest na melodię Więc pijmy zdrowie (ta z kolei powstała na podstawie piosenki kabaretowej Kadisz). Piosenka opowiada o napaści Niemców na Polskę, która nastąpiła 1 września 1939 roku, i o przekroczeniu polskich granic przez Armię Czerwoną (17 września 1939 roku).
37
GÓRALU, CZY CI NIE ŻAL
Góralu, czy ci nie żal
Odchodzić od stron ojczystych, Świerkowych lasów i hal — I tych potoków przejrzystych. /Góralu, czy ci nie żal? Góralu, wróć się do hal!/ 2x Góral na góry spoziera I łzy rękawem ociera — I góry porzucić trzeba... Dla chleba, panie, dla chleba! Góralu, czy ci nie żal...
38
Góralu, wróć się do hal! W chatach zostali ojcowie; Gdy pójdziesz od nich hen w dal, Cóż z nimi będzie? Ach, kto wie? Góralu, czyż ci nie żal... A góral jak dziecko płacze; Może już ich nie obaczę! I starych porzucić trzeba, Dla chleba, panie, dla chleba. Góralu, czy ci nie żal... Góralu, nie odchodź, nie! Na wzgórzu u męki Boskiej Tam matka twa płacze cię, Uschnie z tęsknoty i troski. Góralu, czy ci nie żal...
On zwiesił głowę i wzdycha: Oj, dolaż moja! — Rzekł z cicha; I matkę porzucić trzeba... Dla chleba, panie, dla chleba! Góralu, żal mi cię, żal...
Góralu, żal mi cię, żal! I poszedł z grabkami, z kosą, I poszedł z gór swoich w dal... W guńce starganej szedł boso... Góralu, żal mi cię, żal...
Za: M. Straszewicz, Ojców naszych śpiew. Pieśni patriotyczne, Komorów 1992.
Wojciech Gerson, Z Tatr (1875)
Giewont – nadruk na pocztówce (ok. 1900). Fot. J. Ryś
* Autorem utworu jest Michał Bałucki. Tekst powstał w 1865 roku, w krakowskim więzieniu św. Michała, gdzie osadzonemu towarzyszył tęskniący za rodzinnymi stronami góral. Nie jest znany autor muzyki. Prawdopodobnie melodię (na nutę ludową) skomponował Władysław Żeleński, inne źródła podają, że mógł to być Michał Świerzyński. Utwór występuje w kilku wariantach tekstowych. Inne tytuły piosenki to Za chlebem, Góral. W 2005 roku, już po śmierci papieża św. Jana Pawła II Waldemar Domański, dyrektor Ośrodka Kultury Biblioteka Piosenki Polskiej, dopisał do pieśni ostatnią zwrotkę: Nasz Gazdo, co patrzysz z wysoka, Anieli tam „Barkę” Ci grają, Popatrz na Polskę z obłoka, Tu też dla Ciebie śpiewają.
W 2012 roku podczas 44. Festiwalu Folkloru Ziem Górskich w Zakopanem górale uroczyście „usynowili” tę dotąd dla nich kontrowersyjną, bo ceperską, pieśń.
39
KTO HANDLUJE, TEN ŻYJE
66
Na dworze jest mrok,
W pociągu jest tłok, Zaczyna się więc sielanka, On objął ją wpół, Ona gruba jak wół, Bo pod paltem schowana rąbanka. Teraz jest wojna, Kto handluje, ten żyje. Jak sprzedam rąbankę, Słoninę, kaszankę, To bimbru się też napiję. Spod serca kap, kap, Rąbanka i schab, A pociąg mknie jak szalony, Schaboszczak i kicha To dobra zagrycha, A pod ławką dwa salcesony. Teraz jest wojna...
Nim on się przekona, Czym handluje ona, To pociąg na dworcu staje. Żandarmi wsiadają, Wszystko wygrużają I nic się nie zostaje. Teraz jest wojna... Ten szuka na ziemi, Ten szuka w kieszeni, A trzeci po paczkach szpera. Zabrali rąbankę, Słoninę, kaszankę, A niech ich jasna cholera! Teraz jest wojna, Kto nie handluje, nie zbiera. Zabrali rąbankę, Słoninę, kaszankę, Niech weźmie ich jasna cholera!
Za: T. Szewera, O. Straszyński, Niech wiatr ją poniesie. Antologia pieśni z lat 1939-1945, Łódź 1975.
Scena z realizacji filmu „Zakazane piosenki”. Na zdjęciu Leon Pietraszkiewicz i Czesław Piaskowski (1946). Fot. autor nieznany
* Utwór był niezwykle popularny w Generalnej Guberni podczas II wojny światowej. Piosenka anonimowego autorstwa została napisana do popularnej przedwojennej melodii Koniokrad. Wiele źródeł podaje jednak, że muzyka powstała na bazie hiszpańskiej pieśni ludowej Cielito Lindo, której autorem jest Quirino Mendoza y Cortés. Tekst prezentowanego utworu opowiada o ludziach, którzy w nielegalny sposób zaopatrywali mieszkańców Warszawy w żywność. Piosenka jest znana też pod tytułem Teraz jest wojna.
67
LEGIONY TO ZWYCIĘSKA NUTA
Legiony to są Termopile,
Legiony to zza świata zew. Zejdzie słońce, choćby na mogile, Gdy za Polskę swą przelejem krew.
68
Pal diabli nasze życie! Obaczym się w błękicie. Kto w drodze padł, o Polsce będzie śnił. Więc naprzód, legioniści! Zwycięstwo Bóg nam ziści I legnie wróg, co krzywdą naszą żył.
Legiony to zwycięska nuta, Legiony to zwycięski śpiew. Odtąd Polska już nie będzie skuta, Kiedy za nią swą przelejem krew. Za: A. Roliński, A gdy na wojenkę szli Ojczyźnie służyć. Pieśni i piosenki żołnierskie z lat 1914-1918. Antologia, Kraków 1996.
2. Pluton Pierwszej Kompanii Kadrowej w Krakowie (1914). Fot. autor nieznany
Legionowi muzycy z II Brygady Legionów Polskich (1915). Fot. autor nieznany
* Utwór został napisany najprawdopodobniej w 1914 roku, choć Bogusław Szul-Skjöldkrona uważa, iż piosenka powstała w 1915 roku w II Brygadzie Legionów Polskich i śpiewana była na melodię rosyjskiej pieśni rewolucyjnej. Autorem słów jest Edward Słoński. Uważa się, iż utwór jest pierwowzorem pieśni My, Pierwsza Brygada.
69
PŁYNIE WISŁA, PŁYNIE...
Płynie Wisła, płynie po polskiej krainie, Zobaczyła Kraków, pewnie go nie minie. Zobaczyła Kraków, wnet go pokochała I w dowód miłości wstęgą opasała. Nad moją kołyską matka się schylała I po polsku pacierz mówić nauczała. Ojcze nasz i Zdrowaś, i Skład Apostolski, Ażeby nie zginął wielki Naród Polski. Bo ten Naród Polski ma ten urok w sobie, Kto go raz pokochał, nie zapomni w grobie. Abym, gdy dorosnę, wziął Polkę za żonę, Bo tylko Polakom Polki przeznaczone. Niech Francuz Francuzkę, Niemiec kocha Niemkę, Ja zaś wolę Polkę niźli cudzoziemkę. I to wszystko razem od matki słyszałem, Czego nie zapomnę, jak nie zapomniałem. Płynie Wisła, płynie po polskiej krainie, A dopóki płynie, Polska nie zaginie.
104
Za: Zasoby zgromadzone przez Ośrodek Kultury Biblioteka Piosenki Polskiej w Krakowie, www.bibliotekapiosenki.pl
Jan Nepomucen Głowacki, Zamek Królewski na Wawelu w Krakowie – fragment (ok. 1847)
* Piosenka ta jest nieznanego autorstwa. Jest trawestacją napisanego przez Edmunda Wasilewskiego (krakowski nauczyciel, bibliotekarz i autor wierszy patriotycznych) w 1840 roku krakowiaka pt. Od południa stoi matka. Melodię do Płynie Wisła, płynie skomponował Kazimierz Hoffman (pianista, dyrygent, kompozytor, pedagog). Pieśń powstała w II połowie XIX wieku. Utwór doczekał się licznych przeróbek, często znacznie różniących się od oryginalnego tekstu. Pieśń znana jest pod rozmaitymi tytułami: Krakowiak, Krakowiak o Wiśle, Polska nie zaginie, Z tamtej strony Wisły. Utwór zyskał na popularności, odegrał wielką rolę w czasach zaborów, okupacji i PRL.
105
TAKA JUŻ UŁAŃSKA DOLA
Nosił ci mnie konik gniady, Nosił prędko, nie powoli. Aż mnie zaniósł do niewoli, Skąd uciekać nie dam rady. Koniu mój — koniu mój, W niewolęś mię poniósł! Koniu mój — koniu mój, W niewolęś mię poniósł! Tak to było: późna pora, Trza koniowi ulżyć w biegu, Trza pomyśleć o noclegu. Zaniósł ci mnie koń do dwora. Koniu mój... A we dworze tym panienka, Oczy czarne roześmiane, Dwa buziaki, dwa rumiane I usteczka jak wisienka. Koniu mój...
122
Obróciła na mnie oczy, Powiedziała słówko grzeczne, Zaplątała w niebezpieczne Więzy czarnych swych warkoczy. Koniu mój... Dziś uciekać nie dam rady, Chociaż wiem, że tam w szwadronie Chłopcy śmieją się i konie, Rotmistrz z gniewu chodzi blady. Koniu mój... Taka już ułańska dola, Że gdy raz do dworu trafi, To się wyrwać nie potrafi, Każdy buziak dlań niewola. Koniu mój... Za: A. Zagórski, Żołnierskie piosenki obozowe (50 piosenek – tekst i melodje), Piotrków 1916.
Alfred Wierusz-Kowalski, Postój ułanów (1877)
* Nie jest znany autor słów ani dokładna data powstania piosenki. Bogusław Szul-Skjöldkrona w swoim śpiewniku zanotował jedynie, iż po raz pierwszy utwór ten usłyszał wiosną 1916 roku na Wołyniu w 3. Pułku Piechoty Legionów Polskich. Muzykę skomponował Stanisław Lipski. Kompozycja Lipskiego została nagrodzona na konkursie kompozytorskim im. Władysława Żeleńskiego w 1921 roku. Lipski swoją pracę dedykował Stanisławowi Niewiadomskiemu, polskiemu kompozytorowi, dyrygentowi, krytykowi muzycznemu i pedagogowi w jednej osobie. Piosenka znana jest także pod tytułem Nosił ci mnie konik gniady.
123
WSTAŃ, POLSKO MOJA
Wstań, Polsko moja!
Uderz w czyn. Idź znów przebojem w bój szalony! Już płonie lont podziemnych min — Krwawą godzinę biły dzwony — Zerwane pęta — Uderz w czyn! — Wstań, Polsko moja! Strząśnij proch! Żałosne marzeń ucisz łkania, Za Tobą zimny smutków loch — Przed Tobą świty zmartwychwstania, Z angielskich skrzydeł strząśnij proch! Wstań, Polsko moja! W ogniach zórz! Nowe się szlaki krwawią Tobie! O, lżej Ci będzie w gromach burz, Niźli w zawiędłych wspomnień grobie, Wstań, Polsko moja, w blaskach zórz!...
136
Za: S. Łempicki, A. Fischer, Polska pieśń wojenna. Antologia poezyi polskiej z roku wielkiej wojny, Lwów 1916.
Artyleria Legionów Polskich w czasie przemarszu (1915). Fot. autor nieznany
Sztab Pierwszej Kompanii Kadrowej przy samochodzie (1914). Fot. Marian Fuks
* Utwór Wstań, Polsko moja napisał w lipcu 1914 roku we Lwowie Józef Mączka (członek skautingu, I Drużyny Strzeleckiej i Związku Strzeleckiego, legionista). Autor wyraził w tekście nadzieję na rychłe odzyskanie przez Polskę niepodległości. Wizja wolnej Polski została mu zaszczepiona już w dzieciństwie przez ojca, dlatego w 1914 roku wstąpił do lwowskiego Związku Strzeleckiego, a po wybuchu wojny zgłosił się do II szwadronu Legionów Polskich.
137
Z DYMEM POŻARÓW
Z dymem pożarów, z kurzem krwi bratniej
138
Do Ciebie, Panie, zanosimy głos. Skarga to straszna, jęk to ostatni, Od takich modłów bieleje włos. My już bez skargi nie znamy śpiewu, Wieniec cierniowy wrósł w naszą skroń, Wiecznie, jak pomnik Twojego gniewu, Sterczy ku Tobie błagalna dłoń.
I patrzymy w niebo, czy z jego szczytu Sto słońc nie spadnie wrogom na znak? Cicho i cicho... Pośród błękitu Jak dawniej buja swobodny ptak. Owóż w zwątpienia strasznej rozterce, Nim naszą wiarę ocucimy znów, Bluźnią ci usta, choć płacze serce, Sądź nas po sercu, nie według słów!
Ileż to razy Tyś nas nie smagał, A my nie zmyci ze świeżych ran, Znowu wołamy: „On się przebłagał, Bo On nasz Ojciec, bo On nasz Pan!” I znów powstajemy w ufności szczersi, A za Twą wolą zgniata nas wróg, I śmiech nam rzuca, jak głaz na piersi: „A gdzież ten Ojciec, a gdzież ten Bóg?”.
O, Panie! Panie! Ze zgrozą świata! Okropne dzieje przyniósł nam czas; Syn zabił ojca, brat zabił brata, Mnóstwo Kainów jest pośród nas. Ależ, o Panie! Oni niewinni, Choć naszą przyszłość cofnęli wstecz, Inni szatani byli tam czynni, O, karaj rękę, nie ślepy miecz!
Patrz, my w nieszczęściu zawsze jednacy, Na Twoje łono do Twoich gwiazd, Modlitwą płyniemy, jak letni ptacy, Co lecą spocząć wśród własnych gniazd. Osłoń nas, osłoń ojcowską dłonią, Daj nam widzenie przyszłych Twych łask; Niech kwiat męczeński uśpi nas wonią, Niech nas męczeński otoczy blask!
I z archaniołem Twoim na czele Pójdziemy wszyscy na krwawy bój I na drgającym szatana ciele Zatkniemy sztandar zwycięski Twój! Zbłąkanym braciom otworzymy serca, Winę ich zmyje wolności chrzest; W ten czas usłyszy podły bluźnierca Odpowiedź naszą: „Bóg był i jest!”
Za: M.B. Nowina, Pieśni narodowe, wojenne, obozowe, ludowe z muzyką, Warszawa 1916.
Jan Lewicki, Rzeź galicyjska (XIX)
* Józef Nikorowicz skomponował utwór muzyczny pt. Chorał w marcu 1846 roku pod wpływem wstrząsających wydarzeń – upadku powstania krakowskiego zakończonego „rabacją galicyjską”. Słowa w tym samym jeszcze miesiącu napisał Kornel Ujejski, utwór zatytułował Z dymem pożarów. Rabacja galicyjska to powstanie chłopskie, które wybuchło na terenie Galicji w drugiej połowie lutego 1846 roku. Powstanie miało charakter antyszlachecki i antypańszczyźniany, a jego efektem był pogrom ludności ziemiańskiej i spalenie około 500 dworków szlacheckich. Przyczyn wybuchu powstania należy upatrywać w niezwykle napiętych stosunkach między szlachtą a chłopstwem wynikających m.in. z przymusu odrabiania przez chłopów pańszczyzny. Tę sytuację wykorzystali Austriacy. Chcąc doprowadzić do jeszcze większego rozdźwięku w polskim społeczeństwie, rozpuścili plotkę o tym, że szlachta planuje akcję zbrojną przeciwko chłopom. Najbardziej znanym przywódcą powstania był Jakub Szela. Piosenka Z dymem pożarów była niezwykle popularna podczas powstania styczniowego. Utwór śpiewano również podczas I wojny światowej, zaś w czasie II wojny melodia Chorału nadana przez radio Londyn, stanowiła umowny sygnał do rozpoczęcia powstania warszawskiego.
139
OBOWIĄZKOWA LEKTURA KAŻDEGO POLAKA! „Księga patrioty” to publikacja, która promuje polską kulturę. Znajomość dziedzictwa narodowego pozwala budować tożsamość każdego Polaka, sprzyja kształtowaniu postaw obywatelskich oraz poczuciu więzi społecznej i solidarności. Książka zawiera: • najpiękniejsze i najbardziej popularne pieśni patriotyczne: wojskowe, religijne, harcerskie, szkolne, ludowe, m.in. „Mazurek Dąbrowskiego”, „Błękitne rozwińmy sztandary”, „Góralu, czy ci nie żal”; • opracowania muzyczne utworów – linie melodyczne; • unikatowe opisy wyjaśniające genezę pieśni lub nawiązujące do historii naszego kraju; • obrazy i zdjęcia ukazujące najważniejsze i najbardziej wzruszające momenty z dziejów Polski. Do książki dołączono 2 płyty CD „Najpiękniejsze pieśni patriotyczne” w wykonaniu chóru Polish Chamber Voices nagrane w kaplicy św. Józefa na Halach przy Jasnej Górze w Częstochowie. Gościnnie na płycie występuje Adam Hutyra. CD 1 1. Ojczyzna 2. Mazurek Dąbrowskiego 3. Pierwsza kadrowa 4. Wojenko, wojenko 5. Przybyli ułani pod okienko 6. Jeszcze jeden mazur dzisiaj 7. O mój rozmarynie 8. Do polskiego wojska 9. Warszawianka 1831 roku 10. O Polsko!
Patronat medialny:
CD 2 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.
Moja piosnka II Bogurodzica Gaude, mater Polonia Boże, coś Polskę Błękitne rozwińmy sztandary Rota Cześć polskiej ziemi Hymn do miłości Ojczyzny Pieśń konfederacji barskiej Wisło moja stara
Zamówienia można składać na www.sfinks.info i telefonicznie 801 555 550
www.sfinks.info ISBN 978-83-63624-86-6
9 788363 624866
www.sfinks.info
Poleca: